0 ‘ZBE K IST0N RESPUBLIKASI
OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGi
HAYDAR MUHAMEDALIYEV
SSENARIYNAVISLIK
MAHORATI
Darslik
0 ‘zbekiston R espublikasi Oliy va o ‘rta m a x su s t a ’lim vazirligi
tom o n id an san 'at va m a d a n iy a t o liy о ‘q u v yurtlari
u c h u n darslik sifatida ta v siy a etilgan
.—
________
Q)
Nizomiy nomli
TDPU
kutubxonasi
4-b9L(oi,i '
«Musiqa» nashriyoti
Toshkent
2009
www.ziyouz.com kutubxonasi
85.334.3(5Ÿ)h73
M 96
Ushbu darslik yuzlab q o ‘shiqlar¡, o ‘nlab dram alari, o ‘n beshdan ortiq
she’riy va sahna asarían nashr etilgan, asarían asosida kinofilm, qator telefilm,
spektakllar yaratilgan hassos shoir va dramaturg H aydar M uhammadning
qalamiga mansub. M uallifning qariyb 50 yilllik ijodiy tajribalari, 0 ‘zbek
Milliy akademik dram a teatrida ko‘p yil adabiy rahbar bo'lib ishlaganligi,
0 ‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi Repertuar
redaksion kollegiyaga a'zolik (muharririik) faoliyati, 0 ‘zbekiston Milliy
teleradiokompaniyasining « 0 ‘zbekiston» radiokanali «Dramaturgiya» boMimida
mudirligi, 0 ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi dram atuigiya kengashining
a ’zosi, raisi, rais o ‘rinbosarligi lavozimlarida ishlaganligi, 0 ‘zbekiston davlat
san’at institutining katta o'qituvchisi lavozimidagi faoliyatlari kinodramaturgiya,
teledram aturgiyada, om m aviy tom oshalar uchun ssenariylar yozish
yo‘riqlarini o ‘igatuvchi darslik yaratishga asos bo'ldi. Bu kitob nafaqat San’at
va Madaniyat institutlari talabalariga, balki ssenariy yozishga qiziquvchilar
uchun ham muhim q o ‘llanm a bo‘ladi, degan flkrdamiz.
T aqrizchilar:
N .S A Y F U L L A Y E V — tarix fan lari n o m z o d i, d o tsen t.
M .M U H A M M E D O V — 0 ‘zb ek isto n s a n ’at a rb o b i, d o tsen t.
ISBN 978-9943-307-41-4
© «M usiqa» nashriyoti, 2009
© H aydar M uhamcdaliyev, 2009
www.ziyouz.com kutubxonasi
KIR1SH
«Ssenariy» — italyancha so‘z b o ‘lib, kinoda, televideniyeda, teatrlarda
qo‘yi!adigan pyesalar, ommaviy tom oshalar dasturi, rejasi, sujet, sxemasi,
kirish payti, chiqish vaziyatidir.
«Ssenariy» so‘ziga forscha «Navisanda» —yozuvchi, adib m a ’nosidan
«navis» q o ‘shilib, «Ssenariynavis» atam asi yaratilgan va tatbiq qilingan.
Ssenariynavislik tarixiga nazar tashlasak, yozuvchilik tarixini ko‘ramiz.
Adabiy turlar — nazm, nasr, dram a va eposlar qachon paydo b o lg a n
b o klsa, ssenariylar ham o ‘shanda paydo b o lg an , deyishga asosim iz bor.
Chunki ssenariylarda epik kenglik, dramaturgik o ‘tkir ziddiyatlar, nasriy
tasvirlar, nazm iy nafosat aks etadi.
Biz ssenariynavislik tarixini o ‘rganish uchun adabiyot tarixiga bir
nazar tashlab o'tishim iz shart, deb o lylayman. Ssenariynavis-yozuvchilar
ko'proq b o lib o ‘tgan voqealar haqida yozib, ko‘z o ‘ngim izda, ekranlarda
gavdalantirib, o ‘z g‘oyalarini tadqiq qiladilar. Sodda qilib aytganda, har
biryozuvchi faqat yaxshilikni, adolatni, m ehr-m uhabbatni o ‘z g'oyalariga
m azm un qilib oladilar. Shu g 'o y a la r orqali o ‘quvchi, to m o sh ab in ,
tinglovchilarni yaxshilik tom on yetaklaydilar, yomonlikni yo‘qotish uchun
kuzatuvchan ruhiyatni tarbiyalaydilar. Chunki inson tafakkuri kuchli,
qudratli mavjudotdir. A garunga yovuzlik g'oyasini singdirsalar, insoniyat
boshiga qirg‘in-u falokatlar keltirishi shaksiz. U nga yaxshilik g ‘oyasi
singdirilsa, dunyoni yashnatib, insoniyat uchun ruhiy va farovon davrni
yaratish m umkin.
Bizga adabiyot tarixidan m a'lu m k i, eram izdan aw algi X lll-V a s rla rda — du n y o adabiyoti, an iq ro g 'i grek adabiyoti rivoj to p d i. G rek
ad ab iy o tin in g o ‘lmas daholari G o m e r, Sofokl, Esxil, A risto fan lar
dunyoga keldi. U larning badiiy asarlari qariyb uch m ing yildan beri
dunyo xalqlarining m a’naviy d u rd o n alari b o ‘lib kelm oqda.
U ndan keyin Rim adabiyotida yuksalish bo'ldi. XVI asrda Yevropa
xalqfaridan ingliz adabiyotida adib Shekspir, M ario kabilarning adabiyot
www.ziyouz.com kutubxonasi
m aydoniga chiqishlari dunyo m adaniyati rivojiga yorqin rang bo‘lib kirdi.
X V III asrda G yote, Shillerlar olm on xalqi madaniyatiga shon-shuhrat
keltirdi. XIX asrda Gyugo, D yum a, Standel, Flober, M opassanlarfransuz
adabiyotining o ‘lmas daholari bo‘lib qad ko‘tardi. Bu davrlarda rus adabiyoti
ham o ‘zining Pushkin, Turgenev, Chexov, Gogol kabi m ashhur adiblari
bilan dunyo m a’naviyatiga ulkan hissa qo'shdi.
0 ‘zbek adabiyoti ham qariyb ming yillik davrida «Alpomish», «Tohir
va Zuhra» kabi qator xalq dostonlari, M ahm ud Q oshg‘ariy, Yassaviy,
N avoiy, Bobur, Ogahiy, N o d ira kabi o ‘nlab daho adiblarning asarlari
bilan dunyogayuztutdi.
XX asrda o ‘zbek adabiyoti A bdulla Qodiriyning nasriy-rom anchilik
asarlari bilan boyidi. Dramaturgiyaga asos solindi. Oybek, Abdulla Qahhor,
Said A hm ad, M irm uhsin, O dil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, 0 ‘lmas
U m arbekov, 0 ‘tkir Hoshim ov kabi iste’dodli adiblar nasriy asarlarni
rivojlantirgan bo‘lsalar, o ‘zbek adabiyotining nazm yo'nalishida XX asr
gulshanini yaratgan G 'a fu r G ‘ulom , Oybek, Hamid Olim jon, M irtemir,
Zulfiya, Shayxzoda, Shukrullo, Shuhrat, Asqad M uxtor, Turob T o‘la,
R am z Bobojon, Hamid G ‘ulom , Erkin Vohidov, Anvar Isroilov, Jam ol
K am ol, Abdulla Oripov kabi o ‘nlab iste’dodlar qad ko‘tardi.
Dram aturgiyada yorqin iz qoldirgan adiblar haqida Hafiz Abdusamatov
«Drama nazariyasi» kitobida shunday yozadi: «milliy adabiyotimiz xalq hayotiga
juda yaqinlashib ketdi, u bilan uyg'unlashdi, uning sevimli adabiyoti bo‘lib
qoldi. Xuddi ana shu davrda eng qiyin janrbolgan dramaturgiya paydo bo'ldi
va u baquw at namunalarini bera boshladi. Nihoyat, ular rivoj topgan mamlakatlarda yaratilgan pyesalar bilan raqobatlasha oladigan saviyaga ko‘tarildi.
Bunga Behbudiy, Hamza, Fitrat, C ho'lpon, Yashin, Abdulla Qahhor,
Uyg‘un, Shayxzoda, Sobir Abdulla, G 'ulom Zafariy, Xurshid, Said Ahmad
asarlarin in g ayrim lari chet m am lakatlarning sahnalaridan joy olib,
tom oshabinlarning ijobiy baholariga sazovor boMganini asos qilib olishimiz
m um kin. Bulardan tashqari, Izzat Sulton, Nazir Safarov, Ziyo Said, Zinnat
F a tx u llin , U m arjon Ism oilov, S hukrullo, Erkin V ohidov, 0 ‘lmas
Um arbekov, Ramz Bobojon, H am id G ‘ulom, Odil Yoqubov, Abdulla
Oripov, Abduqahhor Ibrohimov, S harof Boshbekov, Haydar M uhammad,
M uham m ad Xayrullayev, Sanjarali I momov kabi qator dramaturglar yetishib
chiqdiki, ulardan har birining o ‘ziga xos badiiy xizmatlari bor». Bu nomlar
qatoriga hozirgi kunda dram aturg Hayitmat Rasul, Erkin Xushvaqtov,
Salohiddin Sirojiddinovlarni q o ‘shish mumkin.
Ssenariy — adabiy tur sifatida dramaturgiyaga yaqinligi bilan boshqa
adabiy turlardan keskin farq qiladi. Chunki ssenariy, dram atik asar ham
www.ziyouz.com kutubxonasi
yakka o'qish bilan bir qatorda, ekranlashtiriladi, sahnalashtiriladi. Ssenariy
esa sahnalarda ommaviy teatrlashtirilgan holda kino, tele va boshqa ekranlar
uchun kinofilm, telefilm, videofilm, teleseriallar shaklida syomka, m ontaj
qilib tomoshabinlarga havola etiladi.
Ssenariynavis o ‘z badiiy ssenariy asarini yakka holda o ‘qish uchun ham
to liq badiiy tasvirlar bilan yozish kerak. U larni kitob holida nashr qildirib,
kitobxonlarga yetkazish kerak. Kutubxonalaiga yuborilishini ta’minlash zarur.
Bir marta film olinganidan keyin arxiv sandig'iga tashlab yuborish, kelajak
avlodlarni tayyor badiiy asarlardan foydalanishdan bebahra qiladi. Kelajakda
rejissyorlaroldin qo‘ytlgan ssenariylaiga m urojaat qilib, zamona kinosanoati
bilan ajoyib biryangi ftlmlar ishlash m um kin. M asalan, yaqin-yaqingacha
sahna asarlarini nashr qilishda ayrim noshirlar dram atik asarlar sahna
uchun, ssenariylar ekranlar uchun yozilgan, ularni nashr qilib, qog‘ozni
uvol qilish kerak em as, deyishardi.
Tarix shuni isbotladiki, Shekspir, M oller, Ostrovskiy, H am za, C h o ‘1pon, Yashin, Uyg'un, I.Sulton, A .Q ahhor, M.Shayxzoda, Xurshid dram aiari kitob holida nashr qilinganligi, birinchi navbatda, sahna asarlari bilan
qiziquvchi o ‘quvchi!arning ehtiyojini qondirib, kutubxonani bezash, ikkinchi
navbatda, teatr, kino, televideniye rejissyorlari qayta-qayta murojaat qilib,
sahnalashtirilib, ekranlashtirish im koniyatlari paydo boMmoqda. «San’at»
va «Madaniyat» institutlari va kollejlar, m aktab o ‘qituvchi va o ‘quvchilari
foydalanishmoqda. XXI asrning kom puter rivoji san’at va adabiyotni jah o n
aro targ‘ib etishda ssenariy kitoblarisiz kem tik bo‘lib qolish hech gap em as.
Xuddi shuningdek, teleseriallar, kinofilm lar rivojlanib borayotgan paytda
barcha turdagi ssenariylarni kitob holida nashr qilish yo‘lga qo'yilsa, maqsadga
muvofiq b o 'lar edi.
Milliy m a’naviyatimiz ekran ssenariy kitoblari bilan boyitilgan bo‘lardi.
Men 0 ‘zbekiston fanlar akademiyasining kutubxonasida, 0 ‘zbekiston
davlat san’at instituti kutubxonasida russsenariynavislaridan E.Gabrelovichning
4 jildlik ssenariylar to'plamini ko‘rib, behad xursand boMdim. 0 ‘zbek
ssenariynavislarning shunaqajild-jild ssenariy to ‘plamlarining nashr qilinishini
orzu qildim. Rus tilida S.M uham edov to ‘plagan ayrim ssenariylar va
Sh.Rashidov va V.Vitkovichning «Ikki dil dostoni» ssenariysi kitob holida
chiqqandan keyin boshqa nashr qilingan kinossenariy topolmadim.
Ssenariy yozishda adabiyotning, ayniqsa dramaturgiyaning barcha qonunqoidalariga amal qilinadi. Kinematografiya talablarini hisobga oigan holda,
albatta. Bular keyingi boblarda alohida-alohida o'rganiladi. Shuning uchun
ssenariynavislar yozuvchi-kinem atografiar deyiladi. Ssenariynavislik —
yozuvchilik. Lekin o ‘ziga xosyozuvchilikdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ssenariynavislikning nazariy asoslari
O 'zbek Kinem atografiyasida ssenariynavislikning nazariyasi ustida bir
m u n c h a u m u m iy -ijo d iy is h la r qilingan, d esa b o 'la d i, Bu haqda
X .A b u lq o sim o v a , J o 'r a T esh a b o y e v , H a m id u lla A k b aro v kabi
kinoshunoslar tom onidan yaratilgan kitoblarda ayrim boblar bor. Lekin
I.S u lto n n in g «A dabiyot nazariyasi», H .A bdusam atovning «D ram a
nazariyasi»ga o ‘x sh ag an a lo h id a nazariy d arslik va qoM lanm alar
yaratilm agan. 0 ‘zbek tilida faqat Hamidulla A kbarovning «Adabiyot va
k in o » k ito b in in g « S s e n a riy -a d a b iy o t va k in o m ulki» q ism id a
ssenariynavislik haq id a b a ’zi nazariy fikrlar berilgan. U ham ko‘proq
badiiy adabiyot bilan b o g ‘liqlik yo‘nalishida.
Hamidulla Akbarov: «Ssenariynavis ham nosir va shoir kabi yagona
qurol, ya’ni badiiy so‘z bilan obraz yaratadi.
U ham rom an yoki s h e ’riy poema yaratayotgan san’atkor kabi
adabiyotning qonun-qoidalariga rioya qiladi», — deb yozadi.
Shundan ko'rinib turibdiki, ssenariyyozayotganda adabiyot nazariyasi
asoslariga amal qilish talab etiladi. Ssenariynavis o ‘ziga xos yozuvchi, u
adabiyot va dram aturgiya nazariyalarni m ukam m al o ‘rganishi kerak.
Ssenariynavis ko'rish va eshitish uchun yozgan asari qaysi ekran san’ati
orqali amalga oshirilishini inobatga olishi shart. Buning uchun qaysi ekranni
moMjallab yozayotganligini bilib, ish boshlashi kerak b o ‘ladi.
U birdunyo obrazlar, xarakterlarni o'zining tafakkuri va hissiyoti bilan
gavdalantiradi. Unga davr muam m olarini singdiradi. Uni jam oatchilik,
davlatchilik jamiyati qonuniyatlariga amal qilgan holda harakatga keltiradi.
Buning uchun xarakterlarni yaratish, hayotiy kompozitsiyalarni qurish,
mukammal sujetni yuzaga keltirish lozim bo'ladi. Kompozitsion yetuklik esa
rom an, qissa, dram a, hikoya va dostonlar yaratish nazariyasiga amal qilish
orqali yaratiladi.
Ssenariy yaratishning o‘ziga xosligi
Ssenariynavis birinchi navbatda, inson psixologiyasini, ruhiyatini yaxshi
bilishi kerak. Adabiyot va san’atni oddiygina emas, sevib o ‘rganishi zarurat.
Zam on siyosatidan bir siyosatdon darajasida xabardor bo‘lishi kerak. Lekin
o ‘zi siyosatchi b o lish i shart em as, chunki o ‘zi a ’zo bo‘lgan partiyaning
d a ’vatchisiga aylanib, sa n ’atni qurol qilib yuborishi m umkin emas. 0 ‘zi
a ’zo boMgan partiyaga uning a ’zosi emas, ssenariynavis sifatida, o ‘z ssenariy
asarlarining um um insoniyg'oyalar, vatan va milliy manfaatlar yolida xizmai
www.ziyouz.com kutubxonasi
qilishi zarurligini unutm aslik kerak. Shundagina o 'z b ek kinosi milliy, shu
bilan bir qatorda, um um insoniy g ‘oyalarga xizm at qiladigan asarlarimiz
dunyoga keladi va shunday asarlar dunyo ekranlarini bezaydi.
0 ‘zbek tilida kino uchun ssenariy yozish endi tetapoya qilib, shakllanib
kelmoqda. Garchand 1924-yildan « 0 ‘lim minorasi» kabi o'zbek kinofilmlari
chiqaboshlagan bo'lsa ham , ulam ing ssenariylari faqat rus tilida yaratilgan.
Bu hol 1991-yil 0 ‘zbekiston Respublikasi o ‘z Mustaqilligini e ’Ion qilguncha
va mustaqillikdan keyin ham ancha davom etib keldi. H ozir ssenariylar
asosan o'zbek tilida yozilayotganligi haqiqatdir.
Lekin Respublika televideniyesida 70-yillardan boshlab o'zbek tilida
ssenariylar yozilgan, teleekranlashtirilgan. 0 ‘.H oshim ovning «Inson
sadoqati», «Oybek»ning romani asosida «Navoiy», Pirim qul Qodirov asari
asosida «Yulduzli tunlar» kabi videofilmlar, «Teleminiaturalar teatri», «Otalar
so‘zi - aqlning ko‘zi» ko‘rsatuvlari ssenariylari ham ssenariynavislikning
dadil qadamlari hisoblanadi.
Estrada ssenariynivisligi ham m ustaqillikdan keyin rivojlanganligi
sir em as.
Ilgari ommaviy sayillar, teatrlashtirilgan lom oshalar, yubileylar, archa
bayramlari ssenariylari ham rus tilida yozilib, keyin o ‘zbek tiliga palapartish tarjima qilinardi.
Endilikda «Mustaqillik», «N avro‘z» kabi teatrlashtirilgan katta bayram
tomoshalari ssenarylarining mualliflari o ‘zbek tilida yozishm oqda. Natijada
asarlarda milliy ruh, milliy kayfiyat, milliy g‘oya ufurib curadi, barchaga
birday va bayramona quvonch baxsh etadi.
Endi ssenariy yozishning o‘ziga xosligi nimada ekanligiga to‘xtalib o ‘tamiz.
Ssenariy uchun kinodram aturgda Alloh to m onidan berilgan iste’dod
b o ‘lishi kerak. Aks holda ijod h am , original sse n a riy ham yozib
bolm aydi. Yozganda ham tom oshabinni hayratlantira olmaydi. Ko'pincha
yozuvchilik salohiyati y o ‘q rejissyorlar o ‘zlari sse n a riy yozib, o ‘zlari
ekranga olib chiqishadi. Bu ham k o ‘ngildagidek ek ran asari boMmaydi.
0 ‘zbek teatri tarixida ham ju d a k o ‘p m ashhur rejissyorlar o ‘zlari pyesa
yozib, o 'zlari sah nalashtirganlar. Lekin u lam in g b iro n tasi dram aturg
sifatida e ’tirof etilmagan.
M ashhur rus ssenariynavisi E.Gabrilovich o'zining «K ino va adabiyot»
kitobchasida shunday deydi: «Ssenariynavis hamon soyada qolib kelmoqda.
U haqidagapirishsa ham, bee’tiborgapirishadi. G o ‘yoki film muallifi faqat
rejissyorday». Bu holat o ‘zbek ssenariynavisligida ham yaqqol ko‘rinadi.
Dram alurgiyada biroz boshqacharoq. D ram aturglar asar muallifi sifatida
hurm at bilan tilga olinib, keyin sahnalashtiruvchi rejissyorlar va rassomlar
www.ziyouz.com kutubxonasi
tilga olinadi. Ssenariy film ning asosini tashkil qilar ekan, afisha va
reklam alarda birinchi ssenariy m uallifi, so'ngra rejissyorlar, operatorlar
tilga olinishi kerak. Shunda biz ssenariynavisning mualliflik huquqini
o 'rniga q o 'y g an bo‘lamiz va uning ijodiy mavqeyini ko‘targan boMamiz.
Biz kino, televideniye va estrada ssenariynavisiligini tan olishim iz zarur.
0 ‘ylaym anki, bizning tajriba bilan dunyo televideniyesi, kino san’atkorlari
qiziqib keladi, deb». Shunday qilib, adabiy ssenariy bir vaqtning o'zida
adabiy asardir. Shu bilan birqatorda, kinosan'atining ham asari hisoblanadi.
Kino asar sifatida rejissyorning ish obyektidir (lekin adabiy ta ’mirchi
em as). Bu sh u n d a y ishning fik rlar uyg‘unlashuvi, rejissyor bilan
ssenariynavisning, ya’ni ikki teng huquqli ijodkorning ijodiy m as’uliyatlari
birlashuvidir.
Rejissyor qancha bilimdon bo‘lmasin, kinodramaturg yozuvchisiz baribir
ojizdir. S h u n in g kabi kinodram aturg-ssenariynavis qanchalik buyuk
bo‘lm asin, rejissyorsiz uning ijod m uhsuli ekran yuzini ko‘ra olmaydi.
Buning u ch u n ikki ham fikr inson, y a’ni yaxshi ssenariynavis bilan
rejissyor birgalikda harakat qilsa, risoladagi kino asari va teleseriallaryuzaga
keladi.
Ssenariynavis o ‘z xalqining o ‘tm ishi va bugunini ekranda haqqoniy
yoritib, kelajakka uzatuvchi vositachidir. Chunki hayotda uchragan hodisalar
haqidagi m ushohada va mulohazalari, ya’ni hayotning inson aqlini o ‘ziga
jalb etgan boy mazmuni unga bugun va kelajak uchun ulug1 hayotiy maktab
vazifasini o ‘taydi.
Inson o ‘zini ifoda etishi, ya’ni o*z dardini izhor qilishning natijasi
oMaroq, adabiyotningdalili sifatida bizgajuda qadim zamonlardan birbayt
yetibkelgan. (Gegel xuddi shunday dalil sifatida o'shabaytga ishoraqiladi).
Sparta aholisi o ‘z vatanini bosqinchilardan himoya etar ekan, Fermonil
atrofidafojeali birjang bo‘lib o ‘tadi. U ch y u zn iin g eroniyga qarshi faqat
to ‘rt m ing spartakli yunon jang qiladi va g kalabaga o ‘z hissasini q o ‘shadi.
Tarixchi G ero d o t zamondoshlari va kelajak avlodlar uchun o ‘sha joydagi
toshga quyidagi baytlaro'yib yozilgan.
«Spartaga kelgan sayyoh xalqqa yo ‘Hagan xabar,
Bizlar bunda vatanni deb tuproq bo ‘Idik sarbasar».
S hunday qilib, adabiyotning qadim dunyodan bizga yetib kelgan nodir
nam unalardan biri insonlar hayotidagi fojeali bir voqeaga bag‘ishlagan,
o ‘sha fojea munosabati bilan maydonga kelgandir.
Ssenariynavis asari ham kelajak avlodlarga shu bir bayt kabi tarixiy,
badiiy film b o lib qolm og'i shart.
www.ziyouz.com kutubxonasi
I. KATTA-KICHIK EKRAN BADIIY SSENARIYNAVISLIGI
Ssenariyni qanday yozisli kerak?
Birinchi navbatda, mavzu tanlash kerak. A w alo, tanlangan mavzuni
ikir-chikirigacha chuquro'rganish taqozo etiladi. Va tomoshabinga aytmoqchi
boMgan fikrlarni, aw alo, miyada pishitib olm oq, uni hazm qilm oq va
undan so‘ng ssenariyni ishlab chiqarish holatiga keltirish kerak. Bu uzoq va
mashaqqatli m ehnat talab qiladi.
Mavzu qanday tanlanadi?
Yozuvchi, shoir, dram aturglar qalam ga olingan m avzularni qanday
lanlasalar, ssenariynavislar ham shunday mavzu tanlaydilar. Y a’ni yuragini
o ‘rtab, yozm asa bolm aydigan darajaga kelib qolgan voqea-hodislalarni
qog‘ozga tushuradilar. So'ngra uni rejissyorlarga, badiiy kengashlarga taqdim
etadilar. Yoki davlat tomonidan, rejissyorlarga dolzarb m avzularda ssenariy
yozib berish uchun buyurtm a-shartnom alar taklifqilinadi. S hundan so'ng
agar kelishib olinsa, ssenariy yozishga kirishadilar.
Albatta boshlovchi ssenariynavislar aw al o ‘zlari yozib, h am m a to ‘siqtalablar, badiiy kengashlardan o ‘tib, bir-ikki filmda o ‘zlarini iqtidorlarini
ko‘rsatsalar, keyin bitta-yarimta m utasaddi tashkilotlar buyurtm a berishi
m um kin. K o‘pincha kinorejissyorlar o'zlari ssenariy yozishga kirishib
ketadilar. 0 ‘zlari syomka qilib, film ishlab chiqaradilar. Bundny holda, biz
yuqorida aytganimizdek, ssenariynavis kabi ijodiy iqtidorga ega bolm agan
shaxslar yozganligi uchun chalakam -chatti, hissiyoti sovuq, chala o'lik
film laryuzaga keladi. Chunki xalqim izda «chumchuq so‘ysa ham , qassob
so‘ysin» degan naql bor.
D em ak, kinosan’atningyuragi b o lg a n ssenariyni iste’dodli yozuvchissenariynavis yozish kerak. Filin ijodkorlari bilan tomoshabin bahsga kirishib
o'tirm aydi. Yoqmasa kinozaldan turib chiqib ketadi. Agar eshiklar qulflab
q o ‘yilsa, qaram asdan, ko'zini yum ib o ‘tiradi, televizorni k o ‘rayotgan
bo‘lsa, boshqa kanalga oladi. Bunday holda ssenariynavis ssenariy yozayotgan
www.ziyouz.com kutubxonasi
vaqtda ob-havo yom on edi, kayfiyati chatoq edi, xotin yo onasi kasal edi,
degan bahonalar film titriga yozilmaydi. Yaxshi ssenariy yozish uchun
albatta, yuksak iqtidor va tafakkur, tasaw ur, iste’dod kerak. Ovozining
shirasi yo‘q odam ashula aytib ko‘rsin-chi, olqishga emas, nafratga uchraydi.
S he’rni hech qachon robot va kompyuterlaryoza olmaydi. Chunki ularning
tafakkuri yo‘q, hissiyot to la yuragi yo‘q. Iste’dod dangasalikni, loqaydiikni,
yom on niyatni, g‘arazgo‘ylikni yoqtirmaydi va istamaydi. Iste'dodsizlar
ssenariy yozishga qo‘l ursalar borm i? Nari borsa, ular tom osha dasturini
tuzishlari mumkin. Binobarin, shartnom a va buyurtma asosida tavsiya etilgan
m avzuda yaxshi ssenariy yozib boMmaydi.
Yaxshi ssenariynavis, qaysi mavzuda yozsam ekan, ham m a mavzularda
film lar yozib bo'lingan, deb bosh qotirib o‘tirmaydi. Iqtidorli ssenariynavis
uch u n m avzuiar cheksiz, ular hali qo'riq yerday o ‘zlashtirilm ay turibdi.
C h u n k i haqiqiy ijodkorga m avzuiar o ‘zi eshik qoqib keladi. Faqat uni
tushunib qabul qilib olish kerak, hayotning har bir qirrasi, insonning
turush-turm ushi mavzudir.
Ssenariynavis ham m a ijodkorlardek hayotning ham m a ikir-chikirlariga
qiziqishi kerak. Shu bilan birga, uni idrok qilib, qissadan hissa chiqara
bilishi ham kerak. Aks liolda ham m a bilganlari keraksiz, ortiqcha yuk boMib
qolaveradi.
Ssenariynavis mukammal obraz yaratish uchun inson psixologiyasini yaxshi
bilishi zarur. Xarakterlarning ijobiy-salbiy ko’rinishi jamiyat uchun qanday
oqibatlar keltirib chiqarishini bilish kerak. Shunga ko‘ra o ‘z qahramonlarini
harakatlantirib, tomoshabinga namuna sifatida ko'rcata olishi kerak. Ijobiy holatdan
zavqlanib, unga o ‘xshashga intilish ham, salbiy holatlardan jirkanish ham
tarbiya. Y a’ni xalq iborasi bilan aytganda, yomonlikdan yaxshilikni o'rganish
lozim. Shu jihatdan har bir yoziladigan ssenariy, u qaysi janrda bo'lmasin,
ham m asining g‘oyasi insonga ruhiy ozuqa berishi va adab maktabining
m a’naviyat darsligi sifatida taqdim etilishi lozim.
Ssenariyda milliy qadriyatlar m a'naviyati, baynalminal ruhiyat, ya’ni
um uinsoniy g ‘oyalar uyg‘un bo'lishi kerak. Chunki har bir millat jahon
xalqlarining bir bo'lagidir. Bu a n 'a n a qadimdan davom etib kelgan.
Eramizdan awalgi antik dunyo adabiyoti, aniqrog'i, dunyo adabiyotining
buyuk nam unalari, G om er, Shekspir, Shiller, G yote, Tolstoy, Chexov,
Sofokl asarlari, Oddesiya va llliada, Alpomish kabi epos va dostonlar, Navoiy
va A.Qodiriy asarlari ana shunday buyuk asarlardir. Bu davrlarda ms adabiyoti
ham o'zining Pushkin, Tolstoy, Chexov kabi daho yozuvchilari bilan dunyo
m adaniyatiga ulkan hissa qo'shdi. Bular hamma davrlarning va hamma
xalqlarning yozuvchilaridir. U lar yer yuzida insoniyat bor ekan, yaxshilik-
www.ziyouz.com kutubxonasi
ezgulik uchun xizmat qilaveradi. Ssenariynavislaming yaratgan sahna va
ekran asariari ham vaqti kelib, dunyo xalqlarining qalbini zabt etib, kelajakkaabadiyatga yo‘l olishi mumkin.
Buning uchun ssenariynavislarda tuhnia iste’dod, mukammal bilim yuksak
falsafiy tafakkur bolishi kerak. Shunda sa n ’at olam ida favqulodda shaxs
sifatida bo‘y ko‘rsatadi. Iste’dod ishchanlikni, nozik ta’b lik n i, o 'z xalqiga
muhabbatli b o lish n i, Vataniga fidoyilikni, o ‘zining ishonch va irodasiga
sodiqligini yoqtiradi. Ssenariynavis o ‘z xalqining ijobiy va salbiy tom onlarini
yaxshi bilgan holda asar yaratishga kirishishi zarur. Chunki ijobiy fazilatni
elga namoyish qilish va uni ibrat maktabiga aylantirish va dunyo xalqlariga
yuqtirish, salbiy holatga nisbatan kcskin kurash olib borish, salbiy illatdan
xalos qilish masalasi ijodkor oldida ko‘ndalang turishi kerak.
Ssenariynavis —eng awalo, yozuvchilikning ruhiyati bilan ekran falsafasini, xarakter iinkoniyatini yaxshi o ‘zlashtirgan bolishi kerak. M usiqa va
tasviriy san'at turlarini tushuna bilishi va ulardan foydalana olishi lozim .
Rom annavis yozuvchidek o ‘rab turgan m uhit va tabiat m anzarasini
qahram onlarning xoh ijobiy, xoh salbiy b o lsin , ichki dunyosini, m aqsad
va niyatini chuqur idrok qilib, tanlagan mavzusi va g'oyasiga xizmat qildiradigan
bo'lishi kerak. U lirika —she’riyatni chuqur tushunishi va yozayotgan ssenariy
ruhiyatiga qarab, she'riyatdan unumli foydalana bilishi lozim. U yuksak falsafiy
mushohada bilan o ‘z asari ni yakunlay bilishi kerak.
Ssenariynavis ayrim o ‘ziga bino qo‘ygan balandparvoz rejissyoming ongsiz
quliga aylanib qolmasligi kerak. Lekin rejissyor fikrlarini dabdurustdan rad
etmasdan, ijodiy yondashib, chuqur m ulohazadan keyin o ‘z fikrini bildirib,
haqligini misol va aniq dalillar bilan isbotlab berishi va haq b o isa, be’m ani
o'jarlikdan voz kechib, ishlab berishni bo'yniga olishi ham kerak. Aks holda,
ssenariynavis bilan rejissyor o‘rtasida kelishmovchilik kelib chiqib, tomoshabin
yangi bir yaxshi filmdan bebahra qolishi m umkin. Fojeashu yerdagi aksariyat
o'zbek ssenariynavislari rejissyorlar bilan murosaga borib, ko‘p narsayo'qotishadi.
Nega deganda, ssenariynavisning boshqa boradigan eshigi yo'q. Rejissyor esa
q o l uzatib, yetib bolm as, ilohiy shaxs hisoblaydi o'zini.
Ba’zan buyuk asarlar muallifnmg qismatiga aylanish hollari ham uchrab
turadi, Bu ko'rolmaslik, hasad va munaqqidlaming birtomonlam a yondashish
holatlaridan ham kelib chiqadi.
Rivoyal qilishlaricha, H indistondagi «Toj mahal» dunyoning yetti
m o'jizasidan biri sifatida e 'tiro f etiladi. Em ishki, shu binoning tarixini
yaratish uchun shoh dunyo m e’m orlariga tanlov e ’ion qiladi. S h u n d a
Buxorolik bir m e’m or ushbu bino tarixini chizib boradi va tanlovda g 'o lib
chiqadi. Lekin shoh bir shart qo'yadi: loyiha bizga m a’qul, qabul qilam iz.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Shu shart bilanki, bino bitgandan keyin sening qoMingni bilagingdan
kesamiz. Chunki sen boshqa biron bir m am lakatda shu xildagi boshqa
bino qurmasliging kerak, deydi va o ‘ylash uchun bir kun m uhlat beradi.
M e’m o r kechasi bilan o ‘ylab chiqadi. Qo'lini saqlay desa, loyiha — ijod
ijobat boMmaydi. Loyihaga ijozat bersa, nogironlik azobi. Nihoyat, u o‘ylaydi.
M ening um rim nari borsa, yana 30 yil. Imorat qurilsa, necha asrlar o ‘tsa
ham m eni eslashadi. N om -nishonsiz o‘lib ketgandan ko‘ra, uzoq asrlar
sendan qolgan ijod insoniyatga bezak bolsa, bu baxt, deydi-da, qollarini
kesishga rozilik beradi. Im orat qurilishi 30 yil davom etadi. Bitgach, barcha
xizm atchilar in’om lar ila taqdirlanadi. Me’morning esa qo‘li kesiiadi. Shoh
uning um rining oxirigacha va bola-chaqalariga yetadigan mablag1 beradi.
Lekin usta m e’m or uzoq yillar «Toj mahal» qasri atroflda sharpaday aylanib
yurganini ko'rishgan ekan.
Buyuk yozuvchi A.Qodiriyni quyma oltindek bashariyatga va abadiyatga
daxldor « 0 ‘tgan kunlar», «M ehrobdan chayon» asarlari tufayli qirq yoshida
sho‘rolar tuzumi «Xalq dushmani» tamg'asi bilan uni otib tashlagan. Usmon
N osirni otashin she’rlari uchun 27 yoshida qatag'on qilishgan. ChoMpon,
F itrat va boshqa iqtidorli yozuvchi va shoirlar asarlari tufayli jonlaridan
ju d o boMganlar. Tarixda M ashrab, Nodiralar ham shunday qismatga
uchraganlar.
Ssenariynavis ham o ‘z ssenariylari bilan vatan tuyg‘usi, millat erki,
qayg'usi uchun ham isha jasorat bilan ekran maydoniga chiqmoqligi kerak.
Shundagina milliy va um um insoniy kino, teleseriallar dunyoga kelib, jahon
ekranlaridan munosib o 'rin egallaydi.
B obur yozmoqchi:
«Habib boshidan kech, agar senga ishq kerak boMsa,
Bu y o lg a qo‘yma oyoq, agar senga bosh kerak bolsa».
Bu millat va insoniyat yuksak g'oyalarining mushtaraklik ishqidir. Joni
shirinlarqo'ligaqalam olib,joniniqiynam ayqo‘yaqolsin. Boshqa bir tirikchilik
m anbayi bilan mashg‘ul boMgani m a’qul. Ijodning harnrna turi ham azob,
lekin yaxshi natijasi shuki, shu asar bilan bugun, erta va kelajak avlodlar
quvonishi mumkin. Buning uchun azob sharobini totmoqlik ham sharafdir.
H arb irjahonshum ul ijod nam unasi o ‘z-o‘zidan dunyoga kelmaydi. Uzoq
vaqt o ‘qish-o‘rganish va idrok qilishdan so‘ng dunyoga keladi.
Shu o lrinda 0 ‘zbekiston xalq shoiri M irtemir (1910-1978) bilan bir
s h e ’r m ashq qiluvchi yigitning suhbatini aytib o ‘tishni joiz deb bildim.
M irtem ir m ashhur va m an zu r b o ‘lgan shoirdir. R am z Bobojon,
E.V ohidov, Zulfiya, Turob T o ‘la, H .G 'ulom , Shuhrat kabi shoirlar unga
usto z deb m urojaat etishardi. M irtem ir yozuvchilar uyushm asida yosh
www.ziyouz.com kutubxonasi
yozuvchilar sem inarini boshqargan davrda b ir s h e ’r m ashq qiluvchi yigit
«ijod» nam unalarini tashlab ketadi. U stoz sh o ir bir nechta «she’rlarini»
o ‘qib, bu bitiklar, hatto, she’riy mashq ham em as, fikr ham , hissiyot ham
yo'q ekanligini e ’tiborga olib qo‘yadilar. O radan bir necha kun 0‘tgach,
havaskor keladi, ustoz yotig'i bilan: « 0 “g ‘lim , sh e’r yozish uchun hali
ancha o ‘qishingiz kerak. She’rning o ‘z q o n un-qoidalari bor. «Adabiyot
nazariyasi» degan kitobda «Barmoq» vaznida yoziladigan she’rlarning,
bo‘g‘ini, qofiyasi, m a’lum bir shakli b o lish i haqida yozilgan. U juda katta
ilm. Shularni bir o 'rganib olishingiz kerak ekan», deydilar.
— Ayting-chi, yana qanaqa kitoblar o 'q ish im kerak? - so‘raydi yigit
zarda bilan.
— 0 ‘rta m aktab darsligining «She’riyat» boMimida qisqacha m a’lum ot
beriladi. Shu bilan bir qatorda, hozirgi zam o n shoirlarining sh e ’riy
to ‘plam larini, xalq dostonlarini ham o ‘qib chiqishingiz zarur.
— V oy-bo‘y, bitta she’r yozish uchun sh u n ch a kitob o ‘qiym anm i? —
deydi havaskor kitoblar o'qishdan vahm i kelib. lin in g shuncha kitob
o ‘qishdan qo‘rqib ketganini ko'rib ustoz:
— Bo‘tam , 0‘zingiz nima ish qilasiz? — deb so'raydi.
— G 'ijjak chalam an, — deydi yigit g'ururlanib.
—Shu g‘i]jak chalish uchun qancha yil o ‘qigansiz?
— 0 ‘n bir yil o'qiganm an, — deydi yigit.
— B o'tam , shu birgina g‘ijjakni chalishni o ‘rganish uchun o ‘n bir yil
o'qigan ekansiz. S h e’r yozish uchun bir u m r o'qiysiz va o ‘rganasiz, —
degan ekanlar. Men u yigitni tanirdim. She’r yozdi, shoir bolm adi. M usiqa
bastaladi, bastakor bo'lm adi. Xullas, hech kim b o ‘lmay, umri o ‘tdi. 0 ‘zini
ko‘rsata olmay qoldi. Chunki Alloh bermagan iste’dodi boMmagani uchun
uzoq mashaqqatli m ehnatga bardoshi yetmadi.
Qissadan hissa shuki, ssenariynavislikka q o ‘l urgan yozuvchi bir u m r
0‘qishi, o ‘rganishi va idrok qilishi lozim boladi. Ya’ni ssenariynavis olimday
tafakkuri o ‘tkir, yozuvchiday so‘zi ravon, rassom day tasaw uri keng,
bastakorday har bir tovushdan ohang topa olishi kerak. Chunki kino san’ati
sintez san’atdir. Bir butun murakkab hayotning barcha nozikliklarini k o ‘ra
bilish, undan falsafiy xulosa chiqarib, ekran muxlislariga taqdim etishdir.
Teatr spektakllariga zarur bo‘lsa, o ‘zgartirish kiritib borish m um kin, ekran
asarlarida lentani kesib tashlab, qisqartirish m um kin, lekin o kzgartirish kiritish
mushkul. Faqat qo'shim chasyom kalarqilib qo'yish mumkin. Lekin ularda
oldingi ijroning ruhiyati bo'lmaydi. C hiptayam oqday ajralib turadi. Ilgarigi
ansambl to ‘qimasiga singib ketmaydi. Keyin jarrohlik bilan yopishtirilgan
teriday, qovjirab tushib ketadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Adabiyot va kino
Bugun ham tayyor rom an qissa, hikoya, rivoyatlarni, inssenirovka
qilib, ekranlashtirish m um kinm i? Dastlabki davrlarda Tolstoyning yirik
asarlaridan 10 daqiqali, 40 daqiqali filmlar q o ‘yishgan. Lekin bunda buyuk yozuvchilarning m ashhur asarlari uvol qilingan. Masalan, « 0 ‘tkan
kunlar» rom ani dastlab ekranlashtirilganda o ‘quvchining tasaw uridagi
Kumushbibi oddiy, jo ‘n o ‘zbek qiziday ko‘ringan. Otabek ham oddiy o'zbek
yigitidek gavdalangan. Romandagi yozuvchining go'zal tasviriy tili ekranga
oddiy surat bo'lib ko'chgan. Lekin bu asarlarssenariynavislikning mukammallashib borishida bir m aktab bo‘lib xizmat qilyapti.
Shuning u ch u n te a trd a ham m ashhur rom anlardan inssenirovka
qilingan asarlardan k o ‘ra, dramaturgiya jan rid a yozilgan yangi asarlar
ko‘p ro q u m r ko‘rgan. M asalan, U yg'unva I.Sultonning «Alisher Navoiy»
dram asi, A .Q ah horning «Tobutdan tovush» satirik komediyasi, 0 ‘lmas
U m arbekovning «Q iyom at qarz* dramasi, A bduqahhor Ibrohim ovning
«Birinchi bo‘sa» asari, H .G 'ulom ning «Toshbolta oshiq» komediyasi,
H aydar M u h am m adning «Toshkentning nozanin malikasi» musiqali
dramasi va hokazolar.
Xuddi shuningdek, kino ekranda original ssenariylar bilan yaratilgan
«M aftum ngm an», «M ahallada duv-duvgap» k a b io ‘nlab filmlar fikrimiz
dalili bo'la oladi.
Bugun maxsus sahna va ekran dramaturgiyasi bo'limlarida tahsil olayotgan talabalarim iz kelajakda yetuk ssenariynavis, dram aturglar bo‘lib
yetishadi, degan um iddam iz.
Kinofilmlarning dastlabki davrlarida ssenariysiz filmlar olish holatiari
bolgan, ma’lum sujet-voqealarning kompozitsion Cizimi bo'lmagani uchun
montajxonalarda kinolentalarxirm ongaaylanib ketgan. Undan maqsadga
muvofiq filmlar yaratish mushkul bo'lgan. Q ahram onlar ko‘pligidan fikrlar
qovushmagan, mavzu aniqligi bo'lmagan. Ana shu yerda ssenariynavisning
m ahorati, iste’dodi, iqtidori, dunyoqarashi, mavzuga ijodiy munosabati
yaqqol ko'ringan. Ssenariy yozish uchun katta iqtidor va qobiliyat talab
etilishi his qilingan.
0 ‘zbekistonda biz yuqorida gapirib o‘tganimizdek, kinofilm uchun ssenariy
rus tilida yozilishi kerak, degan a n ’ana zo'rlab singdirilgan. « 0 ‘zbekfilm»
mahsulotlariga albatta rusiyzabon yozuvchilar asosiy ssenariynavis sifatida
qo‘shib qo‘yilgan. M asalan, Bedilning «Komde va Mudan» dostoni asosida
yaratilgan «Ikki dil dostoni» filmi ssenariysi mualliflari Sharof Rashidov,
Viktor Vitkovichlar bo'lib, 1959-yili «Qizil 0 ‘zbekiston», «Pravda Vostoka»
www.ziyouz.com kutubxonasi
va « 0 ‘zbekistoni Surx» birlashgan nashriyoti doston asosida yaratilgan
ssenariyni kitob holida o ‘zbek tilida chop etgan.
Ssenariynavislarning yaxshi asarlarini mukofotlarga, unvonlarga tavsiya
qilib, rag'batlantirib turish kerak. U lam i m atbuot sahifalarida, radio,
televideniyelarda keng yoritish kerak, aktyorlar rejissyorlarni keng
yoritgandek. Chunki ssenariynavislarning ko‘z o ‘ngida qahram onlari
to‘qnashuvlari, quvonch-u tashvishlari gavdalangan boMadi. 0 ‘zining ssenariy yozish tajribasi bilan, bilimi va hayotiy xotiralari va m antiqan asosli
dalillari, falsafiy xulosalari bilan vujudi sug'orilgan boMadi. U nda o ‘z Vataniga,
millatiga, tizimiga nisbatan tuyg‘ulari shakllangan boMadi. U illatlardan
nafratlanish, ularni barlaraf qilish yoMlarini izlash qobiliyatiga ega boMadi.
U tanlagan mavzuni qalamga olishidan oldin ruhan tayyorlangan boMadi.
Aks holda, ssenariynavisning qalam i sarkashlik qilib, yurm ay qoladi.
Vatan tuyg‘usi — millat qayg‘usi
Vatan tuyg‘usi — millat qayg‘usi, degan yuksak tu sh u n ch a ssenariyna­
visning yuragiga qachon m ustahkam o'rnashishi m um kin? degan savol
tugMlishi mumkin.
Bu o krinda Navoiyning «F arhod va Shirin» dostonidagi Xisrav bilan
Farhodning mana bu dialogini eslash kifoya:
Dedi: Qay chog'dan oMding ishq aro mast?
Dedi: Ruh tanga ermas edi payvast.
Ya’ni Xisrav kinoya bilan, sen qay vaqtdan beri ishq aro m ast boMib
qolding? deb sobrasa, hali tanim ga ruh kirmasdan oldin m enga ishq kelgan, ~ deb javob beradi Farhod.
Xuddi shutiingdek, bizlarga V atan tuyg‘usi — m illat qayg‘usi hali biz
dunyoga kelmasdan oldin ota-bobolarimiz, ona-inomolarimiz yuragida paydo
boMib, bizga qondan oMganligini e ’tiro f etishimiz kerak. Alisher Navoiy
hazratlarining:
G 'urbatda g‘arib shodm on boMmas emish,
El anga shafiq-u m ehribon boMmas emish.
Oltin qafas ichra gar qizil gui butsa,
Bulbulg'a tikondek oshyon boMmas emish! —
ruboiysi har bir ssenariynavis qulog‘ida m illatning abadiy m adhiyasiday
jaranglab turishi lozim. Ssenariynavislarimizning ko‘zlari 0 ‘zbekistonimizning Mustaqilligi, uning adolatli siyosati xalqning buyuk ijodkorlarini ko‘ra
bilishi, uni sahna, katta-kichik ekranlarda va om m aviy tom oshalar orqali
www.ziyouz.com kutubxonasi
nam oyish etishi lozim. Blindan maqsad Mustaqillikni m ustahkam lash,
uni keng o m m a ruhiyatiga sahna orqali singdirish m as’uliyati bo‘lishi
kerak, ijodkorlarimizning xalqiga, Vataniga bo‘lgan yuksak muhabbat (uyg'usi
faqat ishonchli voqealar, kuchli xarakierlar, falsafiy dialoglar, go‘zal va
hayratli m anzaralar orqali yaralilajak ssenariylarida balqib turishi kerak.
A na sh u n d a ssenariynavisning milliy ruhiyati, milliy tushunchasi, Vatan
va xalq m uhabbati tuyg‘usi aks etib turadi. Ana shundan keyin ssenariynnvis
qalam idan milliy va bir vaqtda um um insoniy, ham m a xalqlar uchun va
ham m a vaqtlarda birday sevimli bo‘lgan Navoiy, Bobur, Mashrab kabilarning
abadiy asarlaridek, sahna va ekran asarían yaralishi mumkin. Buning uchun
ssenariynavis mavzu tanlashi, milliy va umuminsoniy g'oyalarni o ‘zyuragiga
singdirishi taiab qilinadi.
Sizning asaringiz sahna, ekran filmlari va teleseriallar orqali butun
dunyoni kezib chiqib, abadiyatga qadam tashlashi mumkin. Shunda dunyo
xalqlari film ijodkorlariga, birinchi navbatda, kinoning gavhar mag‘zi
boMgan ssenariyning yuksakligiga ssenariynavisning mahoraliga va boshqa
ijodkorlarga olqishlar yog‘iladi. Jum ladan, milliy kinoning rejissyoriga,
aktyorlariga va ularning qahramoniariga ham.
Shunda xalq qahramonlarni sevib qolib, yurtimizga, xalqimizga muhabbat
bilan qaray d i. Bu m am lakatim izning nufuzini oshirishga, m a’naviy
yuksalishga olib keladi.
0 ‘zbek polvonlarining «Kurash»i dunyo xalqlari sport musobaqalari
qatoridan munosib o ‘rin olganidek. Dunyoda « 0 ‘zbek boks maktabi» o ‘zining
qator chempionlari bilan dunyo xalqlarini hayratga solganlaridek. Favqulodda
24 yoshlik Toshkentlik Rustam Qosim jonov «Jahon chem pioni» bo‘lib,
shaxm at tojini kiygandek. Bular aslida favqulodda emas. Bizda shaxm at,
kurash, ot poygasi, chavgon (ot ustida xokkey) kabilarqadimdan rivojlangan.
Lekin sobiq sh o ‘rolar tizimi o ‘zbek xalqining dunyoga yuz tutishiga har
tom onlam a to ‘sqinlik qilishgan. Xuddi kinodramaturgiyada o ‘zbek tilida
ssenariylar yozishga ruxsat berilm aganidek. Biz bu haqida oldingi betda
gapirib o ‘tgan edik.
Ssenariynavis mavzu tanlashda milliy va insoniyatning baxt-saodati uchun
xizmat qiladigan voqealarni tanlashi kerak. Tanlangan mavzu asosida
yozilgan ssenariydan yaratilgan film katta-kichik ekranlarda namoyish
qilingandan keyingina har bir tom oshabin o ‘ziga qandaydir m a’naviy ozuqa
oladi. T om oshabinning yoshidan qat'iy nazar, ham m ada bir xil fikr
uyg‘onishi kerak. «Ko‘ngil ko‘chalari», «Charxpalak» kabi o ‘zbek seriallari
xalqim izning ham m a qatlam lari uchun m a’naviy ozuqa bo'lishi kerak.
Sahna va ekran asarlarida román, qissa, hikoya yoki she’rdagidek muallifning
www.ziyouz.com kutubxonasi
îasviri, tushuntirishi, b irso ‘z bilan aytganda, «M en»i bolm aydi. Syom ka
ichida m uallif qiladigan ish yo‘q. V oqealarning m ohiyatini, tabiatini,
go‘zalligini tushuntirib turadigan, ijobiy yoki salbiy munosabatlarga e ’tiroz
yoki xayrixohlik fïkr bildiradigan h olatlar boMmaydi. Barcha m anzara,
xatti-harakatlar voqeaning rivoji va boshqa ekrandagi hayotni gavdalantirish
rejissyor, operator va aktyorlar, bastakor va rassom larzim masiga yuklanadi.
Ularning badiiy iqtidorlariga havola qilinadi.
Ba’zan ekran ortidan m ualiif nom idan tushuntirish m atniari o 'q ilad i
yoki ekranga yoziladi. Bu voqealarning tarixi, zamoni, makoni haqida m a’lum
darajada oydinlik kiritadi. Bunday holat kam dan-kam qo‘llaniladi. Binobarin,
«11m o ‘rgatadi, san’at ko'rsatadi» naql bor. Shu naqlga amal qilgan holda,
san’at asarlari kino va serial film larda k o 'p ro q ko‘rsatishga m o lja lla b
yaratiladi. T u sh u n tirish m atniari b a ’za n ortiq ch aro q d ek tu y u lad i.
Ssenariynavis manzi! va makon, tarix va davrlarni xatti-harakatga, liboslarga,
qurilgan binolar ko'rinishiga va qahram onlarning so‘zlariga singdirib
yuboradi. M asalan, Butun dunyo xalqlari uchun birday ulug‘ insonlar ibn
Sino, al-B eruniy, al-Xorazmiy, al-B uxoriy, A m ir Tem ur, Bobur kabi
tarixiy buyuk shaxslar, yaqin tarixda dunyo xalqlariga o ‘z san’ati bilan
m ashhurva m anzurbo‘lgan raqqosa M ukarram a Turg‘unboyeva, qo‘shiqchi
Botir Zokirov, bokschi Rufat Rixsiyev, hozirda shaxmat tojini kiygan
Rustam Q osim jonov kabilarning nom larini, ularning o ‘zbek xalqining
farzandi ekanligi va 0 ‘zbekiston ularning V atani ekanligini ssenariylarda
alo h id a faxr b ilan tasvirlab berib k etish kerak. Bu faxr, a v v a lo ,
ssenariynavisning vatanparvarlik, m illatparvarlik tuyg‘usi orqali tug ilishi
kerak.
Biz, m avzu d eg an d a, m a y d a -c h u y d a n a rsa la r bilan o 'r a la s h ib
qolmasligimiz kerak. Mustaqil Respublikamiz uzoq yillar tobelikni boshidan
kechirdi. B ular hali q a n c h a -q a n c h a film larg a m avzu b o ‘ladi. Biz
mustaqillikning, aw alo, tub m ohiyatini tushunib olm og‘imiz kerak. N im a
yolg‘on, nim a rost boMganligini anglab olishim iz zarur. Ba’zan dolzarb
mavzular «savdogarchiligi»ga berilib ketmasligimiz kerak. Dolzarb m avzulami
ko'tarish kerak, deb xom-xatala shiorbozlik yo'lidan borib, tom oshabinni
zeriktirib q o ‘ymasligimiz kerak. H ar bir m avzu ildizini, tarixini jam iyatga
kerakli yo'nalishda yaratish o ‘rinli b o ‘ladi. M asalan, «Sensan sevarim »
filmida tadbirkorlik hayotiy qilib qilib tasvirlanadi. Bir so‘z bilan aytganda,
oltinlarni chaqalarga almashtirmaslik kerak. H ar xil ko'ngilochar voqealar
bilan chalg'ib, m uhim masalalarni b ee’tibor qoldirm aslik kerak.
Asarning g ‘oyasi ekran asarida qahram onlarning xatti-harakatlari orqali
ro'yobga chiqadi. G 'oyalarkonflikt orqali nam oyonj?o‘ladi.
2 -
H .M u h a m e d a ly e v
17
www.ziyouz.com kutubxonasi
Konflikt
K o ‘pincha konflikt bilan kolliziya birm i? degan savol tug‘iladi.
Nazariyotchilar konflikt tarqoq m a’noni anglatib, kolliziya terminiga yaqin
turadi va ular bir-birini tez-tez almashtirib turadi, deyishadi.
Ssenariyda kolliziya keskinlashgan vaqtda kinofilmda konflikt boladi. Konflikt
ko‘proq keskin dramatik sujetli voqealarda ishlatiladi. Ayniqsa kuchli qahramonlar
to'qnashuvida keskin konflikt kelib chiqadi. Shu bois konflikt asar voqealarini
harakatga keltiruvchi m otor hisoblanadi. Konflikt muallifning maqsadini,
tomonlarning o ‘zaro aloqalar kurashini ifoda etadi. Xulosa shundan iboratki,
voqelikdagi ziddiyatlarning badiiy ko‘rinishi konfliktdir.
Nazariyotchilar konfliktni quyidagicha ta’riflaydilan qarama-qarshi bolgan
k u c h la ro ‘zaro tarafkashlik tendensiyalari usulidagi konflikt, nomutanosib
xarakterlar to ‘qnashuvi tarzidagi konflikt, bir-biriga zid tuyg‘ular jangi tashqiyoki ichki kolliziya yo‘sindagi konflikt. Demak, murosasizto‘qnashuvlar
oqibatida konflikt yuzaga keladi. T o‘qnashuv turlicha dunyoqarashga ega
bo'lgan kishilar aro boMishi m um kin, ya’ni qonuniylik yoki noqonuniylik
o ‘rtasida yuzaga kelishi ehtim oldan xoli emas.
Bizga m a’lumki, konflikt ikki xil bo‘ladi antagonistik va noantagonistik
konflikt. Bunday konfliktlar bir-biridan farq qiladi.
Antogonistik konflikt asosida sinflar, guruhlar kurashi yotadi. Bularda
manfaatlar va taraflaming keskin kurashi ifodalanadi. Ular keltirib chiqargan
antagonistik ziddiyatlar isyonlar, inqiloblarni o ‘zida aks ettiradi. Konfliktlar
keskinligi - xarakterlar tolaqonligining badiiy namoyon bo'lishidir. 0 ‘zbek
kino asarlaridan T o g ‘ay M urod rom ani asosida S huhrat Abbosov
rejissyorligidagi bu holning ifodasi «Otamdan qolgan dalalar» filmida
nam oyon bo'ladi. B osqinchilarning o lz tizim larini o ‘rnatish uchun
shafqatsizliklar qilishi, m ahalliy aholining azob-uqubatlari va antagonistik
ziddiyatlarning yorqin misolidir. Filmda asosiy kolliziyaning sodir etilishidan
aw al kurashga tushgan shaxslar o ‘zlarining nim alarga qodir ekanliklarini
bildiradilar. Bosqinchlik va mahalliy aholi o‘rtasidagi to'qnashuv o ‘sha zamon
uchun xarakterli ziddiyatning hayotiy namunasi bo‘lib gavdalanadi.
Qahramonlar taqdirida sodir boMadigan fojealar, yuragidagi kechinmalar,
iztiroblar portlab chiqadi va buni ichki olam ziddiyatlarining natijasi sifatida
konfliktning uchinchi ttiri, deb tasaw ur qilsak o ‘rinli b o ‘ladi. Yurakdan
kechadigan ichki kurash antagonistik konfliktlarda em as, noantogonistik
ssenariy voqealarida ham nam oyon bo'ladigan konfliktdir.
K o n flik t a s a rd a n a f a q a t p e rs o n a jla rn i h a ra k a tg a k e ltira d i,
qahram onlarning qilm ishlarini ham fosh qiladi, balki ruhiyatini ham
www.ziyouz.com kutubxonasi
namoyish qiladi. Q ahram onlar ichki olam ining shaxslar orasida o'sishi
va rivojlanishi film davomida nam oyon b o ‘la beradi.
Qahramonlarning ozodlik yo‘lidagi chekkan iztiroblari kolliziyaning aniq
va tiniq ko'rinishiga xizmat qiladi. Xarakterlar o ‘rtasidagi ziddiyat ichki kurashni
keltirib chiqaradi. Qahramonning ongida boMadigan o'zgarish xoh u salbiy,
xoh ijobiy bo'lsin, iztiroblar, gum onsirashlar bu konfliktning tashqi turtki
natijasi sifatida ko‘rinadi. Buni ichki kolliziya, deb qabul qilsa ham bo‘ladi.
Konfliktlar qahram onlarning ichki dunyosi, ruhiy kolliziyasi, ong
tuyg‘ulari bilan bevosita boglanishi m um kin. Konflikt ikki xil qiyofaga ega,
ya’ni biri ichki qiyofa, ikkinchisi tashqi qiyofa.
Tashqi qiyofadagi konflikt ochiq kurash ko‘rinishida nam oyon b o ‘ladi.
Ichki konflikt (kolliziya) qahram onlarning ongi-ruhiyatida b o lib o ‘tadi.
Bu holat qahramonlarning voqealarga turli munosabatlarida, ya’ni sharhlash,
tushunish, idrok qilish sharoitga qarab ish tutish, qiyinchiliklarga duch
kelishi, to ‘qnashuvlar in'ikosi sifatida yuzaga keladi. Bir so‘z bilan aytganda,
ularni nozik hissiyotlardan izlamoq kerak. Bundan xulosashuki, ziddiyat
kishi ruhiyati, psixologiyasiga borib taqaladi.
Tashqi konflikt ichki ziddiyatlarni keltirib chiqaradi.
H ayotda shunday shaxslar uchraydiki, ulam ing xatti-harakati ham
antaganistik, ham noantaganistik konfliktlar bilan aloqador b o ‘ladi. Bu
o ‘rinda biz konfliktlarga qat’iy chegara q o ‘yish o ‘rinsiz, deb bilamiz. K onfliktga voqea va qahram onlarning o ‘zaro kurashuvi yig‘indisi sifatida t a ’rif
berishni to ‘g ‘ri deb tushunamiz.
Konflikt asarda mazmun va shaklning o ‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatib
beradi.
Zam onaviy filmlar konfliktda noantaganistik ziddiyatlarni aks ettirishi
bilan xarakterlidir. Bunday aks ettirish hayotdagi konflikt bilan san ’atdagi
konfliktning m ohiyatini to*g‘ri anglashga yordam beradi. Bunday tadqiq
estetik munosabatni haqqoniy ko‘rsatishga imkon tug'diradi.
Lekin ijtimoiy taraqqiyotning o ’ziga xos ziddiyatlari g‘oyaviylik bilan
badiiylik o ‘rtasidagi konfliktni topib, asarga singdirishda m uallifdan ancha
mahorat talab qiladi. Masalan, «Sensan sevarim» filmida A fzalxon o ‘z
inanfaatini ko'zlab, Azizdan tortib olib, qizni kelin qilish niyatida soliq
inspeksiyasiga borib chaqadi. T oshkentdan kelgan usta tadbirkorlik qilib,
soliqdan qochib yurganligini aytadi.
«Sensan sevarim» filmidan parcha:
Afzalxon. B orgapshu, Nusratjon. Qing’ir ish ko'rganimiz uchun sizlarga
yetkazib q o ‘yay, dedik. Qallobligi T oshkentda o ‘tm aganidan buyoqqa
survorgan. Bizning odam larsodda em asm i, istaganicha shilaveradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Xodim. Axborot u ch u n rahm at. Darom adni tekshirib ko‘ramiz. Ochil
pichoqchining qaynisi dedingiz-a, bugunoq topamiz.
Afzalxon. Shunday qiling.
Xodim. Bo‘ptj, akaxon... Lekin bir narsaga hayronman. Nega endi g ‘o ‘r
bir o'spiringa o'chakishib qoldingiz?
Afzalxon. Q onunni him oyaiash har bir vijdonli odam ning burchi.
Shundaymasmi?
Xodim. G apni boplaysiz, am m o gap shundaki...
Afzalxon. Yaxshi, Nusratjon. Ochiqgaplashaylik. Eshitishimga qaraganda,
o ‘sha Toshkentlik olg‘ir o ‘g ‘limizga moMjallab yurgan, kelin qilmoqchi
b o ‘lgani qizimizga ko‘z olaytirayotgan emish. 0 ‘g‘limiz o'qishda, shundan
foydalanib, bir kelgindi qizni ilib ketmasin, deym an-da.
Xodim. E, gap bu yoqda deng.
Afzalxon. Dem ak gap shunday, yashirincha ish tutgani uchun bir
chaqirtirib, jinoiy javobgarlikka tortamiz, deb cho'chitsangiz, juftagini rostlab
qoladi.
Xodim. Bo‘pti, akaxon, bu yog‘ini bizga q o ‘yib bering, qonuniy qilib
yasaymiz bolapaqirni! Yashang! Baraka toping!
A fzalxon. R ah m at, N u s ra tjo n , om on boMing, yaxshiligingizni
u n u tm a y m iz . A ybga b u y u rm a y s iz . O ta o ‘g*il u c h u n q a y is h a rkan-da.
Biz yuqorida aytganim izdek, soliq undirish ijtim oiy siyosat bo'lib,
u antaganistik ziddiyatni keltirib chiqarishi m um kin. Afzalxon o ‘zining
ichki noantaganistik ziddiyatini antaganistik ziddiyatga aralashtirib hal
q ilm o q ch i. Asar davom ida soliq inspeksiyasi Azizga katta soliq soladi.
U n in g d o ‘sti ikkita q o 'y in i so tib , soliq pulini to ‘laydi. Shu bilan yigit
T o sh k en tg a qochib ketm aydi. Andijon avtozavodiga ishga kirib, o ‘z
iqtidori bilan konstruktorlik tanlovida g'olib chiqib, sevgilisiga uylanadi
va G erm aniyaga o 'q ish g a k etadi. Bu yerda ssenariynavist F.M usajon
k atta yozuvchiligi tufayli ichki kolliziya bilan tashqi konfliktning birbiriga qorishib ketishini a n iq k o ‘rsata oigan.
D ram atik konflikt
Ssenariy yozish uchun tanlangan voqealarning xaraklerlariga qarab,
konfliktlarni dramatik, tragik va komik konfliktlarç>a ajratamiz. Agaryozilgan
ssenariyda dramatik voqealaraks etsa, qahramonlarning to'qnashuvi asosida
asar dram atik tarzda davom ettiriladi va dramaturgik konfliktlar ekran orqali nam oyish ettiriladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
...U Qora shoh qarshisida hind xalqining m ashhur raqsini ijro etmoqda:
raqs shu qadar nafis, shu qadar go‘za!ki, tasvirga til ham ojizlik qiladi.
(Rassom) O tup C h atr qo‘li m iniatura ustidan so‘nggi m arta o ‘tdi-yu,
mo'yqalamni yerga q o ‘ydi.
Cholg'u o voz i tinadi. Komde o ‘yindan to ‘xtaydi. Shoh miniaturaga diqqat
bilan tikilarkan, rassomga qarab deydi:
- San’atingga ming borofarin!
Otup C hatr yer o'pib, ta’zim qiladi. Mag‘rur shoh so‘zida davom qiladi:
- Xizmatingni hotam lik bilan taqdirlaym iz. Shoh qarsak chaladi. Bir
ko‘zi ko‘r am ir kirib keladi.
- Bugunoq ko‘zlarini o ‘yib olsinlar, toki uning suratini qayta chizmasin.
B undan aslo za ra r ko 'rm ay d i, k o 'z la rin in g o ‘rniga xazinam izning
qim matbaho gavharlaridan ikki dona qo‘yib q o ‘yam iz, - deydi Amirga va
O tup Chatrga yuzlanib davom etadi. — Seni esa k o ‘chaga tashlam aym iz,
saroygajoylashtiram iz, istaganingni yeb, istaganingni ichaverasan.
Otup Chotra ko'zlarida chaqnab turgan nur bir zum da o'chadi, u darhol
mukka tushib ta’zim qiladi.
~ Ey, taxtimizning husni jam oli. Q udratli shohim ! M arham atingizdan
g‘oyat m innatdorman!
Komdening norozilik ovozi eshitiladi:
- M ening bilaguzugim sariq bo‘lsa ham , rassom qizil qilib oigan.
Shoh miniaturaga tikiladi:
- Darhaqiqat, uning bilaguzugi sariq-ku, nega sen qizil qilib chizding?
Rassom ehtirom bilan boshini egadi:
- Sariq bo‘yog‘im tugab qolgan edi. S o 'n g ra K om dening ko‘ylagi
za’faronday tovlanib turibdi. Bu rangga qizil ju d a yarashadi, shohim!
- Qizil bilaguzuk taqishni istasam, qizilini taqardim ! - deydi Kom de.
- Ammo men sarig'ini taqdim . Qani, sariq bilaguzukni chizsin.
Shoh bir ko‘zí ko‘r amirga tikiladi:
- Bo‘yoqchilarga buyur. Sariq rang olib kelishsin!
A m irchiqib ketdi. Shoh so‘zida davom qiladi:
- H ozirbo'yoq olib kelurlar. Rassom senga sariq bilaguzuk yasar.
- Bilasizmi, baribir u sariq bilaguzuk o ‘rniga qizil bilaguzuk chizibdi.
Endi ko'kini solsa ham mayli. M ening ko'ylagim ga ko‘k bilaguzuk ju d a
yarashadi. Men ko‘k bilaguzugimni olib kelay, u rasmga olsin...
- G aplaring ham jonga tegdi, mayli ko‘k boMsa, kolk bo'lsin! Mayli
ko‘k bilaguzuk taqib, suratga tushsin.
U eshik tom on bir necha qadam bosgach, asta to ‘xtaydi va rassom ni
ogohlantiradi:
www.ziyouz.com kutubxonasi
- Bizdan qochib ketishni xayolingga ham keltirma! Dengizning tubiga,
baliqning qorniga yashirinsang ham , b aribirtopib olamiz.
Shoh chiqib ketadi.
....K om de rassom ni tor yo‘lakdan boshlab boradi va unga zaharxanda
bilan gapiradi:
- Ko‘zlarini shoh o ‘yib olishiga faqat tentak odamgina quvonishi mumkin.
Mana shunday dramatizm asarda rivojlanadi.
O tup C h atr sam im iy tabassum bilan deydi:
- A norni m en esam -u, sening tishing qamashsa!
- Shoh kunduzi desa, agar bo‘lsa tun quyosh, oyni ko‘rdim , degin
shoh uchun, degan baytni eshitganing yo‘qmi?
Komde taqqa to ‘xtaydi:
- Shunday deng! Mayli, qizil bo‘lsa qizil boMsin, - suratni unga beradi.
- Bog‘ga chiqib, eshik og‘asiga mana bu uzukni bersangiz, sizni tashqariga
chiqarib yuboradi, boring!
Orqa eshikni ochadi.
- Qaytib kelishim zarurm i? - Sekingina so‘raydi O tup Chatr.
- Agar ko‘zlaringiz evaziga qim m atbaho tosh olishga shoshilayotgan
bo‘lsangiz, albatta qaytib kelasiz.
K o‘rinib turibdiki, rassom endi shundoqqina qaytib kelmaydi. Kelsa,
shoh uchun bir og‘iz so‘z bo'lgan «Jallod» deyishi bilan buyuk iste’dodning
boshi kesiladi. Raqqosa Komde ham deyarli shu qismatga yoliqadi. Rassom
qo'yniga K om dening rasmini solib, boshi og‘gan tomonga ketadi. Uni endi
boshqa taqdirlar bilan birga, dramatik voqealar kutmoqda. Shunday qilib,
choyxonaga kelib qoladi, musofir bo‘lib. Bu yerda yangi konfliktlar
boshlanadi.
S senariyda d astlab shoh, rassom , K om de o 'rta sid a keskinliklar
boshlanadi, sekin-asta K om dening surati orqali M udan sevib qoladi va
konfliktning ikkinchi yo'nalishi boshlanadi.
Konflikt o ‘tk ir shiddat bilan namoyon boMadi. Oqibatda faqat asosiy
qahram onlargina em as, uncha e'tiborga loyiq boMmagan personajlar ham
keskin dram atizm ga duch keladi. Masalan, bog‘bon Boxunadji Mudanga
«Sehrli tanbur»ni sovg‘a qiladi. Saroy shoiri M uham m ad Muhsin aralashadi.
Bu ssenariyning yutu g 'i shundaki, unda ziddiyatlar va qaram aqarshiliklarni. keskin to'qnashuvlarni o'zida ifodalovchi kuchli konfliktni
ko‘ramiz, q ah ram o n larn i uch nozik qirralari yaqinlashadi, konflikt
dram atizm ning badiiy m aydonida ishtirokchilar b o lib xizmat qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Tragik konflikt
Tragik ssenariyda o‘ziga xos konfliktlar mavjud bo'ladi. Ulami dramaturgik
va komik konfliktlar bilan solishtirib bo'lm aydi. Ijtimoiy ziddiyatlarni ifoda
etgan konfliktlar ko‘pincha fojeali xarakterlarga ega bo'ladi. Agarda sotsial
yovuzliklar tantana qilgan taqdirda ham ssenariyda qahram onning fojeasi
tom oshabinlar yuragidagi g'alabaga aylanib qolishi kerak.
Tragik konfliktga ssenariynavis F arhod M usajonning «H akim atTermiziy» hujjatli ilmiy-badiiy film i ssenariysidagi bir rivoyat hayajonli
qilib tasvirlangan.
Allomaning kulbasi
Bu tragediyada ortiqcha biror jihoz yo‘q, faqat olim ishi uchun narsalar.
0 ‘rtada mez, mezning ustida qalam, yarmi yozilgan qog‘oz. Lavhada Q ur’oni
karim, yerga sholcha, ko‘rpacha to'shalgan. Tokchada sham, garchi kunduz
bo‘lsa ham, sham yonib turibdi. Mez ustida yana bitta sham. G ‘arib, munkillab
qolgan al Hakim at-Termiziy. Sham ning ikkita qo'yilgani sababi, hazratning
ko'zlari xiralashgani tufayli yaxshi m utolaa qilolmaydilar.
Eshikdan xizm atkor Ibrohim m o'ralaydi. Keyin g'oyib b o ‘ladi.
Hazrat qog'ozga tikilib yozganlarini o ‘qiydilar. Ikkita kalimani o ‘chirib,
o'm iga boshqa so‘zlar yozadilar. So'ng yozganlarini ovoz chiqarib o'qiydilar.
At-Term iziy (m am nun kayfiyatda). Ana endi jum la ravonlashdi, fikr
oydinlashdi. «Izi zaxaran haqqalam yabha m aahu hayruh» (haqiqat ravshan
bolgan vaqtda boshqa narsalarga o'rin qolniaydi).
Eshikda xizm atkor devqomat Ibrohim paydo boladi.
U b iru lu g ‘ zot darg'azab kutayotganligini bildiradi. Ijozat bergach, bir
zodagon darg'azab kiradi.
Zodagon (g‘azabnok). Nahotki, shunday xiradm and allom a shu qadar
johil boMsa?... Shohning a ’yonlaridan ekanligimni aytsam -da, huzuringizga
qo'ym adi, abiah!
A t-Term iziy. Assalomu alaykum , jan o b i oliylari, m arh am at qilib
o ‘tirsinlar.
Zodagon. Vaalaykum assalom! Ishonchim komilki, siz hoziroq beodob
quüngizning ta ’zirini berib qo'yasiz.
A t-Term iziy. Tinchlaning taqsir, kelishingizdan m urod faqat shu
tanim agan kimsangizga jazo talab qiüsh b o lm asa kerak?
Zodagon. Tinchlanishim ni istasangiz va kelishim sababini bilm oqchi
boMsangiz, m ening ko‘z o ‘ngimda bu betafiqning adabini berasiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi
At-Term iziy. Siz nim a m aqsadda kelganingiz m eni qiziqtirmaydi,
xohlasangiz aytursiz, yo‘qsa o ‘zingiz bilasiz.
Zodagon. Takror aylam an, men shoh ayonlaridanman, muhim topshiriq
bilan keldim huzuringizga.
At-Term iziy. Q ulog'im sizda, janobi oliylari.
Zodagon. D em ak, m ening talabim ni, ya’ni m asalan... iltimosimni
bajarmaysiz?
A t-Term iziy. Siz xonning topshirig'ini bajarganingizdek, Ibrohim
m ening topshirig‘imni bajaradi. M en unga mutolaa bilan mashg‘ulligimda
huzurim ga hech kimni qo'ym asligini tayinlaganman, Binobarin, sizning
iltim osingizni bajaradigan b o ‘lsam , men Ibrohimni em as, aw alo o ‘zimni
jazolashim lozim.
Zodagon. Hazratlari, meni avf etasiz. Lekin hech qayerda xon odamlariga
bunday munosabatni ko‘nnagandim. Bizga bo‘lgan hurmatsizlik, olampanohga
bo‘lgan hurmatsizlikdir.
At-Termiziy. Yaxshilik va tavoze oldida hamma uyning eshigi ochiq,
q o ‘rslik va takabburlik qarshisida barcha eshiklar yopiq deydilar.
Zodagon (hovuridan tushib). Taqsir, biroz qizishib ketganim sababi,
zimmamga yuklafilgan vazifa g‘oyat mas’uliyatlidir. Shohim —o ‘zlari oldingizga
j o ‘n atdilar meni.
At-Termiziy. Halladallohu m ulkohu abada. Olloh uning podshohligini
abadiy qilsin. Bizga ul oliy zotning qanday yumushi tushishi mumkin?
Zodagon. Borakallo, olam panohning nazarlari tushgan insonning toleyi
bor, taqsir. Boshingizga baxt qushi q o ‘ngan. Men xushxabar keltirdim.
At-Termiziy. M uddaoga o'taylik, janobi oliylari?
Zodagon. 0 ‘tam iz taqsir. Al ulam o-yu varasatul anboyi - olimlar
payg‘am barlarning vorislaridir, deydilar. Olam panoh buyuk olim sifatida
xurmat qilganlari tufayli sizni saroyga xizmatga olish haqida muborak hukm
chiqardilar. Bugunoq bu xaroba kulbangizni tark etib, xon dargohiga yo‘l
oiasiz. (At-Term iziy bu gaplarni o ‘ta xotirjam va loqayd tinglab o ‘tirdi).
Saroydan ko‘nglingiz istagan ko‘rkam xonani tanlaysiz, ixtiyoringizda
og‘zingizdan chiqqanini m uhayyo qiladigan bir necha g‘ulomlar, ko‘nglingiz
tusagan taom ni tayyorlab beruvchi bakovullar, didingizga m a’qul kiyimbosh tikib beruvchi chevarlar b o la d i. Qo‘sh otli yumshoq arava istagan
paytingizda istagan joyingizga eltib qo‘yadi.
At-Term iziy. Shuncha harakat nimaning evaziga?
Zodagon. Arzimagan yumush evaziga. Qiladigan ishingiz olampanohning
arzandalari shahzodaga tahsil berish (mamnun qiyofada). Yelkangizga baxt
qushi q o ‘ndi deganim da, yolg‘on so‘ylamaganimda endi ishongandirsiz?
www.ziyouz.com kutubxonasi
At-Termiziy. Olampanoh o‘z zurriyotlariga tahsil berishni menga ishonib
topshiiganlaridan minnatdorman. Tolibi ilm 0‘spirinlarni o'qitish, shogirdlar
tayyorlash menga doim huzur bag'ishlaydi. Bajonidil bu ishni - taxt vorisi
shahzodamizga ilm o'rgatishni, bu mas’uliyatli yum ushni bokynimga olishga
tayyorman.
Zodagon. Barakallo, olam panoh hukm ini m am nuniyat bilan qabul
qilishingizga shubha qilmagandim.
At-Termiziy (xonaga ishora qilib). M ana shu toifada har ro‘zi besholti nafar talaba dars oladi. Shahzodaga ham eshik ochiq. Kelsin. Marhamat,
ham m a qatori tahsil ko'rsin.
Z odagon (d a rg ‘azab). Shu gapni o ‘ylab g ap iry ap sizm i, taqsir?
Shahzodam iz yalangoyoqlar bilan bir xo n ad a o 'tirib , tahsil ko‘rsin,
demoqchimisiz?
At-Termiziy. Haqiqiy murabbiyga talabalarning bari teng b o la d i.
Vallomatmi, bechoram i, badavlatmi, faqirmi. B itta narsaga e ’tibor berishingizni istardim. Tarbiyaning asosi yosh avlodga bilim berishdan ko'ra,
odob berishdir. Awalo, yaxslii xulqli, iymonli, insofli kishilarni tarbiyalamoq
lozim. Talaba ikki karra ikki to ‘rtligini bilsa-yu odobsiz, qo‘rs bo'lsa,
o ‘qitgan muallimga la’nat aytadilar. Shogirding oddiy, to ‘pori, takabbur
b o ls a , «o'qim agan-da», deb gunohdan kechasiz. Lekin o ‘qimishli, fozil
odam badxulq bo‘lsa, undan yom oni yo‘q. Bas, shunday ekan, eng aw alo,
talabalarga odob berish zarur ekan. M en o ‘z shogirdlarim ni tabaqalarga
ajratib ilm berishim to'g'rim i? U chog‘da qan d ay qilib ulardan yaxshi
xulqli, solih kishilar yetishib chiqadi?
Zodagon. Taqsir, safsatani qo'ying. N im a, X onning so'zini ikkita
qilmoqchimisiz? Hali bunga hech k im ju r’at etm agan!
At-Termiziy. M en um r b o ‘yi o ‘z e ’tiqodim ga sodiq qolganm an, endi
kelib-kelib qariganimda aynisam, xunuk boMadi.
Zodagon. Taqsir, qaytaram an! Shohning m arham atidan yuz o ‘girish
noshukrlik. E ’tiqod o 'z yo'liga. Am mo Xonga hurm at ham bo'lishi kerak.
Ha, Xonning ra’yiga qarab ish tutsangiz, umringiz farog'atda o ‘tadi. Qaysarlar
Xonning qahriga uchraydi. T agkin pushaym on b o ‘lib yurmang.
At-Termiziy. Men ko‘p kaltak yegan odam m an, janoblari. ha, po'pisalar
qarorimni o'zgartira olmaydi.
Bu kuchli dram atik so‘zlar tragik konfliktni avjiga chiqarib, q ancha
keskinliklardan so‘ng Buyuk allom a at-T erm iziy boshini kundaga olib
keladi.
Katta m aydonda ko‘p sonli xaloyiq yig'ilgan. Bu yerda al Hakim atTermiziy qatl qilinishi kerak. Kunda yonida jallod. Q ora libosda. H akim
www.ziyouz.com kutubxonasi
at-Term iziy qoMlari orqaga qilib boglangan. Tiz ch o ‘kkan holda, boshiga
qora niqob kiydirilgan. Xon «boshlanglar» degandek, yonidagi m ahram lardan biriga qarab bosh silkib qo‘ydi. U o ‘rnidan turib jallodga buyurndi:
Adolat y o lid a qilinadigan qatlni bajo keltirishga ijozat tegdi. Olampanoh
irodasiga bo‘ysunm agan buzuqi m al’unning kallasi lanasidan judo etilsin!
Shov-shuvlar. Tortishuvlar b o lib ketadi.
Jallod allom aning boshidan qopini oladi. Alloma xonga qarab nazar
tashlaydi. Olloh taoloning karomati ila, A llom a nigohidan chiqqan nur
xuddi xanjar kabi X onning ko‘ziga borib sanchiladi. Xon qo‘li bilan ko'zini
berkitib oladi.
Jallod yuqori k o ‘tarilgan oyboltasini bor kuchi bilan kundaga uradi.
Xalq baravariga oh tortadi. Kalla uzilgani ko'rsatilm aydi. Shu payt bir
parcha qon xonning basharasiga sachraydi. Xon qonni sidirib tashlanioqchi
bo‘ladi. Lekin butun basharasi qonga bulg‘anadi. Xon Allomaning kallasini
kestirgan b o lsa-d a Allomaning qimmati kamaymadi. Xoning mavqeyi ham
ortm adi. Ssenariyda yozilganidek, xon o ‘zining johilligi, ilm va m a’rifat
allomalariga shafqatsizligi bilan ko'zi ko‘r, yuzi qon bo'lib qoldi. Shu
rivoyat bilan ssenariyning ta ’sir kuchi ortadi. Konfliktning yechim i
soxtalashtirilm aydi. K uchli dram atizm kuchli xarakter bilan ekran
dramaturgiyasini saqlab qoladi. Fojeaviy konflikt xarakterlarvavaziyatlarning
uzviy birligida nam oyon bo'ladi.
Bu hoi inson psixologiyasidagi ichki kolliziyani ijtimoiy kolliziya zaminida
ekranga olib chiqadi. Ijtimoiy ziddiyat qahramon —allomaning fikrida o‘zining
izini qoldirdi.
Bu ssenariyda allomaning fojeali taqdiri kutilniaganda ro‘y bengan tasodifiy
hodisa emas. 0 ‘sha xon saroy ahlining o ‘ta takabburligi allomadek tabarruk
insonlarning taqdirini o ‘z manfaatlari uchun arzim as narsalarga qurbon
qilib yuborish hollari oddiy hodisa bo'lib qolganligini ko'ramiz.
Asarning m uhim g ‘oyasi shundaki, ssenariynavis bir buyuk allomaning
ijtimoiy voqeaning zararli qirralari qurboni bo'lib, ilm -m a’rifal dunyosini
vayron qilganini asosli ko'rsatib bergan.
Komik konflikt
M a’lum ki, ssenariy yozishda kom ik janrga qo'l urilganda, koniik
k o n flik tn in g o ‘zig a x o slig in i, u d ra m a , tra g e d iy a k o n flik tla rig a
o ‘xshamasligini hisobga olish kerak.
Biz yuqorida dram a janrining konfliktlarini va fojea konfliktlarini ko‘rdik.
Dram a janrining konfliktlari ko‘proq ijobiy kuchlarning g‘alabasi bilan
tugashiga guvoh bo*!dik. B a'zan dram atik voqealarning yechim ini
www.ziyouz.com kutubxonasi
kinotom oshabinlar hukmiga qoldirish hollari ham bo‘ladi. Bu holda h a m
voqealardan xulosa chiqazgan tom oshabin voqeaning ijobiy hal b o'lishini,
ijobiy qahram onlar cantana qilishini xayolida gavdalantirib oladi.
Endi kom ediyajanri negizida kulgili, salbiy hodisalarva vaziyatlarning
kurashini ifoda etadi. Ssenariy asosida kulgi q o ‘zg‘aydigan kurash yotadi.
Konflikt shu ruh bilan sug‘oriladi. Komik konfliktning o'ziga xos xususiyati
kutilmagan kulgili hodisalarga duch kelishi bilan belgilanadi.
Komik konflikt asosan ikki turga bo'linadi. Satirik xarakterdagi konflikt.
Yumoristik to ‘qnashuv!ar bilan yuzaga kelgan konflikt. M asalan, S h a ro f
Boshbekovning «Tem ir xotin» kom cdiyasi ko'p ro q satirik kinokom ediya
janriga javob beradi.
Said A h m a d n in g «K clinlar qo*zg‘o lo n i» sahna asari a so sid ag i
kinokomediya yumoristik komediya janriga javob beradigan asardir.
Sh.Abbosovning «Mahallada duv-duvgap» kinokomediyasi ham yengil
yumoristik konfliktli, hazil-mutoibali asarlar toifasiga kiradi.
«Tem ir xotin» filtnining negizida antagonistik komik konflikt yotadi.
Sobiq sho’rolar tuzim i davrida xotin-qizlarga ozodlik berdik deb, x o tin qizlarning katta ishchi kuchi sifatida ekspluatatsiya qilinishi temirdan yasalgan
xotin tim solida berilgnnligi bilan qim niatli. lin in g xatti-harakati tufayli
komik holatlar kelib chtqadi.
«K elinlar q o ‘zg‘oloni» kinokom ediyasi hazil, m utoyiba, b a ’z a n
chimchilab oladigan ijtimoiy hodisalar ham aks etadi. Lekin asosiy konflikt
yumoristik voqealar asosida rivojlanadi.
«Temir erkak» kinokomediyasiga ham H.M uham m adning Milliy teatrda
o'ynalgan «Xotinlar«gap»idan chiqqan hangoma» hazil-komediyasi asosida
Ummat T o‘ychiyev ssenariy yozgan. Isamat Ergashev rejissyorlik qilgan bu
asar konflikti ham yumoristik voqea asosiga qurilgan, ya’ni xotin erini hazillashib,
sotib yuborganidan boshlanadi. Bu voqealar o ‘zi yumoristik voqealar ustiga
qurilgani uchun quvnoq kulgi uyg'otadi. Bu kino asari 1991 -yili eng k o ‘p
tomoshabin to'plangan asarlar qatoriga kiritilganligi bilan qimmatlidir.
Fabula
Fabula —badiiy asarda tasvirlangan voqeaning izchil bayoni, voqealarning
rivojlanish sxemasi. («Fabula» lotincha so’z bo'lib, ertak, hikoya m a'nosini
bildiradi).
Izzat Sulton, yozuvchi tasvirlayotgan voqea hayotning o 'zid a qan d ay
tartibda ro‘y berganini aks ettiruvchi «Sujet»dan farqli o la r o q , shu
voqealarning badiiy asardagi tasviri tartibi fabula, deb ta ’rif beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
H.Abdusamatov esa, fabula — real faktlar, hayotiy voqealar yig‘indisi
bo‘lib, ular sujel uchun asos bo'ladi. Boshqacha qilib aytsak, fabula —
pyesa sujeti negizini tashkil etuvchi turmush m aterialidir, deydi.
Rus adabiy o tshunoslari ichida «formal m aktab»ga asos solgan
adabiyotshunoslar (V.SIikolovskiy va boshqalar) — voqealarni hayotda
b o lish i mumkin b o lg a n tartibini «Fabula» deb, ulam ing badiiy asardagi
tasviri tartibini «Sujet» deb atashni taklifetgan edilar. Sujet bilan fabulani
bunday talqin etish adabiyotshunoslikda hali ham uchrab turadi. Biz bu
yerda «Kratkaya lit.ensiklopediya»da qabul etilgan ta’rifni m a’qulroq ko‘rdik.
Endi biz ssenariynavis sifatida H.Abdusamatov aytganidek, fabulani
ssenariy negizini tashkil etuvchi sintez materiallar sifatida talqin qilamiz.
Fabula bilan sujetni bir y o lg a qo‘yib boMmaydi. Hozirgi ko*p seriyali
filmlarda bir necha sujet liniyalari qorishib keladi. Ularga hayotiy voqealarni
tayyorlab beruvchi narsa fabuladir. Boshqacha qilib aytganda, «sujet»da ertak
ichida ertak, voqea ichida voqealar bo'lishi mumkin.
Ijodda qayta ishlangan sujetni fabula deb ta’riilash hollari ham uchragan.
Sujetni yaratish uchun b o lad ig an materialni fabula deb izohlashgan. Sujet
b o r joyda fabula bo‘lishi shart emas, deguvchilar ham bor.
O lim lar fabula va sujet tushunchasi o'rtasida m a’lum farqlar borligini
uqtiradilar. Asarga asos b o ‘lgan m ateriallar — fabula, sujet esa shu
materiallarning m a’lum tartibdagi sharhidir. Ijodkor fabula asosida badiiy
sujetni yaratadi, fabulaga ijod jarayonida badiiy sifat baxsh etadi. Sujet fabulaga
nisbatan kengroq m a'noga egadir.
Fabula materiallarni tipiklashtirib, individuallashtirib, m a’lum xarakterlaryaratib, sujetni harakatga keltiradi.
Ssenariyda ba’zan bitta sujet asosida voqealar rivojlanib, yechimini topgan.
Ba’zan ssenariyda bir nechta sujetlar mavjud boMadi.
Kino tarixiga nazar solsak, afsonaviy sujetli film lar ko‘plab yaratilgan.
«Tohir va Zuhra», «Alpom ish», «Ali bobo va qirq qaroqchi» va Sharof
Boshbekovning «Teniir xotin» kinolari majoziy ravishda yaratilgan. Bu
haqiqatga zid konfliktni beradi.
Teatrga nisbatan kinoning im koniyatlar ko'proq. Andrey Petrovich
Dovjenkoning «Olovli yillar qissasi» («Povest plam m ennix let») ssenariysidan parchani misol qilib keltiramiz. (Mashhur ssenariynavis Gabrolovich)
bu ssenariyga muhokama vaqtida uncha e’tibor qilmaydi. Unga asarjudajo‘n
va sodda bo'lib tuyuladi. N a h o tk i, shu ulug‘ ssenariynavis, buyuk
kinorejissyorshunaqa jo‘n narsa yozgan bo‘lsa, deb o ‘ylagandi.
Dovjenko olam dan o ‘tib ketgach, ko'p yillardan keyin kinoarxivdan
sarg'ayib ketgan ssenariyni olib o ‘qigandan keyin asarning nechog'li katta
iste’dod bilan yozilganligini his qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dovjenko katta to'siqni bosib o'tdi. O ldindan ildiz otib, o'rnashib
qolgan fikrlarni um um lashtirib bcrish lozim, degan fikrdan voz kechdi.
K inosan’atga so'zning qudrati va rang-baranglilikni olib kirdi.
Y ana bir sahnani misol keltirishga ixtiyor q ilam an . «Bir nechta
gvardiyachilargitlerchilar turgan tom onga qorda em aklab kelishmoqda:
Serjant oq xalatda, qorga yotib sudralmoqda. U ning ortidan ko‘z ilg'amas
b o ‘lib, oq xalatda, qorga botib, sekin-asta bir q a n c h a gvardiyachilar
kelishmoqda. Ularning ortidan oq kiyimdagilar, sharq tarafdan qor bo'roni
boshlandi. Birinchi gvardiyachi: «Men ho zirtam o m b o lam an m i, yo'qmi?
Tam om bo'lamanmi, yo'qmi? Yo'q! Men hali juda yoshm an. Men ko'proq
dushmanning o'limi haqida o‘ylashim kerak, men um um an yaxshilik haqida
o'ylashim kerak, kecha yaxshi tush ko'rdim ... h o zir chapgam i. Bo'ldi,
chapga, xo‘s h ...»
Ikkinchi gvardiyachi: «Men Berlingacha em aklab borolm aym an, akaukalarim, opa-singillarim bor. Bu juda ham olis. M en qayerda-yu, Berlín
qayerda. Globusga qarang. Ey, battar boMsin. Men bu haqida o*yiamayapman,
millionlab aka-uka, opa-singillarim oMimi haqida o'ylashim kerak. Berlín
mening uchun yo*q. Mana bu aholi turarjoyi bor... hozir u...» Bo‘ron sharq
tomondan kelmoqda. Qor kukuni hamma yoqni, butun dunyoni qoplaganday
bo‘ldi. Hamma tirik jon yer ostiga yashiringan. Uylarga kirib ketgan.
T o'rtinchi gvardiyachi: «Yozishadi... ham m a narsani yozish m umkin.
Jangda o ‘lish - baxt, deb. Q anaqa baxt? M enga b u n aq a baxt kerak emas!
Menga yaxshisi maxorkangdan ber, xumor qilyapti, maxorkasiz m enjangchi
em asm an. Sen G itlerni, Gebelsni, Robitropni va dunyo fashizmini tizib
q o ‘y... Bulami qo‘y, yuz gram in aroq ber m enga. Shu ham ish bo'ptim i!
Sen menga uch kun ber, men o ‘zimga kelib, dunyoni his qilib olay... Bu
bo‘ron ham m a yoqni supuryapti. Tangrim , o ‘zing kechir...»
Bir plastik harakat bilan so‘zsiz soldatning ichki monologini ifoda qilib
boMadimi? Bir urunib ko'ring-chi? ( Tarjimon — H .M .) o'lim ga o'rm alab
ketayotgan askar shunday o'ylashi aniq.
Dovjenkoning yozuvchilik va rejissyorlik m ahorati shundaki, u ichki
monologlami yorqin ifoda qilib bergan. Bu asardan bir parcha, sujet yaratishdagi
bitta falsafiy, hayajonli ko'rinishdir. Urushning natijasi o ‘lim ekanligini falsafiy
tasvirlagan epizod —fabuladir.
D em ak, fabula — ssenariy sujetini tashkil qiluvchi badiiy sintez
materiallaridir. «Olzbek tilining izohli lug‘ati* d a shunday izoh berilgan.
Fabula badiiy asarda tasvirlangan voqeaning izchil bayoni, voqealarning
rivojlanish sxemasiga yaqinroq keladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Sujet va kompozitsiya
Sujet - fransuzcha so‘z bo‘l¡b, adabiy asaming asosiy mazmuni demakdir.
Badiiy asar m azm uni va undagi qahram onlarxarakterini ochib beradigan
o*zaro uzviy bogMangan voqealar, hodisalar tizmasi, deb ta ’rif berishadi.
Ssenariynavis ham biz aytganimizdek, yangi kino asari yaratishda barcha
adabiyot qonuniyatlariga amal qiladi. Demak, bizning ssenariynavislar ham
adabiyotning sujet va kompozitsiya qonun-qoidalariga to la amal qilishi shart.
Ssenariynavis o ‘z oldiga qo‘ygan vazifasidan kelib cliiqib, to'plagan adabiy,
hayotiy m ateriallari asosida m a’lum bir sujet yaratadi.
H.Abdusam atov «Dram a nazariyasi» kitobining «Sujet va kompozitsiya
— dram aning qolipi va qiyofasi» bobida shunday yozadi: «M a’lumki,
adabiyotning b archa komponentlari, sujet atamasi ham turlicha talqin qilib
kelingan. Albatta, bu atam a adabiyot tarixida, umum an, falsafa, estetika va
xalqlar m adaniyatida juda ko‘p qo'llanilgan, b a’zilar sujet ni, faktlarning
boglanishi» (Aristotel), «Kompozitsion shakllaridan biri» (L.I.Timofeyev),
kompozitsiya, (V.O.Shklovskiy) deb bo'lganlar. «Sujet dramaga mansub»
(I.S u lto n ), su je t va m azm un bir, deb tu sh u n g an lar ham m avjud
(Sh.A bduüayeva, S.Ibrohim ova), sujet badiiy asarning elem enti, degan
qarashlar ham y o ‘q emas. Bentli esa sujetni «harakatlar tarixi» sifatida
emas, balki hayotning mag‘zi (Slepko) deb ataydi. Hayotning turtkisi,
asosiy nuqtasi, d eb qarash ham mavjud. Aristotel sujetni badiiy asarning
muhim elementi sifatida pafosli bolishga da’vat etgan. Biz uni «ehtiros» deb
talqin qilamiz va tushunam iz. Xuddi shuningdek, ssenariylarimiz ham sujet
nuqtayi nazaridan ehtirosli va hayajonli yozilishi kerak. Sujetsiz kino asari,
badiiy kinofilmlar, teleseriallarboMmaydi. Sujet ham m a adabiy turga, ya’ni
román, qissa, d ram a va hatto, she’riyatga xos. Xalq ertaklari, dostonlar,
latifalar, rivoyatlar, hangomalar, estrada janridagi asarlarva teatrlashtirilgan
tom oshalar ham bundan mustasno emas.
Sujetning elementlari
Sujetning elem entlaridan prolog, konílikt - sujetning o ‘zagi hisoblanadi.
Biz alohida b o bda ko‘rdik, ekspozitsiya va konflikt boshlanishdan oldin
keladigan m uqaddim adir. Tugun — konfliktning ilk m arotaba ro'yobga
chiqishi va sujetning rivojlana boshlashi, turtki berilishidir. Voqealar rivoji
— konfliktlarning asta-sekin ochilishi va hal b o lish i jarayonidir.
Yechim — tu gunda maydonga kelib. sujet rivojida dunyoga kelgan
konfliktning hal etilishidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Qoliplash - bir necha sujet liniyasini bir bosh sujet liniyasi qam rab
olishdir.
Kompozitsiya — asarning turli qismlari orasidagi o ‘zaro m unosabat.
Perepitiya - sujetda ustalik bilan yasalgan qaltis badiiy effektli berilishlar.
Xotinia — epilog yozilgan asar haqidagi xulosa.
Ekspozitsiya — konfliktning boshlanishi oldidan keladigan m uqadim m a.
Biz U yg'un, Izzat Sultonov, V.Shkolovskiylarning «Alisher Navoiy»
kinofilmi ssenariysida (1947 y.) ekspozisiya qanday tasvirlanganligini
ko’ramiz. Ssenariy o ‘sha vaqt talabiga binoan, rus tiiida yozilgani u c h u n
o'zbekchaga tarjim a qildik. Ikki yigitcha, salla-chopon kiygan talabalar,
o ksayotgan gullarning shoxiariga tikilib qarab turishipti. Bu ikki yigitcha
yosh Alisher Navoiy va yosh Husayn Boyqarolardir. Endi biz o 'tla rn in g
tagidan shoxiariga qarab o ‘rmalayotgan chum olilarni ko‘ramiz.
Husayn. Alisher, qara. Chumolilarni shamol uchirib yuborayotgan b o ‘lsa
ham, shoxlarga o'rm alab chiqib ketishyapti.
Alisher. Nega deganda, utarning m aqsadi bor, Husayn.
Husayn. Bu bilan nima demoqchisiz?
Alisher. Buyuk Tem ur harakatlarining azob-uqubatini va dushmanlarining
tantanasini yaxshi bilardi. Lekin u o ‘zining maqsadi mag'zini tushunib,
yaxshi tushunib, yarim dunyoni zabt etib, ulug‘ saltanat tuzdi. Endi esa
Tem uriyzodalaruning merosini hartom onga tortib, xomtalash qilishmoqda.
Husayn. Tem uriyzodalar uxlayapti. Yodgorga qarang, ko‘l b o ‘yida
engashgan qayrag'ochning soyasida m udram oqda.
A lisher. K im bilsin, hozir shu d a q iq a d a , Y odgorning tu sh ig a
hokimiyatni egallash kirayotgandir. (Yodgor ko'zini salgina ochib q o ‘yadi).
Alisher (Husaynga). Bu yerda, saroyda Temuriyzodalarjuda ko'p.
Husayn. M en sizni hali hani tushunm ayapm an?
Alisher. «Kim harakat qilsa, o ‘sha qudratli», degan hikniatni o 'y lab
ko'ring (tarjimon H.M.).
M ana shu ekspozitsiya fllmning m ag‘zini tashkil qiladi. Bu ssenariyda
ekspozitsiyada m uallifozginadiktorovozidan, lekin asosan qahram onlarning
dialog shaklidan foydalangan. Bu ekspozitsiya voqea o ‘rnini, sh aro itin i,
kelajakdagi niyatlarini va qiladigan ishlarini, orzu-um idlarini izhor qiladi.
M asalan, «Yodgorning tushiga hokim iyatni egallash kirayotgandir» yoki
«Tem uriyzodalaruning merosini h arto m o n g a tortib xomtalash qilm oqda»,
«Kim harakat qilsa, o ‘sha qudratli», «Alisher qarang. Chum olilarni sham ol
uchirib ketayotgan bo‘lsa ham, shoxlarga o'rm alab ketishyapti» kabi.
Film davom ida Yodgor ham T em uriyzodalar singari taxtni egallash
uchun kurashadi va yengiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
«Kim harakat qilsa o ‘sha qudratli boladi», degan hikm atda taxt uchun
kurashish kerak, degan falsafa yotadi va bu borada Husayn Boyqaroning
A lisher Navoiy bilan aql-idrok borasida kurashishi natijasida 40 yil davlat
tepasida turadi. Chumolilarning harakatini bir saboq sifatida o ‘zlariga singdirib
olishadi.
Navoiy va Husayn Bayqaro munosabatlari qahram onlarning xarakterlarini ochib berishiga ham xizm at qiladi. Asosiy voqealar boshlanguniga
q a d a r, vaziyat h aqida m a ’lum ot ham beradi. S hu bilan bir qatorda,
to m o sh ab in larn i asosiy voqealarga tayyorlab boradi.
Ekspozitsiya xabarlarini berishdan maqsad, qahram onlarning m a’lum
darajada ichki olamlariga sayohat qilishdan tashqari, vaziyat haqida xabardor
qilish. Ekspozitsiya-fllmni tom oshabinlarto'g‘ri anglashi uchun yo'llanmalik
vazifasini bajarib keladi. Ekspozitsiya har doim oldinda kelavermasligi munikin.
«Alisher Navoiy»da oldinda berilgani uchun uni to ‘g‘ri ekspozitsiya, deyniiz.
Asarlardagi voqealaidan kelib chiqib, ekspozitsiyalar turli xarakterga ega
b o ‘ladi. Agar ekspozitsiya tugun tugallangandan keyin kclsa, uni
kechiktirilgan ekspozitsiyalar deymiz. Shunday asarlar ham mavjud, ularda
sujet yechimdan keyin, qahram on haqida berilgan m a’lumot sifatida keladi.
B unday ekspozitsiya tesk ari ekspozitsiya deb hisoblanadi. Ba'zi yirik
ssenariystlar ekspozitsiya vaqtlarini turli o'rinlarda berishi mumkin. Bular
xarakterlariga ko'ra kechiktirilgan ekspozitsiya deyiladi.
Ekspozitsiya kino asarlarida ko'pincha qisqa va lolnda qilib, asar boshida
beriladi.
Biz yuqorida aytganim izdek, Farhod M usajonning «Sensan sevarim»
ssenariysida ekspozitsiya to ‘rtinchi kadrdan keyin keladi. Xona devoriga har
xil rusumdagi avtom obillarning rasmlari ilingan. Stol ustida mashinalar
haqida kataloglar, kitoblar, jurnallar sochilib yotibdi. Aziz qandaydir
m ashinaning suratini chizib o ‘tiribdi. Xonaga g‘azabnok Soraxon bostirib
kiradi. Devordagi rasmlarni yulib olib, yirtib tashlaydi.
Soraxon. H am m a balo m ashina jinnisi ekanligingda! Dars tayyorlash
o ‘rniga erta-yu kech shu qurib ketgur kitoblarga yopishib o'tirasan, mana,
oqibati, yana im tihondan yiqilib kelding.
Aziz. Agar o ‘zim xohlagan institutga kirishga ruxsat etganingizda,
allaqachon o ‘qib yurgan boMardini.
S oraxon. Eski gapni q o ‘zglab, yaramga tuz sepma. Otangning boshiga
tushgan mashina balosini bila turib, shu sohaga kiram an deysan-a. Onang
sh o ‘rlikka rahming kelm aydim i?
Aziz. Adang avariyaga uchragan, deb avtomobilsozlik institutiga yaqin
yo latm aslik — g'irt tentaklik. Falokat oyoq ostida, deydilar, kasbning
bunga nima daxli bor?
www.ziyouz.com kutubxonasi
Soraxon. Mashinadan nariroq yursang, faiokatdan ham uzoqroq boiasan.
Aziz. Mening doktorlikka zarracha qiziqishim yo'q. M eni ming qistang,
baribir m endan doktor chiqm aydi.
Bunday biroz kechikib kelgan ekspozitsiyadan shu narsa m a’lum boladiki,
qahram onning intilishiga to ‘siq boMadigan o m illarv a uning kurashi taqdir
so‘qmoqlari bilan, o ‘z qat'iyati bilan niyatining am alga oshishiga erishishi
ekran tomoshabinlarini yetaklab. konfliktga olib kirib ketadi.
Tugun
Tugun — konfliktning ilk m arotaba ro‘yobga chiqishi va sujetning
rivojlana boshlashiga turtki boMadi. U bevosita ekspozitsiyadan o ‘sib chiqadi.
Q ahram on taqdiriga qiziqish ortadi. Personajlarni kolliziya maydoniga
yetaklaydi. Z iddiyatlarning kurash zam inida hal qilinishiga omil bo‘ladi.
Voqealarning kuchayishi, personajlaro‘rtasidagi aloqalarning avj olishi
asarning butun strukturasiga o ‘zak bo‘lib xizmat qiladi. Asarning g‘oyasi va
m azm unini aniq tushunishga yordam beradi. E kran tom oshabini tugun
nimada ekanligini tushunolmay qolsa, filmni oxirigacha tushunmay o‘tiradi.
Shuning uchun tugunni ssenariyda aniq va tushunarii qilib yozish kerak.
M ashqiy janga chorlovchi b o ‘g ‘liq karnay ovozi eshitiladi. Alisher
0‘girilib, Yodgor g‘azablanib turganini ko'radi, Y odgor Husayn va Alisherga
yeb qo‘ygudek uzoq tikiladi.
Jomiy (talabalariga). Sulton o'zining shahzodalari va d o ‘stlarining
epchilliklarini ko‘rsatish uchun o ‘yinga chorlam oqda.
Sulton o ‘zining ko‘chm a o ‘rindig‘ini m usobaqa m aydoniga o ‘rnatgan.
Sulton qoMidagi dastro‘molini silkitib qo‘ydi. Yana jangga chorlovchi cholg'ular
yangrab ketdi.
Maydonga oq va qora chavandozlar kelishadi. U lar qurollangan. QoMlarida
uchi tum toq nayzalar. C havandozlar orasida H usayn ham yaqqol ko‘zga
tashlanmoqda. Husayn dubulg‘ani yuziga tushuradi. Husaynning oq tulpori
bezovta.
Yodgor, qora otga minib, Husaynga qaraydi va tezda u yoq-bu yoqqa
alanglaydi, qaraydi. Yog'och nayzaga o ‘tkir poMat tigkini olib o'rnatadi va
Y odgorning oti q o ‘zg ‘aladi. Tosh y o 'n u v c h i q o 'lid a bolg‘asi bilan
tonioshabinlar orasidan ajralib chiqadi. Bu usta Jaloliddin edi.
Sulton o ‘tirgan joyda, harbiy hakamlar oldida oq otda turgan Alisherni
ko'rib, oldiga keldi. Jaloliddinning Alisherdan sal yoshi kattaroq edi.
Jaloliddin (Alisherga Yodgorni ko'rsatib). H uv qora otdagi kurashda
munofiqlik qilm oqchi. Uning nayzasining uchi o ‘tkir tig‘li.
3 “
H .M u h a m e d a l i y e v
33
www.ziyouz.com kutubxonasi
Alisher o ‘girilib qaraganicha, Jaloliddin g ‘oyib boladi.
Oq va qora otlarda chavandozlar bir-birlariga qarab yugurishib kelishmoqda.
Alisher hayajonda qaraydi.
Husayn Yodgor bilan yuzlashish uchun ot suradi. Yodgor ham Husaynga
qarab kela boshlaydi. Chavandozlar maqsadlar bilan yaqinlashishadi. Ularga
ko‘ndalang bo'lib Alisher chiqadi. Ularorasida ozgina masofa qolganda Yodgor
nayzasini sanchm oqchi bo'ladi. N ayzaning p o ‘lat uclii yaraqlab ketadi.
Husayn o ‘tib ketadi. Yodgor endi Husaynga nayza sanchib oldirish uchun
tig‘ urayotganda, Alisher qilichi bilan Yodgorning nayzasini kesib tashlaydi.
Sulton (o 'rin d iq d a o ‘tirgan holda). «Alisher, nima uchun siz o'yinga
aralashdingiz?» M ana shu yerda asarga tugun tashlanadi. Bu asartugunining
yechimi oxirigacha boradi va Jaloliddinning boshi kesilishi bilan tugaydi.
M uallif tashlagan tugun o ‘zining dram atizm i bilan shaxsning ruhiy va
g ‘oyaviy h o latin i ochadi. K am chiligini ko‘rsatadi. Bu tugun asar
dram atizm ining barcha tarm oqlari bilan tutashib, bir butunligini tashkil
qiladi. Bu tugun bir holatdan ikkinchi holatga, birjoydan boshqa joyga
ko'chishi ham m um kin. Ba’zan ijtimoiy masalalar bo'roniga kirib boradi.
X arakterlar harakatini, personajlarni ishga solishdan tashqari, voqealar
tizimiga kuch baxshida etadi. A sarg'oyasini ochishda, m azm unini teran
tushunishga yordani beradi.
Voqealar rivoji
Voqealar rivoji — tugun b o lib qolgan m uam m olarning hal boMishi
yo‘lidagi xatti-harakat va kur&shlar, bu voqealaming rivojidir. Konfliktlarning
yechimi ham voqealarning rivojiga bog‘!iq.
Sujet bo'yicha lurli holatda turgan qaram a-qarshi kuchlarningg‘oyaviy
jihatdan «jangi» voqea rivojiga asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Sujet
to lqinida tom onlarning maqsad va nuqtayi nazarlarida yuz bergan jiddiy
o lzgarishlarning qalqib ko‘tarilishi, har bir tom onning asl qiyofalarini
namoyon qiladi. Shunday holat tasvir qilinadiki, konfliktning sabablari
ochilib, xarakterlarning esa yangi qirralari yuz ko‘rsatadi. Sujetdagi tub
burilish oqimga qarshi bosh ko‘tarib, zid turgan g'oyalarga tik borishga olib
keladi. Voqealar rivoji kurash tarixi va m antig'ini gavdalantiradi. Shu bilan
birvaqtda, sujet va xarakterlarning uzviy bogliqligi voqea rivojiga olib keladi.
Yaxlit asar sujeti film da badiiy burilishni talab qiladi. Ijtimoiy-tarixiy
kolliziyalarni aks ettirish bosh maqsadni, ya’ni voqea rivojini ta’minlaydi.
Shunda sujet barcha kom ponentlarni qam rab olib, kulminatsiyaga olib
keladi. Bunda voqea rivojini kengaytirib, pereonajlaming aniq munosabatlarini
www.ziyouz.com kutubxonasi
kuchaytirib-kulminatsiyaga olib kelgan voqea rivojida rnuallifning personajlarga
munosabati, tomoshabinga beradigan g'oyasi shakllanadi. Tomoshabin muallif
ko'zlagan maqsadini ijobiy hal bolishini kutib, intilib o ‘tiradi. Shuning
uchun voqea keskin rivojlanib, barcha film qiziqarli boMadi.
Masalan, biz yuqorida «Alisher Navoiy» ssenariysidagi tashlangan tugun,
y a’ni Sulton tashkil qilgan shahzodalarning nayza sanchish niashqi
musobaqasida hamma nayzalar yog'ochdan yasalgan uchi to ‘mtoq bolgani
holda, shahzoda Yodgorningshahzoda Husaynga nayzaning uchiga haqiqiy
p o la t tig‘ini qadab o'ldirishni niyat qilib, harakat qilganligini ko‘rgan edik.
Sultonga o'rindiq yasab bergan tosh yo’nar usta Jaloliddin buni ko‘rib
qolib, Husaynning do'sti Alisherga aytadi. Husaynga Yodgor haqiqiy nayzani
sanchayotganda, Alisher qilich urib, nayzani kesib yuboradi. Shu bilan
Husayn omon qoladi. Endi Yodgoming yuragida Husayn va Alishetga nisbatan
alam, o ‘ch paydo bo‘ladi. Ana shu yerda tugun - konflikt tug‘i)adi. Endi bu
yog‘i sujetning muhim elem entlaridan biri - voqeaning rivojiga bog'liq.
Alisher. Husayn, sizni Xudo bir asradi. Bu po'lat tig‘ni Yodgor nayzaga
o‘rnatayotganini odamlar orasidan sangtarosh ko'rib qolibdi. Mana, o ‘sha tig4.
(Po'lat tig'ni Husaynga uzatadi).
Husayn (nayzani olib, ko'zdan kechirib). R ahm at, A lisher, siz haqsiz.
Xavf-xatarlar bizga ergashib yuribdi.
Alisher. Eslatib qo'yay. Jasoratlar uchun vaqtim iz yetarli.
Husayn. Ha, men o'zim ni hinioya qilishim kerak... lekin men maqsadni
ko'rmayapman.
Alisher. Men sizni oldingizga yoritgich olib kelam an.
Husayn. U qay yo‘lni yoritgay?
Alisher. Adolat yolini.
Husayn. U nda biz sangtaroshni topib, m innatdorchilik bildirishimiz
kerak.
Jaloliddinning ovozi. M eni izlash shart emas.
Husayn va Alisher orqaga o'girilib, ovoz kelgan tarafga qarashadi. Ular
orqadan kelayotgan Jaloliddinni ko'rishadi.
Jaloliddin. Men Sultonga o ‘rindiq yasadim. 0 ‘yin tugadi. Men uyga
ketyapman ham m a qatori.
Alisher. Ismingiz nedir, usla?
Jaloliddin. Jaloliddin. M azniuni adolatli, degani.
Alisher. Do'stim ning hayoti uchun men sizdan qarzdornian.
Jaloliddin. Biz shunday m usobaqalarni halol o 'tish in i istaymiz. Siz
m endan hech narsa qarz emassiz.
Husavn. Demak, usta, mening umrim hech narsa em as ekan-da?
www.ziyouz.com kutubxonasi
Jaloliddin. Buni kelajak ko‘rsatadi, janobim.
Alisher. Siz hech qanday m ukofotni istamaysizmi?
Jaloliddin. Q o ‘rqaman. Sizning qolingizdan mukofotlash kelmaydi,
deb. Lekin, Alisher, sizning akangiz kutubxonachiligini bilam an. Sizning
qo'shiq b o 'lib ketgan g‘azallaringizni ham bilaman. Siz menga qo'shiq
qarzdorsiz!...
Alisher. Sizga, to ‘yda kuylash uchun qo'shiq kerakmi, usta yoki sizning
nom ingizni ulugMagan qo‘shiq kerakmi?
Jaloliddin. Y o‘q, men istaymanki, sangtarosh bahodir Farhod haqida,
uning tog‘ni teshib, xalqiga suv keltirganjasorati haqida qo‘shiq bo‘lsin. Bu
hayot q o ‘shig‘i bo'lsin.
Husayn (to'xtab). Sen mumkin bolm agan mukofot so‘rayapsan.
Jaloliddin (kulib). M en aytdim -ku, sizlar meni taqdirlay olmaysiz,
deb. Xayr!
Alisher (Jaloliddinning orlidan). O nt ichaman, men sizni taqdirlayman.
H usayn va Alisher cho‘l bo'ylab sekin ketishadi. Quyosh ufqqa bota
boshlaydi.
Husayn. Bu Jaloliddin sangtarosh nima demoqchi o ‘zi?
Alisher. A dolat y o li haqida gapirdi (qosh qorayib borishiga qarab).
M am lakat oMyapti, ekin maydonlarini qum bosyapti. Shaharlar, qishloqlar
vayrona bo‘lib yotibdi... Siz qilichingiz bilan o ‘zaro urushlami to'xtatishingiz
kerak. Insonlarga xotirjamlik, tinchlik, yer, hunarmandlargaasbob-uskuna,
savdogarlarga xavf-xatarsiz y o lla r berishingiz kerak.
Tun c h o ‘kdi. Alisher va Husayn yurib kelishmoqda. Orqalaridan otlari
ergashmoqda.
Alisher. Biz jang qilamiz va quram iz. Biz adolatli davlat quram iz va
Farhod jasoratini qo'llaymiz.
Tong. C ho'lda uxlayotgan tulporlaroldida Husayn va Alisher o'lirishipti.
Husayn. Siz aytayolgan ishlarni jahonni zabt etgan Iskandar Zulqarnayn
qilishi m u m k in , yonida donishm and Arastu bilan.
Alisher. Siz m ening Iskandarim bo'lasiz. Men sizning Arastungiz
bo'lam an.
Husayn. Bizsharafga m usharraf bolarm ikam niz?
Alisher. Yuqori shoxlarga inlilgan chum olilarni bir eslaylik.
A lisherning og‘ir uzugining atrofida chum olilar o'rm a-lashm oqda.
Alisherning ovozi: K o‘p yillar shu chumolilardek Husayn Bayqaro
bilan sharafli maqsadlarga intildik. Biz urushlarda g‘alaba qozondik...
Rasadxonaning mis ko'prigi oldida shohona kiyingan, sochlari oqai^an
Alisher turibdi. Y onida shogirdlari - M o'm in va Mansur.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Alisher (M o ‘m inga qarab, davom ettirad i). Sizning bobongiz H usayn
Boyqaro m am lakat egasi bo'ldi. 0 ‘g‘illarini esladi. (M o'-m in... uzugida
aylanayotgan qum ursqalarni puflab) Sizlar q a t’iyatli bo'linglar. A g ar
yulduzlar qonuniyatini bilmoqchi bo‘lsangizlar...
M o ‘min. Bu yulduzning nomi nim a, ustoz?
Alisher. Z uhro. BelbogMi yulduz,
M o ‘min. Siz yulduzlarni yaqinroq keltirishingiz mumkinmi?
Alisher. 0 ‘qing, yulduzlar o'zlari sizga yaqin kelgay.
[Mansur. So‘rashga ijozat eting, ustoz. Siz intilgan maqsadga erishdingizmi?
Alisher. Shogirdga hammasimi ochish m um kin emas. Birshogird «ikkita»
bo'lishi m um kin.
Alisher orqaga qarashi bilan tosh halqa orqasida vazir Majididin q o 'lid a
yongan m ash’ala bilan turipti.
Bu ssenariyning konfliktini keskinlashtirish va asarlarning rivojlanishiga
misoldir. Biz ko'rdikki, ko'p yillik kurashlar, janglar, g‘alabalar o ‘tib,
davlat bulnming qo'liga o ‘tib, mamlakat osoyishta va odamlar davriga m unosib
farovon yashadi. Endi yangi, Majiddinga o ‘xshagan muxolif kuchlar paydo
bo'lib. manilakatni inqirozga olib kelishda katta rol o ’ynaydi.
Bu film ssenariysining sujeti rivojida bir elem entdir. Voqealarning rivoji
asarning kulminatsiyasiga olib kelmoqda.
Kulminatsiya
Kulminatsiya - lotinchada «cho‘qqi» dem akdir. Konfiikt va sujetning
rivoji alangalanib, juda qaltis, eng yuqori darajasiga keladi. Bu badiiy adabiyotda
kulm inatsiya deb ataladi. K ulm inatsiyada voqealar bilan xarak terlar
to ‘qnashuvi e n g o ‘tkir, hat qiluvchi holatiga kiradi.
Ssenariyda b a’zi voqealarni ko‘rsatib berish shad emas. U nda voqealar
oldin boMishi m um kin. Lekin bunday voqealar ekranda yuz berayotgan
voqealarga bog‘lanib, uni boyitishga, b a ’zi m asalalarni oydinlashtirishga
xizmat qiladi. U larpersonajlarning nutqlarini eslash orqali bildiriladi. Biz
buni yuqorida keltirilgan «Alisher Navoiy» ssenariysidagi parchada ko‘rdik.
Alisherning og‘ir uzugi atrofida chum olilar. Alisher ovozi. K o‘p yillar
shu chumolilardek Husayn Boyqaro bilan sharafli maqsadlarga intildik. Biz
urushlarda g‘alaba qozondik, degan fikrlari asarning kulminatsiyasiga chiqishida
alangali cho‘g‘ bo‘lib xizmat qiladi. M antiqan m aïum ki, shu intilishlar,
umshlar, qat’iyatliklar bolmaganda, saltanat qo‘lga kinnagan boMardi. Alisher
Navoiy va Husayn Boyqaro hayotidagi voqealar sodir b o lm as edi. M ana,
siz ssenariy kulminatsiyasidan birparchani o ‘qib ko'ring.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Majididdin. U stozingiz saodat va adolat bog'ini yaratm oqchi edi,
shahzoda, bu dunyo adolatlim i? Ayting-chi, nima uchun men orzu xayolida
ojiz tug‘ilganman! M en qaridim , yaqinda um rim tugaydi. M en Husayn
bilan Alisherni y arashtirishim mumkinmi? Yoki ilgari Husayn bilan
Yodgorning... ularning bir-biriga dushmanligi m ening hayotinida, mening
ixtiyorimda edi, m ening orzuim edi. Sizning ustozingiz mening hayotimni
oMdirmoqchi bo‘ldi. M en o ‘lam an, lekin mening istagim - tiriklar orasida
yashashni istayman. Siz bilan sodir boladigan voqealardan so'ng asrlar
bo‘yi Husayn bilan A lisher bir-biri bilan kelisholmay o'tadi... Alisherning
irodasi sinadi. M ansurning arvohi orom topadi.
M o‘min (g‘azablanib). Shu gapni siz menga aytyapsizmi? Men bu gaplarni
Sulton hazratlariga aytam an. Sizni qatl qiladi.
Majididdin M o‘n iinning oldiga sekin keladi. M o‘m in devorga tiralib,
tisariladi.
Majididdin. Siz endi hech kimga hech narsa ayta olmaysiz. (Majididdin
qog'ozdagi imzo chekib, m uhr bosilgan, qatl qilish haqidagi farmonni
ko‘rsatadi).
Husayn Sizni o ‘lim ga topshirdi. Orqangizda jallod turipti. Shahzoda,
qani baqirmay ko‘ring-chi?
M o‘min hayratdan chekinadi. Orqasida yuziga charm qoplagan jallod
turipti.
Zal. Husayn kayfdan uyg‘onadi (atrofga nazartashlaydi).
Husayn. Majididdin! (nimanidireslashga harakat qiladi). M o’min mirzo
qani? Kim bor?
Shahzoda qani? (baqiradi) Shahzoda qani?!
Shaklini o ‘zgartirm agan holda hammayoq qora rangga kiradi, yozilgan
gilam lar ham qora, devordagi pardalar ham qora, hatto idishlar ham
qora, zal motamxonaga aylangan, taxtyonidagi gilanida Husayn Boyqaro
o ‘tiripti.
Hirot darvozasiga A lisher, Abdumalik va askarlar yaqinlashmoqda.
Ularning y o lin i Jaloliddin to'sadi. U bilan bir qancha hunarm andlar va
dehqonlar turishipti. Jaloliddin Alisher mingan otning jilovidan ushlaydi.
Jaloliddin. Ustoz, to'xtang....
Alisher. Azizlarim?
Alisher otdan tushadi. Jaloliddin quchoqlab o ‘padi. U lar ikkalovi ham
yoshi birjoyga borib qolgan. Bir-birlariga hurm at bilan m a’yusqarashadi.
Jaloliddin. U stoz, o ‘tgan vaqtlarni eslang, nim alar bo‘ldi? Guli vafol
etdi, yillar o 'td i, um idlar so ‘ndi. Husaynning oldiga kirm ang..., kirmang
o 'lim saroyiga.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Alisher. Men yana aql chirog‘in yoqurm an H usayn saroyida. M o'm in
m irzo tirikmu, biz boshqatdan boshlaymiz.
Jaloliddin. Saxovatli Davlatpanoh xalqqa m uruw at qilishdan ojiz... Xalq
sizning dono g'azallaringizga ishonadi-yu, am m o H usayn xonadoniga
ishonmaydi.
Alisher. Men so‘nggi marta urunib ko‘raman.
Jaloliddin: Sizni xavf-xatar kutm oqda. Biz siz bilan bir^amiz.
Alisher. Abdulinalik, Jaloliddin, dehqonlar va hunarm andlar Hirot
darvozasidan kirishadi. Hirotning maydoni. Alisher N avoiy otda, bir butun
olom on qurshovida. Navoiy saroyga butun xalq kuzatuvida keladi.
M otamxona. Eshik ochiladi. Xonaga nur kiradi.T an quruqchilariga
qaram asdan, Alisher Navoiy kiradi, ovozlar. A lisherning um rlari uzun
bo'lsin! Om on b o lsin lar Navoiy!
Alisher qora to'shalgan y o'ldan taxt tom on yuradi, ortidan mirshabshoir Nargiz keladi.
Alisher Sulton ro'parasida to'xtaydi. Sulton qalbidan o g 'ir bir nido
otilib chiqadi.
Husayn. Do'stim! Yoshligimning qadrdoni! H ayotim ning nuri!
Alisher Sultonga ta ’zim qiladi.
Alisher. Husayn, do'stlaringiz qani? Men shoirlar bogMdan o ‘tib keldim,
hech kimni uchratmadim. U yerda shoxlariga tilla ranggi surtilgan qo*chqorlar
o ‘tlab yuripti.
Husayn. Elchilar, shoirlar meni tark etishdi. Ba'zilari Eronga, ayrimlari
Hindistonga qochishdi, qolganlarini o'limga topshirdim, (Naigizni ko‘rsatib)
faqat shu qoldi.
(M irshab-shoir iljayadi. Zal qop-qora)
Alisher, menga xalqning m uhabbatini qaytib olib bering! O lg “lim bilan
yarashdim! Hamm asini tuzatam iz. Ham m asini boshidan boshlaymiz.
Qurilishi boshlangan ariqlarni oxiriga yetkazamiz, y o llarn i tuzatamiz. Baxtli
kunlarda boshlangan edi.
Alisher. Shahzoda M o'm in mirzo qani?
Husayn ko'ylagini yirtib, ko'ksini ocliadi, oqargan junlari ko'rinib,
fig‘on chekadi.
Husayn. M ening butun ichim kuyib ketdi, alam d an . M ajididdin
saltanatimiz dushniani ekan. M eni mast qilib, nevaram M o‘min niirzoning
o lim ig a qo'l qo‘ydirib olipti. M o'm in m irzoning boshi kesildi... U qanday shirin kulardi... Siz Yodgordan nayza tig'ini qilich bilan kesib oigan
yoshimdagidek yoshda edi.
Alisher beixtiyor Husayndan y u z o ‘giradi. H usayn q o ‘lini cho'zdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Husayn. M en yolg'izm an Ali... M utlaqo yolg‘iz... Biz yana birga
bolam iz... M eni yolg‘iz qoldirmang... Biz hammasini boshidan boshlaymiz.
Husayn o ‘zining og‘irgavdasini Alisherga yaqinlashtirib g‘o ‘ldiraydi.
Husayni. H am m asini boshidan boshlaymiz.
Alisher sekin-asta qaddini tik tutib.
Alisher: M en , Husayn Boyqaroda yanglishibman. Men ko‘r odam ga
yo‘l yoritguvchi chiroq tutgan ekanm an...
Asarning endi yechimi qoldi. Konrtikt avj nuqtasiga yetdi. Voqealar rivoji
o'zining yakunini topdi. Endi asarning yechimi keldi.
Yechim
Yechim asarda o'rtaga qo'yilgan asosiy m uam m oning hal etilishini
ifodalagani sababli undan keyin voqea davom qilmaydi. Faqat mavzuni
ekran tom oshabiniga yetkazish uchun xotima bo'lishi mumkin.
«Alisher Navoiy» ssenariysida yechim shunday yakunlandi.
Husayn hassasiga mahkam yopishib oladi.
Husayn. N ech u n menga bunday so‘z aytdingiz. Bu so‘zingizga m enda
javob yo‘q.
Alisher. M en endi bilaman, bizning o ‘tgan kunlarimizga qanday javob
berishni, endi Suiton aravasi xalqni baxtga yetaklashga qodir em as. Xalq
bizdan ko 'ra donoroq. Xalq o ‘zi Farhod jasoratini ko'rsatib, ulkan daryolar
ochadi. 0 ‘zi bog‘i-rog‘laryaratadi, qachonlardir haqiqat oftobi barq urib
chiqsa, m en o ‘z sh e’rlarim bilan «labbay» deb javob berurman.
Husayn. U nda men ne uchun yashadim?!
Husayn Alisher choponining etagiga yopishadi. Uning ehtitnol, haqiqatdan
ko'zlari k o 'rm ay qolgandir.
Alisher. Bem aqsad yashashning achchiq alamini tortish uchun.
Husayn. Ket!
Alisher. Husayn, xayr! Men manguga ketanien. Men Jaloliddinning oldiga
boram en. Abadiy yashaydigan xalqim ning oldiga boramen.
Alisher orqa o'girib, hassaga tayanib, ohista eshik tom on yuradi.
Husayn: T o ‘xtating! Uni to ‘xtating!
Soqchilar qilichlarini yalang‘ochlashdi. Bunga nisbatan xalqning qudratli
guldiragan ovozi keladi.
Alisher uzun qora yo'lakdan boradi. Soqchilar «o‘tish m umkin emas»,
degan ishora sifatida qilichlarini karra qilishadi. Alisher dadil o'tib boradi.
Xalqning qudratli ixtiyori va gurillagan ovozi qilichlarni yerga qaratishga
majbur qiladi. Alisher Navoiy to ‘g‘ri saroy oldida to’xtaydi, o ‘z Vatanining
www.ziyouz.com kutubxonasi
charaqlab turgan osmoni tagida m ag‘ru r turadi. Xalq baland ovozda
olqishlaydi: «Alisher Navoiy abadiy barhayot bo‘Isin!»
Bu yechimda ijtimoiy m uammo hal bo‘lishi bilan, Navoiy saroyni tark
etgani bilan, adolat tantana qilib qolmaydi. 0 ‘miga shahzodalardan biri chiqib
o'tiradi. Lekin Navoiydek donishm and o ‘zining aql-irodasi, Xudo bergan
isie’dodi bilan ko‘p yillar saltanatning rivojlanishini, adolatli rahbarlikni
ta’minladi. Ko'plab maktab-madrasalar, shifoxonalar qurdirdi. Lekin Majididdin
va Yodgor kabi yovuz kuchlarsaltanatni parokanda, xalqni xarob qildi. Sulton
Husayn maishatga berilib, ig‘volarga ishonib, barcha yaxshiliklardan ayrildi.
Qudratli Sulton bir ojiz bandaga aylanib qoldi. Asarning bu holatda film qilib
namoyish etilishining o ‘zi o‘zbek kinosi tarixining zarvaraqlaridan biriga aylanib
qoldi. Bu film 1947-yilda y aratilg a n b o ‘lib, m ana shu v aq tg ac h a
tomoshabinlaming diqqat-e’tiborida boMib kelmoqda. Bu asarda xotima yo‘q.
Epilog (xotim a)
Epilog — m azm unni to ‘ldirish u c h u n kerakli b a ’zi q o ‘s h im c h a
m a’lum otlarni tomoshabinga yetkazish uchun yozilgan qism. Bu sujetdagi
voqeaning davomi emas. Xulosasi desa b o la d i.
«Tohir va Zuhra» filmining ssenariysida xotim a bunday yozilgan.
Quyosh nuri. 0 ‘lim to'shagidagi Zuhraning yuzini yoritadi. Z u h ra
(oMayotgan, so'nggi nafasida pichirlaydi) Tohir. Quyosh nuri bo‘yniga d o r
sirtmog‘i solingan Tohirning yuzini yoritadi. Sirtmoq tortilishiga tayyor on.
Tohir (pichirlaydi) Zuhra...
Q orong‘ulik.
O h-u nola keladi.
Nozimning ovozi: U lar dunyoga b ir vaqtda kelishdi-yu va bir vaqtda
dunyodan ketishdi.
Ekran yorishadi.
Nozim o ‘tirib, g ‘ozning patidan qilingan patqalamni siyohdonga botirib
yozmoqda. Nozim ning chap tonionida tizzasini quchoqlab Q am ar, o ‘ng
tom onida tizzasini quchoqlab, Q odir qotib o ‘tirishipti.
Nozim (yozayotib): Ular lialok boMishdi...
Ekranda yirik planda Q odir va Q am ar ko‘rinadi. U lar bir-birlariga
ekran o'chguncha o ‘ychan va uzoq qarab turishadi.
N ozim ning ovozi yangraydi: U larning m uhabbat nuri ko‘p za m o n la r
kelajak avlodlarning qalblarini yoritib, sadoqatga o'rgatadi.
Ssenariydagi epilogning o ‘rni prologdan qolishmaydi. B a’zan asarga
yakun yasash. voqealarga xotima berish holatida epilog alohida aham iyat
kasb etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
M uallif qahramonning shaxsiy turmushini jjtimoiy sharoit bilan bog‘lab,
film ning ijtimoiy ruhini oshirib, shaxs bilan jamiyat o'rtasidagi aloqalarni
berib, haqiqat yengib chiqishida bir saboq ekanligini uqtiradi. Bu filmda
prologda ham , epilogda ham tarixchi va shoir Nozim obrazini ekranga olib
chiqadi. Bu ekran tom oshabinlarni afsonaga ishontiruvchi dalil sifatida
m uhim rol o'ynaydi.
E ndi kompozitsiya haqida fikryuritamiz.
Kompozitsiya haqida o ‘zbek tilining izohli lug'atida shunday deyilgan:
1. «Kompozitsiya — lotincha. Adabiy asar, san’at asari qismlarining
tuzilishi, joylashishi va o 4zaro munosabati»
2. Tarkibiy qismlari m a’no jihatidan o ‘zaro bog'langan, birlikni tashkil
etgan badiiy asar. Musiqa yoki rassomlar asari.
I. Sultonning «Adabiyot nazariyasi» kitobida esa:
Asarning turli qismlari orasidagi mutanosiblik kompozitsiya deb ataladi
(«Kompozitsiya» (lotincha) tuzilish demakdir).
Asarning kompozitsiyasini tashkil etuvchi turli qismlari elem entlar
deb ataladi. Bu ko‘pgina badiiy asarlarga, ya’ni rom an, qissa, drama,
ssenariylarga ham taalluqli. Endi bu elem entlar bilan tanishtiram iz:
m o n o lo g , dialog, polilog, ichki m onolog, m u allif rem arkasi, lirik
chekinish, boblar, qism lar, epigraf, afisha, replika, dastur.
Bu elem entlar ustida alohida-alohida to‘xtalamiz. Kompozitsiya asosan
ikki vazifani bajaradi. B irin ch id an , u asar tuzilishini tashkil etadi.
Ikkinchidan, qatnashuvchi pcrsonajlar kompozitsiyasini qam rab oladi.
Asarning badiiy kompozitsiyasidan sujet elementlari, tuzilishi, voqealar,
usullar va turli xil vositalar o 'rin olishi nazarda tutiladi.
Ssenariy kompozitsiyasi deganda, nimani tushunam iz? Ssenariynavis
maqsadga muvofiq hayotni, o ‘rab tu^gan muhitni sinchkovlik bilan o ‘rganadi.
Birinchi navbatda, o ‘zi qalaniga olmoqchi b o lg an dunyoni, mavzuni
o'rg an ad i, odam larning ichki dunyosiga nazar tashlaydi. U lar qanday
yashagan, nim a uchun kurashgan, nimaga erishgan. Erishmagan bo'lsa,
sababi nima bolgan. Bu bilan ekran muxlislariga qanday m a’naviyat ozuqasi
beriladi, shularga m aterial topishi kerak. Uiarni o ‘z nuqtayi nazandan
o ‘tkazib, yozmoqchi bolgan asarning rejasini tuzib chiqishi kerak. 0 4ylagan
sujetni amalga oshirish uchun kompozitsiya tuzilishini asosli va puxta
o ‘ylashi kerak.
Ssenariydagi xarakterlar ju d a og'ir qurilma ekanligini bilamiz. Inson
shunday mukammal im oratki, uni o'rganish va asar mag'ziga singdirib,
ko'zlagan maqsadga bo'ysindirish, harakatga keltirish yozuvchidan katta mehnai
talab qiladi. Har birining o'ziga xos fe’l-atvorini aniqlab olish kerak.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ssenariydan bu badiiy asar kompozitsiya qurilm asiga to ‘liq amal qilish
talab qilinadi.
Kinossenariy kompozitsiyasining boshqa adabiyot turlaridan nimasi bilan
farq qiladi? K inosan’atning m ontaj qilish to m o n i tabiiy ssenariydagi
harakatlarni, hikoyalarini birlashtiradi. Bu bilan asarning dramatik holatiga
zarar yetmaydi. Ekran dramaturgiyasining asosi konflikt va konfliktlardir.
K onfliktlardan aloqador voqealar kelib ch iq ad i. U lar rivojlanib,
kulminatsiyaga yelib keladi, ekran orqali tom oshabinlarga m a’lum bir sujet
g‘oyasi iigari suriladi.
Ekran asarlari ham sahna asarlari kabi o ‘zi harakatga kelib, o ‘zi
muallifning himoyasisiz qahram onlar xarakterini nam oyon qiladi. Lekin
yaxshi ssenariylarda mualliflarning voqeani so‘zlab berib, hikoya qilishlari
sujetning harakatiga xalaqit bermaydi. Balki harakatga jilo berib, uning ta’sir
kuchini oshiradi. Qahramonlarning ichki dunyosini ochishga yordam beradi.
Masalan, Yaponiyaning «En echki» kom paniyasining «Oshin» serialida bu
juda yaxshi berilgan. M uallif nom idan m atnni O 'zbekiston xalq.artisti
G ulchehra Jamilova yoqimli ovoz bilan o ‘qib boradi.
Filmlarda teatrspektakllariga o'xshab harakat vaqti chegaralangan ernas.
Lekin kinolenta metraji bilan filmlar ramkaga tushirib q o ‘yiladi (namoyish
vaqtida 2400-3000 m etr kinolenta o 'rtach a bir yarim soat vaqtni oladi).
Shuning uchun ssenariy yozishda ssenariynavis konfliktni aniqlab, sujet
tuzishi kerak, unda konflikt chiqqan tarixning rivojini va yakunini shu
vaqtga joylashi kerak. Bunda xarakterlar to ‘qnashuvlar, g ‘oyalar kurashi,
bir butun ko‘zlangan voqealar holati, turli taq d irlar nam oyon b o lish i
kerak. Konflikt bitta bolishi m um kin, uning rivojlanishi va yakunida bir xil
qahram on ishtirok etishi m umkin. Balki ko‘p odam larning taqdiri bir xil
bo‘lib, filmda bir-biri bilan san-m anga - konfliktga bormasliklari ham
mumkin. Kurash davorn etadi. Endi ularning konfliktlari ham boshqacha
tus olmoqda, Shu bilan bir qatorda, kom pozitsiyaning formasi, ko'rinishi
o'zgarm oqda. Lekin haqiqiy ijodkor uchun haqiqatgo‘ylik, haqiqiy asar
yozish o ‘zgarishsiz qolaveradi.
B u n i b iz A b d u lla Q o d ir iy n in g r o m a n l a r i d a h a m , J o n r i d
Abdullaxonovning asarlarida ham ko‘ramiz. U larning asarlariga asosan
haqiqiy hayot yo'lchi yulduzi boMgan.
O kziga talabchan ssenariynavis miyasiga kelgan birinchi fikmi yozavermaydi.
U o ‘sha fikrni, vaziyatlarni ko'p o'ylab ko‘radi. Q achonki, hayotiy haqiqatga
yaqin, ekran tomoshabiniga nimasi bilandir yoqimli boMgan fikrda to‘xtaydi.
U zamonaviy, talabchan, bilimdon, axborot asrining yetuk kishisini hayratga
soladigan biron obrazga to‘xtalm aguncha izlashdan tinmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Bunga «M irzo U lug‘bek» kinofilmini yaratishda o ‘z asari asosida o ‘zi
kinossenariy yozgan M aqsud Shayxzoda va Latif Fayziyevning ishlari
jarayonini misol qilish mumkin.
«Mirzo U lug‘bek» spektaklini hamma qatori kinorejissyor Latif Fayziyev
ham k o ‘radi. R ejissyorning kinem atograflik tasaw urida yirik badiiy
kinopolotnoning kadrlari, lavhalari o ‘ta boshlaydi. Rejissyor boMajak filmning
asosiy sujet yoMIarini, muhim epizodlarni belgilovchi libretto yozadi. BoMajak
telefilmga «Qon va yulduzlar» deb nom beriladi. U ma’rifat va jaholat, nurva
zulmat kurashi haqida hikoya qilishi lozim edi. Ssenariyning nomi necha
bor o ‘zgardi, b o ‘lajak filmning metraji goh uzaydi, goh qisqardi. Lekin
ijodkorlar ekran vositalari orqali ochm oqchi b o ‘lgan librettoda, xomaki
yozilgan epizodlarda, ssenariy «!oyihalari»da yashayverdi.
Olijanob g ‘oyaning yangi-yangi obrazlar talqinida, voqealar rivojida
ochilishi uchun dram aturg va rejissyor ssenariyning ayrim lavhalarini qaytaqayta ishladilar, dialoglarni ixcham lashtirib, obrazli so‘zlar, serm azm un
iboralar bilan to ‘ldirib berdilar. Eng m uhim i shuki, kuchli iroda, aqlzakovat, teran falsafiy tafakkuiga ega bo'lgan shaxslaming to‘qnashuvi natijasida
«Ulug'bek yulduzi»ningso‘nmas nurini tasvirlash uslubi ustida fikryuritildi.
Fikroq qog‘ozda yuritildi. Ssenariychi M aqsud Shayxzoda kuchli shaxslar
to ‘qnashuvi ustida ishlab, pyesada ta ’riflanmagan kolliziyalarni yaratdi.
Rejissyorning kinematografik tasawuri tufayli ular oppoq qog‘ozga chizilgan
son-sanoqsiz rasmlarda-eskizlarda aks eta boshladi, barcha eskizlar kadrlarga
aylanmaydi, albatta. Lekin ularning har biri «Ulug‘bek yulduzi» filmining
laboratoriyasida kecha-kunduz izlanish davom etganini, ijod jo ‘sh urganini
ko‘rsatadi» (H.Akbarov).
Ssenariy kompozitsiyasi puxta va ixcham bo'lib, g‘oyaviy-tematik maqsadni
sujet harakatida, tomoshabinlarga yoqadigan holatda ochib berish kerak edi.
Asarning shakli bilan mazmuni bir-biriga ornuxta boMsa, shundagina
tom oshabin yaxshi qabul qiladi. Shunda asar ularni hayajonlantirib,
g'ururlantiradi. Shunda ssenariynavis unutmasinki, asarjamiyat uchun zarur
va kerakli b o lad i. Bunga Farhod Musajonning «Sensan sevarim» ssenariysi
yaqqol misol b o lad i.
Asarning g‘oyasi shundan iboratki, bola zo'rlab, istamagan boshqa kasb
mutaxassisi qilib tayyorlansa, natijasi yaxshi boMmaydi. 0 ‘zi qiziqqan kasb
yo'nalishida o ‘qisa, jam iyat uchun ham , o ‘zi uchun katta foyda bo‘ladi.
«Sensan sevarim» ssenariysida Azizning onasi uni zo'rlab, do‘xtirqilmoqchi
bo'ladi. Lekin u m ashina-sozlikni orzu qiladi. Va o ‘z orzusi yo‘lida katta
qadamlar tashlaydi. Hayotda o ‘z muhabbatiga, o ‘z sevgan kasbiga erishishga
ahd qiladi. Shu bilan film tugaydi. Tom oshabin xulosaga keladi — Aziz
www.ziyouz.com kutubxonasi
kelajakda avtomobilsozlik bo‘yicha zo‘r mutaxassis bo'ladi va o ‘z sevgilisiga
erishadi.
Aziz va onasi aeroportdan qaytishyapti. R ulda - Norpolvon.
Aziz. Shunaqa oyi, tanlov komissiyasidan o ‘tdim . Germ aniyaga olti
oyga o ‘qishga ketsam kerak.
Onasi. Yana m ashina haydaysanmi?
Aziz. Yo‘q, yangi m ashinalar yasaydigan m uhandis bo‘lib qaytaman.
Shundoq ekan, qiznikiga borib, unashtirib qo‘ysangiz, ko'nglim tinch ketardi.
Onasi. Bo‘pti, borganini b o lsin , oldinroq am m angnikiga yuborsam
boMarekan, balodek o ‘z ishingga puxta bo‘lib qolibsan.
Aziz. Odani o 'z aravasini o ‘zi tortsa, pishiq-puxta b o ‘larkan, ota-onasi
etagini tagidan chiqm aydiganlar hamisha ham bolaligicha qolaverar ekan.
Ssenariynavis sujetni yaxshi 0‘zlashtirib o lm asa, puxta va pishiq
kompozitsiya tuza olmaydi. Agar konflikt sust va m ayda bo‘lsa, m uallif
qahram onlarni yuksak jasoratli harakatlarsodir etishga m ajburqilolmaydi.
U nda ijodkor tnavzuni rivojlantirolmay, faqat unga bezak berish bilan
ovora b o lib qoladi. Shunday qilib, kompozitsiyaga sujetni shakllantiruvchi
bir elem ent sifatida qarash kerak emas. U bir b u tu n sujetning ichida
bo'ladi. Ssenariynavis asarga b a ’zan shunday personajlarni olib kiradiki, u
sujet konfliktidan kelib chiqm aydi. Dram atik rivojlanishga aloqasi yo‘q,
to ‘g‘ridan-to‘g‘ri ta ’sir qilolm aydi. Lekin shunday tushunish kerakki, bu
dramatik voqea qachondir oldin o ‘tgan shunga o 4xshash voqeaning davomi,
bu voqeani keltirib chiqargan om il hisoblanadi.
Obrazlarning rivojlanishiga, g‘oyaning to‘liq nam oyon bolishiga aloqador
kichik sujet liniyasi boMishi m um kin. Bu um uni sujet liniyasiga ta ’sir
etmasa ham, kompozitsion elem ent sifatida g‘oyani chuqurlashtiradi. Bosh
qahram onga qo'shim cha qiyofa beradi.
Biz ham m a savollar haqida «Ssenariy kom pozitsiyasi» boMimida aniq,
tu shunarli qilib, niisollar bilan gapiram iz. M u a llif ssenariy ustida
ishlayotganda qanday ran g -b aran g k o m pozitsion va badiiy, ta ’sirli
vositalardan foydalanishlarini ko‘ramiz.
Ssenariynavis o ‘zining ijodida hayot haqiqati va xarakterlar yo‘lidan
borsa, materiallar va sujetning o ‘zi asarning shakli va kompozitsiyasi haqida
so ‘zlab beradi.
Ssenariy kompozitsiyasi
Ssenariy kompozitsiyasini o ‘rganish uchun, a w a lo , kino san ’atining
m ontaj tabiatini o ‘rganish kerak. Undagi voqealam ing tuzilishi, zarur
ashyolar, makon va zam on va ularning koMamini bilish talab qilinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Nasriy asarlar, sahna asarlari va kinossenariylar 0‘rtasida nima farqi bor?
Nim a u chun yaxshi ssenariynavis voqcalam i ko'rishi va eshitishi kerak?
M azm unni ochish uchun nega ssenariynavisga ekran vaqti va kenglik
kerak? Shunga o ‘xshash savollarni o ‘rganishda haqiqiy yo‘l topish uchun,
asarning o'zig a xosligini his qilish kerak, kadr kompozitsiyasi tasaw uriga
ega b o lish kerak, sahnalar, epizodlar, ta ’sirii ashyolarni bilish zarur.
Ssenariy kompozitsiyasi bu yorqin, badiiy ta ’sirii holat, uni syomka
qilish va syom ka qilganlami montaj qilish kerak, ssenariynavisning g‘oyaviy
fikrini ro‘yobga chiqarish uchun qator epizodlarni tahlil qilishimizga to ‘g‘ri
keladi. Birinchi bo‘lim bu kompozitsiyaning har bir qismini alohida sharhlash.
Biz eslatib o ‘tam iz, kinossenariy o ‘ziga dram atik, epik, lirik va aralash
turlami birlashtiradi. Ularning draniatik qurilishi va kompozitsiyasi mahsulot
mazmuning ro ‘yobga chiqishiga, sujetning harakatiga, xarakterlarning o ‘zo ‘zidan ochilishiga asos bo‘ladi.
Misol uchun ko‘p filmlarda kompozitsiyaning asosiy tushunchasi mana
men, deb ajralib turadi. M a’lumki, kom pozitsiyani belgilaydigan asosiy
elementlari — ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, voqealarning takrorlanishi,
kulm inatsiya, tu g un, prolog va epilog, qoliplash.
Sujetni tashkil qiladigan qism - kompozitsiya nasriy va sahna asarlarida
ham bor. Bu elem entlar ijod mahsulotlarining hammasida o ‘ziga xos tarzda
taranglashadi. Bu muallifningo‘y-xayol mahsuliga bog'liq. Lekin kinosan’atida
montaj tabiati, aniq vaqt, aniq kenglikni talab qiladi. Ssenariynavis bu
montaj tabiatiga o'zining kompozitsion, sujet harakatini moslashtirishi shart.
Ikkinchi boMimda kom pozitsiyaning har xil shaklini sujetning jan r
belgisiga qarab o'rganamiz.
Bu b o 'lim d a kino ham boshqa san ’atlarga o ‘xshab, har xil janrlarga
aloqadorligini ko‘ramiz. Bu murakkab. Lekin film ningjanrini aniqlashga
xalaqit berm aydi. Siz bilasizki, kom pozitsiya har qanday ijodiy turda
m uallifning jo n li xarakterlarni va o'zining m unosabatini, to la va yorqin
fikrlarini n am oyon qilishidir.
Biz sarguzasht va komediya filmlarini ko‘rib, kompozitsion qurilmasidan
um um iy x u lo sa qilaniiz, novellistik sh ak llar kom pozitsiyasi bilan
tanisham iz, ularning turli ko'rinishlari, zanjirli bog'lanishi, novellalarning
har xil usullar bilan bog'lanishlarini k o lramiz.
U chinchi boMimda biz har xil turdagi yagona voqea asosidagi
ssenariylarning kompozitsiyasini tahlil qilaniiz.
Bu boMimning asosiy qoidasini rivojlantiramiz. Ssenariynavis ssenariy
ustida ish olib borayotganida sujet liniyasi bilan sahnalar va epizodlar
orasida aloqa bog‘laydi. Nasriy asarlardan m a’lumki, bunaqa aloqalar shart
www.ziyouz.com kutubxonasi
emas, u yerda faqat tem atik aloqa bo'lishi m um kin. Masalan, H.Akbarov
kitobida yozganidek, Rabindranat Tagorning « N u r va soyalar» hikoyasini
olsak, u aw alo , o ‘zining gumanistik g'oyasi, hayotiy obrazlari, o ‘tk ir
dram atik koHiziyalari bilan qiziqtiradi. Bu asarning ixcham sig‘im li
kompozitsiyasi dram atik voqealarni birlashtirib, yozuvchi fikrini sodda va
ravon, badiiy form ada ochilishi uchun xizm at qiladi. Hikoya q ah ram o n larining lirik kayfiyati ham, kulgu uyg'otuvchi xatti-harakatlari ham ularning
murakkab psixologik holatlari ham. yurak iztiroblari ham ixcham satrlarda
lasvirlangan. Bu jihacdan lirik adabiyjanrda yaratilgan asarlarni eslatuvchi
hikoyaning yana bir fazilati shundaki, u «kinobop» asarlardandir.
Hikoya asosida hind ziyolisining harakati Angliya m ustamlakachilariga
qarshi kur&shga aylanish tarixi yotadi. Yozuvchi Shoshibushon ismli yigitda
asta-sekin isyonkorlik tuyg'ulari paydo bo‘la boshlash jarayonini ko‘rsatadi.
Ana shu murakkab jarayonni tasvirlashda Tagor simvolika va istorani ekranda
kinosimvolik, kinoistoraga aylantirish usulidan ju d a o'rinli ham da unum li
foydalanadi... Osmon sahnasida faqat aktyor o ‘ynam oqda - bulut va quyosh.
Ularning har bin o ‘z rolini bajaradi. am m o yer sahnasida, ayni bir vaqt-da
necha paytda, qancha pyesa o ’ynalayotganini hisoblash mumkin emas.
Bu m anzara hikoyada ro‘y beradigan voqealarga bamisoli debocha.
U nda nur va soyalar kurashi, quyosh nuri va quyosh, ko‘lankalar, oftob va
bulutlar, adolat va zulm , haqiqat va xoinlik kurashi o ‘z aksini topadi.
Kellirilgan poetik sinivollarana shu keskin kurashni ta ’minlaydi.
Shoshibushon ozodlik uchun kurashadi, uni hech kim qo‘llab -q u w atlamaydi.
Bu o ‘rinda film mualliflari ijod qilgan bir-ikki epizod bizni o ‘ylantirib
qo‘yadi. Hikoyaning ekrandagi shaklida Shoshibushon qamoqdan chiqqanda
uni baliqchilar quvonch bilan kutib oladiiar. Shoshibushon o ‘z qishlog'iga
q ah ram o n larch a qaytadi. Hikoyada esa q am o q d an ozod qilinganda
Shoshibushonni Giribalaning (qachonlardir bu yigic ilk muhabbatini izhor
ctgan ayolning) xizniatkori kutib oladi. Shoshi G aro bilan o ‘zini, kichkina
baxtini topadi.
Adabiy asami ekranlashtirishda undagi barcha dramalik voqea va ularning
yechim ini saqlab qolish kerakmi, yo'qm i? Lekin kinem atografchilar
hikoyada faqatgina o ‘n yasharli G a ro n in g k o ‘m agiga tayana oigan
Shoshibushonning pirovardida qahramonlarcha qaytishi to‘g‘ri bolganm ikan?
Tagor yaratgan Giribalaning xarakteri konkret bir davrda —qiz 8dan 10
yoshga to ’lgunga qadar payti ko'rsatiladi. Lekin bu o ‘yinqaroq va m ag'rur,
sho‘x va samimiy, mehribon, ko‘ngilchan qizning ichki dunyosini to ‘la
ta’riilashga imkon bo'lmaydi. Bunga sabab shuki, Giri roli artist G Jam ilovaga
www.ziyouz.com kutubxonasi
- voyaga yetgan ijrochiga topshirilgan. Filmda qahramonning yoshi «o‘tgan»
ekan. Binobarin, uning xarakteri, voqealarga bo'lgan muhabbati ham tabiiy
ravishda o ‘zgarishi m uqarrardir. Boshqacha qilib aytganda, 8-10 yoshli
Girini Tagor tavsifida filmda saqlab qolishga imkon bo‘lmagan ekan, voyaga
yetgan bir qizning shakllanib bolgan xarakterini yangi bo'yoqlar bilan
ko‘rsatishga zarurat tug‘ilgan. Lekin mustaqil adabiy asarni, obrazlar
sistemasini, fabulasini saqlab qolib, xuddi shu asardagi personajga ajratilgan
adabiy materialni, y a’ni dramatik «yukni» o'zgartirish murakkab masala.
Tagor yaratgan G iri obrazining filmda o ‘z fazilatlarini yo'qotib qo‘yganiga
ham sabab shu. A na shu tariqa bu obraz bog‘liq b o lg an lirik-psixologik
sahnalar, iliq yum or filmiga kirmay qolgan. G iri obrazi ham shu tariqa
qashshoqlasha bordi. Aktrisa G. Jam ilovao‘z san’ati, o ‘z mahorati bilan bu
obrazni boyitishga ojizlik qildi. Ya’ni Giri va uning qishloqdagi birdan-bir
d o ‘sti Shoshibushon obrazlarining ekran talqini ojiz, yengil-yelpi ravishda
hal etildi. Shuning uchun ham bu film ijodkorlari sxematik sujet yollariga
mutlaqo mos kelm aydigan epizodlar (m asalan, to*y arafasida G irini
Shoshibushon bilan qochishi)ni to‘qishga m ajbur bolganlar.
Tagor o'zining ozodlik, adolat, birodariik haqidagi fikrlarini o'rtaga tashlaydi.
Film ijodkorlari Tagor hikoya qilgan voqealarni ekranda batafsil ko’rsatishga
harakat qilganlar. Ana shu voqealar rivojlanishi jarayonida Shoshibushon
xarakterining yangi-yangi qirralari ochilishi uchun sharoit vujudga kela boradi.
Lekin filmda adib chizgan voqealar tizimiga kiritilgan ayrim o ’zgarishlar bu
obrazning tub m ohiyatini ochish uchun xizmat qilmagan.
T o‘rtinchi b o lim . Adabiy ishda texnika ishtiroki.
Bo'lim o kz id a g ‘oyalar, fikrlarva obrazlar jam b o lg an ssenariylar bilan
boshlanadi. Keyin chuqurfalsafiy fikrlar, voqealar tarangligida muvaflfaqiyatli
ochilgan asarlarni ko'ram iz. Bunday yaratilgan ssenariylardagi hayotiylik,
xarakterlarning yarq etib turishi va voqealar muallifning «adabiy mehnati»da
ssenariy yaratish usuli va texnikasida mahorati qanday ekanligini bilamiz.
Adabiy materiallarning yuksak badiiy shaklda qanday yaratilganligini ko‘ramiz.
K ino d ram atu rglarning fikr va m ulohazalarida ularning voqealar
tarangligini yaratish uslublarini, namunaviy b o lg a n kadr asarlarini misol
sifatida tahlil qilamiz.
Beshinchl bo‘lini. To'rtinchi bolimning uzviy davomi bo'lib, bundaasosan
asarlar m uhokam a qilinadi. Masalan, ssenariyda voqealardagi qiziqarli
xarakterlarni yechish m uhim m i yoki voqealardagi intrigalarnimi? Yoki
m urakkab su jetlar t o ’qishm i? Film ning vazifasi, birinchi kadrdan
tomashabinlaming diqqatini tortib olish va faol qiziqish bilan hamma kadrlarni
kuzatib, to «film tugadi» degan yozuvgacha hayajon bilan o'tirish va filmdan
www.ziyouz.com kutubxonasi
keyin ham filmdagi voqealami o ‘z ongida, xotirasida saqlab, o'ziga tegishli
ijobiy xulosalarni, salbiy holatlaiga nafrat tuyg'usini saqlab qolishdir.
Bunda voqealar tizimida asarning kom pozitsion tuzilishi m uhim rol
o'ynaydi.
Biz sh u nday ssenariylam i b ir-biriga qiyoslab o 'rg an am iz. Ayrim
m ualliflarning kichik faktlar bilan tuzgan kom pozitsiyasi bilan katta
tayyorgarlik va adabiy materiallar asosida ssenariy yozish qoidalariga amal
qilib yozgan ssenariylarini solishtirib ko'ram iz.
T om o sh ab in larning voqealarning tugunini va uning m u h im lahzalarini, qahram onning paydo b o ‘lishini qanday qiziqib qabul qilishlarini
kuzatamiz.
Voqealarning tarang harakati, kutilmagan sujetning boshlanishi va uning
o 'ziga rom qilib olishi, bu katta tayyorgarlik bilan yaratilgan asarlarda
bo'lishini k o ‘ramiz.
Bunday savollargajavobtopishda, biz unutm asligim iz kerakki, realistik
san’atda voqealar tarangligi, qiziqarli, donolik bilan voqealarning rivojlanishi
insonlarning xarakterlarini chuqurroq ochish bilan bogMiq.
Oltinchi bo‘lim. Sahna va epizodlarni tuzishga bag‘ishlangan.
Ssenariyning harakati unga aloqador voqealar, odam larning m unosabatlardagi keskin xarakterlardan tashkil topadi.
Tinim siz konfliktli voqealarning davom etishi natijasida sahnalar va
epizodlar o ‘z ifodasini topadi.
Epizod u yoki bu darajada voqeaning tugallangan qism i hisoblanadi.
Sahna yo epizodning bir qismi, yoki alohida voqeaning kichik bir boMagidir.
Epizoddan sahna shunisi bilan farq qiladi.
Epizod bilan sahna o ‘rtasidagi chegarani bilish kerak. Bu shuning uchun
zarurki, epizod —asarning bir qism i va toMa m a’noda, epizoddagi m azmun
um um asardagi mazmunning faqat birqism idir. Epizodning mavzusi alohida
tasvirlanm aydi, balki voqeadagi foydalanilgan im k o n iy atlar, um um
foydalanilgan materiallar mavzusi aks etadi. Epizodga m uhit yaratilishi
uchun yaxshi ko‘rish va yaxshi eshitish m uhim aham iyatga ega. Buning
uchun asar m azm unini faollik bilan ochish kerak.
E pizodlar montajini yaxshi o*zlashtirish kerak, kadr ortidagi so‘zning
rolini, h ar xil tovushlar, shovqinlam i, um um an m ontajga oid har bir
detalni puxta o ‘rganish zarurdir. Epizodning temp va ritmiga alohida diqqat
qaratish kerak. Kinossenariyning badiiy shaklini zarur shartlaridan biri,
harakat dinam ikasini bo‘shashtirm aslik, ichki kuchlarning tarangligi va
emotsionalligini ta'minlashdir.
Biz bu yerda epizod ustida ishlashda har tom onlam a im koniyatdan
4 — H.M uham cdaliycv
49
www.ziyouz.com kutubxonasi
foydalanish ustida to ‘xtalam iz. Masalan, dialoglar, m onologlar, ichki
m onologlar personajlar xarakîerlarini ochishning m uhim om illaridir.
Y ana pauzalam ing m antiq va mazmunlari, jimlik, tasvirlar, shovqinlar,
so ‘zsiz harakatlar, musiqa va q o ‘shiqlarhaqida, ularning dram aturgiyada
q o ‘llanishi haqida gaplasham iz. B a’zi ssenariynavislar epizodlarni tuzish
qonuniyatlarini bilmaganligi uchun, kinematografik shaklda ijodiy maydonni
qiziqarli va toMiq qilib taqdim etolmaydi.
E ttinchi boMimda badiyatda tejash haqida gap yuritamiz.
B adiiy asarda hech narsa o rtiqcha bolm asligi kerak. S hunday hikmat
borki, badiiy adabiyotda o rtiqcha so “z kam b o lib , m a’no ko‘p boMishi
kerak. Biini ssenariynavislikda q o ‘llaydigan bo4lsak, falsafiy fikrlarni tasvir
va so‘zga berish kerak. Ekran, ayniqsa ko‘p so‘zlikni yoqtirmaydi. Shuning
u ch u n badiyatda tejash, epizodlarni yiriklashtirib, m ayda sahnachalarni
qisqartirish kerak. Lekin asar m azm uniga zarar yetkazadigan holda, noo‘rin
qisqartirish sodir b olsa, asar tushunarsiz va kemtik b o lib qolishi mumkin.
Sakkizinchi boMim oxirgi b o ‘lim bo‘lib, bunda ssenariy tuzish rejasi
haqida gap boradi.
Q a to r yozuvchilarning asa r yaratish uchun tuzgan rejalari bilan
tanisham iz. Ssenariynavis ham ssenariy yaratish uchun ish rejasini tuzishi
kerak. Asarda aks ettiriladigan hayot materiallari bo'lm asa, katta xatolikka
d uch keladi. Shuning uchun ssenariyning aniq ish rejasi b o lish i shart.
M ualliflarning ish rejasi har xil bo'ladi. Bu uning iqtidori va m ahoratiga
b o g liq . Ish rejani ko‘chirib olish kerak emas. Har kim o 'zi ishlab chiqishi zarur.
Ssenariyning epizod rejasi ssenariynavis uchun eng m uhim qism
hisoblanadi.
M uallifning reja tuzish m ahorati kinodramaturgiyada ko‘p narsani hal
qiladi, u asarni bir butun ko'radi. Qismlarning m antiqan boglanishi,
m uhim hal qiluvchi muhim o ‘zgartirishIar, asosiy qahram onlarning harakat
y o ‘nalishini aniqlash, sodir b o lad ig an voqealarda qahram onlarning xattiharakatlari va ularning taqdirlari xulosalanishi hamda dram atik to'qim aga
m antiqan reja asosidajoylashishi kerak.
Kichkina xulosa
S h u n i esdan chiqarm aslik kerakki, hayotning jam oatchilik shakli
o ‘zgarishi bilan uning san’atda aks etishi ham o'zgaradi.
Lekin yangi shakl topish m um kin, faqat mavjud imkoniyatlar, uslublar
va shakllar bilan. Bu kinodramaturgiyaning ko‘p yillik tajribalaridan m a’lum.
www.ziyouz.com kutubxonasi
M onolog
Personajning hayot haqidagi eng m uhim o ‘ylarini bir joyga yig‘ib,
yorqin ifoda etish, personaj tom onidan hech kim yo‘qligida yoki ular jim
turgan paytida aytilgan katta nutqi «m onolog» deb ataladi. (M onolog
«yunoncha* —«bitta nutq», «yakka nutq» dem akdir)
M onolog personajning ichki dunyosini, uning o ‘z Iili bilan batafsil va
hayajonli tarzda ochib beradi. Personajlarning bir-birlariga «yuragida borini
to ‘kib solib» yozgan xatlarini ham m onolog deb aytish mumkin.
Monolog personajlarning dialogdagi nutqidan tashqi jihatidan ham farq
qiladi: qahram on o ‘z ichki dunyosini keng ochib berar ekan, ancha uzoq
gapiradi. Shu sababli nionologlar uzun boladi. Am m o badiiy tajribada «qisqa
monolog» ancha kam uchraydi.
Farhod Musajonning teatrva kino artisti N abi Rahimov hayoti haqidagi
«San’atkor hayotidan» nomli uch qism dan iborat hujjatli televizion film
ssenariysida shunday monolog bor.
M en kinoni juda sevaman.
Lekin meni san’at dargohiga boshlab kirgan,
Xalqqa tanishtirgan qadrdon teatrim.
Men teatrda o ‘sib ulg'aydim, tarbiya oldim.
M ohironasirlarini o'rgandim.
Agar biz teatrni bir maktab desak,
Shu maktabda saboq olib chiqqan aktyor
Kinoda ham o ‘zini ko'rsata oladi.
Albatta.
S of m a’nodagi kinoaktyor bo'lishi m um kin,
Lekin teatr m aktabini o‘tash,
Aktyorga faqat foyda keltiradi.
C hunki, teatrda kinoda yo‘q bitta om il bor.
Bu tom oshabin bilan muloqot.
Teatr barometrga o ‘xshaydi.
Artist ijrosining darajasini,
Saviyasini ko'rsatib turadigan Barometr.
Ha, tom oshabin aktyorning
H ar bir so ‘zi, qilig‘ini baholab turadi.
Mana shu narsa kinoda yo‘q.
Lekin kinoning ham o'ziga
M a’qul tom oni bor:
Aktyor kinoda yaratgan obrazini,
www.ziyouz.com kutubxonasi
Keyinchalik o ‘zi ko‘rib baholash imkoniyatiga ega.
H ar bir gulning o ‘z hidi
Bor deganlaridek.
Teatrda ishlashning ham ,
Kinoda ishlashning ham
Alohida-alohida gashti bor.
M onologlar ham , dialoglar ham voqealar sujetlari rivojiga, xarakterlar
mohiyatiga, qahramonlarning o ‘sha vaqtdagi kayfiyatiga qarab, turlicha tarzda
h ar xil m azm unda bayon qilinadi. Shulardan kelib chiqib, monologlar
ichki va tashqi nutqlarga bo‘linadi. Agarda qahram on boshqa personajlarga
qaratajiddiy nutqni izhoretsa, u tashqi monolog hisoblanadi. Bizyuqorida
keltirgan Nabi R ahim ovning ssenariydagi nutqi «Tashqi monolog»ga
misoldir.
Nabi Rahim ov ssenariyda muxbirni «Nabi aka, siz kinoda juda ko‘p
obrazlar yaratganingiz ham m aga m a’lum, shu m unosabat bilan aytingchi, siz o'zingizni birinchi navbatda kino artisti, deb hisoblaysizmi, yoki..?»
degan savoliga bergan javobi tashqi monolog hisoblanadi.
Ichki m onolog — tafakkur ifodasi. Uning adabiyot va kinoda qay tarzda
berilishini misolda ko'raylik.
Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonida «Xoqon»ning xonlik
tojini o ‘z o kg ‘li boshiga kiydirm oqchi boMgani sabablarini kitobxonga
yetkazishni eslang. S hoirxoqonningo‘ylarini hech kimga aytmagan fikrlarini
ifodalash yo‘li bilan o ‘z qahram onining bunday m uhim qarorga kelishi
sabablarini tushuntiradi va ayni birvaqtda «Farhodning toj soyasidan bosh
chiqaigani»ni ta’riflab, kitobxonning yangi dramatik voqealami idrok etishga
tayyorlaydi. Xoqonning o'ylari bilan tanisharekanm iz, biz, aw alo, otaning
o ‘z farzandiga boMgan cheksiz muhabbatini izhor etishini ko'ramiz:
Yana F arhod boMmish navjuvon ham ,
X iradm and-u, rashid-u pahlavon ham.
Y o‘q ulkim chinda xoqonliqqa loyiq,
Bori olam da sultonliqqa loyiq.
Nekim shahlih aro shoist bo‘lg‘ay,
Kim ul shohlargla darboyist bo‘lg‘ay.
Yaratm ish haq aning zotida borin,
Ayon qilm ay kerakm as ish g‘uborin.
Erur bori h u n ar ichra kamoli,
T am om iy ayblardan zoti xoli.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Yig‘i-yu nola-yu afg‘ondin o ‘zga,
Ki y o 'q lir hech aybi ondin o ‘zga.
Bu misralarda xoqon sevimli o ‘g ‘lini ardoqlashi, uni xayolan erkalab,
unga boMgan m unosabatini izhor etm oqchi b o lish i, Farhodning kamol
ahvoliga ishonib, shohlik tojini uning boshiga kiydirmoqchi bo'lgani m a’lum
bo'ladi. Xoqon Farhodning aql-idroki va boshqa fazilatlarini bo'rttirgan
holda ta’riflab, o ‘z farzandini mukammal tarzda ulug'laydi. Kinoda fikrni,
his-tuyg‘uni aniq dialogda yoki boshqa yo‘l bilan ifoda etib boMmagandagina,
ichki m o n o lo g d an fo y d a la n ish e p iz o d la rn i ix c h a m la sh tirish g a ,
ta ’sirchanligini oshirishga, teran fikrlar bilan boyitishga yordam beradi.
Ichki monolog tashqi harakatga asos boladi. Qahram onni keskin harakatga
solib yuboradi.
Dialog
Ikki va undan ortiq personaj o ‘rtasida b o lg an suhbat dialog deb ataladi.
Dialoglarning eng xarakterli xususiyati so‘zlashuvchi personajlar orasida
qizg‘in fikriy tortishuv mavjudligidir. «Dialog» lotincha so‘z bo‘lib, «suhbat»,
«bahs» «tortishuv» m a’nosini anglatadi. Dialogning m azm uni personajlarning
ichki dunyosini ochadi, ularning m unosabatlaridagi ziddiyatni ko‘rsatadi
va rivojlantiradi. Sujetning doimo siljib borishiga xizm at qiladi.
Dialogning eng yuksak shaklini Alisher Navoiy o 'zining «Farhod va
Shirin» dostonida bosh qahramon Farhod bilan Xisrav to ‘qnashuvida bergan.
X isravva Farhod dialogi:
Dedi: Qaydin sen, ey m ajnuni gumroh?
Dedi: Majnun Vatandin qayda ogoh.
Dedi: Qay chog'dan o ‘lding ishq aro mast?
Dedi: Ruh ermas erdi tanga payvast.
Dedi: N edursenga olam da pesha?
Dedi: M ajnunliq menga hamisha.
Dedi: 01 ganj-u q o ‘y m ehri nihoni,
Dedi: Tufroqqa berm am kimyoni!
Bosh qahram on aql-zakovati, keskin javoblari bilan Xisravni m a’naviy
jihatdan maglubiyatga uchratadi.
H ar bir ortiqcha so‘z —jum la epizodning em otsional ta’sir kuchini
pasaytiradi. Bir nechta chalajon luqmalar (replikalar) kinoepizodni oldirishi
mumkin.
Kinodialogning qisqaligi, bu elementning kinoga xosligidir. Bu holatni
ssenariynavis ham isha yodda tutishi kerak. D ialoglar teatr sahnalarida
www.ziyouz.com kutubxonasi
ishtirokchilar tom onidan ijro etiladi. Kinoekranda esa faqat ko‘rsatiladi. Shuning
uchun kinoda ekspozitsiya dialoglari tushurib qoldiriladi. Undan keyin shunday
ta ’sirchan holat topish kerakki, bu o ‘ziga xos an c h a qiyin ijodiy jarayondir.
E k ran n in g o ‘ziga xosligi sh u n d ak i, ep izo d d a dialog boshidnn em as,
o'rtasidan yoki kulm inatsiyaning o'zid an yechim da ishtirok etuvchi shaxslarni
chiqarib ta sh la sh , olib kirish haqida o ‘ylash kerak emas. V oqeaning sekinasta rivojlanishining o ‘zi hal qiladi. K om pozitsiyada boshini, oxirini kesib
olib tash lab , e n g t a ’sirli jo y i, o 'rta sin i qoldirish ham m um kin. Yoki shu
kadrni b o sh q a b ir b eg o n a kadr bilan ulash m u m k in , bu um u m an boshqa
jara y o n d a , su je t, d ialo g lar rivojlanishida so d ir b o 'lad i. B ular ham m asi
kinodialoglarning qisqa va ta ’sirchan b o ‘lib chiqishiga im koniyat yaratadi.
Y ana sh u n i u n u tm aslik kerakki, keng plan bilan aktyor m iniikasi orqali
eng m u h im m u ra k k a b sah n a vazifasini hal qilishi m um kin. B unda so ‘z
em otsional taranglikni yechish u yoqda tursin, balki bo‘shashtirib yuborgan
b o'lard i. K o ‘z Ia rn in g jid d iy va c h u q u r m azm u nli boqishlari, q o lla rn in g
o ‘rinli h a ra k a tla ri, gavdalarni g ‘oz tu tish i yoki bukchaytirishi holatlariga
ssenariynavislar kam e ’tibor qiladilar. Y ana bir narsani eslatib o ‘tish joyizki,
kinodialogni ta g d o r s o kz (podtekst) bilan ifoda etish dialoglarning ta ’sirli
chiqishida k a tta rol o ‘ynaydi. U larn in g ichki m azm uni, oddiy m antiqiy
so ‘zlardan k o ‘ra ak ty o rn i tom oshabinga yanada jozibaliroq qilib ko'rsatadi.
T agdor so ‘zlar e k ra n d a teatrdagidan k o ‘ra ta ’sirliroq chiqadi.
A bdulla Q o d iriy n in g « M eh ro b d an chayon» rom anining 14-bobidagi
dialog orqali u sto z n in g kam suxanligi va sho g irdning odobga q a t’iy rioya
qilishi kabi. B u n d a x arak ter xususiyati chizib beriladi.
...Oxirgi x a tm i q u r ’o n kechasi R ajabbek A nvardan ahvol so'radi:
— D o m lan g iz salo m atm i?
— S hukur.
— 0 ‘q ish in g iz yaxshim i?
— Bir m u n c h a .
— D o m la n in g u y id a turasiz?
— Taqsir.
— S iqilm aysizm i?
— Y o‘q.
— Ilm i h iso b o ‘qiganingiz borm i?
— Y o‘q, taq sir.
— D o m la n g iz ilm i hisob bilurm ikan?
— B ilm aslar d e b o 'y lay m an .
— A gar m en d o m la tayin qilsam , hisob o'qiysizm i?
— U stozim ruxsat bersalar, albatta o 'q iy m a n .
www.ziyouz.com kutubxonasi
— X o ‘p... B o ‘lm asa, erta k e ch g a d o m lan g iz shu yerga kelib, m en g a
uchrashsin.
— X o ‘p, taqsir.
U m u m a n kinodialogga kelsak, o 'z in in g alo h id a kinem ato g rafik hcJati
bilan ajralib tu rad i, qisqa va taran g lig i bilan, ko‘p so ‘zlik b o 'lm aslig i,
ta ’sirchanligi, sahnaviy rivojlantiradigan boMishi talab qilinadi. S o 'z la rg a
to ld irib tashlashlik ekranga ortiq ch a yuk b o la d i.
Ssenariynavisning asosiy ish larid an biri, dialog ustida jid d iy ishlashdir;
keskin, ta ’sirch an so ‘zlarni to p ish , u la rn i o ‘z joyida ishlatish va sse n a riyda ko'zlangan g'oyaga xizmat qildirishdir. Eng qiyin va m urakkab ishlardan biri chaynalgan, qaytariq so ‘z la r va dialoglarni qayta ishlashdir.
E p iz o d la r u stid a ish lay o tg an d a ta g d o r so ‘z!ar q u d ra tid a n t o ‘liq
foydalanish kerak. Bu dialoglarni chuqurlashtirish, qisqa va lo'nda ifoda qilishga
im koniyat yaratadi.
S h u n i esda tutish kerakki, d ialo g d ag i s o ‘z faol t a ’sir qilishi u c h u n
ishtirokchi perso n ajlar va ep iz o d d a g i d ra m atik kolliziyani k esk in la sh tirish talab qilinadi.
D ialog a k ty o r u ch u n yoziladi. S sen ariy n avis m ajburki, u n in g s o 'z la ri,
luqm alari aktyorning ijro etishi u c h u n qulay b o ‘lsin, u z u n d a n -u z o q so 'z la r
ijroni susaytiradi, tom oshabinni zerik tirad i. B a’zan yuksak adabiy m ah o rat
bilan yozilgan dialog ham b o ‘!adi. U la rn i ak ty or ham b a ’zan e k ran g a olib
chiqishga kuchi yetm aydi. U n ih o y a td a o ‘tk ir va yuksak did bilan yozilgan
b o ‘lib, odd iy so ‘zlashuvchi tilid a n u z o q ... Bu ak ty o rlar tilida jim jim a d o r
jaran g lab , ta ’sir kuchi y o ‘qolib q o lad i.
Shuning uchun ssenariynavis dialoglar ustida ishlayotganda o ‘zi «o‘ynab»,
talaffuz qilib k o ‘rsa, aktyorlar ijrosini ta s a w u r qilib k o ‘radi. B u n d a y ish
uslubi akty o rlar uch u n og‘ziga «yotadigan» jo nli va ta ’sirli so ‘z la r to p ishga
yordam beradi.
Rejissyor Shu h rat A bbosovning y o zu v ch i A. N everov qissasi asosidagi
«T oshkent - n o n shahri* filmi h a q id a k in o sh u n o s H .A kbarov «A dabiyot
va kino» kitobida shunday yozadi:
«T oshkent haqidagi birinchi h ik o y a u zoq davom eta d i, M ish a keng
pech k a ustiga ch iq ib olib, to 'k in - s o c h in sh a h a r T o sh k e n t h a q id a zavq
bilan h ikoya qila boshlaydi. M o n ta j ritm i bu d a m d a o h ista , te k is...
kasalm and o na tasodifan hushidan k etib yiqiladi. M isha p e c h k a d a n irg'ib
turib, onasini k o ‘taradi. Buvasi, buvisi, o tasin i ochlikdan oMganini k o ‘rgan
M isha o n asin in g m adorsiz holga k elg an id an dah sh atg a keladi. U en d i
T o sh k en tg a ketishga q a t’iy q a ro r q ilad i. U zo q safarga o tla n g a n i sababli
yotig‘i bilan tushuntirm aydi h am . M ish a h a r bir so 'z in i keskin o h a n g d a
www.ziyouz.com kutubxonasi
gapiradi. U n in g odim tashlashida, xatti-harakatida kattalarga xos qandaydir
b ir m a ’n o bor... Ana sh u n d a m o n ta j ritm i ham keskin o ‘zgaradi. 0 ‘rta va
yirik p la n la r tez-tez a lm a sh ib tu rad i. K adrda M isha va u n in g holdan
toygan onasi. K am era ularga g o ‘yo «tikilib» boqadi. O p e rato r o ch qolgan,
lekin o ch lik oldida tiz c h o 'k m a g a n , irodasi bukilm agan bu ja su r kishilarni
m e h r bilan suratga oladi».
F ilm n in g nihoyasida x u d d i sh u kulba, shu interyerni yana ko 'ram iz.
Bu ep izo d d a ham asosan a n a sh u qahram onlarning o ‘zi qatnashadi. Lekin
en d i k ad rlar m azm uni o 'z g a c h a , m ontaj ritm i ham o 'zg ac h a , bizga tanish
q a h ra m o n la rn in g x atti-h arak ati ham o'zgacha.
M isha u zoq va m ashaqqatli safardan chiqib, o q-qorani tanib, balog‘atga
yetib qaytgan. Endi uning yurish-turishida, m uom alasida ko'proq vazminlik
u stu n tu ra d i. U asta o d im ta sh la b , bizga tanish xonaga kiradi. S ukunaini
g ‘irch illab o chilayotgan eshik va oyoq tovushi buzib, osoyishta olingan
k ad rlarg a q an d ay d ir «sirli», v ah im ali tus beradi. M isha h o ld an toyib,
kuchdan qolib, ko‘rpa-to‘shak qilib yotgan onasini ko'rgan c h o g ld a ekranda
bolan in g yirik plandagi qiyofasi paydo bo'ladi. Ana shundan boshlab M isha
va farzan d d o g 'id a kuyib, o c h lik d a n m adorsiz qolgan onasi - ikki yirik
p la n alm ash in ib tu rad i. N a q a d a r m a ’nodor psixologik p o rtretlar, qissada
a n a sh u dram atik sahna b a rc h a tafsilotlari biian ifoda etilm agan. D ialoglar
h a m ix ch am , ikki-uch s o 'z d a n ib o rat, xolos. O n a-b o lan in g portretlariga
h a m psixologik tavsif qisqa s o ‘z la r orqali berilgan. N everovning qissasida
« q u p -q u ru q , is bosgan ik o n a n in g nursiz ko‘zlari ostida M ishaning bem o r
o n a s i y o ta r edi. S o ‘ngra o n a si q o ‘rqib ketadi, lablarini sekin pichirlatib,
«Yo rabbim ! M ishka jonim ! - dedi» kabi onasining so‘zlari, ayni vaziyatda
M ish k a ta n ib b o 'lm aslik d arajad ag i qoraygan. ulg'aygan ho ld a tu rar, ona
o ‘z in in g o z g 'in qoMlari b ilan y u zin i silar edi», — kabi o p e ra to r, H otam
F a y z iy e v va rejissyorning q issa d a chizilgan p o rtretn i ekranga aynan
ko'chirm aganlar. M isha va u ning onasi portretini to'ldirganlar. Dialoglarning
yirik p la n d a davom etish i a n a sh u portretlarga h a r b ir k adrda yangi tus
berishga, yangi psixologik c h iz iq la r bilan to‘ldirishga imij beradi. N atijada
N everovning hayotiy voqealarni lasvirlovchi haqqoniy asarning ruhiga mos
k elad ig an ep izo d an a sh u m u a llif chizgan o brazlarining tub m ohiyatini
yoritu v ch i kadrlar portreti vujudga keladi.
Remarka
R em ark a pyesada, ssenariyda bir qancha fimksiyalami bajaradi. D ram atu rg n in g bevosita o ‘z fikrini b ild irad ig an b ird an -b ir m an b a, rem arkadir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Birinchidati, rem arkalarda personajlarga q a n d a y d ir ta ’rif beriladi. U la rn in g
vaziyati, qilm ishi, b o sh q a shaxslarga va yu z b e rg an voqealarga m u n o sa b a ti
ham izhor etiladi.
Ikkinchidan, turli-tum an voqealar va u la rn in g yo‘nalishigaturtki b eriladi
va ular to m o sh ab in larg a tushuntiriladi.
U ch in ch id an , rem arka sahnadagi p re d m e tla r va detallar qanday tu rish i,
qanday xarakterga ega ekanligini aniqlab beradi.
T o ‘rtin c h id a n , q ah ram o n larn in g q iy o falari, ularning kiy im -k ech ak lari
haqida ham m a ’lum ot beriladi.
B esh in ch id an , rem arkalarda ¡ntery er, q a h ra m o n la r harakat q ila d ig a n
m aydon, uy, x o n a , kabinet qay h o ld a ek an lig i bayon etiladi.
O ltinchidan, peyzajni ta ’riflash, dek o ratsiy alarning qay tarada boM ishini
ham rem arkalar o rq ali bilib olasiz. T e a trd a eposga o'xshash keng tasv irli,
uning xarak terlarg a ta ’siri, inson bilan ta b ia t m u n o sab atlarin in g c h u q u r
yoritish im k o n iy atlari chegaralangan, k in o d a esa bu biroz b o sh q a ch a . Bu
m o 'jizalar ta b ia td a n izlab topilib, syo m k a q ilin ad i.
M a’lum ki, pyesa sahnada q o ‘yilganda, rem arkada yozilgan peyzaj tu sh ib
qoladi, uni rassom sahna bezagida ko'rcatish m um kin. Filmda esa biz yuqorida
aytganim izdek, o p erato rn in g sy o m k alarid a k o ‘rinadi. Peyzaj m a n z a ra la ri
m akon, q a h ra m o n la rn in g x a tti-h a ra k a tla ri va tan langan yoki m ax su s
bastak o rlar to m o n id a n yozilgan m u siq a la r b ilan film da o 'z in in g k u c h li
ta ’sir vositasi ek an lig in i ko‘rsatadi. Peyzaj q a h ra m o n la rin in g k ay fiy atin i
aniqlash u c h u n berilad i. B ulardan ta s h q a ri, peyzaj q a h ra m o n la rn in g
hissiyotini u y g 'o ta d i, k echinm alarini o ‘zg a rtirish g a xizm at q iladi, y a n g i
fikr va m ulohazalar uyg'otadi. S ah n a va ek ra n asarlarida rem arkalar e ’tiborli
elem entdir.
Peyzaj asard a ikki y o 'sinda o ‘z ifo d asin i to p a d i, birinchisi e k ra n d a g i
tasvir b o ls a , ikkinchisi, q ah ram o n larn in g s o ‘zlari orqali tabiatga b e rilg an
baholardir.
P eyzajdan q ah ram o n larn in g x a ra k te r x u su siyatini yechishda, v o q e a la r
rivojini ko‘rsatishda foydalanganlar. Ayrim hollarda inson va tabiatga berilgan
baholar, u nga m unosabatlar, taqdirlarda o 'y n a g a n roli bayon etiladi.
M asalan, « F a rh o d ajdaho to rn o n ot su rd i. U n in g ketidan otasi h a m
q o 'sh in to rtib jo 'n a y d i» . Endi sh o ir (A lish er N avoiy) o ‘z q a h ra m o n la rin i
o 'ra b oigan n o ta n ish joylarni t a ’riflashga kirishadi. Bu lavhada (pey zaj)
tasviri - q o ra rang - katta dram atik v azifani bajaradi. K adrlardagi ra n g la r
keskin sur’a td a o 'zgaradi. Quyosh va q u ro l-aslah alarn in g yaraqlab tu rish in i
tasvirlovchi k a d rla r o ‘rnini q o ro n g 'u lik n i, z u lm a tn i tasvirlovchi k a d r
egállaydi. D a s h t-u biyobonni tu n n iq o b i q o p la g a n edi. M u allif d a s h t va
www.ziyouz.com kutubxonasi
g'om in g qorong'uligini yangi-yangi detallarda ca’kidlab beradi. Zero, «hijron
olam idan» darak beruvchi bu dasht «ajdaho dom idan» qoraygan. Q orongulik
tasvirini sh o ir m u b o la g ‘ali o 'x sh a tish bilan yakunlaydi:
Botib kul ich ra raxshi q ilg 'o c h ohang,
Q ilib ul gard g u lg u n in i sharbat.
S h o ir bu q o ro n g 'u lik n i ajdarning alangali nafasi bilan yoritishdan oldin
y an a bir bog‘lovchi — d a h sh a tli dashtning F a rh o d va lining ham rohlnrini
yangi sinovdan o 'tk a z is h n i ko'rsatadi.
Y etishti b ir ufun atliq nasimi,
Ki q ilg 'a y a tri ja n n a ln in g jah im i.
K o ‘p el ul atrid in es tarki qildi.
C h e rik n in g ko*pragi oldin yiqildi,
G ‘olib F a rh o d berk o ‘z bag'riga tish,
0 ‘zin so lm a y chu tushm ush b o shqa isli.
Bu m isra la r k in e m a to g ra fik n u q tay i n a z a rd a n o 'rg a n ils a , ularga
q a n d a y d ir ta fs ilo tla r y e lis h m a y o tg a n g a o 'x s h a y d i: ja n n a tn i d o 'z a x g a
a y la n tira y o tg a n , « u fu n a tliq n asim i» q a srd a n k e ld i, q a n d a y csdi - bu
h a q id a s h o ir m a ’lu m o t b e rm a y d i. F aq at a n a sh u b a d b o 'y sh am o l
e s g a n id a x a lq n in g b e h u s h boM gani. « c h e r ik n in g k o ‘p ro g 'i o ld in
y iq ilg a n i» h a q id a y o z ila d i, u k o ’ksini tik tu tib , tis h in i-tis h ig a q o 'y ib
q ay ta v e ra d i. Bu y e rd a tu rli m iqyosdagi p ey zajni y a n a b ir b o r kuzatish
zav q lid ir.
Ja n g yakunida sh o ir y a n a bir ajoyib o ‘xshatish keltiradi. Farhod qora
bulu td ay ham la qiladi. Lining qilicli serm ashi k o ‘hna tog' ustida chaqm oq
chaqishiga o ‘xshatiladi (« seh r andinki (og‘ uzra tu sh a r barq»). Bu ham
e k ra n d a osongina lasv irlan sa b o la d ig a n ixcham tasviriy obrazli vosiiadir.
F arh o d ajdahoni yengib, q o ro n g u g 'o rs irla rin i bilib, X oqon, M ulkoro va
S p o h la r yoniga c h iq q a n id a k ad rlar lusi yana o 'z g a rad i. Endi kadr sot*
havoga, quyosh nuriga to 'la d i.
C h u qildi tog* ishq aso sham oli,
M u a n b a r g ard id in m aydonni xoli.
B ad id o ro M d i m ehri xavoriy ham ,
K o 'n in d i a jd a h o n in g paykari ham .
F arh o d adolatsizlik, z u lm tinisoli bo’lgan ajd ah o n i yengach, an bar
hid sham oli olam ni (o 'z o n d a n xoli etdi. Quyosh ch iq d i. Z ulm at chekindi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Bu lavhada turli plandagi k ad rlarn in g b ir-b irig a u lan ish i va ularning
turli tus-ranglarda tasvirlam shi ayniqsn. diqqatga sazovor».
Afisha (M arom nom a). «Atisha» so’zi ikki xil m a ’n o n i bildiradi: to r va
keng. Tor m a’nodagi atishaga film haqida chiqarilgan varaqlar kirib, unda
asar muallirtarining nom i, q ac h o n va qayerda nam oyish qilinishi, qachon
boshlanishi haqida m a ’lu m o tla r c ’lon qilin adi. A fish a (m aro m n o m a )
kom po/itsiynning kerakli elem enii sifaiida qabul qilinsa, m aqsadga muvofiq
boMadi.
Epigraf
H a r b ir ssen ariy n av is a s a rn in g m u v a ffaq iy atli c h iq is h i, g‘oyaviy
h o la tin in g to ‘la sh a k lla n ish in i n iy at q ilib, q a la m te b ra ta d i. 0 ‘z asarid a
tu rli v o sita la r va ta d b iq la r q o ‘llaydi. U la rd a n m o s la rin i asarga kiritad i.
S h u la rd a n biri e p ig ra f d eb a ta la d i. «E pigraf» y u n o n c h a so*z b o 'lib ,
«yozuv» d egan m a 'n o n i a n g la ta d i. T o p ib q o 'lla n ilg a n e p ig ra t asa rn in g
tu b m o h iy atin i an g latad i.
Epigraflar odat b o 'y ic h a a s a r sarlavhasidan keyin voziladi. Va uning
m uallifi kim? Q ayerdan olinganligi, y a 'n i riv o y atd an m i, q o ‘shiqlardanm ¡,
xalq m aqoiinii, aniq voziladi.
Epigratlarni tushunish o so n boMishi u ch u n , ko*proq h am m ag a m a ’lum
b o ‘lgan m aqollar, hikm alli s o 'z la r, sh o irlarn in g m a s h h u r sh e’rlaridan
bir-ik k i m isralar o linadi. U la r ssenariy ruhiga m o s tu sh ish i bilan bir
qato rd a , asar nim a haqida, m azm u n i q anday ek an lig in i hikoya qilayotgan
elch ig ao ‘xshaydi. Epigrafbo‘lish-bo‘lmasl¡gi m uallifixtiyorida. Muallifistasa.
epigraf oladi, istamasa olm aydi. K om pozitsiyaning m ajburiy elem entlaridan
enias. O linsa. asarning bir bezagi sifatida e ’tiro f e tilad i.
Epigraflar rolini ba’zan sh u n d ay ta ’ritlashadiki, u la r asar ekspozitsiyasini
h a m o ‘rn¡ga o ‘tib, tugun boshlanishiga im ko n iyat y a ra tad i.
Kompozitsiya elem entlari pyesa tuzilishini tashkil qilib, u n in g qiyofasini
an iq lay d i, qiyofada esa turli e le m e n tla r o ‘zaro b o g 'la n a d i. B ir butunlik,
yaxlitlik paydo b o la d i.
Y ana qiyofa m uallifning g'oyaviy am aliga, asarga badiiy libos bichishga
xizm at qiladi.
S h u narsani alo h id a ta ’kidlash kerakki, k o m p o z itsiy a n i sujetga yoki
aksincha, bir-biriga qarehi qo‘ymaslik kerak. Asarlarda u lar bir-birini toldiradi
vabogMaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
H arak at
Ssenariy b ila n nasriy asarning farqi n im ada? Ssenariyning farqi nasriy
elem entlar, d ik to r m atn i, uning ek ran d a tasvirlanishga m o ljallab yozilishi,
dialoglari, x u d d i sh u n in g d ek , to m o sh a b in la r ham ko‘rib, ham eshitishga
m o lja lla b yozilganida.
S h u n in g u c h u n harak at ham h a m m a e le m e n tlar kabi to m q sh ab in
qon u n lari talab ig a b in o an yozilishi kerak.
X uddi te a trd a g id e k eng m u h im k u ch , m u a llif g'oyasini ekran to ‘lato ‘kisg av d alan tirib beradigan aktyorlardir. Bu og‘irlik ko'proq teatrdagidan
ko‘ra kinoda rejissyorzim m asiga tushadi.
S senariy n av is sh u n in g u c h u n ssenariy yozayotgan vaqtida rejissyor va
ak ty o rlarn in g ijod qilishini hisobga olish talab etiladi. S h u n d a ssenariysi
ekran asari b o la d i. B uning u ch u n h a r bir ep izo d dram atik kolliziyaga ega
boMishi k e ra k , y a ’ni konflikt, to m o n la r to 'q n a sh u v i, q a ra m a -q a rsh i
k uchlar, p e rso n a jla rn in g hissiyot va qarashlari. B unday ziddiyatlar keskin
tashqi va ichki qaram a-qarshiliklardan iborat bo'lishi m um kin. U laryuzaki
em as, balki ch u q u r, tagzam inli bo'lishi kerak. Q aram a-qarshi to'qnashuvlar,
qarashlar, zid d iy atlar epizoddan epizodga rivojlanib, tusini o'zgartirib o ‘tib
borishi kerak. L ekin bu ziddiyatlar y o ‘qolib ketmasligi hisobga olinadi.
Shular orasida bir qoida bon konflikt ko‘pincha bir nechta asosiy epizodlarda
q o lla n ila d i. Q o lg an lari m a ’lum ot sifatida silliqqina, konflikt elem entisiz
o ‘tib ketadi. N asriy asardan ssenariyning farqi shundaki, konfliktli epizoddan
keyin x o lis-m a n z a ra v iy bir tu rk u m q iziqarli epizodlar berish m u m k in , u
albatta dram atik epizodning to ‘qnashuvlari m avzuni topishga, tom oshabinga
epizod g‘oyasini yetkazib berishga im koniyat yaratadi. Bu m anzarada konflikt
o ‘z ifodasini to p a bilishi kerak. M an zara xarakteri bilan nozik, keskin
ko'ringan k ad rlard a bu xil dekoratsiyalar ham aks etishi m um kin. M asalan,
d e k o r a ts iy a la r d a g i x o n a , d e v o r la r , h o v li, z in a p o y a la r k o 'r in is h i
konfliktlarning xarakteriga qarab ishlanishi kerak. Bular ham m asi ssenariy
kolliziyasida b o 'lis h i kerak. U lar h arak at va konflikt elem entlari sifatida
ko‘rinishi z a ru r. S senariynavis sh u n i h am ish a esda tutishi kerakki, tashqi
ko‘rinish qiyofasini tasvirlayotganda to ‘g “ri tanlangan sharoit — bu rejissyor
u ch u n q u d ra tli o m ild ir, rejissyorning h a r b ir detal ustida ishlashi m uhim
om il b o ‘ladi.
Bu yerda, sh u n i aytish kerakki, voqea joyini tanlash m uhim aham iyatga
ega, y a ’ni u rejissyor bilan ak ty o rlarn in g ishlashiga yordam bersin. K ino
bu borada cheksiz im koniyatlarga ega — voqea joyini istagancha o ‘zgartirish
m u m k in , b u n d a n ssenariynavis aql b ilan yaxshi foydalanishi m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi
H a m m a g a m a ’lum ki, qulay va o ‘rinli v o q ea joyi ak ty o rla rn in g tez d a
zavq bilan ishga kirishib ketishini t a ’m in lay d i.
K in o e p iz o d n i o lish u c h u n k a tta im k o n iy a ti b o r jo y ta n la n s a ,
ssen ariy n av is shu ju d a m u h im im k o n iy a td a n h a r d o im fo y d a la n ish i
m um kin, rejissyorlar uchun, ak ty o rlarn in g o ‘yinlari to m o sh ab in larg a qiziq
va tu sh u n a rli boMishi uchun jo y k a tta a h am iy atg a ega.
Konflikt bilan alohida sahnalarning, voqealarning epizodlarda rivojlanishi
u ch u n , sh aro itlarn in g ifodaligi m u h im tu sh u n chalardir.
A k ty o re k ra n d a o 'zin i ko‘rsatish u c h u n p ersonajning x a ra k te ri, ak tyor
o'y n ay o tg an obrazning ajralib tu rad ig an to m o n i b o lm a sa , e k ra n d a nim ani
o 'y n a b k o ‘rsatadi? U boshqa p e rso n a jla rd a n keskin ajralib tu rish i kerak.
S hu bois a k ty o r u c h u n m u h im i, u y oki bu x arak teri b ila n h a r b ir
epizodda k o ‘rinishi m uhim aham iyatga ega. B a'zan shunaqa h a m boMadiki,
q a h ra m o n obrazi yaxshi o 'y n a lg a n , d iq q a tn i to rtadigan jo z ib a li, lekin u
ayrim epizodlardagina ko'rinadi. B oshqa u qatnashadigan jo y lard a m u allif u
haqida qay g 'u rm ay q o ‘yadi, u n in g xarakteri yorqin b o ‘Iib k o krinm aydi. U
oddiygina gapirib, yoMiga harakat q ilib q o 'y a d i. U boshqa p e rso n ajla rd a n
yom on to m o n i bilan farq qilib qoladi. A k ty o r hech narsa qila o lm a y qoladi
va natÿada roi bo‘sh chiqib qoladi.
M u allifning bu e ’tiborsizligi n a fa q a t p ersonaj xarakteriga t a ’sir q iladi,
balki ishtirokchi k om ponentlarda h a m salbiy natija beradi. M u a llif shunga
d iq q a t-e ’tib o r qilish kerakki, e p iz o d d a k o 'rin g a n h a r b ir ish tiro k c h i
o ‘zin in g xarakteri bilan, unga o ‘x shash obrazlari bilan n a fa q a t harak at
qilishi kerak, u m u m an ta ’sirc h a n , q iziq arli ijro etishi kerak b o 'la d i.
M uallif aktyorni epizodda te z -te z ishtirok ettiradi. Lekin unga bir nechta
replikadan boshqa hech nansa berm aydi. O brazni ochadigan hech narsa yo‘q.
A ktyor qiyom iga yetkazib o ‘y n o lm a y d i. G o ‘yoki roi m a tn i b o r, lekin
o 'y n a y d ig a n roi y o ‘q. A ktyor b e c h o ra n im a o ‘ynashini b ilm ay d i, ishtirok
etd in g m i, ishtirok etdirn degan d ek , y o ‘liga, noshud h u n a rm a n d d e k ko‘rinib qoladi.
S sen ariy n av is rol y o z ilg a n m i, y o ‘q m i? H arak at q ilis h la r, h a r b ir
perso n ajn in g replikasi borm i e p iz o d d a ? R ollar ssen ariy n in g t o ‘qim asiga
m o n a n d m i, yo 'q m i? B ularni jid d iy tek sh irib ch iq q a n d a n s o ‘ng ssenariy
topshirilsa, bu puxta ijod b o la d i.
D em ak , kinoasarning ta b ia tin i p ish iq -p u x ta o b ra z la r b ila n boyitib,
so ‘ng h arak at talab qilinadi.
H am m a gap tashqi va ichki h ara k a tn in g borishidagina e m a s, balki uni
o ‘z o 'm id a, m e’yoriga yetkazib, yozish san atida. Shundan ko'rinadiki, kinoda
«harakat» degan so ‘zning m o h iy a tin i c h u q u rro q an g la sh im iz lozim ga
www.ziyouz.com kutubxonasi
o ’xsh ay d i. Bu d egan s o ‘z v o q e a -h o d isa n in g tash q i qiyofasini, quruq
tom o sh av o zlik n i anglash em as. T o ‘g ‘ri, harakat zam inida voqea-hodisalar
m u h im rol o ‘ynashi lozim . U la r ekranda q ah ram o n larn in g ko'rinishi,
m im ikasi, fikrini bayon etishi, o'ynayotgan rolining harakailari orqali beriladi.
S sen ariy d a h arak atg a tu rtk i beradigan kuch - psixologik kolliziya va
in so n n in g o ‘z -o ‘zi bilan olib borgan ichki kurashi. Shuni e'tib o ig a olishimiz
k era k k i, h a r q anday h arak at h a m tashqi to m o sh ad an k o ‘ra faol b o lib
k o ‘rin sa -d a , dram atik h arakatga ega bo'laverm aydi.
« K u ch li to 'q n a sh u v v aziy atlarid a tashkil topgan o ‘tk ir d ram atizm ni
k eltirib ch iq arad ig an y axlitlikni o 'z id a gavdalantiradigan harak atlar to 'la
m a ’noga e g a b o la d i» . (H .A bdusaniatov, «Drama nazariyasi» kitobidan.)
X arakter
Ssenariynavis q o lig a qalam olib, kinoasar yozar ekan, bunda eng m uhim
o m illa rd a n biri inson x arak terid ir. Bu bizning dav rim izd a ekran sahna
s a n ’atim izning bosh vazifasi hisoblanadi. Davr qahram onlarining xarakterini
y a ra tish , inson — rah b ar, in so n — olim , inson — ta d b irk o r va hokazo.
Lekin bularga qaram a-qarshi k u ch iar ham bor. Axloqsiz, o ‘g 'ri, m uttaham ,
to v la m a c h i, n o rk a m a n , ek strim ist, egoist, xotinboz va hokazo.
B a ’zan film larim izda bu q ahram onlarni orttirib-bo‘rttirib, oyog'i yerdan
u zilg a n , h ay o td an m u tlaq o u z o q o b raz sifatida b iry o q la m a tasvirlaym iz.
U n in g insoniy qiyofasiga k aniroq e ’tib o rq aratam iz. Film dagi qahram onlar
x ara k te r jih atid an bir-biriga o ‘xshaydi. U filmdan bu filmda faqat familiyasi
va m anzili o'zgargan holda ko ‘rinadi. Bunday obrazlar hayotni va xarakterlami
c h u q u r o ‘rg an m asd an , q o lig a q a la m olgan ssenariynavislarning yaratgan
obrazlari b o ‘lib chiqadi. B undoq qarasa, hammasi to ‘g‘ri, sujet, kompozitsiya
elem entlari joyida, lekin x a r a k te r - chatoq. Bunday film albatta kinoekranda
o ‘z o ‘m in i to p a olmaydi. Lekin hayotda qahram onlar xarakteri hech qachon
b ir-b irig a o ‘xsham aydi. H a m m a jih a td a n bir-biriga 0 ‘xshagan b iro r kasb
egasi y o ‘q. O ld in d an sen in g x arak terin g h ar doini sh u n a q a b o la d i, deb
rejalash tirilg an x arak ter b o ‘lm aydi.
B ir s o ‘z b ila n a y tg a n d a , h a r b ir x arak ter o ‘ziga xos va shaxsiydir.
S h u n in g u c h u n sse n a riy n a v is x a ra k te r q id irishi k erak , o ‘ylash kerak,
ta k ro r la n m a s c h iz g ila rin i yig‘ish z a ru r, u larn i b irla sh tirib , b ir-b irig a
q o v u s h tirib , p a y v a n d la b , y o rq in , ta k ro rla n m a y d ig an x a ra k te r yaratish
kerak. U kutilm agan qiyofaga ega b o ‘lib, ishonarli chiqishi kerak. Buning
u c h u n sse n a riy n a v is — ijo d k o rn in g o 'tk ir k o ‘zi, te ra n aq li, ijodiy
m a h o r a ti k a tta rol o ‘y n ay d i. U m av ju d sta n d a rt q o lip la r va o 'rn a sh ib
www.ziyouz.com kutubxonasi
qolgan sh ta m p -jilv a la rg a jid d iy q arsh i tu r a o la d ig a n , jaso ratli b o 'lis h i
zaru r. B iinday d a ra ja g a k o 'p yillik ta jrib a la r, tin im s iz ijodiy iz la n ish la r
o rq a li e rish ila d i. B a ’z a n ijobiy q a h r a m o n la r , jo n s iz , b ir xil ra n g d a
k o 'rin ib q o la d i. S alb iy q a h ra m o n la r y o rq in , e sd a q o la rlik b o lib c h iq ib
q o la d i. Bu m u a llifn in g tajribasizligi o q ib a ti e k a n lig in i ay tish ad i. Bu
t o 'g 'r i , le k in b iz h a y o tn in g a so siy q is m in i ta sh k il e tu v c h i ijo b iy
q a h ra m o n la rn in g x a tti-h a ra k atlarin i yaxshi o 'rg a n m a g a n lig im iz natijasi,
deb tushunisliim iz kerak. Lekin shuni ham hisobga olish kerakki, h ay o td a
ijobiy q a h ra m o n la r jis m o n a n b a q u w a t y o k i jis m o n a n kuchsiz b o 'lis h i
m um kin, so zam ol yoki ichim dagini to p , b o 'lis h i m u m k in . X otini yaxshi
k o 'rish i yoki y o m o n k o 'rish i m u m k in , m a is h a tn i yaxshi k o 'rish i yoki
y o m o n ko rishi m u m k in va h o k azo . B izn in g h a y o tim iz d a ra n g -b a ra n g
xarakterli ijobiy q a h ra m o n la r y o 'q m i? A lb a tta b o r. S senariynavis u la rn i
to p ish i kerak yoki o ‘zi y aratish i kerak.
S hunday y orqin, hayron qolarli x arakterlarni izlab topib, asarlarim izda
ko rsatishim iz kerak. Bularsiz biz keng q a m ro v li, h a r to m o n lam a hayotiy
haqiqatga molik kinoepopeyalami yarata olm aym iz. U m um an, hayotda buyuk
ishlarni am alga oshirayotgan z a m o n d o sh la rim iz u c h ray d i, lekin u la rd a n
n a rib o rsa 5 -lO n a fa rin i asarlarim izga q a h ra m o n qilib olam iz, xolos.
Biz hayotga ch u q u rro q yondoshsak, o 'z in in g betak ro r xarakterlari bilan
ekranlarim izni bezaydigan obrazlarni topa o lam iz.
«Xarakter» aslida y u n oncha so 'z bo'lib, xususiyat, sifat, belgi m a ’nosini
anglatadi.
A ristotel x arak terlar qanday bo'lishligi lozim ligi xususida to ‘xta!ib:
1. X arak terlar yaxshi bo'lishi kerak.
2. X arakterlar o 'z ig a xos bo'lishi kerak.
3. X arak terlar (h ay o tiy ) h aqqoniy b o 'lish i kerak.
4. X arak terlar izchil bo'lishi kerak, - d e g a n edi.
X arak ter keng qam ro v li atam a b o 'lib , o ‘z ich ig a katta m a 'n o n i o lad i.
Q ahram on ham , obraz ham , personaj ham o ‘z m ohiyatlari bilan xarak teiça
borib b o g 'lan ad i va u n in g tub m a'n o sin i b ild irad i.
M asalan, C h in g iz A ytm atovning «O q k em a» qissasini film q ilg an
kinorejissyor B oltabek Sham shiyevning x izm atlarig a m u allifyuksak b a h o
beradi. X a ra k te rlar to 'q n ash u v i haqida to 'x ta lib , H .A kbarov s h u n d a y
tasvirlaydi: «A sadbek Q uttuboyev o 'z q a h ra n io n in in g yurak iz tiro b la rin i,
m ehr-shafqatliligini ko'rsatgan. O razbek Q o 'tm a n a liy e v esa O 'ro z q u ln in g
jirkanch xulq-atvorini, m aishat va hirsga b ag 'ish langan hayotini tasvirlagan,
Sobira K um ushaliyeva badjahl, b em eh r k a m p irn in g O 'ro z q u lla r q o 'lid a
oddiv bir qurol b o 'lib qolishini ifodalashga erish d i. N urgazi Sidigaliyev esa
www.ziyouz.com kutubxonasi
inson va tab iatg a m e h r q o ‘ygan h am d a o ‘z baxti h aq id a, atrofdagilarning
(h a tto 0 ‘rozqulning h a m ) orzu-um idlari h aq id a fikr yuritib, ulkan rejalar,
turli-tum an vositalarni qoMlaganlar. Rejissyorva m uallifasarqahram onlariga
tavsif b erishda ra n g -b a ra n g sa n ’at b o 'y o q la rin i q o lla sh la ri natÿasida
obrazlar k ad rm a-k ad r yangi-yangi m a’no kasb eta boradi. U m r bo‘yi xayrlj
ish, xolis m e h n a ti, m e h r-m u h a b b a ti bilan h am qishloqlariga xizm at qilib
kelgan keksa M o‘m in pirovardida maishat quliga aylanib qolgan 0 ‘rozqulning
izm iga tu sh ib q o la d i. Jo h il 0 ‘rozqul esa k u n d alik oilaviy jan ja ld a n
qoniqm ay, m e h r v a sad o q at ram zi b o 'lg an S h o xdor, o p p o q bug‘u va aym
b ir vaqtda qalbi ezg u lik bilan to 'la b ir b o lan in g ham jallodiga aylanadi.
A chchiq so‘zi bilan to ‘la, d o im atrofdagilar ko'ngliga raxna solgan kanipir
xoinlik qiladi. B ola esa o lz o rz u -u m id la rid a n voz kechm aydi. 0 ‘rozqul
dargohidan bosh o lib ketib, «oq kem a» to m o n «suzishga» q aro r qiladi».
X arak terlar d in a m ik ta rz d a beriladi va sh u boisdan ham dram aning
asosida yotgan gum anistik g‘oya ko'proq aktyorlar san 'ati ila yechila boradi.
Ssenariy va film da ob raz, voqealar rivoji shu m aqsadga qaratilgan.
Xarakterlar o ‘zlarining ijtimoiy xususiyatlariga qarab, realistik xarakterlar,
ro m an tik x a ra k te rla r, lirik x a ra k te rlar, d ra m a tik x a ra k terlar, fojeali
xarakterlar, k om ik x a ra k te rlar kabilardan iborat. R o m an tik obrazlar ham ,
faol, ilg‘o r o b razlarga boMinadilar.
X o 'sh , q an d ay shaxslarni ijobiy q a h ra m o n la rd e y m iz ? Bu b o rada am q
tavsif berish qiyin. L ekin u larn in g um um iy sifatlari haqida shartli ravishda
o ‘z fikrim izni b ay o n etishga kirisham iz.
Ijobiy q a h ra m o n la rn in g asosiy fazilatlari - bu n d ay q a h ram o n la r o ‘z
zam onasi ijobiy q o n u n -q o id alarig a am al qilib, m usbat hodisalarning, ulkan
o ‘zgarishlarning tash ab b u sk o ri sifatida gavdalanishi kerak, ulai^a qarshi
borm asliklari kerak . S h u lard an kelib chiqib, ijobiy q ah ram onim iz xalq
m anfaati bilan birga q a d a m tashlab, xalqning orzu-um idlariga m ushtarak,
inson b ax t-sao d ati u c h u n kurashchi boMishi kerak. B unga erishish uch u n
o ‘z ustida tin m ay ish lash i, m eh n atd a in a’naviyatda va axloqda o rnak
boMishi u ch u n m u ttasil o 'rg a n ib boradigan shaxs boMishi kerak. Ijobiy
qahram onlar dunyoqarashi jihatdan optim ist b o ‘lib, kelajakka komil ishonch
bilan, dadil q ad am tashlay d ig an insonlar boMishi zarur.
Shuni unutm angki, q ahram on shaxslar keskin dram atik holatda va fojeah
vaziyatlarda m aid o n atu rib , jasorat ko‘rsatib, mardlik namunasini ko* reata bilishi
kerak. Bu bilan u shaxs qalbining go'zal va teranligi, yuksak va olijanobhgini
ko'reatadi. Bunday holatda biz ulug'vorlikni «ideallik»dan farqlay bilmog'imiz
kerak. Ularning xatti-harakatlari, dunyoqarashi birxil m a’noni anglatmashgini
bilib olishimiz kerak. M ash h u rv a atoqli, dovyurak va mard insonlar, tafakkun
www.ziyouz.com kutubxonasi
o 'tk ir donishm and olim larning mavjudligini inobatga oiib, ularni «ideal» deb
atash haqiqatga zid b o ‘lishi m um kin. C hunki inson xato lard an xoli emas.
Q a h ra m o n lik id eallik n in g s in o n im i em as. A ris to te ln in g fikricha,
sa n ’atd ag i ideallashtirish ham , x arak ierlarn ing h a q q o n iy boMishiga zid
kelm asligi lozim . Ijobiy q a h ra m o n la r m uallifning ssen ariy sid a ko‘targan
g‘oyaviy-estetik qarashlarini am alg a oshiruvchi personajlardir.
Ijobiy va salbiy q ah ram o n lar xarakterlarini ajratad ig an asosiy om il —
hayotni badiiy tadqiq etish orqali qahram onning dunyoqarashini aks ettirishdir.
Bu holat o ‘z -o ‘zidan voqealar h arakati orqali so d tr b o la d i. M azkur asr
voqeligidagi musbat jabhada tu rad ig an lar ijobiy, ularga qarshi turib, ularning
olijanob qarashlari va h arakatlarini ink o r etib, qo ralay d ig an lar, o'zlarida
yaran ias qiliq, qoloq sarqitlar, illatlarni g av d alan tirg an shaxslar salbiy
q ah ram o n lar toifasiga kiradi. B adiiy asarda eng m u h im n arsa, xarakterning
nim a ish qilganligi em as, balki ishni q anday qilganligidir.
M a ’lum ki, m uallif o ‘z dunyoqarashlarini q ah ram o n larn in g faoliyatlariga
singdirib yuboradi. Q ah ram o n lar, xoh u ijobiy b o ls in , x o h u salbiy b o lsin ,
ijtim o iy -m a ’naviy m asalalarga, voq elik d a ro ‘y bergan voqea-h o d isalarg a,
turli o ‘zgarishlai^a, m unosabatlarini bildirish orqali o ‘z dunyoqarashlarini
ko ‘rsatadilar. Ijobiy qahram on dram atuigiya u ch u n h am , ek ran asari uchun
h am birdek, Shu nuqtayi n a z a rd a n , Izzat S u lto n n in g « Im o n » asaridagi
a s o siy q a h ra m o n K o m ilo v n in g p o k lig i, h a lo llig i e ’tib o rg a loyiq.
H a ro m x o 'rlik , g 'irro m lik kabi illatlarn i k o ‘rganda g ‘a z a b o tig a m inishida
xarakterning ichki qiyofasi ochiladi. H ayotiy m asalalam ing sam im iy holatda,
a d o la tli y o ‘sin d a hal b o ‘lish id a , m u n o sa b a tid a ijo b iy q a h ra m o n n in g
dunyoqarashi qandayligi nam oyon bo'ladi. Q ing‘ir ishlarga q o ‘l urib, hayotga
nojo‘yaq ad am qo'ygan o ‘g ‘li O rif va unga h am fik rb o lg an i uch u n vaxayrixoh
b o 'lg an odam lar va ba’zida shafqatsiz m unosabatda h a m o 'z in in g olijanob
fazilatlari bilan K ornilov to m o s h a b in la r o ld ida y a n a d a sevim li b o ‘lib,
g o ‘zallashib, m a'naviyati yuksak q a h ra m o n ekanligini n a m o y o n qiladi.
M u a llif o lz davrining ilg‘o r, m a ’naviy boy, ru h a n te tik , axloqan pok
xarakterini yaratadi. M a’naviy-ijtim oiy m asalalai^a ijobiy qarashni bildirish
o rq a li u n i u m u m la sh tira d i. B u n d a ijobiy bo sh q a h r a m o n K ornilov
xarak terin in g g ‘oyaviy m a z m u n in i va sh u n in g dek, m u a llifn in g o ‘z ijobiy
bosh qahram oniga bo'lgan m u h a b b a t-m u n o sa b atin i a n g lab olish m um kin.
Bu yerda eng m uhim m asalalard an biri shuki, q a h ra m o n o “z fazilatlari
o rq ali m uallifning o ‘z oldiga q o 'y g a n g 'o y a v iy -b ad iiy n iyatini am alga
oshirm oqda.
M a ’lum ki, h a rb ir inson o ‘ziga xosdir. Ssenariynavis unutm asligi kerakki,
h a m m a obrazlarni bir qolipga solib y aratib boM m aydi. Bu ijobiy, bu
5 -
H .M u h a m c d a l i y e v
65
www.ziyouz.com kutubxonasi
salbiy d e b , c h e g a ra q o ‘yish h a y o tn i b iry o q la m a tushunishga olib keladi.
H ay o td a s h u n d a y in so n la rb o rk i, u la r «ijobiy» qoliplarga sig‘m aydi. «Ijo­
biy» d e b k o ‘rsatayotgan q a h ra m o n im iz d a salbiy elem entlar sezilib qoladi.
Salbiy q a h ra m o n la rd a esa ijobiy fazilatlar nam oyon boMishi m um kin.
B unday x arak terlar sodir bo 'ladigan voqealarga asos b o lib , kulm inatsiyani
k u ch a y tirib , y e c h im n i kechiktirishi m um kin.
M a sa la n , tu rk seriali «Oila rishtalari»da bosh q ah ra m o n Tavfiq sevgi
iz tiro b id a n ich ib , o ‘zining xulqiga zid b o 'lg an qiliq bilan m ast holda
N urhayocning uyiga borib, N urhayot! Nurhayot! M en seni sevaman! deyishi
uyida m e h m o n kutayotgan N u rh a y o tg a isnodday tuyilib, q o 'lid ag i Tavfiq
taqib q o ‘y gan nik o h uzugini q a y ta rib beradi. Shu bilan Tavfiq ham ,
N u rh a y o t h a m iztirob chekishadi.
M u a llifia r o ‘z ssen ariy larid ag i p erso n ajlarning q a n d a y x a ra k terd a
ek an lik larin i ju d a m a y d a la b jo n la n tirish , og'izlariga chaynab solib qo'yish
d arajasid a y o zish i shart em as. T o m o sh a b in la r q ah ra m o n n in g qan d ay
ek an lig in i, bilim saviyasini asard a beriladigan ram zlardan, lu q m alard an ,
k o ‘z q a r a s h la r id a n , x a tti- h a r a k a tid a n bilib o lish lari m u m k in . U la r
m u a llifla rn in g b u yaxshi, bu y o m o n , bu ijobiy, bu salbiy deb talq in qilib
b erg an q a h ra m o n la rig a k o ‘p am ish o n ib ketaverm aydilar. O kzlarining
duny o q arash lari va hayotiy haqiqatlariga solishtirib, qiyoslab ajratib oladilar
va film q a h ra m o n la rig a o ‘z e ’tiro z la rin i ham bildiradilar. C h u n k i kino,
teatr to m o sh a b in la ri sahnadagi va ekrandagi kelib chiqqan vaziyatdan, yuz
bergan h o d isa d a n xulosa qilib, q a h ra m o n la r xarakteri va m u allif g'oyasi
qay darajada am alga oshganligiga b aho beradilar.
M a s a la n , «A bu Ali ibn Sino» film ining bir ep iz o d id a (ssenariy
m uallifiari K. Y o rm ato v , V. V itk o v ich , S. U lu gkzodalar) ibn S ino xalqqa
o d a m la rn in g
s a o d a tli b o ‘l is h in i t a ’m in la y d ig a n , s a lo m a tlig in i
m u s ta h k a m la y d ig a n , u la rn in g d a rd ig a sh ifo b o 'la d ig a n ilm b ilan
sh u g ‘ulla n a y o tg a n lig in i tu sh u n tira d i. Bir n ech a daqiqadan so ‘ng quyosh
tu tilish in i a y la d i. Buni o ld in d a n bilishga ilm sharofati bilan m uyassar
boMganligini bildiradi. Agar bu gapim to 'g ‘ri chiqsa, m ening iltim oslarim ga
ko‘n asizlar, b o rd i-y u , y o lg 'o n b o is a , mayli, m enga q anday ja zo n i loyiq
ko‘rsan g lar, k o ‘ringlar, deydi. D a rh a q iq a t bir necha d a q iq ad an so ‘ng
q u y o sh n in g o n iy tutilishi b o sh lan ad i...»
Bu v o q e a ilm ga ishonm aydigan jo h il kishilarning, turli o d am larn in g
m aydonga t o ‘plangan bir vaqtida so d ir bo'ladi.
Bu m iso id a, biz yuqorida ay tganim izdek, ba'zi bir detallar orqali ijobiy
q a h ra m o n n in g ichki dunyosi o c h ila d i. Bu film da ibn S in o n in g quyosh
tutilish in i o ld in d a n aytib berishi, u n in g nihoyatda buyuk olim ekanligini
www.ziyouz.com kutubxonasi
tom o sh ab in larg a bildirm oqda. O d d iy lo m o s h a b in biladiki, o sm o n d a g i
quyosh tu tilish in i o ld in d an aytib berish m in g yil b u ru n avliyolik ed i.
Film ijodkorlari ibn S in o u chun sh u x arak terli d etaln i ishlatganlar.
Yoki «U lug‘bek yulduzi» film ini ko'raylik. Y ulduzlar, yer kurrasi h a q id a
so'zlag an id a U lu g 'b e k goh jid d iy lash ad i, g o h yosh boladek shirin o r z u um id lar q an o tid a parvoz qiladi. G o h dadil ilm iy fazilatlarga berilib k etad i.
M ana, o ’ychan U lu g ‘bek - S h .B u rh o n o v y e r sh arining yonida tu rib d i. U
zavq bilan sh a r a tro fid a aylana b o sh lay d i va hayajon bilan «A gar y e r
kurrasi b ep o y o n fazo d a m avjud e k a n , a lla q a n d a y xorijiy b ir q u d r a t
m uvozanatni saqlab turishi kerak-da. S h u n d a y em asm i? Q ayerda u q u d ra t,
qayerda u o la m sh u m u l joziba, balki o flo b i ja h o n to b d ir, a?» A ktyor s h u
so'zlarni aytganida, kam erag o h yuksaklarga k o ‘tariladi, goh uning k e tid a n
p an o ram a q iladi. 0 ‘y c h a n m usiqa sad o lari y an gray boshlaydi. A n a s h u
yo‘l bilan U lu g 'b e k n in g olim ona d u n y o q a ra sh in i xarakterda och ad i. Y e r
sharini aniq m u v o z a n a td a saqlab tu rg a n k u ch n im a ekanligini iz o h la sh
bilan hali ilm da k o ‘p kashfiyotlar qilish kerakligiga ishora qiladi. G a rc h a n d
diniy nuqtayi n a z a rd a n q araganda, d u n y o n i b o sh q arib turguvchi y a g o n a
O lloh ekanligini bilgan holda, diniy n az a riy a larn i in k o r e tm ag an h o ld a
o lim lar izlanishlarni davom ettirg an lar. Bu ikki buyuk olim tib ilm n in g
otasi «Abu Ali ibn Sino» film dagi x a ra k te rn i shtrix lar orqali lo m o sh a b in
ilg'ab oladi va xuddi shuningdek, «U lug‘bek yulduzi» film ida ham o lim o n a
tafakkur bilan y e r sh ari globusi oldidagi x ayollari, savollari orqali x a ra k te r
portreti gavdalanadi.
K ino sa n ’ati p ay d o boMishida h aq iq iy film lar, ijodkor ijodiy o la m id a n
kechib o 'tish i kerak. Bu o ‘ziga xos tak ro rlan m as bir dunyoki u n d a q u v o n c h
bo’ronlari va fojea iztiroblarijam uljam b o ‘ladi. B unda aynan «U lug‘bek» va
«Ibn Sino» film lari flkrim izning daliíid ir.
K ino s a n ’a tid a u lu g ' shaxslar b ir xil o b ra z , bir xil talq in d a b o i a d i ,
deb 0 ‘ylaganlar yanglishadi. Biz U lu g ‘bek va ibn S in o lar haqida XX a s rd a
yaratilgan kin o asarlar haqida qisqa fikr yuritdik. XXI asr kino san ’atk o rla ri
bugungi m ustaqillik zam oni ko‘zlari bilan u larn in g yangi qirralarini o c h ib
b erish sa,y an g i-y an g i íllm lar y a ra tsa la r, q a d riy a tla rim iz h aq id a y a n g i
talqindagi filmlarga ega bo'lardik.
Ibn Sino obrazi yangi talqinda gavdalansa yoki M irzo U lug‘bek o ‘z in in g
yulduzlar harakati bilan azon tu y n u k larin in g paydo boMishi, y u ld u z la r
harakatining o'zgarishi bilan yer sharida iqlim o'zgarishlarini bashorat qilishlariga
asos y o ‘q, deb kim ayta oladi. C hu n k i ilgari yer sharida sodir b o la d ig a n
voqealarni o ldindan bashorat qiladigan yuld u zlar harakati bilan m una]jim lar
shug'ullanganlar. M irzo Ulug‘bek ham yulduzlar jadvali,harakati orqali q anday
www.ziyouz.com kutubxonasi
sir-sinoatlar sodir b o ‘lishini tafakkuri orqali bilm agan, deysizmi. Ikki olim ,
ya’ni ibn Sino ham , U lug'bek ham bashoratli va karom atli shaxslarbolganligi
sir em as. Biz ularga ilgari, s h o ‘rolar davrida d ah riy lik falsafasi bilan
yondashganm iz. Endi M ustaqillik tufayli biz haqiqiy ilm iy va islomiy falsafa
tafakkuri bilan yondashib, ularning ulug‘ qiyofalarini kinomuxlislarga taqdim
etish vaqti etdi, deb o ‘ylaym an. X uddi shuningdek, A m ir T em ur haqida ham
jaho n sh u m u l, buyuk kino yaratilishi haqida o ‘ylaysizlar, deb um id qilam an.
Biz buyuk insonlar — d u n y o otalarining avlodlarim iz. Biz ularning buyuk
siym olarini yaratib, dunyoga ko'rsatishga mas’ulmiz.
Salbiy personajlar.
Salbiy p erso n ajlar q a n d a y bo 'lish i kerak, a n iq ro g ‘i, qan d ay b o ‘ladi?
U la rn i qiyofasi q a n a q a ? U la r h am m adan ajralib turad im i?
B ir narsaga e ’tib o r b e rish kerakki, m u tta h a m , razil kim sa, m en
m u tta h a m m a n , razil o d a m m a n , dem aydi. S o d d a qilib aytganda, «olasi»
ich id a b o la d i. Iloji b o lIsa, o ‘zin i olijanob, y etakchi qilib ko‘rsatib, qing‘ir
ishlarni am alga oshirib, o d a m la rn i dog'da qoldirib ketadi.
Rus dram aturgi N .V .G o g o ln in g «Revizor» asaridagi Xlestakov obrazini
k o ‘z o ‘ngingizga k eltiring. B u tu n b irsh a h a rn in g h o k im id an to rtib , oddiy
odam laigacha dog‘da qoldirib ketadi.
U larning puxtaligi s h u n d a b o la d ik i, q ing‘ir ishlarini oshkora qilsa,
u n in g halokati m u q a rra r ekanligini biladi.
U la r o ‘zlarining jirk a n c h niyatlari o shkor b o 'lib qoladigan b o ‘lsa,
g u n o h n i boshqa bir b e g u n o h n in g ustiga tuhm at qilib b o ‘lsa ham , ag‘darib,
su v d a n q u ru q c h iq ib k e tm o q c h i b o 'la d ila r. S a lb iy p e rso n a jla rn in g
xususiyatlaridan y an a biri sh u n d a k i, ular ijobiy q a h ra m o n n i in k o r etish
y o ‘liga o ‘tib oladilar. Salbiy q ah ram o n xarakteri, deganda shuni e ’tibordan
qochirm aslik kerakki, u lar h am ishayoqim sizgaplar aytaverm aydilar. T o ‘g‘ri
g ap lar ham chiqib qoladi. U la rn i faqat o ‘z m anfaati yoMida ishlatadilar.
M asalan, «Alisher N avoiy» ssenariysida M ajididdinning nayrangi yaqqol
tasvirlanib berilgan.
Jom iy. M en bugun sizning huzuringizga bir noxush xabar bilan keldim.
Y o d g o r o ‘zining yengilgan askarlarini yig‘ib, H iro tn i bosib olibdi.
H usavn (g‘azab b ilan atro fg a n azar tashlab, lashkarboshini ko'radi).
Iflos bolasi! Siz ham h e c h n arsa bilm aysizm i? (N arg izn in g oldiga kelib,
y o q asid an ushlab) T ovus, m en seni boshingni cho p tiram an !
H usayn (M ajididdinga qayrilib qarab). Biz H irotga yuramiz!
A lisher: D a v la tp a n o h , m e n sizni o gohlantirgan edim .
H usayn. M en endi bildim . A lisher, siz m ening haqiqiy d o ‘stim ekansiz.
M ajididdinning orqasiga munajyim kelib to‘xtaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
M ajididdin (m unajjim ga sekin). Y o d g o rn in g yulduziga y o ‘lni to ‘g ‘rila,
(H u say n g a) ne baxtki, m unajjim y o ‘l k o ‘ribdi, taq d ir y o ‘li ochiq!
M unajjim. Bugun kurramizning quyoshi, D avlatpanoh xavf ostida. Z uhro
yulduzi ja n g c h ila rn in g to ‘kilajak q o n i bilan qizargan. O sh p a z la r, ish
yurituvchilar xavf solm oqda.
M ajididdin. D avlatpanoh bun d ay yulduzlar bashorati bilan siz g‘alabaga
m u sh a rra fb o ‘lmagaysiz.
A lisher g ‘azab k o ‘zi bilan M ajid id d in g a qaraydi.
A lisher. Y ulduzlar o ‘zlarining q o n u n iy y o ‘!lari bilan harak at q ilm oqda.
Insonlar taqdiri o ‘zgaruvchan. U lu g 'b ek n in g yulduzlar jadvali bizga insonlar
bilan yulduzlar o'rtasid a aloqa y o 'q lig in i o ‘rgatgan.
M ajididdin. U lug'bek o ‘zining dahriyligi bilan qonini to ‘kkan. T angrim ,
b ir qalam bilan inson va yuld u zlar yoMini ch izib bergan.
H usayn qaraydi.
A lisher (M ajididdinga). N a h o tk i, siz uyingizdagi y o n g ‘in n i m unajjim
bashorati bilan o ‘chireangiz? (H usaynga) Davlatpanoh, zudlik bilan Y odgot^a
qarshi o tlan ish kerak. U shaharni b utkul egallaydi o ‘rnashib o lm ag u n ich a.
H usayn javob bermaydi. Sekin taxtini oldiga kirib, jim o ‘tiradi. S o ‘ngra
sekin gapiradi.
H u say n . M en osm on bilan b ah slash a olm aym an.
A lisher. Y axshi, u nda m en o ‘z y o ‘lim bilan sinab k o 'ra m a n .
A lisher H usaynga ta ’zim q iladi. T e z d a ch iq ib ketadi.
M ajididdin va N argiz uning o rtid a n o ‘ychan qarab qoladi.
M ajididdin (sekin). N argiz, siz d o ‘stingizni k uzating, ta g 'in u yon
bosib q o 'y m asin .
Nargiz tezda g‘oyib bo‘ladi. Majididdin ortidan yana munajjim paydo boladi.
M u n a jjim . A g ar Y odgor y u ld u z i o s m o n to q ig a o ‘rn a s h ib q o lsa ,
u n u tm a n g k i, bu y o ‘lni m en belgilab berganligim ni.
A lish er N av o iy borib, J a lo lid d in b ilan u ch rash ib , su v y o ‘lid a o d a m
o ‘tish y o lid a n foydalanib, Y odgorning boshini kesib olib kelishadi. M unajjim
b ashorati soxta va M ajididdinning iblisligi m a ’lum b o ‘ladi.
Bu ssenariydagi parch ad an m a ’lum ki, salbiy q a h ra m o n la r ic h id an
pishgan, bilim li, o ‘tkir zehnli sh a x sla r h am boMishadi. L ek in u la r bu
zakovatlarini yom onlik yo‘liga ishlatishini ko'rdik.
Til
Biz kinoasarlari ko‘rish va esh itish u c h u n yaratiladi, d e b e ’tiro f etam iz,
m a n z a ra iar va qiyofalar y aratish u c h u n b o is a , m usiqa, s h o v q in la r va til
www.ziyouz.com kutubxonasi
esh itish g a e ’tib o r qaratiladi. B iz ek ran asarlarida tilning aham iyati haqida
t o ‘xtalib o ‘tam iz. A d ab iy o td a b arch a adabiy tu rla r kabi ssenariyda ham
s o ‘z m u h im vosita boMib x iz m a t qiladi.
Ssenariynavis k o ‘proq nasriy asarlardagi kabi tasvirlarga ham , personajla rn in g gapiradigan g ap larig a h a m katta e ’tib o r qaratadi. C h u n k i go'yo
sa h n a asaridek dialoglar, m o n o lo g la r. replik a!arso‘z bilan ¡foda etilishini
biz o ld in g i boblarda k o 'rd ik .
S senariynavis x alqning jo n li tili, adabiy til norm asi va xalq og'zaki
ijo d iy o tid an o zu q a olib, o ‘z a sa rin in g tili ustida tinm ay, uzluksiz ish olib
b o rish kerak. S senariyning m azm u n ig a, q ah ram o n larn in g xarakteri yuz
berg an v o q ealar m azm uniga q a ra b , so ‘z tanlashi va yozishi kerak.
E k ra n d a b a ’zi adabiy, fo rsiy , rus, ingliz so ‘zlarini a ra lash tirib yozish
m aq sad g a m uvofiq em as. C h u n k i b u so‘zlar aktyorlar ijrosida to ‘g‘n talaffuz q ilish d a qiyinchilik tu g ‘d irsa , ik kinchidan, om m aga tu shunarsiz b o ‘lib, e k ra n im k o n iy atid a tu sh u n a rsiz so ‘z!arga izoh berib o ‘tirish m um kin
em a s. B alki m u m k in d ir. L e k in b u hali am aliy o td a q o lla n ilm a g a n deb
bilam an . Bu ekrandagi harak at kom pozitsiyasi uzilib qolish holatini keltirib
chiq arad i.
Ssenariynavis asar yozayotgan vaqtda iloji boricha qahram onlarini kimlar
ijro e tish in i tax m in an ta s a w u r e tib , so‘zning talaffuzini, jaranglashi,
m a ’n o sin in g t a ’sir k u ch in i h is q ila borishi kerak. U n u tm aslik kerakki,
ekrandagi jarayonlar xuddi sahnadagidek ovoz chiqarib aytiladigan so‘zlardan
tash k il to p a d i. S o 'z la r q u d ra ti b ila n ekranning dram atik h arakati yuzaga
keladi. S o ‘z bilan tasvirga tu sh iru v c h i m anzaralar chiziladi. U la r goh
ta sh q a rid a , g o h ichkarida su ra tg a olinishidan q a t'iy n a zar qah ram o n larn i
ichk i d u n y o si k o ‘proq s o ‘z la r b ilan ochiladi.
F ilm to m o sh a b in la rn i h a y a jo n la n tira d ig an , q a h ra m o n bilan birga
h a m d a rd b o ld ira d ig a n , m u h im o m il bu tildir. H ar bir q ah ram o n nutqida
qoM lanadigan s o ‘z ja ra n g d o r b o 'lis h i, urg‘ulari joy-joyiga q o ‘yilishi joiz.
Q a h ra m o n la rijo b iy b o ls a , m u h a b b a t, salbiy b o is a , nafrat q o ‘zg‘atadigan
o m il h a m a sar tilidir.
K in o d ram atu rg asarning tilini yaratishda hayotiy kuzatishlarjarayonida
k o ‘rgan, bilgan, eshitgan, o 'q ig a n va esida qolgan so‘zlarni personajlar tiliga k o ‘ch ira d i. H ar bir q a la m k a sh g a m a ’lumki, badiiy o b raz bilan oddiy
hayotiy odam nusxasi o lrtasida katta tafovut bo'ladi. Badiiy obrazdagi shaxsning
tili, til m ateriallari y ordam ida ish lan ad i va sayqallanadi. Bunga m uallifning
badiiy to 'q im a si, fantaziyasi va dunyoqarashi yordam beradi. Til tipiklashtiriladi. N a tija d a badiiy libos kiygan q ah ram o n tili paydo b o la d i.
Ssenariynavis o ‘z asaridagi g'oyaviy-badiiy niyatidan kelib chiqib, perso-
www.ziyouz.com kutubxonasi
najlarning x atti-h arak ati, fe’li-atv o ri x arakteriga q a ra b , xalq tilini turli
y o ‘nalish1arda ishlatishi m u m k in . Y uz bergan v o q e a -h o d isa la rn in g sujet
rivojiga, konfliktlarining o ‘sishiga va y o ‘nalishiga k o ‘ra, q ah ram o n lam in g
badiiy so ‘z mulki b o ‘lgan m o n o lo g -d ialo g lar b ilan b oyitadi.
Ssenariynavis asar y o zay o tg an d a g ram m atik q o id a la rg a am al qilibgina
q o lm a sd a n , k o ‘p ro q e rk in , xalq s o ‘zlash u v tilig a su y an a d i. S h u n d a
p erso n ajlartilin in g jo zib asi xalq tiliga yaqin b o ‘lib, s o ‘zn ing ta ’sir kuchini
o sh irad i. B u tu n -b u tu n ju m la la rn i b ir so ‘z b ilan y o k i su k u t bilan ifoda
qilishi m u m k in . Bu q a h ra m o n la r haqidagi ta a ssu ro tim iz n i aniqlashga
im koniyat yaratadi.
Ssenariynavis so ‘z tan lash d a hassos b o lish i kerak, so ‘z isrofgarchiligiga
yo ‘l q o ‘ymasligi kerak. S o ‘z bam isoli kam on o ‘qidek nishonga aniq tegishi,
m o'ljallab yozilishi talab qilin ad i. S h u n d a to m o sh a b in qalbi rohatlanadi
yoki larzaga keladi. S h u n i ta s a w u r qilib yozgan ssenariynavis o ‘zining
g loyaviy-badiiy m aqsadiga yetish im koniyatiga ega boMadi.
Asaming tilida luqm alam ing ixcham, dialoglaming aniq va ta’sirli bolishiga
erishish a sa ry o z ish d a m u h im talabdir.
Personajlaming m onolog va dialoglari harakatga uyg‘un ravishda mazmunli
va mantiqiy chiqishi so‘z bilan harakatning ta ’sirchan chiqishiga yordam beradi.
So‘zlaming dialektik tuzilishi bir perconaj tilidan ikkinchi personaj tiliga ko'chgan
vaqtida o ‘z kuchini k o ‘rsatadi. H a r bir muvaftaqiyatli chiqqan gap asam ing
butun ta’sir kuchini oshiradi va asam i yanada jozibali qilib, tom oshabin qalbida
shu asam ing sirli eshiklarini ochadigan oltin kalit b o lib qoladi.
Personajlam ing s o ‘zlari va voqealari ichki aloqasi a sa r oldiga q o kyilgan
m aqsad va g ‘oya bilan ch am b arch as bogManishi asard a badiiy shaklning
yaxlitligiga olib keladi. A garda asardagi shakl s a n ’a tin in g asosiy m aqsadi
zamonaviy qahram onning toMiq va puxla qiyofasini yaratish bollsa, u yaratilsa,
asar mazmunini ochishga xizmat qiladi. Va bu yangilik — novatorlik xarakteriga
ega bo'lishi m um kin. A gar teskarisi b o ls a , soxta va s u n ’iy bo'lib ko'rinadi.
H ar bir aytilgan s o ‘z p erso n ajn in g x arak terid an kelib chiqadi va unga
uzviy bog‘liq b o 'lib qoladi. U n in g faqat o ‘ziga xos xususiyatlari bilangina
em as, uning ta ’sirchanligi, em otsionalligi bilan p ersonajlarga ulanadi.
Yangi shakliarda tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan voqea-hodisalam i va muhim
m asalalarni b o r m ohiyati bilan c h u q u r och ish — bu yangilik — novatorlik
b o ïad i. Asar m azm uni, m azm unning esa yuqori shaklda ko'rinishini e ’tiboiga
olsak, asarning tili yuzaga chiqadi. M uallifning y o zg an asari (m atn d a) o ‘z
uslubi, im zosi yorqin n am o y o n b o 'lib tu rishi kerak.
H a r qanday uslub davrni e ’tir o f etm ay, yoki q a h ra m o n la rn i ulug'lab
chiqm ay, m uallif oldiga q o ‘ygan g ‘oyasini an iq o c h ib berolm aydi. Asarga
www.ziyouz.com kutubxonasi
singdirilgan g ‘o y a m u allif uslubini aniqlab berish u ch u n qaratilgan b o iis h i
kerak. N u tq la rn i, fikrlam i va hissiyotlarni yig‘ib izhoretish uslubi san’atning
bosh m ezo n id ir.
S o ‘z n in g v a z ifa la ri k o ‘p. E ng ah a m iy a tlisi ikkita, deb yo zish ad i
m utaxassislar.
B irinchisi — s o ‘z harakat vazifasida.
Ik k in ch isi — s o ‘z x arak terlar vazifasida.
H arak at q a h ra m o n n in g xarakterlarini o ‘z -o ‘zidan ochadi. Puxta luqm a
sahnada va ek ran d a jo n li tarzda jaranglaydi. S ahna va ekranda nutq xarakter
bilan h arak atn in g jonlan ish i asosida dunyoga keladi.
A sar tili u s tid a ishlash asar m uallifining m ahoratiga bog'liq. B a’zan
uch-to*rt lu q m a b ilan q ah ra m o n o ‘zin i yaqqol ko'rsatib q o ‘yadi. B a’zan
m ualliflar o ‘zi h aq id a va o ‘tm ishi haqida soatlab so ‘zlaydi-yu, keyin uning
xarakteridagi m u h im tom o n lar ochilm ay qolaveradi. Bu muallifning fikrlash
qobiliyati, x a ra k te rla r y aratish tajribasi kam ligini bildiradi.
A sarning m u ra k k a b fabulasini y o ritish d a yoki inson ruhiyatini o chib
berishda til z a ru r elem en t b o ‘lib hisoblanadi. Q ahram onning nutqi qachon
to ‘g ‘ri b o ‘ladi? Q a c h o n k i, u voqeada xarakterning aham iyatini t o l a o ch a
bilgandagina.
Q ahram onlarning so'zlari o ‘zlari yashab turgan, nafas olayotgan sharoitga
m os tu sh g an d ag in a m uallifning so ‘z ishlatish m ahorati ko‘rinadi.
S se n a riy n a v is u c h u n q a h ra m o n la rn in g o ‘z holatiga y arasha ichki
m onologlarni berish zarur. Ichki m onologlar turli sharoitda paydo boMib,
har xil m a’n o d a izh o r qilinadi. B a’zan ichki m onologlar bir necha qismlarga
b o lin ib aytilishi m u m k in , q ah ram o n o ‘zi bilan o ‘zi bilan gaplashishi
m um kin, b a ’z a n u ch in c h i shaxs yoki predm et, hayvon va q o ‘g‘irchoqlarga
qarata so‘zlashi m um kin. Bularning hammasi asardram atizm iga xizmat qiladi.
Sujet h arak atn i ta ’m inlaydi. K om pozitsiyaning pishiq va sodda holatini
ifodalaydi.
A yrim m u alliflar individuallashtirish, deganda b a’zi kasbiy term in larn i
q alash tirib ta sh la sh d e b tu sh u n ish a d i, bu m asalani yuzaki tush u n ish
oqibatdir. Bu te rm in la r, o ‘zga tillardan kirib kelgan atam alarni buzib
talaffuz q ilish la r ijobiy q a h ra m o n la rn in g n u tq in i bezam aydi, balki u n in g
tilga e ’tiborsizligini bildiradi. Salbiy qahram onlarning so‘zlarni buzib talaffuz
qilishi u n in g salbiy xususiyati, alom ati sifatida sahnada yo ekranda paydo
b o la d i.
H aqiqiy b iro n kasb egasining qah ram o n lig ini ko’rsatish u c h u n kasbga
xos te rm in la rn i y ig ‘ib berish em as, balki kasbning ichki m o h iyatini,
m eh n a tn in g fao liy atin i o ch ib berish lozim b o ‘ladi. N utq tavsifidagi bir
www.ziyouz.com kutubxonasi
to m o n lik tab iiy lik n i o 'td ira d i, o b ra z li q ilib ay tg a n d a, k afan b ic h a d i.
X arak terlarn in g o ‘ziga xos n am o y o n b o ‘lishiga soya tashlaydi. In d iv id u al
ko ‘rinishlikka g ‘ov b o la d i, ichki h is-tu y g ‘u la m i iz h o retish g a.y ax sh ig in a
to ‘siq boMadi.
M ualliflar o 'zb ek tilining serm a’no xususiyatlaridan foydalanilgan holda,
badiiy usullar va adabiy ifodalar orqali soddalikka, jozibadoriikka erishishlari
mumkin.
T il, ta la ffu z o ‘z id a o h a n g d o rlik , m a ’n a v iy b u tu n lik , x a r a k te r i,
xususiyatlari b ila n birga m uhim ah a m iy a t kasb etadi.
P ersonajlar sh aroitga qarab, kerakli p ay td a sh u n d ay luqm a tash lash lari
kerakki, u la r sh u vaziyatda b u n d a n b o sh q a c h a gapira olishlari m u n ik in
em as, degan xulosaga kelishlari kerak.
S ah n a va e k ra n asarlarining tilin i so d d a d e g an im izd a , u n in g leksikasi
ojiz, degan xulosa chiqmasligi kerak, turli so ‘zlarning o 'z o ‘rnida, h am m a g a
tu sh u n a rli q ilib ish latilish i tilla rn in g so d d a va g o ‘zal k o ‘rin ish ig a s a b a b
boMadi.
S o ‘z va k adr
K inem atografiyaga ovoz va so‘z kirib kelgan davr XX asrning 30-yillariga
to ‘g ‘ri keladi. U n d a n oldin «soqov» film lar ishlangani ham m aga m a ’lu m . U
vaqtda ssen ariy lar g o ‘yoki x o tira d a fta rc h asig a yozilgandek, qisqa s a trla r
bo ‘lgan va uni syom ka qilishgan. M isol u ch u n :
1.S hahar ko ‘chasi. 2. Mast kishi kelyapti. 3. U boshini sim yog‘o chga u rib
oldi. Telpak u c h ib ketdi. 4. K uchuk telp ak n i olib qochdi. X ursand, d u m in i
likillatib q o ‘ydi va h.k. shunga o'xshash. B a’zan balet sahna ko‘rinishiga yoki
sirk pantom im olariga o'xshab ketgan. Lekin kinem atografiya yashin tezligida
o ‘sa boshladi. Q isq a vaqt ich id a afso n av iy v o q ea lar o d d iy k o m e d iy a li
to ‘q n ashuvlar,jozibadorholatdagi d ram alar bilan kengaydi va chu q u rlash d i.
Endi q a h ra m o n la r k o ‘p, m u rak k ab in so n la rn in g chigal m u n o sa b a tla ri,
nozik psixologik m anzaralari, keskin, ta ’sirch an d ram atik to ‘q n a sh u v la rg a
ehtiyoj sezildi. B ular ham m asi s o ‘z o rq ali kadrlarga o ‘tishi kerak. S o ‘z
m ahsuloti b o lg a n adabiyotga m urojaat e tm a sd a n m um kin b o ‘lm ay q o ld i.
Q ator-qator, rang-barang inson xarakterlariga zarurat tug‘ildi. M ahorat bilan
yozilgan in so n qiyofalari b o lis h lig i ta la b q ilin d i. Bu a lb atta y o z u v c h i
ijodxonasiga m urojaat qilish zarurati edi.
K inem atografiya rivojidan yana shu narsa m a ’lum b o ld ik i, faqat ish q iy
sa rg u z a sh tla r b ila n c h e g a ra la n ib q o lm a s d a n , balki ijtim o iy -h a y o tiy
m u am m olam i h am chuqur, h a rto m o n la m a , zam onaviy talqinda n a m o y ish
www.ziyouz.com kutubxonasi
qilish zarurati dunyoga kelganligi kino san’atkorlarining oldida ko'ndalang
b o 'ld i. Bu v aqtda, a lb a tta , k a tta xazinaga ega adabiyotga m urojaat qilm ay
o ‘tish m um kin em asligini h a y o t haqiqati taq o zo etdi.
C h u n k i kino ixtiro q ilin g a n d a n beri adabiyot asarlariga qayta-qayta
m u ro jaat qilib kelinm oqda.
Bizga m a ’lum ki, k in o ijrochilik san ’ati sirlarini te a trd a n , xarakter
y aratish , m ontaj, m iz a n sa h n a qurish y o lla rin i nasriy asarlardan, ritm
ushlashni m usiqadan, sh e ’riyatdan, kadrlar kompozitsiyasini tuzishni tasviriy
sa n ’atd an olganligi sir em as.
H a r biri o lziga xos uslub b ilan yozilgan adabiy asarlarni kinem atografik
nuq tay i n azaridan o ‘rg an ish , tahli! qilish, rejissyorga, ssenariynavisga,
o p e ra to rg a , a k ty o r va k in o sh u n o slarg a yaxshi o z u q a berdi. M asalan,
N av o iy n in g d o sto n ia ri, L. T o lsto y n in g yirik nasriy asarlari, Balzak,
X em in g u ey , P u sh k in , A. Q o d iriy , C h. A y tm ato v , O ybek va G ‘afur
G ‘ulo m n in g asarlari k o ‘p g in a fazilatlari, y uqorida qayd qilganim izdek,
kinoshunoslik taraqqiy etay o tg an id a yaqqol ko'zga tashlandi,
S h u n d a n m a 'lu m b o 'la d ik i, e k ra n s a n ’ati d a stla b k i d av rlarid an
b o sh la b ad ab iy o t b ila n o s h n o tu tin g a n , q o ‘sh iq , riv o y at, hik o y a, latifa
v a x alq e rta k la ri, d ra m a la r n in g su jetlarin i o ‘z la sh tirib o lish g a intilgan.
U la rd a n e k ra n s a n ’a tid a o b ra z li v o sita la r y a ra tish n i a n d o z a qilib oldi.
H o z ird a kino s a n ’ati a n c h a ilg ‘o rla b ketgan b o ‘lsa h a m , ad ab iy o t bilan
o ‘za ro ijodiy aioqasini u zg an i y o 'q . Balki yanada c h am b arc h as bog‘lanib
b o rm o q d a . E n d ilik d a fa q a t m av ju d a sa rla rn i e k ra n la s h tiris h bilan
c h e k la n m a s d a n , a d a b iy o td a n falsafiy fik rlashni, b ad iiy sh ak ld a ijod
e tish n i, q a h ra m o n la rn in g ic h k i ruhiyatini kino v o sitalari orqali ekranga
o lib c h iq is h n i, q a h ra m o n va o ‘rab tu rg a n m u h itn in g b ir-b irig a yaqin,
a lo q a d o r e k a n lig in i, tu r li y irik lik d ag i ekran to m o s h a la rid a k o ‘rsatib,
z id d iy a tla rn i n a m o y ish q ilib , ra m z iy o b ra z la r y a ra tis h d e k m u h im
m a h o ra t sirlarin i o ‘rg a n d ila r.
A dabiyot asarini e k ra n la sh tirish k o ‘proq rejissyor taklifi bilan q o'lga
o lin ad i. S o ‘ngra ssenariynavis bilan birga ishlanadi. Ssenariynavis adabiybadiiy tafakkuri m axsus qoMga olingan asarning g'oyasini, falsafasini saqlab
qolgan holda yangi ssenariy yaratishi lozim bo'ladi. Bu ijodiyjarayon nihoyatda
m u rak k ab b o ‘lib, orig in al sse n a riy yozishdan k o’ra, ssenariynavis uchun
q iy in ro q kechadi. C h u n k i a sa rn i borligicha ekranga olib chiqish uchun
voq elik n in g uzoq va y aq in d av rin i o 'rg an ish i, asar m ohiyatini ch u q u r
tu sh u n ib yetishi, b a rc h a ijo d iy fazilatlarni ssenariyda saqlab qolib, ba'zi
xato-kam chiliklari b o ‘lsa, b a rta ra f qilib, o ‘rniga to ‘g‘ri talqinlarini yozishlari
kerak. Bu degan so ‘z b a ’zan teskari b o ‘lib chiqishi ham m um kin. Ssenariy-
www.ziyouz.com kutubxonasi
navisning «qattiqqoM m an», d e b k o ‘z ch iq arish hollari h a m u ch ra b turadi.
Bu bilan badiiy asar ek ran g a m ay ib b o 'lib c h iq ib q o la d i. Bu holatlar
ayrim ro m an lar ek ran lash tirilg an d a soxta asarligini b ilin ib qolgan hollar
ham b o lg a n . Bu albatta ssenariynavis bilan rejissyorlarning dunyoqarashi,
tajriba va m ahoratlariga b o g 'liq boMgan. B a’zan a k s in c h a b o 'lib , badiiy
asarga ssenariy yozilib, ekranlashtirishgach, katta yutuqlarga erishgan hollari
ham bo'lgan. Shuning uchun ekranlashtiruvchi kinoijodkorlar ekranlashtirish
m aq sad id a q o lg a oigan asarlarig a katta m as’uliyat b ila n yondashishlari
kerak. E k ran d an -ek ran g a 0 ‘ia d ig a n asarlarni m avjud q o lip la rd a emas,
yangi yuksak ijodiy m ahsulot sifatid a yaratish talab q ilin a d i.
Ssenariynavis va rejissyor q o ‘lga oigan asarda ekranga shu holda chiqarish
m um kin b o lm ag an tasvir elem entlari b o lish i m u m k in . L ekin shu tasvirsiz
k ito b n in g g 'o y av iy m a z m u n i o c h ilm a slig i se z ilib q o la d i. Bu holda
ekranlashtiruvchi ijodkorlar ularni osongina qisqartirib tashlam asdan, ulai^a
mos kinematografik ekvivalentlar qidirib topishlarini, kino sa n ’at taqozo etadi.
Biz yuqorida aytganim izdek. badiiy asarlarni ekran lash tiru v ch ilar jiddiy
e ’tibor berm asalar, jiddiy xatoga y o ‘l q o ‘yishlari m u m k in . M asalan, Chingiz
A ytm atovning «D ovon» film i d ram atu rg iy asid a o b ra z la r y ech im id a yo‘l
q o ‘yilgan ayrim xatolar yosh q irg ‘iz k in em ato grafiyasi u c h u n h am saboq
b o ld i. A ytm atovning kinodagi faoliyatida h am film m u h im rol o'ynadi.
A dib o ‘z qissalari asosida film lar yaratishga k in o c h ila rg a talab eh an lik qila
boshladi. A ytm atov bitgan ssen ariy lar ham p ro fe ssio n a l jih a td a n puxta
ishlana boshlandi. A y tm atovni h am ish a kuchli x a ra k te rla r, to 'q n ash u v lar
qiziq tirish i, bu adib poetik, ra m z iy o b razlar o rqali u m u m la sh g a n falsafiy
fikrlarni bayon etishini sezishi m um kin.
M asalan, C h.A ytm atovning «Alvido, G ulsari» asariga m uallifning talabi
bilan besh m arta ssenariy q ay ta yozilgan. A dabiyot a sarlarin i ekran tiliga
ko'chirish bu qadriyatlarim izni adabiy-m adaniy m eroslarim izni keng targ‘ib
qilish y o ‘llaridan biridir. E kran lash tirish s a n ’a tin i ad a b iy o tn i targ‘ibot,
o'zlash tirish y o ‘li, deb tu sh u n ish to ‘g ‘ri boMmaydi. M a ’lum ki, h ar bir film
kino va adabiyot qonuniyati aso sid a yaratiladi. Y angi ad ab iy tu r — ssenariy
dunyoga keladi. A dabiy asar va ssenariydagi b ad iiy m a tn ham isha birbirlariga ustoz, bir-birlariga shog ird , d eganlaridek, b ir-b irig a kuchli ta ’sir
k o ‘rsatib kelgan. A dabiy a sa rla r a n ’a n a la ri, u m u m a n k in o sa n 'a tin i,
dram aturgiya va boshqa elem entlarning o ‘sib, kam ol topishiga sezilarli ta’sir
ko ‘rsatib, beqiyos rol o 'y n a m o q d a . M u n aq q id lar k in o s a n ’ati ham m a’lum
darajada o ‘z yangiliklari bilan badiiy ad ab iy otning rivojiga o ‘z ta ’sirini
o ‘tkazm oqda. Bu esa qadim iy ijod bilan yosh ijod u y g ‘unlashuvining ijobiy
natijasidir. Ekranlashtirilgan « T o h irv a Z u h ra» , «A lisher N avoiy», «M irzo
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ulug‘bek» (U lu g ‘bek yulduzlari), «Sinchalak», «Shum bola», «Qutlug4 qon»,
« 0 ‘tgan ku n lar» , «Sen yetim em assan», «K elinlar q o ‘zg‘oloni», «Tem ir
xotin», « T e m ir erkak», «Oltin devor», «Chim ildiq» kabi q ato r nasriy va
sahna a sa ría n adabiyot va kino m ahsulotlari b o lib xizm at qilayotganligi
m uh im a h a m iy a tg a ega. Shu b ilan birga, kinoshunoslar ta 'b iric h a , bular
b a ’zi k am ch ilik lard an xoli em as. L ek in o ‘z vaqtida katta to m oshabinlar
olqishiga sazo v o r b o lish in in g o ‘zi o ‘zbek adabiyoti va kinosining o ‘sishidan
dalolatdir.
M uallifning k ad r orti matni
Ssenariynavislar shuni ham unutm asligi kerakki, kinofilmlarda suxandonning o v o z la rid a n , k adr ortidagi o v o z — info rm ator sifatida foydalaniladi.
U m um an olganda bu m uallif ovozi ishtirok etuvchilaiga baho berish huquqiga
ega, u yoki bu boMayotgan voqealar kadrlariga, um um an o ‘zining quvonchi,
shodligi yoki q a h ri, ekrandagi h o la t v a hodisalarga m unosabati, tlkrlarini
ifodalab b e ra d i. Bu m a ’lum d a ra ja d a asar hikoyasini, voqealar rivojini,
keskin to ‘q n a sh u v la rn i, d av rlar o ra lig ‘ini, m anzil va m akonni aniqlash
uchun katta aham iyatga ega.
S u x a n d o n v o q e a la r tuguni va y ech im ig a qarab, orqaga chekinishi yoki
olha yurishlarini tom oshabinga yoqim li va shirali ovozda o ‘qib turishi kerak.
K adr ortid ag i s o ‘zlarn i o ‘qishda T o ‘lq in Tojiyev, Y oqub A hm edov, T esha
M o ‘m in o v , A fzal R afiqov kabi ta n iq li artist-su xandonlarning ovozlarini
ju d a k o ‘p esh itg an m iz. U lar sujetning shunday m uhim elem entiki, m uallif
to m o n id a n film n in g k artin alar q u rilm asig a kiritilm agan. Balki kiritilsa,
og‘irlik q ilish i sezilib qolishi m u m k in d ir.
S u x a n d o n lik o v o z in in g q o ‘lla n ¡s h ig a y a q in -y a q in g a c h a q a rsh i
chiquvchilar b o re d i. M a ’lum bo'ldiki, suxandon ovozi to ‘g‘ri va o ‘z o ‘rnida
foydalanilsa, kinem atografiyada ju d a m uhim va kuchli omil ekanligi m a’lum
b o‘lib, k in o s a n ’a td a o ‘ziga xos u fq la rn i ochish m um kin. Ssenariynavis
faqat u n i o ‘z o 'r n id a q o lla y bilsa b o ‘ldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
II. TEA TR LASHTIRILGAN TO M O SH A LA R
SSEN A R IY N A V ISLIG I
T eatrlash tirilg an to m o sh alar ssen ariy n av isligi deganda biz n im a n i
tushunam iz?
Biz y u q o rid a b ir necha b o r q ayd etg a n im iz d ek , ssenariynavislik —
yozuvchilikdir. Bu m avzuni aniqlab, o ‘ta ta ’sirchan dram aturgik y ech im g a
ega b o 'lg an to m o sh a la r ssenariysini y o zishdir.
Bu ssenariy h am badiiy asar b o ‘lib, d ra m a tik , m usiqiy-dram atik a sa rlar
yaratish qoidalariga am al qiladi.
Bu q o id a la r u n ch alik ko‘p em as. U la r sa h n a asarlarini tah lil q ilísh
qoidalari bilan oM chanadi.
1. V oqealarni yig‘ib, uning harakatiga qarab , sujet m azm unini belgilash.
2. U n u tm a n g k i, g ‘oya, asosiy v o q e a la rn in g sodir b o ‘lishi, q a ra m a qarshi kuchlam ing keskin dram atik konflikt bilan kurashi natijasida n am o y o n
b o’ladi.
3. V oqealarni bir sujet asosida uzluksiz rivojlantirish.
4. X arakterlarni hayotdan olib, a sa r ja ra y o n id a ko‘rsatish.
5. H a r q anday turdagi sahna asarining d ram atik yakunidan q o ‘rqm aslik
kerak.
6. M ualliflarning o ‘tkir, t a ’sirc h a n va obrazli til bilan asar y a ra tish
h uq uqidan foydalanib, ijod qilishi.
Biz yuqorida d ram atik, m usiqali d ra m a tik sah n a asarlarini y a ra tish n in g
6 ta u m u m iy q oidasini ko‘rsatib o ‘td ik . K o n sertla r dram aturgiyasi h a m
shu elem entlar asosida qurilib, om m aviy bayram va estrada tom o sh alarin in g
o'zig a xos tili bilan yaratiladi.
Bizga m a ’lum ki, a n ’anaviy te a tr d ram atu rg iy asid a x a ra k terlar s h a k llanishini ishlash, ularning ruhiyatini d in a m ik ravishda rivojlantirib, v o q e a
to ‘qim asiga m os kelishini asoslash h a m d a v o q ea harakatiga m o sla sh tirish
asosiy ishdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
O m m aviy va turli teatrlashtirilgan tom oshalar dram aturgiyasi boshqacha
hal q ilinadi. Bu y erd a ssen ariy o ‘ziga xos uslubiyat bilan yoziladi. Buni,
b irin c h i navbatda, ssenariy n av is va rejissyor b ilm og‘i kerak.
B unda birinchi o ‘rinda kom pozitsiya, kom pozitsiyaning turli gorizontal,
vertikal k o ‘rinishlari ishga solinadi. Qaysi o krinda kom pozitsiya sim m etrik
ham d a qaysi 0‘rinlarda qism lar a n ’anaviy tam oyilda qurilishi belgilab olinadi.
Ekspozitsiya, kontlikt, kulm inatsiyaning o'ziga xosligi om m aviy xarakterdagi to m o sh alar m o n ta jid a m a ’lum bo'ladi. K om pozitsiya va lavhalar,
n am o y ish larv a teatrlash tirilg an lavhalar, m anzaralar, tim sollar, so ‘z, kuy,
raqs, sirk vositalari, h a rb iy la r nam oyishi m ontaj qilinadi.
O m m aviy to m o sh a m o n ta j tarkibini qurishda to m o sh a g‘oyasini, oliy
m aq sa d in i, x a tti-h a ra k a t y o 'n a lis h in i, m azm uni c h o ‘qqisini, nihoyat
y ec h im in i topgan h o ld a , a n iq kom pozitsiyasini yaratish kerak. B unday
o m m av iy teatrlash tirilg an to m o sh a la r ssenariysida konflikt pyesadagidek
bir-biriga qaram a-qarshi kuchlar, keskin voqealardan kelib chiqm aydi. Balki
m o n ta j paytida h a r xil e p iz o d la rn i «yig‘ib», b irc h iz iq q a q o ‘yganda, har
xil attrak sio n , turli k o ‘rin ish larn in g o ‘ziga xos konfliktlari kelib chiqadi.
B ir s o ‘z bilan ay tg an d a, « sa n ’at turlari jangi» paydo b o ‘ladi. N atijada bu
kurashlar natijasida yagona m ontaj tizimi qo'yiladi. U o ‘ziga xos noan’anaviy,
yangi m a’nodagi dram aturgiya yuzaga keladi. Asosan n o a n ’anaviy, qaram aqarshi kurashni tashkil etadi. A llaqanday turdagi san ’atning rang-barangligi
m unosabati konfliktiga olib keladi. Bu dialogik m unosabat m ontaj tizim ida
o ‘ziga xos ichki k onfliktni n a m o y o n qiladi.
Bu yerda «ekspozitsiya» degan tushuncha bizni shartli ravishda «o‘yinga»
olib kiradi. V oqealar rivoji m o n taj tizim i bilan bclgilanadi. Turli epizod va
tu rlarn in g chiqishlari «kulm inatsiya» va «yechim »ni bildiradi.
Bu asosiy tay an ch n u q ta la ri konsert dram aturgiyasining voqealarini
k o ‘rsatadi. B unday ra n g -b a ra n g o 'zig a xos d ram atu rg ik ele m en tla r bilan
teatrlashtirilgan to m o sh alar, om m aviy bayram lar, konsertlar va hokazolarning q o ‘yilishi o ‘ziga xos k o 'rin ish ig a ega bo'lgan yangi dram aturgiyaning
dun y o g a kelganligini b ildiradi.
M o n taj degani, ssen ariy d ag i turli elem entlarni «yig‘ish»dir. S huning
u c h u n ssenariy p ru jin a sh a k lid a tuziladi, h a r bir ep izo d yoki navbatdagi
ch iq ish , bu har biri o 'z i m u staq il halqadir. Bir vaqtda u la r prujinaning
tikka harakat qilish chizig‘ida g ‘oyani an iq ak s ettirishga yo'naltiriladi. Shu
b ila n ssenariy kulm inatsiyasi n a m o y o n b o la d i, deb tu sh u n ish m um kin.
O m m aviy estrada to m o sh a la r voqeligi, teatrd an farqli o ‘laroq, ketm aket izchillikda so d ir b o 'la d i: o rq ag a chekinish m u m k in , to ‘xtashi, tutilib
qolishi, voqeaga qaytish m u m k in , so ‘z q o ‘shilishi plastik harakatga, plastik
www.ziyouz.com kutubxonasi
harakatdan musiqaga, m usiqadan so'zga o ‘tishi m um kin va hokazo. Shuning
u c h u n sujet erkin d ram atu rg ik tizim g a erk beradi. V o q e a n in g to ‘xtashi
k atta aham iy atg a ega. C h u n k i u n in g keskin rivojlanishi um u m k o n sert
arxitekturasida kulm inatsion n u q ta hisoblanadi.
H a r bir to ‘xtam tom oshabinga u yoki bu darajadagi d ra m a tiz m n i tushunishga yordam berishi kerak. K onsert dram aturgiyasi m usiqali dram atui^iya
bilan tugatiladi. Bu g o ‘yoki epik te a tr dram aturgiyasiga teng.
K onsert voqeligida e p iz o d la r bilan tugallangan c h iq ish la r, dialogik
m u n o sab atlar, q a ra m a -q arsh ilik la r konfliktining 0 ‘z g in a si, bu a n ’anaviy
te a tr dram aturgiyasiga m o n a n d d ir. M ana shunisi b ila n ko n sert voqeasi
dram aturgiyasi teatr dram atu rg iy asid an ajralib turadi.
Bu yerda yuqorida aytilgan tartibni sharlilash kerak. G a p m ontaj tarkibida
q a n d a y d ir «konfliktsizlik» y o 'q lig id a em as. Biz sh u n i b ila m iz k i, konsert
dram aturgiyasida, asosan m o n taj uslubida konflikt b o sh q a c h a tusda, teatr
dram aturgiyasidan farq qiladi.
O m m aviy tom oshalar va estrad a nam oyishiarida voqelik dram aturgiyasi
h a r b ir tu m i m ontaj qilish v a q tid a a lo h id a -a lo h id a p a y d o boMadi va
rivojlanadi. Dramaturgik konflikt turli xil materiallaming daraja va saviyasidan
kelib chiqadi. H ar bir k o ‘rin ish n in g o'ziga xosligi. m ustaqilligi ijodkorning
b ir voqelik tizim iga birlashtirilganligidan hosil b o 'la d i. Ich k i tu rlarn in g
kurashi dram aturgik asosni tash k il qiladi.
M ontaj natijasida yuzaga keladigan kelishm ovchilik k o ‘p planli va ko‘p
ovozli, bir maqsadga yo‘naltirilgan, dinam ik ravishda o ‘suvchi tizim ni keltirib
chiqaradi.
O m m av iy tom osha voqealigi d ram aturgiyasini o ‘rg a n ish d a sh u narsa
ravshanlashadiki, m onum ental m usiqa manzaralari ko‘p m avzulam i qam rab
oigan. Bu m avzularum um iy om m aviy tom osha va estrada konsert voqealigiga
uyg‘u n ravishda quyilib, yaxlit o b ra z n i tashkil etadi. Bu o ‘ziga xos «plastik
dram aturgiya»ga navbatdagi tom oshaviylik qo'shilib, keng k o 'la m li san'atni
d in am ik ravishda rivojlantirib, ru h a n kulm inatsiya hosil q iladi.
Bu tom oshalarda devorga ish lan g an rasm — freskoning h a m aham iyati
k atta. F resko — keng k o ‘lam li va k o ‘p planli b o ‘lib, u k o ‘p ovozliligi,
m azm u n i m ag'zinm g chuqurligi, ko'tarinkiligi bilan yirik m usiqali asarlar,
ayn iq sa, sim foniyalar bilan u y g 'u n la sh ib ketadi.
K o‘p ovozlilik, keng planlilik, m onum entallik, ko‘ta rin k ilik -jo ‘shqinlik
y irik a s a rla rd a d ra m a tu rg iy a h a ra k a tig a n ios h o la td ir . Bu «plastik
dramaturgiya»ni devoiga ishlangan rasnilar — Fresko bilan tenglashtirsa bo'ladi.
Sim foniya, m anzara-rasm lar va om m aviy harakat bu e stra d a va om m aviy
to m o sh a la rn in g dram aturgiyasini tashkil qilib, b a rc h a ran g -b ara n g lik n i
www.ziyouz.com kutubxonasi
b irla sh tira d i. S .E yzenshteyn bu h o la tn i «jo‘shqinl¡k sa n ’ati» deb bejizga
aytm agan.
O m m a v iy to m o sh an i o 'z in in g d ra m a tik tizim i, faqal o ‘ziga xos ta ’sir
etuv ch i v o sitasi va xarakteriga b in o a n , te a tr sa n ’atiga nisbatan ko‘proq
u m u m la sh g a n , shartliroq b o 'lad i.
T eatr sa n ’atining ta ’sir vositasi bilan om m aviy san'at voqeligi vositasining
xuddi m aish iy va tem atik tasviriy s a n ’a t bilan plakat asarlarini farqlaganday
farqlash m u m k in . O m m aviy to m o sh a la r o 'zin in g ta ’sir kuchi va ko'rinishi
bilan, o 'z in in g keng ko'lam lilig i, to ‘la ramziyligi va um um lashtirishligi,
asosiy g ‘o y a n i b o ‘rttirib turishligi, u n i hayotga tatbiq etishligi bilan plakat
rasm larga o 'x sh a y d i. O m m aviy to m o sh a la rn in g shakli va m a ’nosi oldiga
qo 'y ilg a n a sa rn in g turi bilan b elgilanadi.
Sintetik xaraktei^a ega bo'lgan om m aviy tom osha voqelik targ‘ibiy ruhda
bo'lib, m u siq a, kino m ahsuloti, tasviriy san’at, teatr (dram atik va musiqali),
estrad a va sirk larn i ham o 'z ig a ja m q iladi. Bu ham m asi ssenariynavisdan
k o m p o zitsiy a tuzish m ohirligi, b ilim i, turli s a n ’at elem en tlarid an iborat
m a te n a lla rn i b irlashtirib, y agona a s a r «arxitektura loyiha»sini yaratish
qobiliyati la la b qilinadi.
Bizga tajribadan shu narsa m a’lum ki, ssenariynavis niahorati haqida kamroq
gapiramiz. Om m aviy bayram tomoshasi ssenariysi ustida ishlayotgan dramaturgssenariynavis o'zining hunarini, texnologiyasini, ishlayotgan tom osha turining
asosiy q o n u n iy atlarin i yaxshi bilishi kerak. Ssenariy yozayotgan m uallif
m avzuning kategoriyalarini, plastik obrazlarini yaxshi fikrlashi talab etiladi.
O 'z ig a x o s u slu b va til b ilan p la stik m ateriallar aniq o b ra z la r bilan
kom pozitsiyada o 'rin olishi kerak. B oshqa elem entlar bilan bir tizim da,
om m aviy to m o sh a n i bir b utunlikda n am o y o n etilishini ta ’minlashi zarur.
K onsert voqeligi ssenariysi (teatrlashtirilgan konsert, estrada tom oshalari,
stad io n d ag i to m o sh a k o 'rin ish lari va shunga o'xshash) u m u m a n olganda,
ta ’sirc h a n o m illa r bilan, h a m m a tu rla rn in g turli xil k o 'rin ish i, ijrochilik
kuchi m u n o sab ati bilan ba’zan d e ta lla r o'zgaradi. Lekin asosi o'zgarm aydi.
Bu e p iz o d la r, chiqishlar, m o n taj dram atucgiyasi o'ziga xos «o'zgaruvchan»ligiga q aram asd an , shakl va n ia z m u n o'zgarm ay qolaveradi.
S h u n d a y qilib, kino, teatr, estrad a va sirk qorishm asidan hozirgi zam on
d ra m a tu rg iy a strukturasi paydo b o 'lib , u konsert voqeligi m ontaj qurilishi
p r in s ip id a shakllanm oqda. T ajrib ad an shu narsa m a’lum bo'ldiki, so'nggi
yillarda hayotiylik va harakatlilik bu tizim da o ‘z o'rm ni topm oqda. Bugungi
kun d a ssen ariy n in g m ontaj usuli en g qulay usul bo'lib qolm oqda.
D in a m ik ravishdagi m ontaj tuzilishi yordam ida juda jiddiy va m uhim ,
katta m avzularga q o 'l urish im koniyatlari tug'ildi. Konsert voqeasi tili bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi
buyuk tarixiy hodisalarni, xalq q a h ram o n llik larin i, M ustaqillik bayram i,
vatanparvarlik tarixi va xalq safarbarliklarini k o ‘rsatishim iz m um kin.
M ontaj q u rilish id a ssenariydan asosiy v o q e lik n i t o ‘xtatib, o ‘zgartirish
m um kin. Bu nafaqat m um kin, balki zarur. C h u n k i voqeaga yangi e lem e n t
kiritiladi. Bu asosiy voqeani sindirm aydi, balki boyitadi va rivojlantiradi.
M ontaj — ongli tom oshaviy holat, alohida m ustaqil musiqali chiqishlam i
ssenariy to 'q im asig a u rg 'u berib kiritishi bilan b o sh q a estetik ko‘rinishlarga
o ‘tishda alohida zavq bagMshlaydi. T o m o sh an in g qiym atini oshiradi. Ba’zilar
bu tiq is h tirilg a n m u siq a li c h iq is h , d e y is h i m u m k in . Bu o m m a v iy
tom oshalarning tub m ohiyatini toMa tu sh u n ib y etm ag an lar shunday fikrda
boMishi tabiiy. Zavqli tom oshaviylikni o sh irish d a m usiqali c h iq ish lam in g
aham iyatijuda katta.
Ssenariy muallifi o'zining tom oshalari bilan m inglab odam larga m urojaat
qiladi. U n in g m ualliflik pozitsiyasi, u n in g sse n ariy d a k o ‘targan g ‘o y a sid a
boMadi. U bu g ‘o ya bilan nim a d em o q c h i, q a n d a y fik r-m u lo h aza, g ‘o y a n i
o ‘rtagatashlam oqchiligi m a’lum boMadi.
T o m o sh a k o ‘rsatilgandan keyin, sse n a riy d a k o 'ta rilg a n g 'o y a o kz in in g
siyosiy k u ch in i to m o sh ab in larg a k o ‘rsatgan boMadi va m afkuraviy q u d ra t
bilan k o ‘rsatilishi moMjallangan o m m a g a yoM langan boMadi.
S huning u c h u n keng koMamlilik, bosh v azifani his qilib, kolp q am ro v li
ahamiyatga ega boMgan masalalami ko'targan ssenariy yozilishi kerak. S huning
uchun konsert dram aturgiyasiga talab yuqori b o ‘lishi kerak. Bu talab asosida
ssenariyning g ‘oyaviy-badiiy texnikasi y u q o ri boMadi.
H ar bir ijodkor u bu mavzuni o ‘z holich a k o 'tara d i va o ‘ziga xos xulosa
chiqarib, ssenariy yozish rejasini tuzadi. Faqat, tanlangan mavzu ssenariynavisni
qiziqtirishi, hayajonlantirishi, yuragini jizillatishi kerak. Mavzu uning quvonchi
va dardi boMsagina, yaxshi tom osha chiqishiga u m id qilsa boMadi.
H ozirgi ssenariylar om m aviy, bir v a q tn in g o 'z id a radio, televizor o rq a li
m illionlarga k o ‘rsatilib, eshittirilishi m u m k in . In te rn e t orqali butun d u n y o
ko‘rishi m u m k in . Ssenariy xoh tarixiy, x o h za m o n av iy b o ls in , h u jja tla r
asosida yaratiladi. Bu m uliim o m illarsiz sse n a riy la r badiiy bark am o l a s a r
bo lm ay d i.
Fakt va hujjatlarga murojaat qilib, uni badiiy obrazga o ‘tkazish bu favqulodda
qiyin jarayon. Bu haqda ko‘p gapirilgan. O m m a v iy tom oshalarni y o z u v ch i
ssenariynavis hujjatlar asosida om m aviy to m o s h a va ssenariy yozay o tg an d a
hujjatli film yaratuvchilarning o ‘ziga xos u slu b id a n foydalanishi m u m k in .
B unda ishlab ch iq arish nuqtayi n a z a rid a n e m a s, fakt va hujjatlar a so sid a
harakatdagi badiiy obraz yaratish n u q tay i n a z a rid a n qarash kerak boM adi.
O m m aviy harakat ssenariysini yozayotgan d ra m a tu rg o'ziga huijatlar b ila n
6 -
H .M uham edaliyev
81
www.ziyouz.com kutubxonasi
ishlash qob iliy atin i singdira olish kerak. B u n d a vazifa sh u n d an iboratki,
tarixiy faktlarni topish lozim . O m m aviy tom osha san ’atining o ‘sishi bunday
yondashish to ‘g ‘riligini isbotladi. S hu bois b ad iiy hujjatli tom oshalarning
e ’tib o r qozonganligi aham iy atg a molikdir.
H ujjatlardan badiiy obraz yaratish quyidagicha kechadi: material xarakteri
o ‘iganiladi, hodisani kuzatuv, tadqiq qilish, tanlash, faktlar montaji, m uallif
sh a rh i; v azifan ing o ‘ziga xosligini an iq lash , m uallifga taqdim etish,
hujjatlarning vazifasini belgilab, hujjat va badiiy obraz aloqasi va uyg‘unligini va om m av iy ek an lig in i farqlash; hujjatlarda d ram aturgik h olatni, u
yoki bu d arajada d ra m a tik harakatga fakt b o 'la olad im i, yo‘qm i? Bular
ham m asi ssenariyga «badiiy hujjat», ya’ni k o m p o n e n tla r hisoblanadi.
Bu y o ‘nalish s a n ’a td a o ‘z vaqtida huk m ro n y o 'n a lish bo‘lgan. Buni
tad q iq o tc h ila r tasd iq lay d i. H ech q achon h aq iqiy hujjatlarga qiziqish bu
darajada bo‘lm agan. C h u n k i tarixiy voqealarni tasdiqlovchi hujjatlarhayotiy
m ateriallarning ishonarli b o ‘lib chiqishiga guvoh b o la d i. S hundan haqiqat
ro‘yobga chiqadi.
F ak tlar — bu h a q iq a t. X oliso n a tasdiq, soxtalashtirilm agan va b o ‘yabbejalm agan hayot. Bizning davrim izda «yangi avlod» xolis faktlarga suyangan
holda, ko‘p lavhalarga ja v o b topadi.
S h u n in g u c h u n «badiiy-hujüatlilik» bugungi k u n d a sa n ’atda rad qilib
boMmaydigan kuch h am d a publisistlar q o lid a qudratli qurol bo'lib namoyon
b o lm o q d a .
K o‘pgina konsert voqeligida g ‘oya sujet, um um iy dramatuigik yo‘l, ommaviy
voqelikning turini aniqlash, badiiy va hujjatli m ateriallarning bir-biriga tabiiy
quyilishi musiqa, qo'shiqlar, raqslar, tasviriysan’at, badiiy nur, kino materiallar,
plastika, tom oshaning u m u m iy tem p-ritm ini aniqlash, epizod va har xil
turdagi chiqishlar yagona dram aturgik qurilishga olib kelishi kerak.
M ontaj y o rd am id a ssenariydagi barcha k o m p o n e n tla r voqelikdagi bir
ch iziq q a tizilib, h a r b ir v o q ea, elem en t har d o im yaqin aloqada b o ‘lib,
b ir-biriga ta ’sir k o 'rsa tib tu rish i kerak.
Ssenariy yaratishdagi m u h im vazifa konsert dram aturgiyasida m ontaj
masalasi, ya’ni m ontaj tarkibida turli epizodlarvachiqishlarni birlashtiruvchi
yagona tom oshaviy s a n ’at asarini yaratish.
S senariyda boMajak to m o sh a n in g , birinchi navbatda, uslub, ritm va
xuddi shuningdek, u m u m iy xarakteri, y o ‘li aniqlab olinishi kerak. Ssenariy
orqali asosiy m avzu qizil ip b o ‘lib o ‘tishi kerak.
Ssenariynavis bayram voqealarini shunday tuzish kerakki, ijodiy va haqiqiy
m ateriallar bilan d ram atu rg iy a hosil bo'lsin. Bu a n c h a qiyinchilik keltirib
chiqarishi m um kin. Y ag o n a din am ik y o ‘nalishdagi izlanish talab qilinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
B uning u ch u n ssenariynavisdan yuksak dram aturgik m a h o ra t talab qilinadi.
Bu bosh vazifa bo‘lib qoladi,
Biz yuqorida qayd qilganim izdek, konsert voqeligi dram aturgiyasida teatr
dram aturgiyasidek konflikt boM m aydi. Biz bu y e rd a h a r xil k o ‘rinishdagi o ‘ziga xos dram aturgiyaga d u c h kelam iz. U la r v o q e lik d a bir butun
dram aturgik dialog b o ‘lib ko‘rinadi.
U m u m a n dram atuigik asarda, dram atuigiyaning tu rla rid a n q a t’iy nazar
(bunga om m aviy to m o sh alar ssenariysi h am k ira d i), kesk in lik keltirib
ch iq arad ig an voqeani riv ojlantirib kulm inatsiyaga olib k elad ig a n d ram a­
tuigik «tugun»ni topish shart.
Bu «tugun» tanlangan niav zu n in g g ‘oyaviy m ag‘zi b ilan belgilanadi.
Eslatib q o ‘ym oqchim anki, b arch a sa n ’at asarlarida to m o sh ab in o ‘rtasida
d o im iy konflikt bor. Buning d ram atu rg iy asi s h u n d a n ib o ra tk i, a s a rx o h u
te a tr spektakli b o ls in , xoh tasv iriy s a n ’at boMsin, xoh k in o asari b o ‘lsin,
xoh raqs, xoh m usiqali d ram a, x o h om m aviy to m o sh a , k o n se rt voqealigi
boMsin, to m o sh ab in n in g ichki hissiyoti bilan k o 'rsa tila y o tg a n tom osha
ta 'sirc h a n lig i o krtasida kurash k etad i. Bu jan g — su je tn in g tu g u n i asar
bo sh lan ish id an tug‘ilsa, asar y ak u n lan ish i bilan «tugun» y e c h im g a keladi.
N a tija esa, agar tom oshabinga a sa r yoqsa, to m o sh ab in y en g ilg an b o ‘ladi.
q alb a s a rto m o n id a n zabt etilgan b o 'lad i.
A sar agar tom oshabinga y o q m asa, dem ak san’at asari yengilgan b o ‘ladi.
h a r b ir s a n ’a t a s a ri y a r a tila y o tg a n b ir v a q tn in g o ‘z id a k o n s e rt
dram atuigiyasida so‘z ham m u h im aham iyatga ega b o ‘ladi.
M a ’lum ki, so ‘z — ad ab iy o tn in g tasviriy va ta ’sirch a n lik k u ch id ir. So‘z
bilan ifodalash hech qanday c h e g a ra bilm aydi. H ay o tiy vo q e a la rn in g so‘z
yord am id a tasvirlanishi, im koniyati cheksiz va buyukdir.
A dabiy ssenariyda so‘zdan foydalanish voqea din am ik asin in g kengligini,
voqeaning rivojini ifodalashda sahnalam in g sujet chizig‘ini belgilaydi, barcha
m avzularni birlashtirishda k atta aham iy atg a ega b o ‘ladi.
S o ‘z ssenariyning ta ’sirchanligi jilosini oshiradi. S o ‘z bilan erkin ssenariy
qu ru lm asi yaratiladi. T a ’sirli s o ‘z vositasi bilan d ra m a tu rg ik to ‘qim aga
m u allif fikrini tez ta ’sir qiladigan (lirik chekinish qilib) y etk azish m um kin.
S h u n d a y qilib, ssenariyda falsafiy u m u m la sh m a la r, m u a llifn in g lirik
chek in ish i, intellektual ta h liln in g boshlanishi s o 'z o rq ali ifo d a qilinadi.
S o ‘z — bu m uallif g'oyalarining ifodasi ham da katta em otsional kuchning
e le m e n ti. Shuning uch u n ssen ariy y aratish d a s o ‘zga n ih o y a td a zargarona
m unosabatda bo'lish talab qilinadi. Barcha m atn m ateriallar (ushbu yozilgan
ssenariy, xuddi shuningdek, m o n ta j qilingan boshqa m u alliflarn in g badiiy
a sa rla rid a n p arch alar) y ag o n a g ‘o y av iy -b ad iiy p la n d a g i d ra m a tu rg ik
www.ziyouz.com kutubxonasi
m o h iy atg a b o ‘ym sundirilishi kerak. Q ahram o n larning so ‘zi m ayda oilaviy
gap b o ‘lm asligi kerak. U n in g s o 'z i u m u m lash g an m a’noli, h ikm atga boy
va say q allan g an b o lish i kerak.
O m m a v iy voqelik to m o sh asid a s o ‘zni nihoyatda zarg aro n a ishlatish
kerak. K o ‘p so'zlikdan qochish kerak. «Ruboiy»da qisqa, serm a’no, hikmatli
so‘zlar ishlatilib, m aqsadga erishiladigan b o lish i, o ‘z o ‘rnida topib aytilgan,
ta ’sirc h a n , esda qoladigan so ‘z aytilishi kerak.
Biz om m av iy bayram yoki estrad a tom oshalari haqida ssenariy yozar
ekanm iz, m avzusiningo'zigaxosliligigajiddiye'tiborberlshimiz kerak. Masalan,
«N avro‘z» um um xalq bayram i, «M ustaqillik» bayrami, ham m asi o‘ziga xos
xarakterga, m azm unga, voqelik k o ‘rinishiga ega. Yoki «konsert!arvoqeligi»ni
olsak. M ualliflik konsertimi? Yoki gala konsertmi? Va hokazo turlariga qarab,
ulam ing h a r birini alohida o ‘rganib, ssenariy yozishga to ‘g‘ri keladi.
A g a r te a tr dram aturgiyasi b ilan konsert dram aturgiyasini qiyoslasak,
oddiy m anzaraviy kartina bilan konsert voqeligi haqidagi ssenariy-m ozaikaga
o ‘x sh ay d i. M o zaik ad a k o ‘p m u sta q il qism lardan b ir bu tu n lik tashkil
to p g a n d e k , to m o sh a n in g badiiy yaxlitligi ham shunday tashkil topgan.
K o ‘p e le m e n tla rd an (d ram atik epizo d lar, tu rli-tu m an chiqishlar, kino
m ateriallar va boshqalar) tashkil topgan, puxta yozilgan tom osha ssenariysida
yagona d ra m a tik o ‘zakka, bosh m avzuga bo‘ysundirilgan boMishi kerak. Bu
albatta d ram atu rg n in g ssenariy yozish qobiliyatiga bog'liq.
K onsert dram aturgiyasi, m usiqali teatrdram aturgiyasiga qondosh, desak
ham b o ‘ladi. Bu yerda ham xuddi m usiqali dram aturgiyaga o ‘xshagan bosh
m avzu v a b o sh q a m avzular ishlash ja ra y o n i, fikriy leytm otivning tizim i,
parchalarning keskin o'zgarish m unosabatlari, reprizalar, musiqali qism ning
ta k ro rla n ish i, kodi (xotim a) va b o sh q a la r b o ‘ladi.
0 ‘xshashligi sh u n d a n ib o ratk i, konsert tom oshasi k o 'p ro q m usiqali
ch iq ish lar asosiga quriladi.
S h u n in g u c h u n ssenariynavis m usiqali dram aturgiya asoslarini yaxshi
bilishi kerak. M usiqaga oid q o n u n lar, tom oshasi m agkzini aniqlab, g ‘oyaviy
y o ‘n a lis h in i b e lg ila b b e ra d i. T a jrib a s h u n i k o ‘rsa ta d ik i, o m m av iy
to m o s h a la rd a k o ‘proq sh o iro n a s o ‘z la r e ’tiborga loyiq ekan. S h e ’riyat
o'zin in g obrazliligi, qisqa-aniqligi, ohangdorligi bilan boshqa san’at turlardan
ko‘ra m u siq a li harakatga y aq in ro q . F a q a t so ‘z barcha rang baranglikni,
u larn in g tu rli k o 'rin ish larin i, b a rc h a epizodlarni yagona, yaxlit asarga
birla sh tira d i. A sarning g 'o y av iy -fik riy yukini nam oyon qiladi. S huning
u c h u n s o ‘z d ram atu rg n in g m u h im xom -ashyosidir. U jo n li ijroda sahnada
yangraydi. S o ‘z radiokadr o rtid a n , k inom aterialni nam oyish qilayotganda
beriladi. S o “z to m o sh a davom ida q o ‘shiqlarning m atni sifatida jaranglaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
K onsertn in g asosiy ijrosi sifatida, s o ‘z b a rc h a to m o sh alar va m u siq a ti
chiqishlarda ishlatiladi. Shuning u c h u n q o 'sh iq m usiqali dram aturgiyaning
asosiy elem enti hisoblanadi va g ‘oyani ifodalovchi vosita boMib, so‘z obrazlari
orqaii d ram atu rg asa rin in g q u d ra tin i belgilaydi.
O m m aviy to m o sh a la r dram atu rg iy asid a o ‘qday, shiddat bilan u c h a d igan , qisqa va lo 'n d a hayotiy s o ‘z la r ish ia tilish i kerak. U to m o sh a b in la rg a
o ‘zining en io tsion al ta ’sir kuchi b ilan o ‘q d a y tegishi, bom baday p o rtla sh i
kerak. Bu nafaq at tom oshabinga sh e ’r, n asriy so ‘z orqaii m u rojaat q ilish ,
balki bu ichki ep izo d va ch iq ish lar, d ia lo g la r, m onologlar o rq aii h a m
so‘zning q u d ratin i k o ‘rsatishdir.
D ram aturg u ch u n keyingi m uhim m asala sa h n a vaqtini tashkil qilishdir.
D ram aturgik vaqt, u sto zlaruqtirganidek, «Tarixiy davrning badiiy ifodasini
shakllantiradi».
V o q eaning rivojlanishi, o m m av iy to m o s h a d a tarixiy d av rning tu r litum anligini ko'rsatishni ko'zda tu tad i, d ram atik v o q e a n ib irv a q tn in g o ‘z id a
nam oyon qiladi. Ssenariynavis badiiy e k sp rim e n t o ‘tkazadi. S a n ’at o rq a ii
u ta rix iy h o d is a la rn i ta k ro rla y d i. T a rix iy d a v rn i « p o rtla sh » o r q a ii
qaytarganday b o ‘ladi.
O m m aviy tom osha voqeligida tarqalgan en g qulay dram aturgiya fo rm asi
bu ep ik -o m m av iy tom oshadir. E pik v o q elik n i tanlash, keng p lan d a s a h n a
harakatlarini talqin qilishga im koniyat beradi. B unda tarixiy voqealar, o ‘tg an
davrlar va kelajak haqida erkin m ontaj kom pozitsiyasini tuzish m u m k in .
Bu v aq td a sa h n a vaqtining egasi d ra m a tu rg b o'ladi. T arixiy d a v rn in g
yo‘lini va kom pozitsiya m ontajini q a t’iy ram k ad a ushlab tu rish h u q u q i
muallifda b o ‘ladi.
S se n a riy n in g k o m p o z itsio n q u rilis h i m asalasiga q a y ta r e k a n m iz ,
V s.M eyerxoldning eslasak, o ‘rinli b o ‘ladi. B irinchi qarashda k u tilm ag an g a
o ‘xshasa ham , I.Selvinskiy guvohligida V s.M eyerxoldning n ih o y atd a a n iq
ta ’riflab bergan d ram a kom pozitsiyasi q u rilish i quyidagicha:
1. Pyesa tomoshabinning qabul qilish qobiliyati va layoqati bilan hisoblashish
kerak. Agar pyesa pardalari katta, tarang kuch bilan yozilgan bo‘lsa, spektakJ
mag'lubiyati aniq, tomoshabin bunday taranglikka chiday olmaydi.
Pyesa uch nuqtaga tayanib turadi.
I.
B oshlanishi. Jozibali, o ‘ziga to rta d ig a n b o ‘lib, nim adir v a ’d a q ilish i
kerak.
2 . 0 ‘rtasi. Sahnalardan biri hayratga soladigan kuch bilan taran g lash ish i
kerak, hatto tom oshabinning asabiga tegishi h am m um kin. B undan q o ‘rqish
kerak em as.
3. Y akun. Bu yerda natija kerak. T a ra n g lik kerak emas.
www.ziyouz.com kutubxonasi
B undan keyin d ra m a n in g tarangligi biroz b o ‘shashib qolishi m um kin
U m u m a n o lganda, s o ‘z la r b ilan hech narsa qilib b o ‘lm aydi. H atto o ‘sha
vaqtda yaxshi sh e’m i eng yaxshi qirralari ham ish berm aydi. U , bu darajada
o h a n g ham b o 'lish i m u m k in (tarjimon H.M).
S hunga o ‘xshash, o m m av iy tom oshalar d ram aturgiyasi ssenariysida,
u m u m iy e le m e n tla r bilan b ir q ato rd a m uhim e lem en tla rd an b in — prolog
(m u q a d d im a ), epilog (xu lo sa) ssenariy qurilishida m u h im o ‘rin tutadi.
Ssenariy tu zilish id a prologga katta aham iyat beriladi. C hunki g‘oyaviy
intilish, em o tsio n allik taran g lig in i prolog beradi. P rologning vazifasi ju d a
aham iiyatli. P rolog b u tu n spektaklga rang va o h an g berib turadi. H am m a
voqelik harakatiga taranglik baxsh etadi. Bu o ‘ziga xos kam erton spektaklning
g‘oyaviy-badiiy ruhiyatiga ko‘tarinkilik beradi. Shuning uchun prologga hamisha
ssenariy qurilishida k atta e ’tib o r berib kelingan.
M usiqa va so‘z.
K onsert dramaturgiyasi
O m m aviy voqelik va estrad a spektaklida m usiqa turli nuqtayi nazardan
ishlatiladi. K onsert faoliyatida dram aturgik m aterialning to 'rtd a n uch qismi
u yoki b u darajada m u siq a b ilan bog'langan b o la d i. K onsert voqeligining
dramaturgiyasi. M ontaj tuzilishida rang-barang m usiqali elem entlardan keng
m iqyosda tashkil topadi.
1. Dramaturgik vazifani bajarish uchun maxsus spektaklga yozilgan musiqa.
2. M usiqali ch iq ish lar: a ) ch o lg ‘uchilar (sim fonik orkestr, duxovoy
o rkestr, xalq cholg‘u asboblari, jaz, estrada sim fonik orkestr, cholg'uchilar
ansam b li, yakka c h o lg ‘u c h ila r); b) vokal (yakkaxon ijrochilar, estrada
q o ‘shiqchilari, ash u lach ilar ansam bli — VIA. Xalq yakkaxon ashulachilari,
xalq xorlari, ak ad em ik x o rlar); d) raqs (qizlar b aletlarn in g chiqishlari,
q iz la r bal raqslari, xalq ra q s -o ‘yinlari, yigitlar va g u ru h b o ‘lib); e) so ‘z
tu rla ri, m usiqa (a d ab iy -m u siq ali kom pozitsiya, hazil sh e ’r aytuvchilar,
lap a rc h ila r, m usiqali fe le to n ); 0 original tu rlar (p a n to m im a , yakkaxon,
g u ru h b o ‘lib, om m av iy k o ‘zb o y lag ‘ich , akrobatlar, m asxarabozlik).
A n a shu b u rch ak d an n a z a r tashlab, konsert to m o sh asin in g adabiym usiqa asosida b o ‘lajak spektakl yaratilishi kerak. Agar m usiqali m ateriallar
ta ro z in in g bir to m o n in i bosib ketsa, m usiqali d ram aturgiyada o ‘zining
q o n u n la ri kuchga kirib, h a rx il tashabbuskorliklarga qaram asd an , m uvaffaqiyatga katta kafolat beradi.
K onsert voqeligi m u siq a bilan kuchli jaranglaydi. S huning uchun
ssenariyda musiqali p arch alam in g konsert dram aturgiyasida joyini belgilab,
www.ziyouz.com kutubxonasi
vazifasini an iq lab q o ‘yish kerak. Bu y e rd a ham , m e’yo rn i bilib, m usiqali
dram atu rg ik h arakatda adabiy ssen ariy d ay o q o ‘rnini a lm a sh tirib , belgilab
q o ‘yish kerak . K o ‘pin ch a ssen ariy n av islar m usiqalarga u n c h a e ’tib o r
b e rish m a y d i. M usiqali d ra m a tu rg iy a n i ishlab, jo y -jo y ig a q o ‘yish bu
rejissyorning vazifasi, deb o ‘ylashadi. S h u n i unutm aslik k erak k i, m usiqali
spektaklda voqelikning asosini tashkil etuvchi elem ent m usiqa hisoblanadi.
S h u n in g u c h u n adabiy ssenariyda h a r b ir m usiqali p a rc h a n in g a n iq o ‘rni
belgilab berilishi kerak. Q ahram onlik, vatanparvarlik spektakllarida m usiqa
alo h id a o ‘ringa ega b o ‘lib, o ‘z in in g o h an g i, ta ’sirchanligi b ila n katta
ko'tarinkilik bag'ishlashi aniq. D ram aturgik kuchning asosini m usiqa tashkil
etadi. K onsert faoliyatida musiqali m aterial dram aturgik funksiyani bajaradi.
S pektakl u c h u n m axsus yozilgan m u siq a asosiy 0 ‘rinni eg allashi kerak. U
yoki bu epizo d g a jo ‘r b o ‘lib q o lm a sd a n , uni toMdirish va sp ek ta k ln in g
m azm u n in i o chish kerak. B u n d an ta sh q a ri, b irv a q tn in g o ‘z id a m u tlaq o
m ustaqil vazifani o 'ta sh i kerak , v o q e a la r tizim iga yorib kirish i, sujet
chizig 'in in g rivojlanishi voqealarida, m usiqada lirik chekinish qilib, falsafiy
m u sh o h ad a yuritishda, m usiqa m uallifi vazifasini bajarish kerak.
O m m aviy voqelikda musiqa xarakteri h a rx il bo‘lishi m u m k in . M asalan,
M irsodiq Tojiyevning sim foniyalari h a r q anday om m aviy to m o sh a la rn in g
m uhim m usiqali elem enti b o 'lish i m um kin.
M o n u m e n ta l m usiqa - o m m a v iy to m o sh alard a ta la b q ilin g a n aniq
m usiqadir. Bu degan so‘z, bu turdagi qo'sh iq larni boshqa to 'ld iru v c h i o ‘rni
y o 'q , d eg an i em as. Lekin d ram atu rg ik o ‘zak faqat m o n u m e n ta l m usiqada
tashkil topadi. Chunki mustaqil m usiqa davr nafasini xalqning um um lashgan
obrazi va tarixiy voqealarini aks ettirad i.
M usiqa harakat (voqelik). M usiqa dramatutgiyasini ochish — bu voqelikni
ochish, yangragan musiqada q aram a-q arsh ilik lar kurashi va u n in g xulosasi
nam oyon b o la d i. M usiqa harak at qiladi. Y agona im koniyat sh u k i, bironta
bo ‘lsa h a m , um um iy ijroni d iq q at bilan eshitish va u n in g o h an g lari rivojini
anglash - bu h ar bir ohang lahzasi bilan oldingi yoki keyingi o h a n g lam in g
m u n o sab atlarin i oydinlashtiradi. B u ning o ‘zi kam , b u n a q a m u n o sa b a td a
tush u n ish m u m k in , h a r bir e le m e n tla rn in g o ‘z vazifasini b aja rish i bilan
m usiqadagi harakatni tinglab, uni sahna harakatiga o ‘tkazish bu rejissyorning
ishi. Shunda musiqa bo'lajak spektaklda faqat fon yoki bezak b o ‘lib kelmasdan,
m uhim va asosiy elem entga aylanadi.
T u rli uslubdagi rejissyor, ssen ariy n av is va b astakorning ham k o rlik d ag i
ishi bir n e c h a bosqichlarga boM inadi. B irinchi bosqich — ijo d k o rla rn in g
bir fikrga kelishi, bu borada rejissyorning vazifasi m u ra k k a b ro q . N ega
d eg an d a bu ish bilan b astakorning b irin c h i m arta ta n ish ish id ir. Rejissyor
www.ziyouz.com kutubxonasi
to m o n id an esa material allaqachon o'zlashtirilgan, uning aniq rejasi mavjud.
Lekin asosan birinchi h o latid a qoladi.
D em ak , bastakor bilan rejissyorning um um iy «til» topishishi, boshqacha
qilib aytganda, sekin-asta tu sh u n tirish va yaqin m unosabàtga kirishish bilan
hal boMadi.
B u jaray o n ju d a og‘ir kechadi. Iste ’dodli bastakorga ishonchi — o'zining
o ‘y la g a n ta lq in in i qabul q ild irish ham isha ham m aq sad g a m uvofiq
b o ‘lavermaydi. Bu yerda o ‘zining aytganiga majbur qildirish em as, aniqrog‘i,
m u siq ali dram aturgik v azifasini, falsafasini, u m um iy tu sh u n ch asin i va
asarn in g q o n tom irini tu sh u n tira bilishdir.
M a s a la n , ik k in c h i ja h o n u ru s h id a q atn ash g an o ‘zb ek o ‘g‘lon lari
q a h r a m o n lik la r i h a q id a o m m a v iy to m o sh a k o 'rs a tila d ig a n b o i s a ,
ssen a riy d a m usiqa o ‘rtad a qizil ip b o 'lib o ‘tishi kerak. U kulm inatsiya
jo y la r id a a n iq b o ‘riib e sh itilish i k erak . M u ailif-rejissy o r ish la rid a h ar
b ir m u siq a li p a rc h a a jra lib tu ris h in i b astak orga tu sh u n tirish zarur.
B a sta k o rg a ssen ariy n in g u m u m iy tuzilishi bilan q ism la rn in g ajralib
tu rish lig i ay tilad i va b a s ta k o rd a n m usiqali e p iz o d la r x arak teri an iq
y o z ilish i ta la b q ilin ad i.
B irin ch i bosqich — jim jitlik , h e c h qanday m usiqa ovozisiz ekranda
y o zu v k o ‘rinadi. «Ikkinchi ja h o n u rushida, fashizm ga qarshi kurashda
jonbozlik ko‘nsatgan o lzb e k o ‘g ‘lonlari». Bu yozuvlarekranda yorqin ko‘rinadi
asta-sekin o ‘chadi. Jimjitlik ch o ‘kkan qorong‘u zalda o‘ychan mungli musiqa
ch alin ad i. M usiqada qonli o ‘tm ish xotiraga keladi, xalq dardi,iztirobi urush
q iy in ch ilik larin i boshidan k ech irg an o'zbek xalqining m atonati, ishonchi
va um idi nam oyon boladi. O charchilik, odamlarning ochdan o ‘lib ketishlari,
u la rn i dafn etish m aro sim lari, q o rax at kelgan xon ad o n larn in g m otam
fary o d la ri, nogiron b o 'lib q ay tg an b o is a ham , askarlarni sho d o n kutib
olishlari aks etadi m usiqada. A n a sh u n i bastakor tushunib, his qilib yozishi
kerak. T o m o sh a spektakli sh u h aq id a.
S sen ariy n in g sh u n d ay m a z m u n d a his-hayajonli yozilishi bastakorga
y aratiljak m usiqa xarakterini a n g lab olishga, om m aviy voqelikni va ayrim
epizodlarni to ‘g ‘ri mo'ljalga olishga im koniyat tug'diradi Bu bilan ommaviy
ta d b ir ijodkorlari b astakor b ilan y ag o n a, yakdil fikrga kelib olishadi.
Ikkinchi bosqich — musiqali epizodlarni aniqlash. R ejissyorbu bosqichga
n ih o y a td a aniqlik bilan y o n d a sh ish i kerak. O rtiqcha m usiqali p archalar
y o zd irish bilan b astakorning ish in i og'irlashtirib q o ‘yish kerak em as, bu
ish n in g rivojiga xalaqit beradi. Bu asarning um um iy badiiy darajasiga
salbiy t a ’sir ko'rsatadi. B astakor b ilan nafaqat h a rb ire p iz o d n i m uhokam a
qilish, balki b a ’zi alohida m izan sah n alam i qoidaga binoan ko‘rish, qayerda
www.ziyouz.com kutubxonasi
m usiqani a lo h id a k o ‘rsatish, xuddi sh u n in g d e k , om m aviy sah n alarn in g
grafik rasm -larn i h am jiddiy m u h o k am a e tis h ta la b qilinadi.
K in o m ateriallarg a odatga k o ’ra m u siq a, m aterial m ontaj q ilg an d an
keyin yoziladi. B astakorga u m um iy m a z m u n n i k o ‘rib, tushunib olg an d an
keyin aniq tasvir va tassavur bilan m usiqa y a ra tish oso n kechadi.
Uchinchi bosqich — konsert voqeligiga m u siq an in g kiritilishi repetitsiya
jarayonida rejissyor rejasiga o‘zgartirishlar kiritiladi. U yoki bu jam o a b o ‘lib
yoki yakka chiqishi ijrosi xarakterini ish lay o tg an v aq td a , ko‘p ta rm o q li
voqelikni joylash tirish d a rejissyor-dram aturg asosiy sahnalashtiruvchi reja,
rejissyor talqini saq lan g an holda tu z a tish la r k iritiladi. Bu bilan m usiqali
dram aturgiya ham biroz 0 ‘zgaradi.
Bu jarayon rejissyordan katta sabr-toqat va uzviylikni talab etadi. Rejissyor
q a t’iylik b ila n , a g a r u m usiqa c h o ‘z ilg a n lig in i his qilsa, ay a m a sd a n
qisqartirilishi kerak. V oqelikning m u siq ad a lanjligi bu o ‘ta xavfli n a rsa ,
su n ’iy ravishda h arakatni to'xtatib q o ‘yadi. G a rc h a n d ajoyib m usiqa b o ‘lsa
ham , spektakl b irjo y d a depsinib ketadi. Bu sp ek tak ln i oMdirishi m u m k in .
S huning u c h u n u ch in c h i bosqich sp ek tak l m usiqasini tiklashda o ‘ta
m uhim aham iyatga ega, qolgan ikki bosqichga nisbatan tajribadan shu narsa
m a ’lum ki, teatrlash tirilg an om m av iy k o n se rtia rd a b ir em as, bir n e c h ta
bastakorlar m usiqa yaratishadi. Bu x a ra k te r k o ‘plab bayram konsertlari va
om m aviy teatrlashtirilgan tom oshalardan bizga m a ’lum .
R espublikam izda «N avro‘z» va «M ustaqillik» bayram larini o ‘tk azish d a
shoirlar va bastakorlar aniq mavzuni sh akllantirib, o ‘tadigan paytni an iqlab,
konsert xarakterini his qilib, ssenariy yaratishadi, ijrochilar bilan uchrashiladi.
Bir em as, bir n ech a m arta birgalikda ijodiy ish olib boriladi P rogonga
alohida u ig ‘u beriladi. U butun konsertga rang va o h an g berib turadi.
Y ana bir eslab o ‘tam iz. Rejissyor ssenariynavis m usiqaga bezak beruvchi
m aterial sifatid a em as, balki m u h im d ra m a tu rg ik e le m en t v azifasini
bajaruvchi, b ir b u tu n spektaklning asosiy m a z m u n in i tashkil etuvchi o m il
sifatida qaralaydi. U u m um iy k o n sertlarn i a rx ite k to n ik harakatini tash k il
etib, dram aturgik o m il sifatida b o sh q a o m illa r bilan m ontaj qilishda faol
aloqaga kirishadi.
Shoirona te a tr
S h e ’riyat te a trin in g d ram atu rg ik q u rilis h i s h e ’riy o b ra zla r, k a tta
um um lash m alar, epik voqealar tizm asid an tash k il topadi.
G a p konsert-spektaklning shaklida e m a s, d ra m atu rg ik to ‘qim aga k o ‘p
she’r, q o ‘shiqlar ja m boMgani kabi h o latlard a em as. Balki ch u q u r obrazlilik
www.ziyouz.com kutubxonasi
bilan to ‘Idirilgan yuksak sh e ’riyat ruhiyatiga olib chiqish, yuksak teatrlashtirilgan k o ‘tarin k ilik , p o e tik obraz singdirilgan b o lis h i kerak.
S h e ’riyat te a trid a s o ‘z m uhim roi o ‘ynaydi. K onsert voqealarining
um um iy tarkibida u m u m iy obrazlardan so‘zga alohida e ’tibor berilishi bejiz
em as. K.S.Stanislavskiy bekorga «Pyesada ham m a tashkil etuvchi elem entlar
b o ‘lsa-yu, so ‘z b o lm a s a , pyesa hissiz, ta’sirsiz, qiziqtirm aydigan b o ‘ladi»,
deb ta ’kidlam agan.
T eatrn in g h a m ish a lik talabi tilga b o lg a n harakatlilik, tilning, h a r bir
ishtirokchining o ‘ziga xosligi va poetik obrazliligi ham da konsert voqeligidagi
qo'llaniladigan so ‘zni o lzlashtirishga qulay boMishligidir. Bunga qo‘shim cha
holda so‘zlarning lo 'n d a , tushunarli b o lish i ham talab etiladi. K .S.Stanislav sk iy n in g k o n s e rt d ra m a tu rg iy a sid a s o ‘z m a te ria lin in g n ih o y a td a
m uhim ligini k o ‘rsatu v ch i so 'z in i eslasak, o ‘rinli b o la d i. «M ahorat bilan
yozilgan asarlard a b ir d o n a ham ortiqcha so ‘z boMmaydi, u yerda h am m a
so ‘z zarur va m u h im aham iyatli voqelikning o ‘q m ag‘ziga qancha so‘z zarur
bo ‘lsa, shuncha bor». S o ‘z q an ch a lolnda b o isa , ifoda shuncha aniq b o ‘!adi.
Rejissyor-dram aturg m a tn ustida ishlayotganida tom oshabinlar uni qanday
qabul qilishini tekshirib k o ‘rish kerak. A w alo, o ‘zini tom oshabinning o ‘miga
q o ‘yib, qayerda d iq q a t- e ’tibori oshadi, qayerda tushib ketadi, bilish zarur.
Bu yerda, o d a td a , so n iy a la r haqida gap ketadi. Bu kerak jarayon. S h u n d a
m antiqli, lo‘nda, an iq s o ‘zlar om m aviy voqelikda bexato nishonga uriladi.
Q anday qilib ssenariyning so‘z bilan qim m atini oshirish m um kin? Qisqa
ruboiy darajasida, shakl bilan m azm un birligida. Fikrteranligida. So‘z shunday
o ‘q boMsinki, to ‘g ‘ri borib yurakka tegsin. Shunda ssenariyning qadr-qim m ati
oshadi. T ezda ishga tu sh ib ketadi.
H a r qanday m a tn shakli, shu jihatdan sh e ’riy shaklda ham , boshidan
voqeabandlik boMishi kerak va dram atik taranglikda tuzilishi zarur. M uallif
bilan rejissyor m a tn n in g voqelikdagi harakatini topishi zarur. B o lm asa,
ssenariyga kiritilgan h a r b ir elem ent, dram aturgiyaning bir qism ini tashkil
etib, o ‘z holicha vazifalarni bajara boshlaydi. S huning uchun ssenariyga
qissago‘ylik elem en li kirib kelsa, uni ko‘rish va eshitish m um kin b o lg a n
so‘zlar topib, tom osha qiladigan obrazga aylantirish kerak. Eslatib o'tam izki,
bunday natijali h arak atd a om m aviy xor bo‘lib, sh e’r o ‘qishning m azm unan
emotsional ta ’siri nihoyatda kuchli bo'ladi. Bu imkoniyatning muvaffaqiyatlari
tugab qolgani y o ‘q. H a m o n o ‘z ta ’sirini yo‘qolm agan. K o‘p ovozda sh e’riy
so ‘zlardan foydalanish, cheksiz im koniyatlarni ochadi. U ning g‘oyaviyligini
chuqurlashtiradi va konsertning ta’sir kuchini kengaytiradi va m a’Ium darajada
oshiradi. T om oshaviy o b raz va so‘z sintezi — ham isha dram aturg bilan
rejissyoming oldida k o ‘ndalang tui^an m uam m o. U larning o lrtacha qiyosini
www.ziyouz.com kutubxonasi
topib, turli elem en tlarn i zaïgarona o ‘lch ab , u larni voqelikdagi d in a m ik
harakatga kiritish rejissyor-dram aturgning vazifasidir.
«..... S sen ariy h am , xuddi s h e ’rdek h a m ish a yuksak darajada o 'z ig a va
so ‘ziga ta la b c h a n b o ‘lishi, shu bilan birg a, q ay erd a so ‘zi y o ‘q tasviriy
m ahsulotlai£a ham , saxiylik bilan, kashf qilish m unosabati bilan yondashish
kerak. U n d a h a m y orqin , so‘zd an k u c h liro q m a ’no bor», — deb yo zg an
edi A.Avloniy.
Rejissyor-dramaturg tom osha ritmikasi va so ‘zlardagi obrazlilikning o ‘zaro
aloqasi spektaklning m ontaji vaqtida topiladi.
S o ‘z sahnasi bilan p an to m im o plastikasi, o m m av iy ep izo d lard a e m a s,
so ‘z va o m m av iy p a n to m im o (h a m m a h a ra k a t k o 'z d a tutiladi) tabiiy b irbiriga qo'shilishi kerak, bu his-hayajon o lc h o v id a pantom im o yuksak darajada
jo'shqin hissiyotlami talab qiladi. Ba’zan so‘z ruhiy yalong‘ochlanib qolganda,
plastik h arak at u n in g o ‘rniga, ruhiyatini k o ‘ta rish u c h u n q o ‘llaniladi.
O m m av iy sa h n alard a ham eshitib, h am k o ‘ruvchi obraz to p ish u c h u n
katta va ch ek in m ay d ig an diqqat kerak. Bu o b ra z la r tizim in in g b irlig id a
rejissyor-dram aturgdan yuksak m ahorat talab qilinadi. Shundagina ko‘tarinki
ruhda sa n 'a t asari yaratiladi. S huni alb atta ay tib o 'tish kerakki, eng m u h im
om il boMgan s o ‘z harak atid a, su x a n d o n n in g ax b o ro tli m atn i h a q id a h a m
suxandon m atn ig a ham bir xil jiddiy talab q o ‘yi!adi. K o ‘tarinkilik, ax b o ro t
xarakteridagi suxandon m atnida publitsistik elem entlarning ko'tarinki ru h d a
b o lis h i talab qilinadi.
S u x an d o n m a tn i o ‘zig ax o s b ad iiy -p u b litsistikani ifoda qiladi. S h u n d a
suxandon m atni konkret voqelik tizim iga tabiiy ravishda ovozlar bilan y a q in
aloqada bo ‘ladi.
Adabiy ssenariy va rejissyor izohlari
S senariy y o zilish n in g o ‘zi k atta ish q ilin g an lig id ir. Bu o ‘ziga xo s
tayyorgarlik jaray o n i. Bu vaqtda ju d a k o ‘p m ateriallarni o ‘q ib -o ‘rg a n ish ,
tanishish, balki obrazni ko'rish va m ateriallarn in g plastik yechim ini to p ish
ham dir.
Q a n d a y q ilib ad ab iy ssenariydagi ra n g -b a ra n g , turli x a ra k te rd a g i
m ateriallard an yagona kom pozitsiya tu zish m u m k in ? N ih o y a td a h a r xil
turdagi e p iz o d la rd a n , chiqish lard an m o h irlik bilan tuzilgan b ir b u tu n
dram aturgik a sar boMajak spek tak ln in g p o y d ev o ri-sp ek tak lin in g a so sin i
yaratish m u m k in ?
H a r gal yangi a sar ijodiy izlanishni ta la b qiladi. T o ‘g ‘risini a y tg a n d a ,
tayyor o ‘rganilgan resep td a em as, sh a b lo n n izom va q o id a la m i b u z g a n
www.ziyouz.com kutubxonasi
h o ld a, yangi sh ak l, yangi ta lq in , yangi yech im top ilad i. S ahnalashtirish
rejasida rejissyor adabiy ssenariy asosida, albatta ko‘p elem entli, ko‘p tizimli
sah n a to m o sh asin in g h a ra k a tin i hisobga olish shart.
B ular ham m asi sujet m exanizm lariga o ‘xshaydi. Bu b o ‘lim larning
birontasini qoldirish boMajak spektakl taqdiriga salbiy ta ’sir qiladi. Ommaviy
voqelikda birinchi darajali aham iyatga ega b o 'lgan narsa—tom oshabopligi.
Bu yerda dram aturgik kurash plastik kenglikdir. U o ‘zida aniq g‘oyaviy va
badiiy yukni n a m o y o n etad i.
O m m aviy vo q elik d a, ad ab iy ssenariyda alb atta rejissyor talqini bo'lishi
zarur. Bu alb atta ish d a v o m id a , ya’ni sahnalashtirish davom ida u yoki bu
epizodda o'zin in g aksini topadi.
Adabiy ssenariyda b ir vaqtning o ‘zida haqiqatdan rassom ga, bastakorga,
baleytm eysterga, s h u la r b ilan teng darajada aktyorlarga ham vazifalar
yuklatilgan b o la d i. U la r o ‘z h o lich a m ustaqil boM imlar b o 'lib , m ontaj
vaqtida yagona d ram atu rg ik to 'q im a d a ssenariyning aniq fikriga ham ohang
tarzd a q o kshilib, b ir b u tu n a sa r g‘oyasi va m azm u n in i tashkil etadi.
Biz yuritgan fik rlar h a m m a g a m a’lum , q o lla n ilg a n uslublar. Bu faqat
ssenariynavis va rejissyorlarga katta ko‘m ak b o ‘ladi. A lbatta, ham isha
muallifning iqtidori va dunyo q arash i hargal yutuqlarninggarovi bo‘ladigan
om ildir.
Bu chog‘da biz haqiqiy s a n ’at asari tug‘ilishiga guvoh bo'lam iz. Bu asar
qalblarga singib, o dam lai^a hayot go‘zallik va yuksak onglilik tushunchalarini
o ‘stiradi.
Biz n azariyotchilarga ish o n ib , u yoki bu jo n li ja ray o n bilan haqiqatni
o c h ib k o ‘rsatishga, u n i a lb a tta q o ‘llab-quw atlashga incilishimiz kerak. Bu
bizning am aliyotda u ch ray d ig an masala.
D ram aning epik shakli konsert dram aturgiyasiga yaqinroq. Mualliflarga
erk in ijod qilish im k o n iy a tin in g kengligi, m uallifga d ram atik harakatning
uyg'unligini, m ontajda o b ra z la r m unosabatini, asam ing ichki tizimiga kirib
boruvchi, izchil voqealarning rivojlanishini to ‘g ‘rid an -to ‘g‘ri tom oshabinga
yetkazish im ko n iy atin i b erad i. M u allifv atan p arvarlik g ‘oyasini nam oyon
qilishda, om m aviy vo q elik d a birin ch i daqiqadan boshlab yuzlab, minglab
tom oshabinlarning diqqatini to rta olishi, tom oshaning oxirigi daqiqasigacha
ularm n g d iq q a t-e 'tib o rin i u sh lab turishi kerak.
Asardagi h am m a obrazlard an dram atik tizim da em otsional ta ’sirchanlik
va yuksak darajada badiiy natija berishga yo‘naltirilganlik talab qilinadi.
B adiiy s h e ’riy a sa r, a y n iq sa d ram a, b irin ch i n avbatda, o 'z in in g
jilvadorligi bilan o 'q u v c h i va tom oshabinlarni o ‘ziga jalb qiladi va ularning
iztirobiga sherik bo'ladi,
www.ziyouz.com kutubxonasi
O m m av iy kon sert voqeligi sse n a riy sin i yaratish bu ju d a m u sh k u l,
m ashaqqatli va ko ‘p m ehnat talab qiladigan ish. U nga xuddi yangi pyesa yoki
kinossenariy yozgandek, juda jiddiy, m as’uliyat bilan yondashish talab qilinadi.
H a r b ir yangi ssenariy — bu y an g i m a v zu n in g y ec h im in i iz la sh ,
ta ’sirchan uslubini topish dem akdir.
R ejissyor-dram aturg
Biz endi estrada dram atuigiyasi va rejissurasi m uam m osiga turli nuqtayi
nazardan e ’tib o r qaratam iz. R ejissyor-dram aturglarning bu sohadagi y u tu q
va kam chiliklari haqida fikryuritam iz.
«Rejissyor-dramaturg» degan atam aning o ‘zi paydo bolganiga ham a n c h a
b o ‘lib qo ld i. A yniqsa hujjatli film lar, m u staq illik d an keyin paydo b o ‘lgan
turli-tum an film -studiyalam ing paydo b o ‘lishi m unosabati bilan «Rejissyord r a m a tu r g » ^ k o ‘payib ketdi. U lar o ‘zlari ssenariynavis va o ‘zlari rejissyor
sifatida yangi-yangi asarlary aratm o q d alar. X uddi shuningdek, d ra m a tu rg rejissyorlar h am borki, bularni h a m in k o r etib b o ‘lm aydi. «R ejissyordram aturg» b o lis h yaxshimi yoki «D ram aturg-rejissyor» b o lis h y ax sh im i,
degan savol tu g ‘iladi. Bu savolga ja v o b b erish qiyin. C h u n k i iste’d o d n in g
im koniyatlari cheksiz. Iste’dodli rejissyor, iste’dodli d ram atu rg b o ‘lish
m um kin, iste’dodli dram aturg h a m , iste ’do d li rejissyor h am , iste’d o d li
ak ty o r h am boMishi m um kin. B uni h e c h kim chegaralay olm aydi. L e k in
haqiqiy rejissyor talabga javob bera o lad ig an adabiy ssenariy yaratishi sh art.
0 ‘zining rejissyorlik mavqeyidan foydalanib, x om -xatala a sary o zsa, u n in g
so‘rovi q a ttiq b o ‘ladi va yom on a sa r sifatid a m a ’naviyatga, m a ’rifatga va
jam iy atg a k atta ziyon keltiradi, y a ’ni « C h u m c h u q so ‘ysa h am , q a sso b
so‘ysin» degan naqlga amal qilm oq kerak. A ks holda «rejissyor-dram aturg»
inqirozga uchraydi.
H ar bir ijodiy m ahsulotning q im m a tin i yuksak m ahorat hal qilg an id ek ,
bu m asalani ham katta tajriba, yuksak iste’d o d hal qiladi.
Bu m asalani h o zir erkin talq in qilish im koniyatlari tu g 'ild i. E stra d a
sa n ’ati om m av iy bayram voqealari h a ra k a ti o 'z in in g yetakchi m a y d o n ,
xalq sh o d iy o n alari bilan (u rf-o d atlar, o ‘y in la r, p a n to m im o , k arn a v a llar,
m asx arab o zlik o ‘y in lari, k o kz b o y la g ‘ic h la r, q iz iq c h i-a sk iy a c h ila rn in g
chiqishlari va hokazo) teatrlash tirilg an to m o s h a la r - m a ’no d in a m ik a si,
harak at energiyasi, plastik o b razli ifo d a la rd a n tashkil to p a d i, b u n d a
to m o sh a la r to ‘lqini hukm ronlik qiladi.
O m m av iy bayram to m o sh alarid a p lastik harak at m usiqasi h a ra k a t
tizim in in g qanaq alig in i k o ‘rsatu v ch i a so siy kuch h iso b lan ad i. O b ra z
www.ziyouz.com kutubxonasi
om m av iy voqelikning y o ‘n alish i b o ‘lishi bilan b ir q a to rd a , ssenariyning
dram atu rg ik asosi sifatid a m u h im aham iyatga ega.
«Plastik harakat m usiqasi» b o la ja k spektakl ssenariysining poydevorini
yaratish d a katta im k oniyatdir.
B o ‘lajak v o q e lik n in g p la stik a sin i «ko'rish» d ra m a tu rg sh o irn in g
zim m asid a em as, balki rejissyor zim m asida. M a’lum ki, voqelik izchilligi
shoirga tegishli, keng k o ‘lam li ja b h a rassomga tegishli. Rejissyor o ‘zining
ijodida ikki san’atni: vaqtinchalik izchillikva keng ko‘lam!ilikni chatishtirib,
b ir vaqtning o ‘zida «shoir» va «rassom » vazifasini bajaradi.
Rejissyor-dram aturg ssenariynavis bo‘lib yozayotganda, aw alo , voqelik,
ikkinchi navbatda, harakatlilik, uchinchi navbatda, voqelik va tom oshabinni
k o ‘zd a tutishi kerak, y a ’ni to m o sh ab in n i o ‘ziga ch ip etib tortadigan,
jo z ib a li b o lis h i kerak. B u la rn in g h am m asini m u ra k k a b qo rish n iag a
ay lan tirib , spektakl q o ‘y a d ig an , katta iste’dod egasi b o ‘lishi talab qilinadi.
«R ejissyor-dram aturg» m av zu n i aniqlab, t o l a ku ch n i sarflab, estrada
dasturi va spektakl yaratishga safarbar etadi. D ram aturgik vazifa, m a ’lumki,
tu rli xarakterdagi m a te ria lla rd a n iborat. Buni yagona m ontaj qurilm asiga joylashtirish rejissyorning zim m asida. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, konsert
dram aturgiyasini ishlashda va boshqarishda bosh vazifa rejissyorga yuklanadi.
Professional rejissyor ssenariyni m antiqan tushunish va fikrlashda m avzuni
dram atu rg d an kam bilm asiigi kerak.
R ejissy o r-d ram atu rg n in g roli nim adan iborat b o ‘Iadi? U n in g vazifasi
ijodiy yechim to p ish , o ‘z q arash larin i bildirish, om m aviy to m o sh a va
estrad a spektaklini yaratish.
A ytib o ‘tish lozim ki, kinem atografiya bilan estrada sa n ’ati va om m aviy
to m o sh a la rn in g k o ‘p n u q ta la rid a bir-biriga yaqinligi va o ‘xshashligi bor.
K in o rejissyor h am , e stra d a rejissyori ham ishni «toza oq qog‘oz»dan
boshlaydi. B ularning q o l i d a te a tr rejissyorlariga o ‘xshagan tayyor pyesa
y o ‘q. B ular a w a l o ‘ylab, keyin ssenariyni yozishadi. K ino va estrada
rejissyor-larining doim iy saqlanib turadigan aktyorlari y o ‘q, ularni rejissyor
o ‘zi yig‘ishi kerak. 0 ‘zining tavakkalchiligi bilan teatr ta saw u r qilolmaydigan
o c h iq m aydonga bir n ech a sah n alarq u rish i kerak. B unda keng ko‘Iamlilik,
q u lo c h n i keng yoyish, d in a m ik a talab qilinadi. S hu to m o n d a n kino va
estrad a ijodkorlari h am o h an g d ir.
Y ana k o ‘p n u qtalarda kinossenariy bilan om m aviy tom oshalar, estrada
ssen ariy larin in g d ra m a tu rg ik tizim qurilishida o ‘xshashliklar m avjud.
S h u n in g u ch u n k o ‘p in ch a kinem atografiya tajribasidan 0 ‘rganishadi.
«Rejissyor-dramaturg» bu s a n ’at sirini biladigan ijodkor sifatida ko‘zlagan
m aqsadini ssenariy yozayotganda dramaturgik asosning yaratilishida jonbozlik
qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
E strad a sa n 'a tid a h a r xil c h íq ish la r o 'zig a xoslikka ega, ularga shu
so h an in g m utaxassisi sifatida y o n d a sh ilm a sa , x ato qilib q o ‘yish m um kin.
M asalan, original janr. Bu janrni biladigan m utaxassis, a k ty o ry o k i rejissyor
o ‘z fantaziyasiga ega b o ‘lsagina n a m u n a li estrada sp ektaklini y a rata olishi
m u m k in .
A krobat chiqish d ram atu rg iy asin i tuzish da, k o ‘z b o y la g 'ic h navbati
yoki sh u n g a o ‘xshash c h iq ish la rn in g dram aturgik q u rilish in i aniqlash,
m utaxassislik nuqtayi nazari b ila n hal qilingan m avjud ja n rn in g tez
harakatlari-plastikasi, asbob-anjom larini yuksak iste’dodli d ram atu rg b o ls a
h am , y arata olm aydi. U faqat o 'y in h o latlarin i bilishi m u m k in , xolos.
R ejissyor-dram aturg yozilgan ssenariy asosida n o m erla r q o ‘yib, plastik
obrazlar orqali, ya’ni ssenariyda o ‘ylagan m azm unni keltirib chiqaradi.
Plastik partituradan tashqari, o ‘ziga xos uslubda ijro etish, estrada asarining
g'oyaviy-obrazli tuzilishi, uning falsafiy m azm unini yaqqol ko'rsatib berish
— bu rejissyor-dram aturgning z a ru r vazifasidir. R cjissy o r-d ram atu rg n in g
vazifasi k o ‘proq sirk o ‘y in larid a, y a ’ni m asxarabozlik, k o ‘zboylag‘ich,
hayvonlarni o ‘ynatish kabi c h iq ish ia rd a k o ‘rinadi.
E strad ad a so ‘z bilan ifo d alan ad ig an to m o shalarda rejissyor-dram aturg
m o ljallan g an aktyorlar uchun m o ‘ljallab noyob adabiy m ateriallar yaratishi
kerak. C h u n k i aktyorlarning ijodiy im koniyatlarini an iq bilishi, dram aturg
qurilishlarda obrazning o ‘m ini to ‘liq bilishi katta aham iyatga ega b o la d i.
M urakkab sharoitda ssenariy yozish va postanovka qilish u c h u n rejissyordram atu rg o ‘z oldidagi m u a m m o la rn i hal qilishi kerak. A sarning g'oyaviybadiiyligini, adabiy-badiiy p u x ta lig in i, m usiqa bilan, p la stik a sa n ’atning
bir-biriga em otsional jihatdan b o g ‘liqlig¡, ularning keng ko‘lamliligini to ‘g‘ri
jo y lash tirib , yagona bir sujet ipiga tizish kerak.
S ahna asarían rejissyor xulosasi bilan aktyorlarning ijrochiíigiga qarab
o'zgarib, yangi qiyofa tashkil qilishi m um kin. Bu yerda ssenariynavisga rejissyor
va aktyorlar «hammualliflik» qilgan boMadi. Bu «hammualliflik» guruhiga o ‘z
ta ’siri bilan aloqador yana bir shaxs bor, bu — tom oshabin. T om oshabin
spektakl uchun shunday ijodkorki, u xuddi rejissyor va a k ty o r kabi o ‘zining
em otsional ta’sirkuchi bilan spektaklni o ‘zgartirish m um kin. Bu tom oshabin
ta’sir kuchining o ‘tkir haroratiga bo g liq . Dramaturgik asaiga «M uallif rejissyor»,
«Aktyor tomoshabinlar» bo‘lganidek, «M ualliftomoshabin» ham bo‘lish¡ shart.
T o m o sh a asari to m o sh a b in siz kadrsiz asar b o ‘lg a n id ek , «R ejissyordram aturg» ssenariy ustida ishni tugatishi bilan ham ssenariynavis sifatida,
ham rejissyor sifatida yo ‘lga q o ‘yilgan asarning keyingi bosqichida ijodiy ish
bosh lan ad i. Bu am aliy ish b o ‘lib, spektakl yaratish deyiladi.
Adabiy asarni sahna asariga aylantirish bu o 'ta m urakkab ijodiy jarayondir.
Q og‘ozdagi jo n siz yozuv b ila n jo n li h arak at o ‘rtasida jid d iy to ‘qnashuv
www.ziyouz.com kutubxonasi
b o ‘lad i, n atijad a jo n li d in a m ik sa h n a harakati orqali to m o sh a sa n ’ati
dun y o g a keladi. K .S.Stanislavskiy t a ’kidlaganidek, «T eatr va dram aturgiya
b irb u tu n d ir. Ikki sa n ’at birligi natijasida, y a ’ni yozuvchi m ahorati va teatr
kollektivi yangi badiiy ja v o h ir - spektaklni yuzaga keltiradi» (tarj. H.M.).
Bu k o 'rin ish va tu r qurilishi, estrad a-to m o sh a spektakllarini yaratishda
ham so d ir boMadi. U ning yashash jarayonida, ya’ni o ‘ziga xos ijro voqelikning
d in a m ik dialektikasini dunyoga keltiradi. Estrada spektakli yoki om m aviy
to m o s h a b u oddiygina k o ‘rin ish la rn in g , turlarning yig‘indisi em as, balki
bu yangi org an izm dialektik h a ra k a t natijasida paydo boMgan, ham m a
k o 'rin is h la r, tu rla r say q allan g an , k o ‘rinishlari o ‘zgargan, m antirovka
qilingan, h a rb iri bilan o ‘zaro ichki bog'liqlikda, bir-biriga ta ’s ir o ‘tkazgan,
bir-b iri bilan ch am b a rc h asa lo q a g a kirishgan boMadi.
M a ’lu m k i, h a r qanday k o ‘rinishdagi tom osha sa n ’atini birlashtirganda
qaram a-qarshi kurash bo'ladi. Bu birlashtirish va moslashtirishda harakatning
d in a m ik energiyasi paydo b o la d i. Bu o ‘ta m urakkab jaray o n hisoblanib,
o ‘zining qonuniyatlariga ega.
M iso! u c h u n Q am ara K am olova rejissyorlikligida suratga olingan «Yo‘l
b o 'lsin » b ad iiy film ini olsak. H am id u lla Akbarov o 'z in in g m aqolasida
( « 0 ‘zb e k isto n adabiyoti va sa n ’ati» gazetasi, 2007, 11-m ay soni) shunday
y o z a d i: « ...« Y o ‘l b o ‘lsin» b a d iiy film in i k in o n i, h a q iq iy a sa rla rn i
qad rlaydiganlarquvonch bilan kutib olishadi. M azkurfilm ekran san’atining
m ustaq il asari b o ‘lishi bilan birg a, a srla r osha bizga yetib kelgan m isralar,
kuy, q o ‘shiq, pantom im o, raqs, q o ‘g ‘irchoq teatrining serzavq ko‘rinishlari
ta ’sirida ijod etilgan kom pozitsiyalar, ovoz vositalari, m ontaj yoMlari, turli
yiriklikdagi k ad rlar jilosi, ayniqsa nafis tasviri orqali saxovatli bobolarim iz
sa n ’atig a ik k in ch i u m r bergani b ila n hayratga soladi. H a, bu tasm ada
hay ra to m u z lavhalar, ijrolar, k ad rlar to ‘qnashuvi — bular m ustaqil ssenariy
zam in id a suratga olingan holda, o 'tm ish n in g badiiy tajribasi inkor etilmagan
b ir ta r z d a yaratilgan».
F a b u la d a - sujet qurilishida, o b ra z la r talqinida em as, asarning badiiy
tark ib i, p o e tik qurilishi, m ajoziy ifo d a la r qoMlanilishida a n a shu seziladi.
V o q e a la r tiz im i soddagina b o ‘yi y etg an qizning o'ylari, quvnoq kayfiyati,
n ih o y a t, ilk sevgisi uchq u n lari a la n g a olib, ishq o ‘tiga aylanishi tarixi,
a w a lo , tasv ir, s o ‘ngra ijro, b ir-b irid a n farq qiluvchi, lekin bir-birini
to ‘ldiruvchi kadrlarda ochila boradi.
Q a m a ra K am olova rejissyorlik m ah o rati bilangina em as, nozik tabiati,
estetik d id i, k ino shakllarini k o ‘ra bilish qobiliyati tufayli olijanob g‘oyani
boyitib, e k ra n g a olib ch iq q an . M a sa la n , ssenariy rejissyor tasaw u rig a
q o ‘y > I g a n film asosini tashkil q ilg an , rejissyorlik topilm alari bilan aktyor
www.ziyouz.com kutubxonasi
gavdalantirgan qiyofasi bir-biriga m os kelgan. B ir so ‘z bilan aytganda,
«R ejissy o r-d ram atu rg » vazifasi to ‘liq b a ja rilg a n . K o ‘pgina iste ’d o d li
rejissyorlar ssenariynavislikka q o ‘l urib, katta m uvaffaqiyatlar qozonganlar.
Ju m lad an , K om il Y o rm ato v - badiiy film lar u sta si, M alik Q ayum ov hujjatli film lar u stasi, u larning suratga oigan film larin i k o 'pchilik qism ida
rejissyor-dram aturg sifatida ko'rinishgan. B a ’z a n ham m ualliflik qilishgan.
B undan k o ‘rinadiki, iste ’dodli rejissyorlarim iz C h a rli C h ap lin , A leksandr
Dovjenko kabi ja h o n kinosi ustalari izidan b o rib , rejissyor-dram aturglikka
q o ‘l urishgan va u d d a la sh g a n . Biz o ld in g i b o b la rd a ay tg a n im izd e k ,
dram aturglik rejissyorlar to m o n id an su iste’m o lc h ilik k a borsa, sa n ’at va
jam iyat katta m a ’naviy zarar k o ‘radi.
Bizga m a’lum ki, h a r q anday ijodiy ja ra y o n m uallifning shu sohaga
boMgan cheksiz m u h ab b atid an kelib c h iq a d i. M a sa la n , u sevib ssenariy
yozsa, sevib sahnalashtirsa va sevib o ‘ynasa, sh u n d a bitta ijodkor tafakkurida
ijodiy jarayon oson kechadi va ko'zlagan m aqsadga erishadi. Shuning u c h u n
«rejissyor-dram aturg»ning ongida kom pleks ijod tu rlari b ir butun va k a m ko'stsiz gavdalanishi kerak.
Biz «rejissyor-dram aturgolarning ro ky x a tin i u z o q davom ettirish im iz
m um kin. M asalan , Shu h rat A bbosov, H oji A h m a r kabilar ham bu y o ‘ld a
anch a m ehnat qilishgan.
Om m aviy tom oshalar va estrada konsertíari rejissyor-dram aturglar ijodida
alohida ah am iyatga ega. C hunki to m o sh alar va ko n sert voqeligiga a lo h id a
shoironalik bag‘ishlaydi.
BoMajak spektaklning ssenariysini sa h n alash tirish d a, uning poydevorini
yaratishda rejissy o r-d ram atu rg sh o iro n a e rk in fik r yuritishni o ‘z o ld ig a
m aqsad qilib olishi kerak. Bu unga izchil o b ra z yaratish im k o n iy a tin i
beradi. Bu m an tiq iy izchillik aql k u ch in i e m a s, balki ijodiy ja ra y o n n i
tabiiy his qilib, k atta t a ’sir kuchiga ega b o ‘lg an a sa r tug‘ilishiga sa b a b
boMadi. Bu h o la td a sh o iro n a obraz m a n tiq a n asosli fikrlarni quvib o ‘tib ,
m antiqiy q u rilm an i aniqlab beradi. S h u n in g u c h u n rejissy o r-d ram atu rg
b iro v n i h a y ra tg a so lish u c h u n o ‘zi h a y r a tla n g a n b o ‘lish i k e r a k .
T o m o sh ab in lam i xursand qilm oqlik, u la rn in g ruhiyatiga yorugMik o lib
kirmoqlik u ch u n o ‘zining yuragida y o ru g lik n i his qilm og‘i kerak, h a q iq a tn i
yuzaga keltirish u c h u n o ‘zining yuragidagi h a q iq a t oddiy va h a q q o n iy
b o lis h i kerak.
Ssenariydagi shoirona obraz, uning plastik tom onini ham da tom oshaboplik
xususiyatini h am bo'lajak voqelikda q a n d a y o ‘rinlashtirishni an iq b e lg ilab
berish talab etiladi.
S h o iro n a , o b ra z li q u rilish — k o kp q iy o fa li va k o ‘p to m o n la m a
7 -
H .M u h a m c d a l i y c v
97
www.ziyouz.com kutubxonasi
ko‘rinishdir. R e jissy o r-d ra m a tu rg sp ek tak ln i sh u n d ay tuzish kerakki,
shoirona o b razlilik jo y id a , o ‘zining kenglikdagi harakati vaqtida uning
erkinligini hisobga o lish i kerak. Rejissyor b o ‘lajak sahna asarini yaratar
ekan, erkin sh o iro n a hikoyasiga kelganda, m aishiy detallardan voz kechishi
kerak b o la d i.
T om osha q u rilish íd a h a r qanday tafsilot nafaqat m azm unni ochishga
xizm at qilishi k e ra k , b alk i tom oshaviy k o ‘rin ish d a sh o iro n a istiora,
ko‘tarinkilik, m u b o lag ‘ali, qasidali b o lish i yoinki o 'tk ir hajviylik boMishi
talabqilinadi.
Bu o ‘rinda «keng koMamli obraz»ni tu sh u n m o q kerak. C h u n k i gap
d ram atu rg ik y e c h im u s tid a kety ap ti. Bu to m o sh a d a ko‘p e p iz o d la r
m ezansahnalardan sotsial m azm unga ega b o lg an , ramziy m a’nodagi obrazlar
o ‘sib chiqadi.
Bu publitsistik estrada tom oshalarida o ‘zining pozitsiyasini, munosabatini
niqoblab, psixologik d ra m a tug‘dirmaslik kerak, balki barcha yuzaga kelgan
sohaviy im koniyatlar bilan dram atik xarakterlar bilan birga realistik dram atik
od am lar yoki u m u m la sh g a n ram ziy obrazlar boMishi kerak. Rejissyorga
shunday im k o n iy at tu g ‘ilsinki, u qah ram o n lik , vatanparvarlik, fuqarolik,
b u rc h , q ish lo q , s a n o a t, ch o rv a firm alarn in g ferm erlari va ularn in g
m ehnatk ash larin i y u q o ri yuksak tu sh u n c h a la r bilan nam oyish eta olsin.
B unda salbiy h o la tla r — davom etib kelayotgan n o jo ‘ya harakatlar aks
etmaslik kerak. C h u n k i b u nday holatlar ko‘proq hajviy plakatlar tomoshasiga
xos. U ning ja n ri bosh q a.
«Plakat» d e g a n d a , m asala j o ‘n, sodda, sxem atik, quruq hal qilingan
jan r, quruq targM botchi, degan fikr tanqidchilarning orasida paydo ¿ o ig a n .
Aslida esa «plakat» o 'z in in g m a ’lum shoironaligiga ega. Bu aniq, tushunarli,
m aqsadga te z e r is h a d ig a n , x ato siz in tilish la rd ir. U n d a fikr lo ‘n da,
ezm achilikdan y iro q , siyosiy asosda qurilgan, yuksak saviyada nam oyish
qilib k o ‘rsatilgan a sa r b o ‘lishi kerak.
P lakatning o b razlilig i n im ad a? P lakat ram ziy u m u m lash m ad a u yoki
bu hodisaning k o ‘p g in a tip ik to m o n larin i o kzida aks ettirgan boMishi
kerak. U tez va h o zirjavobligi, fikr yorqinligi va aniqligi kabi sifatlari bilan
ajralib turadi. Ijo d k o r p lak at ja n rid a ish la re k a n , b irm u n ch a cheklangan,
lekin nihoyat d a ra ja d a tala b c h a n lik bilan tur rivojiga hissa qo'shgan b a’zi
e le m e n tla rd a n v o z k e c h g a n h o ld a , o ‘zin in g m a ’lum im k o n iy at va
sharoitidan kelib c h iq ib , a sa ry a ra tish i kerak.
P lakat an iq fu q a ro lik b u rc h in i h a m m a d a n k o ‘ra o ‘z id a y o rq in ro q
aks ettirishi z a ru r. U y e rd a psixologik o ‘yin lar — yarim to n d a, pichirlab
x o 'r s in is h l a r k e tm a y d i. P la k a tn in g x u d d i o ‘q d e k u c h q u r, x u d d i
www.ziyouz.com kutubxonasi
ch aq iriq d e k a n iq , k eskin va a n iq m a q sa d g a y o ‘n a ltirilg a n boMishi ta la b
etiladi.
P la k a tn in g m a z m u n li va d av r n a fa sin i b e ris h i, yorqin k ela ja k k a
boshlovchi so ‘zlarn i top ib , badiiy tasv ird a k o ‘rsatishi «Oyina» tasviriy
plakatlarida o ‘zin in g yorqin ifodasini to p m o q d a .
«M ustaqillik», «N avro'z» kabi xalq b ayram lari tom oshalarida m aqsadga
m uvofiq, ijobiy m a ’n o d a plakat o ‘z ifodasini n a m o y o n qilm oqda. U n in g
m aqsadi k o ‘p ro q rejissy o r-d ram atu rg larn in g tu r talablariga to ‘la ijo d iy
barkam ollik bilan yondashishi natijasida ro ‘yo bga chiqm oqda.
Y an a bir jih a ti — texnikalashtirish.
H ozir shunday jarayon ketyaptiki, om m aviy estrada tom oshalarini texnik
vositalar ishtirokida yanada chiroyli va g o ‘zal h am yoqim li qilib n a m o y o n
etish uchun ovoz kuchaytirish dekoratsiyalari nurli m usiqalari bilan b ezash
yo‘lga qo'yilgan. O m m aviy tom osh alard a sam o ly o tlar, vertolyotlar, h a rb iy
qism lar, harbiy m ashinalar, m ushakbozlik, k u chli yorituvchi ap p a ra tla r,
puflash orqali turli shaklga kiradigan figuraiar, deijabllar, m azmunli yozuvlam i
ko'tarib uchadigan sharlar, turli rangli n u rla r o ‘yinini tashkil qiladigan
apparatlardan foydalam aslik to m o sh a la rn in g rangsiz, o q -q o ra k in o d a y
qiziqarsiz b o ‘lib qolishiga olib keladi.
T exnikalashtirilgan om m aviy voqelik k inem atografiyachilar to m o n id a n
ishlab chiqilib, sh a rt-sh a ro iti n u q tay i n a z a rid a n (kinoplyonka o p tik a ,
fonogram m a, sy o m k ach i, ovoz yozuvchi, y o ritu v ch i g u ru h lar va h o k a z o )
texnika va sintez sa n ’ati kino san ’atining k undalik ish uslubidir (shuningdek,
bu jarayon televideniyeda yanada m urakkabligini q o ‘shib qo'ysak boM adi).
S a n ’at bilan texnik an in g aloq ad o rlig ig a q arag an d a , kino o m m a v iy
voqelikning m u n ta z a m ishtirokchisi, deb h isoblanadi. Bizning om m av iy va
estrada voqeliklarim izga kino m ateriallaridagi texnika m urakkabliklari h a m
qo'shiladi, bu jarayon ishni yanada m urakkablashtiradi. Shu bilan bir qato rd a,
minglab tom oshabinlam ing ko‘z o‘ngida kino va televideniyeda tom oshabinlar
ish jarayonida ishtirok etmaydi. Bugun boMmasa, keyinga qoldirish m u m k in .
Lekin o m m av iy va estrada v o q ealik larig a ju d a katta m as’uliy at va
javobgarlik hissiyoti bilan yondashib, ish tirokchilar, sujet va kom pozitsiyani
intizom bilan va tadbirning aniq vaqtda b o sh lan ib , aniq vaqtda tugatilishini
ta ’m inlash rejissyor-dram aturg zim m asidadir.
Bugungi k u n d a shu narsa m a ’lum b o ‘ldiki, s a n ’at va te x n ik a n in g
ch am b arch as aloqadorligisiz v a q tin c h a lik s a n ’atd a badiiy b ir b u tu n lik k a
erishish m u m k in em as.
Hozirgi zam o n keng k o lam li, v aqtinchalik sa n ’at texnikaning o rganik
quyishmasiga aylandi. Texnika sahna sa n ’ati voqeligining to'qim asiga kirib,
www.ziyouz.com kutubxonasi
tabiiylikni tashkil qildi. K o ‘p turli, ko‘p pillapoyali tizimning aj rai mas elementiga
aylandi. Texnika im koniyatlarini bilish, uni om m aviy voqeükka va estrada
speklaklida q o ‘l!ash rejissyoming bajarishi lozim bo'Igan vazifasiga aylandi.
B uning u c h u n rejissy o r-d ram atu rg o 'z m alakasini m u n tazam ravishda
oshirib borm og‘i kerak b o la d i.
Rejissyor montaji
R ejissyor-dram atuig m ontaj uslubidanfoydalanib, «chiqishlar montaji»,
«epizodlar m ontaji», « k o ‘z boylag‘ichlar m ontaji» va hokazo m ontajlam i,
estrada va om m aviy voqelikni, turli xildagi, turli turdagi materiallarni «yig‘ib»,
m antiqan asosli m u siq a li-sa h n a asarini dunyoga keltiradi. S huning u ch u n
m ontaj uslubiyati m u am m o si bilan to ‘qnashishga to ‘g‘ri keladi. Bu bevosita
sahnalashtiruvchi rejissyom ing ishidir.
Plastik o b razlarn i sp ek tak ld a bir ipga tizish bu h a r bir m ustaqil
elem en tn i boshqa e le m e n tla r bilan aloqada b o g‘lash, dinam ik qurilishda
h a r birining o ‘z vazifasi va o ‘z o ‘rnida q o llash d ir.
Konsert dramaturgiyasida eng ta’sirli vosita —epizod va chiqishlardir. Chiqish,
bu aniq, tugallangan m a’lum bir shaklga, tuiga ega bo‘lgan element hisoblanishi
ham m aga kunday ravshan. Bu she’ro 'q ish yoki yakkaxon, balki x o rq o ‘shig‘i,
raqs, pantom im o, sh u n g a o'xshagan chiqishlar boMishi m um kin.
R ejissyor-dram aturg q o ‘lida chiqishlar konsert qurilish materiali sifatida
sh u n d ay vazifani bajarish i kerakki, xuddi te a tr dram aturgiyasida h ar bir
sahna alohida o ‘zining vazifasini bajarganidek. C hiqishlar, m a’naviy epizod
xarakterining z a ru r q ism i hisoblanadi.
C hiqish va ep izo d larn i dram aturgik o ‘zaki m aijon qilib tizish, um um iy
m azm u n g a b o ‘y sin d irish , m azm u n n in g ochilishida k atta xizm at qiladi.
E pizodlarning ijro v aq ti katta em as, nari borsa, 12-15 daqiqani tashkil
qiladi. E stradaning ay rim konsert chiqishi, kengroq, salobatliroq b o ‘lsa va
o ‘zida mustaqil ichki dram aturgik tugallanish b o isa , u epizod o'rniga o ‘tadi.
T adqiqotlar shuni k o ‘rsatyaptiki, om m aviy teatrlashtirilgan tom oshalar,
estrada spektakllari so ‘nggi yillarda o ‘zining hayotiy ekanligi bilan ishonchli
ravishda « chiqishlar m o n taji» ssenariy asosi bilan rejissyor tizim ini ta sh ­
kil etm oqda.
« E p iz o d la r m o n ta ji» , « c h iq ish la r m ontaji» u z u q -y u lu q voqelikni
h o zirg i z a m o n b ir b u tu n to m o sh a sig a a y la n tirib y u b o rad i. U xoh
o m m a v iy to m o s h a y o in k i e stra d a spek tak li boM sin, to m o sh a b in g a
e m o tsio n a l t a ’sir e tis h , m a v z u n i c h u q u rro q o c h ib , g ‘oyani yaqqol
k o ‘rsatib b erishi kerak .
www.ziyouz.com kutubxonasi
T a ’sir o ‘tkazish sifati e ’tiborli d a ra ja d a b o lm o q d a .
R ejissyor-dram aturg siyosiy-ijtim oiy, badiiy m ateriallardan tuzilgan bir
b u tu n k om pozilsiya yaratish u c h u n , ichki b u tu n lik n i an iq ifo d a qilish va
m antiqan asoslash uch u n rejissyor sochilgan parchalarni m a ’lum b ir m a ’no
atrofiga birlashtirib «yurgizadi» va p arc h a la rn i qiyosiy so lish tirm a sd a n ,
balki y agona m aqsadga y o ‘naltiriladi.
S h u n in g u c h u n spektaklning m o n ta j tizim i — bu faqat o ‘yin p a rc h a la rining em o tsionalligini b irlashtirish em as. Bu tizim aso sid a g ‘oyaviym a’naviy «yig‘m a»larning y o lin i aniqlash va yo‘nalishini belgilab berishdir.
O m m av iy voqelik va estrad a to m o sh a la rid a b ir tekis silliqlik qidirish
em as, balki voqelikdagi keskinlikni rivojlantirish talab etilad i. K eskinlik
uni yuksak badiiylikka ko'taradi.
Rejissyor-dramaturg tomoshaviy va tu rla ro ‘rt&sidagi qaram a-qarshiliklam i
silliq lash tirish em as, balki u la m i b irla sh tirish d a m o n ta j q u rilish id ag i
k e sk in lik n i qiy o slash bilan q a ra m a -q a rs h ilik n i riv o jla n tiris h k erak ,
«keskinlashtirish» — siy osiy-ijtim oiy m avzularda sah n a la sh tirish rejasida
boMishi kerak va g ‘oyaviy yo'nalishda badiiy obraz sifatida o ‘z o ‘rnini topishi
zarur. «Keskinlik» yuqori darajaga chiqqandagina tom osha dram atuigiyasini
tashkil etadi.
Ju d a k o ‘p obrazlilik e le m e n tla rid an silliq, bir m aro m d a rivojlanadigan
voqelik tuzish bu bem aqsad ishdir. «C hiqish m ontaj»lari voqelik harakatini
m utiaq o boshqa y o ‘nalishda, y a ’ni keskin q aram a-qarshilikka qiyoslashda,
bir-b irig a keskin plastik e le m e n tla r, keyingi ep izo d d a o ld in g i ep izoddagi
holatn i tak rorlam aslik, a n iq r o g ï, u bilan kurashga o 'tis h i, k u tilm ag a n d a
tayyorgarlik ko‘rilmagan dram atuigik portlash, bu yuksak kuchli em otsional
va m azm u n li kulm inatsiyasi m a h o b a tli spektaklga olib k eladi. R ejissyord ram atu rg ixtiyorida to m o sh a b in g a n im an i q an d ay y o ‘n altirish vazifasi
yuklanadi. U n d a m ontaj qurilm asida qaysi bir n om erni y o rq in ko'rsatishni
b irin ch i planga olib chiqish ixtiy o ri bor.
Bu m u a m m o va c h iq is h la r b ir b u tu n s p e k ta k ln in g m a z m u n iy
kulm inatsiyasiga borib tutashadi.
K ulm inatsiya - bu m azm u n h is-h ay ajo n p ru jin asin in g en g baland
nuqtasiga k o ‘tarilishdir, butun spektakl voqeasidan ko‘zlan g an m aqsadning
ro ‘yobga chiqishida ichki tu y g ‘u bilan sah n a asarini m u sta h k am lash d ir.
K ulm inatsiya om m aviy harakatning qoq o ‘rtasida yoki keskin to ‘qnashuvda,
yakunga yaqinlashganda, b a ’zan h a tto sp ektakl-konsertning y ak u n id a ham
bo'lish i m um kin.
R ejissyor-dram aturg k u lm in atsiy an i an iq lab, b a rc h a ich k i va tashqi
voqelik h arak atini shunga o lib kelishi kerak. K u lm in atsiy a u c h u n barcha
www.ziyouz.com kutubxonasi
spektakl elem entlarini tayyorlash tu rli dram atik yo‘nalishlarning nam oyon
b o ‘lish in i ta ’m inlab, faqaî k ulm inatsiyaga ishlashini ta ’m inlashi kerak.
K u lm in atsio n nuqtani a n iq lab , u n i ishlash uslubi bor. Bu kulm inatsiya
o ld i ta d b iri hisoblanadi. Bu m asalaga nihoyatda jid d iy e ’tib o r bergan
S .E yzenshteyn shunday yozadi: « S a n ’atda portlash, ayniqsa «ko'tarinkilik»
porllash hissiyoti shunday form ulaga quriladiki, portlovchi aktyorlar birlashib
«portlash»iga 0‘xshaydi. U yerda boMganidek, bu yerda bo'lganida ham , kuchli
k u c h la n ish yig'ilib, taranglik hosil qiladi. S o 'n g ra 0 ‘zining ram kasi ichida
p ortlay d i. Va katta kuch b eh iso b m ay d a va yirik parch alarn i uloqtiradi.
Q iz ig ‘i sh u n d a k i, a g a r m a q s a d to m o n b e rila y o tg a n u rg ‘u bilan
m a n z a r a n in g o ‘rtasid a « k u tilg an p orllash» so d ir b o ‘lm a sa, a sard an
k o ‘zla n g a n m aqsad yaxshi n atija berm aydi».
P o rtla sh yuqorida yuksak v oqelik, harakatning qaram a-q arsh i kuchlar
bilan keskin kurashganida hosil b o ‘ladi, ba’zan bolm aslig i ham m um kin.
U m u m a n portlashsiz o ‘tib ketishi h a m m um kin.
K o n se rt d ram aturgiyasida o m m a v iy bayram tom oshasi o ‘zining k o ‘p
turlilig i b ilan ep izo d lar voqeligiga, liar bir epizod o ‘zining tabiatiga k o 'ra
tugallangan kichik spektakl hisoblanadi. 0 ‘zining rivojlanishi, kulminatsiyasi
va y e c h im i bor. Bir n ech ta k u lm in asiy a boMishi ham m aga ayon narsa.
K u lm in atsiy a nuqtalarini belgilashda o'ziga xos «kulm inatsiyalar» ham
sh u n in g ichiga kiradi, bu h am rejissyor-dram aturgning an iq vazifasidir.
B uning u chun bir nechta katta, birlashgan, yaxlit repetitsiyalar o'tkazish
u c h u n v aq t topish alb atta kerak. Q o g ‘ozdagi kulm inatsion belgilangan
n u q ta la r faqat taxm iniy tushu n ch ad ir. Aniq m anzara um um iy «progon»dan
key in , rejissyor om m aviy h a ra k a tn i b ir butun m ontaj qilgandan so ‘ng
aniq k o ‘rinadi.
M o n ta j uslubiga misol ta riq a sid a te a tr san ’ati va om m aviy to m o sh alar
k o ‘la m id a rejissyor M arat A z im o v n in g ishlarini k o ‘rishim iz m um kin.
«U sm on Nosir» (N .Rashidova asari), «Jinoyat ustida ushlansin» (H .M uham ­
m ad a sa ri) m illiy te a tr s p e k ta k lla ri va ju d a ko‘p o m m a v iy bayram
tom oshalarining har birida m ontaj tizim i alohida belgilangan, voqelik bo'lgan
qisq a e p iz o d la rd a , h ar b ir e p iz o d n in g ichki tugallik bilan yakunlanishi,
s a h n a v a q t i n i n g m u r a k k a b a t m o s f e r a s i d a m u s ta q il y a s h a s h i
u m u m h a ra k a tn in g spektakl y o 'n a lis h id a uyg'unlashganligi ta ’m inlangan.
E pizodlar bir o ‘zakka bog‘lanib, u lan g an d a, qiyoslanganda o ‘zgacha yuqori
s ifa tli
m azm u n k o ‘rinadi.
D in a m ik m ontaj tizim id a, sp ek tak l qurilishida te a tr rejissurasi turli
te atrla r, k in o , estrada va sirk kabi o 'z in in g shaklini topadi. T urli elem entlar
www.ziyouz.com kutubxonasi
va ja n rla rn i sintez q ilin ib , u larn i yagona m o n ta j ipiga tizib, ham m a
elem en tlar ishlaydigan qiziqarli tom osha paydo b o 'la d i va yagona tom ir
urishi bilan harakatga keladi.
Mayerxold m ontaj tizim ining asoschilaridan biri sifatida ko‘p qadrlanadi.
E strada voqealigida estrad a chiq ish i, o ‘z n a v b a tid a, b ir b utun, ichki
to m o n d a n tugallangan chiqish hisoblanadi. Bu y e rd a haqm izki, estrada
chiqishlari aniqlangan va qabul qilingan. Shunday ekan, «attraksion montaj»,
«epizodlar m ontaji»ni estrada spektaklida o m m av iy to m o sh alarn in g rangbarang k o ‘rinishlar¡ bilan teatrlashtirilgan k o n se rtla rid a ishlatishga to ‘la
haqlim iz. M a’lum ki, bu «C hiqish m ontajlari» h a q id a k o ‘p m arta gapirildi.
Oxiigi sharoit boMajak k o ‘p turli om m aviy to m o sh alarin i aniqlashda, ularni
rivojlantirishda favqulodda katta aham iyatga ega.
A ttra k sio n la r, b ir-b iri b ilan b irlashgan va y a q in a lo q ad o r, jid d iy
tashkillashtirilgan dinam ik tizim ga ega, buning u stid a «attraksionlar»da bir
butun tugallangan elem entlar ham b o lish i m u m k in . M asalan, a) m onolog;
b) q o 'sh iq ; d) dram atik epizod; e) raqs; í) q iziq ch ilik sah nalari; 0 akrobat
chiqishlari; h) m asxarabozlik reprizalari kabi. Bu jih a tid a n elem en tlar
«attraksion m ontaj» tuzilishida estrada san ’atiga yaqinligini his qilasiz. H a r
holda tu rjih a td a n u larn in g q an d a y d iry a q in lig i bor.
Rejissyor ixtiyori bilan m ontaj qilib birlashtirilgan attraksionlar dinam ik
qurilishga ega. M aydondagi xalq teatrlaridan tortib, dram aturgiya ham uzuqyuluq, beboshvoq voqelik edi. M o n tajd an s o ‘ng b ir b u tu n dram aturgiya
shakllanadi (qiziqchilar, ot o ‘ynatuvchilar, ayiq o 'y n atu v ch ilar, qo‘g‘irchoqbozlar tom oshasini eslang).
San atda bironta k o ‘rinish o ‘z holicha, y a ’ni b ir-b irig a ta ’siretm asd an ,
bog lanm asdan paydo b o ’lm aydi va y ash am ay di, u m u m rivojlanishdan
tashqari. Tabiiylik om m aviy voqelik turi, e strad a s a n ’ati d oim o yangilanib
boradi. U nga kino, teatr, adabiyotning ta ’siri ju d a k a tta b o la d i.
0 ‘sib borayotgan estrada va om m aviy bayram to m oshalari bilan parallel
ravishda rivojlanib, birlashdi. M ontaj qurilniasida dram aturgiya o‘z nuqtasini
topdi. M ontaj harakatida rejissyoming obrazlar h arakati shakning tuzilishini
topgach, oxir oqibatda, estradaningyirik to m o sh alari shakllandi. Estrada va
om m av iy to m o sh a la r rejissyorlari hozirgi z a m o n te a trla rid a n tajrib a
o ‘rganishlari kerak. Bu professional m ahoratni o shiradi, ko‘p turli chiqishlar,
epizodlarni sahnalashtirishda, y o lc h i yulduz b o 'lad i.
S huning u c h u n , m ash h u r rejissy o r-d ram atu rglarning ijodiy uslublarini
o ‘iganish b o la ja k rejissyor-dram aturglarga estrad a va om m aviy tom oshalar
spektakllarini y aratishda ju d a katta ijodiy x a z in a b o lis h i, shubhasiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Vaqt va ritm
R ejissy o r-d ram atu rg d a eng k o 'p tak ro rlan adigan vositalardan b in V aqt va ritm . R itm , rejadan tashqari sahn alashtirish tu sh u n ch asi, lekin
vaqtday keng tushuniladi. Bu hayot ritmiga, sa n ’at ritmiga ega, lekin ikkalasi
ham b ir-b irig a ch a m b a rc h as bog‘liq.
Vaqt ritm i d a v rn in g to m ir urishi, ijodkor ahlining ijodini belgilaydigan
o ‘lchov birligi. H a r bir ijodkorning vaqt va ritm i asosini izlab topish
m uam m osi m u h im o 'rin d a turadi. Bu og‘ir va m ashaqqatli izlanishdir.
G ‘afur G ‘u lo m v aq tn i shunday ta ’riflaydi:
A ziz asrim izning aziz onlari
Aziz odam lardan so‘raydi qadrin,
F ursat g‘a n im a td u r sh o h satrlar-la
B ezam oq chog‘idur u m r daftarin.
R itm v a q tn in g a n iq jaray o n in i, h arak atn i his qilishdir. H a r qan d ay
voqelik h arak at jaray o n id ir. H arakatni his qilish jarayoni ritm ini aniqlaydi.
D a rh a q iq a t, s a h n a asarida ritm kuchli konstruktiv om il hisoblanadi.
Rejissyor qoMida vaqt ritmi dramaturgiya elementi hisoblanadi. Zero, vaqtincha
siljish va q o ‘shilish s h e ’riyat teatriga xosdir. B undan om m aviy voqelikning
dram aturgiyasi tu g ‘iladi. D avr to m ir urishi o ‘tm ishga qaytish yoki bir
daqiqa kelajakka n a z a r tashlash im koniyatini tug'diradi.
R itm ni keng koMamda ta sa w u rq ilsa k , vaqt ritm ekanligini his qilam iz,
u falsafiy k ateg o riy ag a aylanadi. O 'z id a c h u q u r fikrli va tarixiy aloqalar
voqeligini n a m o y o n qiladi.
K onsert v o q elig id a tarixiy vaqt shartli ravishda hal qilinadi. M uhim
tom onlari hisobga olinib, m ayda detallarga to ‘xtalib o ‘tirilmaydi. U n d a yuz
yillik vaqt b ir y a rim soat ichida o ‘zgarm aydigan qatnashuvchilar bilan
voqelikni n a m o y o n etadi. V aqtinchalik q o ‘zg‘alish, vaqtinchalik aralashish,
birlashish, u m u m la sh tirish , har xil k o ‘rin ish lar yagona m azm un qobig‘ig a jo b o ‘ladi.
Bu y erda v aq t siljishi turli zam o n larn in g p archalari m ontaj natijasida
um um lashib, b ir-b iri bilan qo'shilib, k o ‘p turlarning birlashishidan yagona
parcha hosil b o ‘ladi. Rejissyorlarning dolzarb m uam m olaridan biri o'zig a
kerakli ritm n i to p a olishdir.
O m m aviy v o q e lik d a h am d a estrad a spektaklarida agar ep izo d lar va
chiqishlar ko‘p b o ‘lsa, ularning ham m asining o ‘z ritmikasi b o lad i. H am isha,
albatta p a rc h a e p iz o d va chiqishlarni bir m arom ga keltiruvchi um u m iy
ritm ni to pishi k erak . Bu natijaga faqat yig‘uvchi m ontaj uslubi orqali
www.ziyouz.com kutubxonasi
erishiladi. Bu boshqaruvchi ritmi b o lib , b o sh q a epizod va chiqishlar ritm in i
tartibga keltirib, u m u m iy ritmga h am o h an g lash ad i. O m m aviy voqelikning
ritm ik asosi, a n ’anaviy teatrlarga n isb atan a n c h a faolroqdir.
R itm ik asos b a rc h a spektakl u c h u n , x u d d i shuningdek, e p iz o d la r va
chiqishlar uch u n yaratiladi. Ritmning ayrim epizodlarda o ‘zgarishi kuzatiladi.
Q ayerd ad irtezlash ad i, q ay erd ad irto ‘xtab turish zarurati tug‘ilishi m u m k in .
Rejissyor ritm o ‘zgarishlarini b arch a e p iz o d la rn in g ritm ini kuzatib, b u tu n
spektaklning ritm ini m arom iga keltirishi zaru r.
R itm hayot o q im in in g oMchovi, d a v rn i h is qilish. R itm bu uzlu k siz
bir m aqsadga b o ‘ysundirilgan h a ra k a tn in g rejissyor to m o n id a n k a s h f
q ilin ad ig an sp e k ta k l e le m e n tid ir. R itm sp e k ta k l q u rilish id a m o n ta j
sistem asidagi kuchli om ildir. M o n taj v a q tid a spektakldagi h a r b ir e p iz o d ,
har bir chiqish o ‘rni o ‘zgartirilsa h a m , rejissyorlar uchun yag o n a ritm ik
birlik b o ‘lib, u ritm ik kom pozitsiya y a ra tish i m um kin.
Spektaklni m ontaj qilayotganda re jisso rk o ‘pgina m ontaj boM aklaridan,
o ‘zaro p a rc h a la rn in g ichki m u n o sa b a tla rid a n ritm n i topib oladi. M o n ta j
ritmi asosiy voqeani kurash liarakatidan oladi. S hu bilan m azkur im koniyatni
ongli ravishda boshqarish m um kin.
B ulardan ko‘rinib turibdiki, rejissyor-dram aturg uchun ritm n ih o y atd a
m uhim om il ekan.
Interm ediya
Biz tom oshaviy va tu rg u ru h la rig a ta y a n ib , teatrlashtirilgan to m o s h a la r
ssenariysida uchraydigan alohida ch iq ish lar haqida to ‘xtalamiz.
Birinchi chiqish guruhiga so ‘z (n u tq ) chiq ish ini qo'yam iz. U n d a n keyin
m usiqali — xoreografik-plastik, a ra la sh , «original» ch iq ish lar q o 'y ila d i.
G u ru h balki k o ‘p b o lish i m u m k in . N o m la ri an iqroq b o ‘lishi m u m k in .
Bu bilan hech narsa o'zgarm aydi. L ek in tom oshaviylik alom atisiz tu rn in g
o ‘ziga xosligini aniqlab boMmaydi.
Shunday qilib, birinchi guru h d a k o 'p ro q qaysi chiqishlar teatrlashtirilgan
tom oshalarda uchrabturadi?
T eatrlash tirilg an to m o sh alar ssen ariy sid a keng tarqalgan d ra m a tu rg ik
jihat yaxshi ishlangan. C hiqishlardan biri kichik sahna (ssenka) h isoblanadi.
Bu fransuz tilid a «etud», «kroki»ga t o ‘g ‘ri keladi. Inglizcha « sketch» d eb
ataladi. 0 ‘tgan asrlarda «ssenka» d ra m a tik va baletristik asar h iso b lan a rd i.
U n d a h a ra k a td a n k o 'ra ko‘p ro q g a p m a te ria li b o la rd i. S a h n a d a h a ra k a tli
«ssenkani» interm ediya deb atashgan. H o z ir ham «intermediyani» inglizcha
sketch («ssenka») deb atashlari u c h ra y d i. M a sh h u r rus satirigi V .A rd o v -
www.ziyouz.com kutubxonasi
interm ed iy a voqelik d av om liligi jih atd an «sketch» va «ssenka»dan qisqa.
Lekin tuzilishi jih a td a n sketch m urakkabroq. D ram attk voqelik jihatidan va
qurilish strukturasi jih a td a n voqelikning rivojlanishi va yakunlanishidan
A rdovning ssenkasiga q o ‘shilishi m um kin. Ssenka bilan «kichkina pyesa»
besh-yigirm a daqiqa davom etishi m um kin, m asalan, ikki qatnashchi bilan.
D ram a nazariyasiga q arag an d a ssenka (in term ediya), dram atik m clodram m a k o m ik ,trag ik va farslun bo'lishi m um kin. L ekin satirik-yum oristik
shakli k o ‘proq q o 'lla n ila d i.
In term ed iy a shakli teatrlash tirilg an to m o sh alarda serh arak at, yoqim li
qilib ssenariyga k iritilad i. B a’zan u teatrlashtirilgan feleton, m usiqali va
nasriy shaklda ijro etiladi. Ba’zan q ator parodiyalar va boshqa ko'rinishlarda
h a m ijro etiladi.
M a ’lumki, interm ediyani yaratish uchun alohida diq q at-e’tibor qaratiladi.
S senariyda teatrlash tirilg an tom o sh an in in g voqelik h arak atin i to ld ira d i.
B o sh q ach a qilib a y tg a n d a , in term ediya eng k utilm agan xulosalar bilan
zalni hayratga soladi. K uldiradi va katta ma’naviy ozuqa beradi. Intermediya
dram aturgiya qonuniyati asosida rivojlanadi.
M asalan, «Tugun va yech im » interm ediyasini diqqatingizga havola
qilam iz.
Rejissyor. Shunday qilib, d o ‘stim, pyesada tugun b o lish i kerak. Sizning
pyesangizda na tugun bor, na yechim bor. Drama nazariyasini o'qiganmisiz o‘zi?
M uallif. Y o ‘q, akasi. M e n in g 6 sin f m a’lu m o tim bor. Q ishloqchilik,
ad ab iy o t o ‘q ituvchim iz k o ‘p - k o ‘p kasal bo‘lardi. U tu zalg an d a m en kasal
b o ‘lardim . X ullas, h o z ir y er egasining q o lid a d e h q o n c h ilik qilam an. Shu
qish bekorchilikda, kechasi ch aylada qovun-tarvuz q o ‘riqlab yotganim da,
ilho m qaynab kelib qoladi, deng. T eatr yozvoraman. O zgina — «achitqi»dan
olgandan keyin qaynam a buloq b o iib ketaman. Shu siz aytgan «nazarnomani»
o ‘qim ag an e k a n m a n -d a . H a , d u n y o d a nim a k o ‘p, kitob ko‘p, ham m asini
o ‘q ib b o ‘ladim i? L ekin e n d i boshga tushgandan keyin alb atta topib
o ‘qiy m an . M en yozvolay «trav m a nazarnom a»m idi?
Rejissyor. Y o‘q. « D ram a nazariyasi».
M u allif. T o ‘g ‘ri, lekin g a p n i ch o 'zm asd an « N azarnom a» desa ham
b o ‘la r e k a n -a ? A n a , k o 'r d in g iz m i? Ilhom p ari d a rro v kela qoldi.
T ashvishlanm ang, qotiram iz. Q an ch a-q an ch a q ovun-tarvuzlar yetishtirgan
o d a m «nazarnom ani» o ‘qib olm asak uyat-ku. Agarda, m abodo so krab olsam
h am b o 'lad im i?
R ejissyor. H a, b o ‘ladi. M u h im i, tushunsangiz b o ‘ldi.
M u allif. Y ashang! S o ‘ra b -s o ‘rab o ki^angan olim ... T o p a m an . Y erning
k in d ig id a n b o 'lsa h am , q id irib to p a m a n va oldingizga «tugun va yechim »
www.ziyouz.com kutubxonasi
nim aligini bilib k elam an . X o‘p, xayr, ustoz! B a rib ir m e n zo ‘r dram atu rg
bo ‘lam an. M ana, ko'rasiz.
Rejissyor. A lb atta, k o 'rish g u n ch a xayr.
M uallif rejissyorning o ld id an xursand, a rz im a g a n «tugun vayechim ni»
bilish nim a ekan? - deb chiqib, to ‘g ‘ri ilgari o m b o r m udiri b o lg a n G 'irro m
akaning oldiga keldi. U n in g asli ismi X urram ed ¡-y u , lekin negadir G ‘irrom
aka boMib ketgan. M uallifning nazarida G 'irro m h a m m a narsani biladigan,
aqli « b a lo e d i.
G ‘irrom . O , d ra m a tu rg Poliziy, qalay, te ü trin g n i o ‘qishdim i?
M uallif. 0 ‘q ish d i, o g 'ay n i, o'q ish d i.
G ‘irrom . N im a deyishdi?
M uallif. Z o ‘r, d eyishdi, Lekin arzim agan narsa yetishm ayapti deyishdi.
S huni «est» qilsang, lyuboy te a tr o 'y n ay v erish ad i, deyishdi.
GM rrom. Iya, n im a si y etish m as e k a n , p y e sa d a y a m «ned astach a»
boMarkanmi?
M uallif. B ilm adim , sh u n aq a d ey ish d i-d a, d e m a k , b o ‘la re k a n -d a .
G ‘irrom . A n iq ro q qilib gap ir, nim a d ed i o ‘zi?
M uallif. Siz «trav m a nazariyasi»ni o ‘q in g , d ed i. «T ugun va yechim »
etishm ayapti d ed i, gap sh u , GM rrom aka.
G ‘irrom . «T ravm a nazariyasi»ni o ‘qig in , d e g a n , Poliziy, «travm a»
degan so 'z n in g m a ’nosi «trava» degani, o ‘rischasiga uni o ‘q im ag a n
rejissyoring «Travm a» deb, poson qilib g a p irg a n . A slini olsang «trava»
ko ‘k o ‘t degani. « N azarn o m a» degani n a z a r q ilg in , k o ‘kidan c h o ‘zgin
degani.
Muallif. Balosan, G 'irro m aka, balosan. T o ‘g ‘r¡, qoyil, ko'kidan ch o ‘zish
kerak, degani, to ‘g ‘á
G ‘irrom . E ndi b u yog‘id an so 'rasang, d o ‘stim qovun Poliziy, «tugun»
degani, biryaxshi bozorqilib, tugunni to ‘ldirib, ikkita konyakning shishasini
tugundan ch iq arib q o ‘yib olib kelgin, degani.
M uallif. Ey, b uninggayam besh k etd im . E y, qoyil. B unaqa ju m b o q
tugunlarni q an d ay qilib top d in g -a? 0 ‘lay ag ar, m en in g aqlim ga z a rra c h a
fikrkelm adi. Rejissyor ham m engaja unaqa sullohga o ‘xshab ko‘rinm ovdi.
Endi «yechim » d eg an i nim a degani-a?
GM rrom. «Y echim » d e g a n i, tu g u n n i o lib b o rsa n g , h a m m a n a rs a
yechiladi, degani.
M u allif. O b b o G “irro m e y , aq lin g b a lo , b e k o rg a o m b o rd a m u d ir
boMib ishlam agansan. X u d o senga yuqtirg an , x iz r n a z a r qilgan o d a m s a n d a. A qlim h a y ro n , q a n a q a q ilib to p d in g , b u ju m b o q n i? Bu g a p n in g
tag id a b ir g ap b o r. D o ‘p p in in g tag id a o d a m b o r d e g a n id e k , b u n i h a m
faro sati y etg an o d a m to p a d i. S en asli k a tta la v o z im la rd a ish la s h in g
www.ziyouz.com kutubxonasi
k e ra k . N im a j i n u r ib , o m b o rg a o 'r a l a s h ib q o ld in g . « T a n k a n g »
boM m adim i, b ilm a d im .
GMrrom. B itta u c h a r aytgan ek an , «m enga oklad kerak em as, sklad
b o ‘lsa bas», deb. Bizga nasib qilgani shu e k an . E ndi haligi gapga kelsak.
Buni q anday id ro k qilib topganim ni aytay. S hu gap o ‘rtada qolsin.
M uallif. Bu b o ra d a tashvish to rtm a, ichim q uduq.
G ‘irrom . P oliziy, sen o ‘zim nikisan, m ening ishxonam o ‘zi shunaqade,
molga kelgan m ag azin ch ilarn in g «tugun»i b o lm a s in , darrov dum ini tugib
q o ‘yam an. A na u n d a n keyin yechim i o ‘zid an o ‘zi topiladi. TuyogMngni
shiqqilatib, k o 'c h a la yegan joyingga borib tirish, deym an. T eatr ham balki
shunaqa b o ‘1gandir-da.
M uallif. B alosan! Balosan. Ana endi m en seni prim yeraga chaqiram an.
O rif gulch id an b ir d asta gui olib borasan. M uxbirlar «siz q anday qilib
dramaturçj boMdingiz», deb so‘rashsa, m ening ustozim GMrrorn aka deym an.
GMrrom. A tat! Q o ‘1ni tashla!
Н аг bir in te rm e d iy a n in g rivojlanishi turli shartlarga bogMiq, y a ’ni
ssenariyning u m u m iy y o ‘nalishiga, asar mavzusi va g ‘oyasiga, ssenariyning
um um iy uslubiga, hujjatli, badiiy m ateriallarning interm ediyalar mosligiga,
ssenariyning u m u m iy vazifasiga, voqelikning kelib chiqishi va rivojiga
bogMiq.
O m m aviy to m o sh a ssenariysida interm ediya bir chiqish sifatida tom osha
voqeligi tizim id a d ra m a tik liniyadan tashqari harakat qilm aydi. A lbatta
ssenariy voqeligi ic h id a boMishi kerak. B uni m o h ir ssenariynavis va
s a h n a la s h tir u v c h i y a x s h i b ila d i. J u d a k o ‘p a d a b iy -m u s iq a li
kompozitsiyalarda, tem atik konsertlarda asosiy sahna harakatlarining birligini
tashkil qiladi.
Interm ediya so ‘zlovchi turlarning m uhim laridandir. Interm ediya tarixiga
nazar solsak, Y e v ro p a d a oMgan asrlarda «m aktab» teatrlarida va italyan
kom ediyalarida, ju m la d a n , K .G ossining «Baxtli gadolar» kom ediyasida,
XV-XVII asrlar ispan xalq teatrlarida, pardalar oldida sahnadagi voqelikdan
tashqari, bugungi h a y o tiy k am chiliklar ustidan kulib, ijro etilgan. Lekin
voqealarning h am o h an g lig i boMgan.
Rossiyada q a d im z a m o n la rd a n xalq interm ediyalari o ‘ynalgan.
0 ‘zbek xalqi o ra sid a h am qadim dan qiziqchilarning qiziq-qiziq dialogli
h ik o y a la rid a tu rli m a v z u la rd a , k o ‘p ro q kulgili k o m ed iy a sh a k lid a
interm ed iy alar o 'y n a lg a n . O xunjon qiziq, Y usufjon qiziqlarning o 'z a ro
hangom alarida n a m o y o n boMgan, goho pyesa shaklida rivojlangan. OMgan
asrda televideniyeda in te rm e d iy a eng kichik om m aviy «dramatik» asarlar,
y a’ni «m iniaturalar teatri» sifatida shakllandi. «Tabassum» radiojurnali keng
www.ziyouz.com kutubxonasi
om m aga tarqaldi. Ergash Karimov, H asan Y o‘ldoshev, Sadir Ziyovuddinov,
O rtiq b o y Y usupov, R oza K arim ova kabi m a sh h u r ijro c h ilar elga tanildi.
X uddi shuningdek, teatrlarga h am Soyib X o ‘jayev, G ‘ani A ’zam o v , H usan
S haripov, B axtiyor Ixtiyorov, M a ry a m Ixtiyorova, R avshan S olihov kabi
ko ‘plab m a sh h u r kom ik akty o rlar kirib keldilar.
«M irzo», «Obid-A» teatrlari tashkilotchisi va rahbarlari M irza H olm edov
va O bid A som ovlar kichik sa h n a d ram atu rg iyasi — in te rm e d iy a jan rin i
0 ‘zbekistonda rivojlantirib, aktyor-rejissyor, d ram atuig sifatida elga m anzur
asarlarn i sa h n a d a , ek ran lard a, r a d io to ‘lq in larid a, k a tta -k a tta bayram
tom oshalarida katta m ahorat bilan taq d im etm oqdalar. Interm ediyalarning
usta yozuvchilari Said A hm ad, S a ’d u lla Siyoyev, N e 'm a t A m inov, Farhod
M usajonov, T o la n Q o'ziboyev kabi k o ‘p ijodkorlar m ay d o n g a chiqdilar.
M a’lum ki, interm ediya xarakteri ikki bir-biriga q a ra m a -q arsh i nuqtayi
nazarlar, m u n o zaralar asosida riv ojlanadi va yakun to p a d i. B adiiy talqin
teatriash tirilg an tom oshada ssen ariy n in g badiiy obrazi asosiy m avzuning
yech im id a katta aham iyatga ega b o la d i.
Interm ediya yumorsiz qiziqarli b o lm a y d i. Aniq bir m aqsad yo‘nalishidagi
dialog va tortishuvdan kulgi kelib chiqadi.
In term ed iy alard a lo 'n d a x a ra k te rla r bilan o ‘zaro keskin t o ‘q n ashuvlar
ko'zlangan m aqsadni aniq n am oyon qiladi. Bu bevosita ba rc h a ssenariyning
m avzusi b o ‘lib, tom osha d av o m id a u n in g ta ’sir kuchi k o n sert voqeligida
katta aham iyatga ega. Ba’zi tantanavor nuqtalardan ko‘ra, qisqa hikoyalam ing
ta ’sir kuchi o ‘tkirroq b o ‘ladi.
Telekokrsatuvlar va radio eshittirishlar ssenariylari.
Mavzu
T eleko‘rsatuvlarning barcha turlaridagi dastur m atni ssenariy deb ataladi.
R ad io d a eshittirish m atnlari d eb atalad i. B ularni n im a d e b atalishidan
q a t’iy n azar, ssenariylar deb tu sh u n sa boMadi. S hu nuqtayi n azard an kelib
chiqib, biz teleko'rsatuv ssenariylari va radio eshittirish m atnlarini yaratam iz.
T e le k o ‘rsatuvlar va radio e sh ittirish la rn in g o ‘zini a lo h id a b ir institut,
desa h am boMadi. Negaki, h o z ir D avlat te le rad io k a n allari va ju d a k o kp
xususiy radiokanallarfaol ishlayotgan bir vaqtda ularn in g ijodiy faoliyatini
o ‘rganish va tadqiq qilish k a tta b ir ilm iy d u n y o n i tashkil q iladi. Lekin
h a m m a s i b ir q o n u n iy a tg a b o ‘y su n a d i. B u la r te le r a d io - ju r n a lis tik a
q o n u n iy atlari, m asalan, d avr h o d isa la rin i tez va h a q q o n iy y o ritish davlat
siyosati konsepsiyaviyligi a so s id a ta rk ib to p a d i. A d a b iy o t va s a n 'a t
yo ‘nalishidagi k o krsatuvva e s h ittirish la r h am ad ab iy o t nazariyasi asosida
www.ziyouz.com kutubxonasi
y a ra tilish i sir em as. J u m la d a n , telefilm , telenovello, telepostanovka,
teleseriallar, videofilm lar sh u la r jum lasidandir. A lbatta h ar bir ko‘rsatuv va
e s h ittir is h n in g o ‘z y o ‘n a lis h i va o ‘z m avzusi b o r. B u n in g u c h u n
teled astu rlarg a bir n azar tash lasan g iz, yaqqol kolr¡nadi.
M asalan, 2007-yil 2 4 -m art—4 -ap rel teledasturida berilgan « 0 ‘zbekiston»
k an a lin i k o ‘rib chiqaylik:
S h a n b a , 7-apre).
5.55. K o ‘rsatuvlardasturi.
6.00. «Assalom, O kzbekiston!»
8.00. 8.35. A xborot.
8.35. T V anons.
8.40. O ltin m eros.
8.50. «Y urtim b o ‘ylab» dastu ri.
«Ikki dary o oralig‘ida» vid eo film . 10-qism.
«B olalarsayyorasi».
9.10. 1.«O ltin toj» telev izio n o ‘yini.
2. « N o n n i bosgan q izcha haqida».
9.55. «M usiqa dunyosi».
10.15. 1. Rangli zam on.
2. D iy d o r.
10.55. T V anons.
1 1.00. O n a la r m aktabi.
11.20. «O ila rishtalari», teleseriyal.
11.55. Dil taro n alari.
12.00. Zakovat.
13.00. T V anons.
13.05. «Ikki taqdir», teleseriyal.
13.45. O ltin m eros.
13.55. D u n y o iqlimi.
14.00. A xborot.
14.15. T V anons.
14.20. « T aq d ir eshigi», b ad iiy film .
15.30. I. «O 'y la, izla, top» telem usobaqasi.
2. « E rta k la r — yaxshilikka yetaklar»
16.20. T V anons.
16.30. O d a m i ersang...
16.50. O h a n g la ro g ‘ushida.
17.00. M ing bir m aslahat.
17.20. Shaxsiy fikr.
18.00. S alo m atlik sirlari.
www.ziyouz.com kutubxonasi
18.20. «M oziy sirlari», l-q ism .
18.40. M eh r kolzda.
19.20. A xborot (ru stilid a ).
20.10. «O ila rishtalari», teleserial.
21.00. A xborot.
2 1 .4 0 . K o 'n g i l q o ‘s h iq ¡ s t a y d i . 0 ‘z b e k i s t o n x a lq a r t i s t i
M .Razzoqova.
22.25. C IN E M A . UZ.
23.05. «Ishqiy kayfiyat», badiiy film .
Bu d a stu rd a n siz o ‘zingiz m a v z u la rn i ajratib ch iq san g iz, h a r b ir
m avzudagi k o ‘rsatuv ssenariylari q a n d a y yozilishini belgilab olasiz. E n d i
alohida b oblar bilan to ‘xta!ib o ‘tam iz.
X uddi shuningdek, «Yoshlar» kanali, «T oshkent» kanali, «Sport» kanali
ham shu vaqt ichida k o ‘p ko‘rsatuvlar tay y o rlab, efirga uzatishadi.
M asalan, «Yoshlar» kanali soat 7 .0 0 d a n -2 2 .5 0 g a ch a .
«Toshkent» kanali soat 7 .3 0 d a n -2 2 .5 0 g a c h a .
«Sport» kanali soat 7.30dan—0 0 .15gacha.
Xususiy kanallardan T V -M A R K A Z soat 0 7 .0 0 -2 2 .0 0 g ach a ko‘rsatuvlar
berishadi.
K an allar o ‘rtasida e ’lon q ilin m a g a n ich k i m usobaqa borki, h a r b ir
kanal o ‘z holich a k o ‘p tom oshabinga ega b o lis h niyatida k o 'rsatu v larn in g
sifatini yaxshilash u chun kurashadi. Bu o ‘z - o ‘zidan m a ’lum , tab iiy hoi.
T om o sh ab in teledasturdan o 'z in i q iziq tirg an va kerakli k analni, ag a r sh u
kanalda yaxshi k o ‘rsatuvlar b o lib q o lsa. S h u kanal m uxlisi b o ‘lib q o lish i
hechgapm as. Ba’zan shunday b o ‘ladiki, h am m a kanallardan yaxshi ko‘rsatuv
nam oyish qilinib, uni ko‘rmay qolganiga achinish hisst ham bo‘Iadi. S h u n d a
tak ro ran k o ‘rsatilsa, muxlis o ‘z « c h a n q o g ‘i»ni q o n d irad i, k o ‘rsatu v larn i
takroran k o krsatib turish foydadan xoli em as, yanayam ko‘proq to m o sh ab in
ko‘radi. S hu eh tiyojlar e ’tiborga o lin sa , yaxshilik u ru g ‘i elaro k o ‘p ro q
sochilgan b o ‘ladi, yaxshilikning m evasi sao d atd ir.
TeIeko‘rsatuv va radio eshittirishlarga
matn tayyorlash
T an lan g an m avzu bo'y ich a su h b at yoki so ‘zga chiqishni te le v iz o r va
radio u c h u n tayyorlashda shu n arsan i e ’tiborga olish kerakki, b irin c h i
so ‘zdan boshlab n utq tom oshabin va ra d io esh ituvchini o ‘ziga to rta d lg a n
bo'lishi kerak. A gar m uallifning a y ta d ig a n yangi gapi b o ‘lsa, u e rk in
tinglovchini tezd a rom qilib oladi. S h u n d a y b o ‘lsa ham , b irin c h i lu q m asi
www.ziyouz.com kutubxonasi
d iq q a tn i to rtad ig an b o 'lish i kerak. M uallif efir vaq tin i to ld ir is h uchun
yoki dasturdagi m arom buzilmasligi uchun yozsa, barbod boMadi. Qiziqarsiz
ko‘rsatuv va eshittirish hech kim ga kerak emas. Bu bilan jurnalist millionlab
rad io eshituvchi va te le to m o sh a b in n in g vaqtini havoga sovurgan b o ‘ladi.
N atija d a teleradiokanalning m avqeyi tushib ketadi, sekin-asta m uxlislarini
y o 'q o tib boradi.
T elerad io kanallar s o ‘zga chiquvchilardan nim ani talab qiladi?
S o 'zg a ch iq u v ch in in g s o ‘zi h am m a u chun tu sh u n a rli va m azm unli
b o 'lis h i kerak, q an d a y d ir yangilik berishi kerak, so ‘zlayotgan mavzusi
b o ‘yicha, jo n li m u lo q o t b o ‘lsa, teletom oshabin va radio eshituvchi o ‘z
e ’tiro z in i bildirishi m u m k in . L ekin studiyadan to 'g 'ri efirga ketsa e'tiro z,
fïkr, m u n o sab atn in g im k o n iy ati b o 'lm ay qoladi. S h u n in g u c h u n so'zga
ch iq u v ch in in g fikri lo 'n d a va a n iq b o ‘lishi kerak.
Y an a bir m uhim tarafi b o rk i, g ‘oya uchun xizm at qiladigan elem enllar
- m usiqa, shovqin, so ‘zga ch iq u v ch ilar shu belgilangan vaqtga sig‘dirilishi
kerak. Aks hold a, k o ‘rsatuv va eshittirish c h o ‘zilib ketsa, efirdan shartta
u zib tash lan ad i. N av b atd ag i e sh ittirish yoki k o‘rsatuv q o 'y ib yuboriladi.
N a tija d a teleto m o sh ab in b ilan radio eshituvchilar xotirasida berilayotgan
m avzu ochilm asdan, g ‘oya no an iq , fikr chala b o ‘lib qoladi. Bu jurnalistning
kam chiligi hisoblanadi va a lb a tta , m a ’m uriyatdan tan b eh oladi.
M o d o m ik i, efir vaqti o ‘lc h o g ‘lik va m uhim ah am iyatga ega ekan,
tay y o rlo v ch i m u allif an iq v aq t oMchovi bilan efirga chiqishi kerak. Efir
jo n li, s o ‘zga chiquvchilarning fikrlarini lo'nda, qisqa va aniq ifoda qilishni
boshqarish kerak, agar fikr c h o kzilib ketsa, bilintirm agan holda, m antiqan
savol bilan to ‘xtatish yoki qisqartirish kerak bo‘ladi. K o'rsatuv va eshittirishni
olib boruvchi o ‘zining zukkoligi, topqirligi bilan eshittirishni yoki ko‘rsatuvni
e rk in bosh q arib turishi talab q ilinadi.
B unga «Sport va m a sh ’al» te le ra d io kanali m ash h u r ju rn alisti, shoira
M a ’fura M u h am ed o v a o ‘zb ek m usiqa xazinasini yaxshi biladi, efirda
e rk in va chiroyli olib b o rish s a n ’atini egallagan. Y ozuvchilar, shoirlar,
b astakorlar va ashulachi hofizlar dunyodan o ‘tib ketgan san’atkorlar haqida
jo n li va qiziqarli esh ittirish , k o 'rsa tu v olib boradi. « M ash ’al» radiokanali
m uxlislari yaxshi bilishadi, m uloqotga kirishuvchilarning fikrlarini inobatga
o lg a n h o ld a d asturni olib b o rad i. Bu albatta, katta tajriba. S huning bilan
b ir q a to rd a , har gai efirga c h iq q a n d a katta m as’uliyat bilan yondashadi.
B irin ch i efirga ch iq ay o tg an d ek katta tayyorgarlik ko‘radi, ishlatiladigan
ele m e n tla r, q o ‘shiqchilar, s o 'z g a chiquvchilarga ajratilgan vaqtidan o ‘tib
ketm aslik katta serharakat k o ‘ch ad a mashina boshqarayotgan haydovchidek
serg ak , ogoh, tadbirli b o ‘lib boshqaradi. N atijada m ikrofondan jonli,
to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri efirga u zatish s a n ’atini egallaganligi m a ’lum b o la d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
A garda ju m alist so ‘zga chiquvchiga g apirish m atn in i yozib berad ig an
b o ’lsa, so ‘zga chiquvchining o'qish tem pini h a m e ’tibordan qochirish kerak
em as. Agar so ‘zga chiquvchi sekin o ‘qiydigan b o ‘lsa, qisqa, lo 'n d a fikrlarni
yozib berish kerak, so ‘z kam roq b o lis h i kerak , b o ‘lm asa vaqtdan c h iq ib
ketadi. M aqsad — s o ‘zga chiquvchi yangi m a tn n i tinglovchilarga yetkazish.
Bu am aliyotda qoMlanilib keiayotgan m a’lum va m ashhur uslublardan biridir.
Intervyu
«Intervyu» — in g !iz c h a so ‘z b o ‘lib, b iro n b ira rb o b d a n radio esh ittirish
yoki telek o ‘rsatuv u c h u n m uxbir olgan q isq a su h b atidir.
Radio endi shakllanayotgan vaqtida intervyular m atnsiz bo'lganligi u c h u n
yozishdan q o ch ish ard i. C hu n k i interv y u d a s o ‘z lar ju rn alist ko‘z la g an d ek ,
«ishonchli» b o ‘lishi kerak edi. «Tabiiy» boMishi sh art e m a se d i. O ld in d a n
tayyorlab berilgan m a tn vaqt aniqligi va «ishonchli»Iigi bilan q im m a tli
edi. «O rtiqcha» so ‘z chiqib ketib, k o ‘ngilsizlik b o ‘lm asligini ta ’m in la re d i.
Teleradio gurillab rivojlanishi bilan o ld in d a n tayyorlangan m atnlar b ila n
em as, erkin m av zu d a m utaxassis yoki a rb o b sifatida so ‘zlatish tab iiy v a
maqsadli b o lib , tinglovchi yoki tom oshabinni o ‘z jozibasi va tabiiy ko'rin ish i
bilan jalb qilishi k o 'rsatu v va esh ittiru v larn in g q im m a tin i oshirdi. A y n iq sa
teleto m o sh ab in lar o ld id a tutilib, qiyn alib o ‘q ish i, nosam im iy va n o x o lis,
kishining g ‘ashini keltiradigan intervyu q o ‘yilsa, teleto m o sh ab in m u tla q o
e ’tib o rb erm ay d i.
B a’zan intervyusi k o ‘rsatuv u c h u n n ih o y a td a zarur, lekin m a tn s iz
gapirolm aydigan shaxslar u c h u n a lo h id a fa n e ra (shit) yozib q o ‘yib, u n i
bir n ech a b o r o ‘qitib, m ashq q ildirib, efirga beriladi. B unda k a m e ra
so ‘z!ovchini suratga olganda «Faner» k o 'rin m a y d i. U g o ‘yo q o g ‘o z s iz
g a p ira y o tg a n d e k b o ‘la d i. B a ’z a n b ir n e c h a v a ra q li m a tn b o ‘ ls a ,
teletom oshabinlarga k o ‘rinm aydigan q u lay m o slam a bilan m atn o 'q itila d i.
O ddiy teleintervyuga ju d a sodda a p p a ra t — b itta yoki ikkita te le k a m e ra
kerak b o ‘ladi.
E ndilikda teleintervyu, rad io in terv y u lard a k o 'p kam erali a p p a ra tla rg a
o ‘ti!m oqda. M asalan, «Toshkent» teleradio kanali «Prem yera» ko‘rsa tu v id a
X .R asulning yangi spektakli «O ltin q iz» n i ko*rsatishda ju rn a list M a ra t
Asatillayev k o ‘pgina te a trv a adabiyot a rb o b la rid a n , spektakl to m o s h a b in laridan tanaffus vaqtida yoki spektakldan keyin intervyu oladi. Bu spek tak ld a
o'y n ag an a k ty o rla r va spektakl ijo d k o rlari sp ektakl rejissyori, te a trn in g
badiiy ra h b a n . direk to ri va spektakl m u allifi d ra m a tu rg d a n , s p e k ta k l
rassom idan spektakldan oldin intervyu o lad i. S o ‘ngra m ontaj qilib b erilad i.
8 -
H .M u h a m e d a liy e v
113
www.ziyouz.com kutubxonasi
K o ‘rsatuv ju d a tab iiy , zavqli b o ‘lib chiqadi. S h u bilan b irq a to rd a , yangi
spektaklning o ‘ziga xos tashviqoti b o ‘ladi.
B a’zan tan iq ü a d a b iy o t, s a n ’a t, fan arboblarining uylariga borib, ijodiy
sharoitda, oilasi, b o la la ri, n ab iralari davrasida 15-20 daqiqali intervyu
tayyorlab, chiroyli k o ‘rsatu v qilib berishadi. M asalan, yozuvchi O rziqul
Ergashev tayyorlaydigan « 0 ‘zbekiston» teleradiokanali «O dam iy ersang...»
ko‘rsatuvi shunga ju d a m o s keladi.
Bir so‘z bilan ay tg an d a, m illionlab teletom oshabinlar intervyu beruvchi
arbobning uyida « m eh m o n » b o lish a d i. Bu televideniye kam erasining nurli
ko‘zIari orqali x alq n in g yuragiga kirib boradi, degani.
Ayniqsa «T V -M arkaz»dagi «Yulduzli payshanba» ko‘rsatuvi m ashhur
adabiyot va san’at nam oyandalarining uy sharoitida qanday holatda yurishini,
uyjihozlarini, ajoyibotlarini, noyob sovg‘alami ham da bir marta taom pishirish
ja ra y o n in i su ratg a o la d i. T e le k o ‘rsatu v n in g m a q sa d i, sa n ’atk o rn in g
to m o sh ab in g a n o m a ’lu m q irrasin i k o ‘rsatish. M asa lan , yozuvchining
asarlarini, bastakorlarning m usiqalarini, q o ’shiqchilarning ashulalarini xalq
biladi. U ning tu rm u sh tarzi q an aq a ekanligini bilm aydi. Bu ko‘rsatuvdan
keyin m a’lum bir ta s a w u rg a ega boMadi. T elem uxlislar har payshanbada
«Yulduzli payshanba»da qaysi ijodkor m ehm on b o ‘lar ekan, deb kutib
o ‘tirishadi.
H o zir intervyular a so sa n eksprom t bilan efirga chiqyapti. Lekin bu
yerda jurnalist — m uallifning roli qayerda ko‘rinadi?
B a’zan aytilgan fik rn in g an iqligini berish asosiy boMib qoladi. U n d a
yozilgan tayyor m a tn ta la b q ilinadi. Bu holat q a ch o n talab qilinadi?
Q ach o n k i, m ash h u r dav lat arb o b larid an intervyu olayotganda. C h u n k i u
m atn ertasiga g azetada c h o p etilishi m um kin.
Oddiy gaplashish shaklidagi intervyu
B unda asosiy vazifa sh u n d a k i, m uallif m atnni shunday yozishi kerakki,
m a tn o d d iy s u h b a t ta r z id a boM ishi k erak , y a ’ni e rk in , yanglishib
ketm ay ap m an m i, d e g a n h ad ik siz, gaplashishi kerak. T om oshabin yoki
radio tinglovchi o ld in d a n tay y o rlan g an m atn ekanligini bilmasligi kerak.
Intervyu beruvchi «gaplashish» teleto m o sh ab in yoki radio eshituvchilar
u c h u n katta sehrli k u ch ek a n lig in i his qilishi kerak.
M en 0 ‘zb ekiston ra d io sid a 17 yil m u h arrir, k a tta m u h arrir va b o ‘lim
boshlig‘i b o ‘lib ish lag an im d a, b a ’zan bir narsani his qilardim ki, im ervyularn in g ay rim lari « g ap lash ish » tilid a yozilm aganligida edi. Ju m lad a n ,
o g ‘izga tushadigan s o lz la r em as, cho'zilgan, zeriktirarli jum lalardan iborat
www.ziyouz.com kutubxonasi
b o 'la r ed i. Efirga ketg an d a s h u n d o q m a tn d a n o 'q ila y o tg a n lig i bilinib
turardi.
Intervyu yozadigan odam y o zg an in i o ‘zi ovoz c h iq a rib o ‘qib k o ‘rishi
kerak. S h u n d a qayerda q an d a y n afas olish n i, qaysi s o ‘zg a u rg ‘u berishni
bilib oiadi. U oddiy gaplashish tarzidagi so 'zlarm i yoki m a ’ruza qiladigan
m atnm i? Shuni farqlay bilish zaru r. «G aplashish» sh ak lid a intervyu bo‘lsa,
tabiiy ikki kishining suhbati ta rz id a boMishi kerak. Ju rn a list va intervyu
beruvchi suhbatdosh. Intervyu oluvchi ham , intervyu beruvchi ham suhbat
m avzusini yaxshi bilishi kerak. Bu o lrinda «Yoshlar» te le ra d io kanalidan
«Rakurs» ko'rsatuvi o ‘zining saviyasi bilan ancha baland darajada va qiziqarli
olib borilayotganini k o ‘rsatish m u m k in . Bu ju rn a list O ybek Veysalning
m ualliflik k o ‘rsatuvi b o 'lib , k o ‘p yildan beri ja ra n g la b k elm o q d a.
X u d d i s h u n d a y « K e lin -k u y o v » k o ‘rsa tu v i m o h ir ju r n a lis t S o at
S harip o v n in g k o ‘p yillik m ualliflik k o ‘rsatuvidir. B u lard a intervyular erkin, shunday jonli, tabiiy chiqadiki, ham m asi e k sp ro m td ek tuyuladi. Lekin
h a r bir k o ‘rsatuvgajuda katta tayyorgarlik ko‘riladi. K a tta tajribali jurnalist
yangi spektaklni hayajon b ilan nam oyish q iladi, sse n a riy asosida jonli
olib boradi.
Ana shunday ko‘rsatuvlardan bin Asror A brorxo‘jayevning « 0 ‘zbekiston»
teleradiokanalidagi «M ehr k o ‘zda» ko‘rsatuvida yo‘q o tg an larn in g bir-birini
izlab topishi, bir so‘z bilan aytganda, diydor ne’m atlari ulugMigi ko‘rsatiladi.
B u nda suhbat, intervyular b ila n m u a llif to m o sh a b in la rn in g e ’tiborini
q o zo n ib kelm oqda.
B a’zan betinim gapirilgan, u z u n n utqdan q o ‘rqish k e rak em as. M ontaj
vaq tid a tasm an i qirqib, orasiga savollar, o ‘sha n u tq nafasig a m os b o lg a n
holdagi fikrlarni qo'yishi m um kin. S h u n d a su h b a td o sh n in g nutqi zerikarli
b o ‘lm aydi. B a’zan gaplash ad ig an n u tq ekan d eb , e g a -k e sim i y o kq, fikr
no an iq m atnlarni q o ‘ym aslik kerak. H a r bir g a p lash ish g a m o lja lla n g a n
m a tn n i ham gram m atik nuqtayi n azard an eg a-kesim ini jo y ig a q o ‘yib, gap
tuzish lozim . Buni tajribali ra d io ju m a listla r ish fa o liy a tid a n bilib olish
mumkin. Demak yoziladigan intervyu matni har tom onlam a puxta va maqsadga
m uvofiq boMishi talab qilin ad i. Intervyu m as’u liy ati, b irin c h i navbatda,
k o ‘rsatu v va e s h ittirish m u a llifi — sse n a riy n a v isg a tu s h a d i. B unda
ssenariynavisdan katta m ah o rat talab qilinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
I I I . A M A LIY M A S H G ‘U LOTLA R
U C H U N S S E N A R IY
SEN SA N SEVARIM
(kinossenariy)
S scn ariy m u allifi va rejissyor — Farhod Musajon
T asv irch i — M urod Karimov
B a stak o r — Alisher Ikromov
K atta d ir e k to r — Muhammadjon Rajabov
P ro d y u s e r — Komiljon Otaxonov
1. T o shkent k o ‘ch a!ari. Kun.
T o sh k e n t k o ‘cha!ari b o 'y la b «N eksiya» avtom ashinasi u ch ib b o ry ap ti. O ftob
c h a ra q la b tu rib d i. K o ‘ch aIar gavjum , h a y o t q ay n ay ap ti. M a sh in a d a o ‘tirg an
S oraxon b ila n Ja v lo n n in g kayfiyati xu fto n .
S o ra x o n . S h u n a q a , o ‘zi ikki jo n m iz - k u , bitta uyga sihm ay q o ld ik (h asratin i
davom e ttira d i), ish bilan b iro r yo q q a k e tsa m , unga bayram . U yda o 'tirib q olsam ,
q a c h o n k etasiz, d e b s o ‘ragani s o ‘ragan.
Ja v lo n . E y, o p a , o ‘zingiz ko 'n g lig a q a ra b ta n tiq qilib yuborgansiz, — deydi
Javlon. — M a n a e n d i azobini tortyapsiz.
S o ra x o n . N im a qilay, k o 'z im n in g o q - u qorasi, yolg'iz o ‘g‘lim b o lg a n id a n
keyin, k o ‘ngliga q a ra y m a n -d a , O ld in lari d u m s t ed i, kattaro q b o 'lg a n i sari o n ag a
so ‘zini b e rm a y q o ‘yyapti. U rish ad ig an b o ‘lsam , uydan ketib q o lad ig an o d a t
ch iq arg an .
Ja v lo n . M a n a s h u n d a ketidan y alin ib borsangiz, b a tta r rasvo b o 'lad i.
S o ra x o n . B o rm a y iiojim q an ch a ? 0 ‘z holiga tashlab q o 'y sa m , y o m o n y o ‘lga
kirib kelishi h e c h g a p em as... — 0 ‘g ‘il b o la n i qayirib tu radigan o tasi b o 'lm a sa ,
qiyin ekan.
J a v lo n . 0 ‘v e sh a k , q izilga k irib k e ly ap sa n -k u ! - (q arsh isid ag i m a sh in a
h ay d o v ch isig a o 's h q ira d i).
www.ziyouz.com kutubxonasi
S o ra x o n . 0 ‘zingni bos, te n ta k la r k a m m i, h am m asi bilan o 'c h a k is h a v e rsa n g
asab in g n i a d o qilasan.
M a sh in a k atta magistral™ tark e tib , to rro q k o 'ch ag a b u rilad i.
S o r a x o n . H o v a n a v i, h a v o ra n g d a rv o z a o ld id a t o 'x t a t , Q o d ir d e g a n
o ‘rto g ‘in ing uyi sh u b o ‘lishi kerak.
Ja v lo n . S h u boMishi kerak?! — (z a rd a si q ay n a b ), — o p a , sizga a y td im , soat
o ‘n d a k atta b ir am ald o rn in g xotini k elish i kerak, qidirib y u rish g a v a q tim y o ‘q.
S o ra x o n . Q idirm aysan, uyi sh u . D arv o z asin i ta n id im . T o ‘xtayver!
M a sh in a to ‘xtaydi. Soraxon tu s h ib , d arv o za to m o n y o ‘n alad i.
2. Q o d irn in g hovlisi. Kun.
K eng y o ‘lak, y o ‘lakda yengil a v to m a sh in a turibdi. O sto n a d a S o ra x o n paydo
bo 'lad i.
S o ra x o n . Q odirjon!
M a sh in a n in g o stid an Q o d irjo n n in g kallasi k o ‘rinadi.
Q o d irjo n . lye, a ssalo m u -alay k u m , S o rax o n o p a , keling.
S o ra x o n . V aalaykum assalom . A z iz sh u yerdam i?
Q o d irjo n . A zizm i? — (Q o d ir ja v o b b erm ay ikkilanib q o la d i).
Aziz. Shu yerdam an. — M ashinaning tagidan qora moyga b o ‘yalgan A ziz chiqadi.
S o ra x o n . E , b asharang q u rm a sin b o la b o 'lm a y , b o ra d ig a n jo y in g n i aytib
ketsang oM asanm i, kechadan b eri se n i q idiraverib, ad o i ta m o m b o ‘ldim -k u !
Aziz. B ugun borm o q ch iy dim . M a s h in a tu zald i hisob, y arim so a tlik ishi qoldi.
S o ra x o n . Y arim soat?! (o 's h q ira d i), h o ziro q o ld im g a tu sh . S e n yaram asn i
d e b , to g 'a n g h am , m en ham ish lm iz n i tash lab keldik.
Aziz. X o ‘p, baqirm ang! - (A ziz qoMini lattag a a rtad i).
3. S h a h a r k o ‘ch alari. Kun.
«N eksiya» yana sh a h ar k o ‘c h a la ri b o 'y la b b o rm o q d a. R u ld a Ja v lo n , o rqa
o 'rin d iq d a S oraxon bilan Aziz, o n a qoM larini h arak atlan tirib , o ‘g ‘lini k o y im o q d a,
o ‘g ‘il q o vog‘ini uyub o ‘tiribdi.
(O rq a d a n olishadi).
G 'a lv a d a n tinkasi qurigan J a v lo n p riy o m n ik n in g m u siq a sin i b a lan d la tad i.
M ash in a y o ‘lda davom etadi.
4. A zizning xonasi. Kun.
X ona devoriga har xil rusum dagi avtom obillam ing rasm lari ilingan. Javonda,
stol ustida m ashinalar haqida k atologlar, kitoblar, ju m a lla r so c h ilib yotibdi.
A ziz q an d ay d ir m ash in an in g su ra tin i c h izib o 'tirib d i.
X o n ag a g 'azab n o k Soraxon b o stirib k iradi, devordagi ra s m la rn i y u lib olib
y irtad i.
S o ra x o n . H am m a balo m a sh in a jin n is i ekaniigingda! D a rs ta y y o rla sh o 'm ig a
e rta -y u kech m ana shu qurib k e tg u r kito b larg a y opishib o ‘tira s a n , m a n a o q ib ati,
y an a im tih o n d a n yiqilib kelding.
www.ziyouz.com kutubxonasi
A z iz . A g a r o ‘z im x o h la g a n in s titu tg a k irish im g a ru x s a t e tg a n in g iz d a ,
a lla q a c h o n o 'q ib yurgan b o 'la rd im .
S o ra x o n . Eski gapni q o 'z h a b , y a ram g a tuz sepm a. O ta n g n in g boshiga yetgan
m a s h in a ekanligini bila tu rib , sh u so h a g a kiram an d ey san -a? O n an g s h o ‘rlikka
ra h m in g keladim i?
A ziz. A d an g avariyaga u c h ra g a n , deb av to m o b ilso zlik in s titu tig a yaqin
yoM atm aslik g ‘irt tentaklik. F a lo k a t o y o q ostida, d eydilar, kasb n in g bu n g a nim a
daxli b o r?
S o ra x o n . M ash in ad an n ariro q y u rsan g , falokatdan h am n z o q ro q b o la s a n .
A ziz. M e n d a doktorlikka zig‘irc h a qiziqish yo‘q. M ing q istan g , b a rib ir d o k to r
c h iq m a y d i m en d an .
S o ra x o n . Q o ra m oyga b o tib y u rg a n d a n k o 'ra , o ppoq x alat kiyib, b em o rlarn i
d a v o la g a n m ing m arta afzal-ku.
A ziz. M en g a o p p o q x alatin g izd an m ash in an in g q ora m oyi afzal!
S o ra x o n . E , o ‘ja r b o 'lm a y ket! — Bilib q o ‘y. o n a n in g ra ’yiga q aram ag an
b o la n in g kosasi oqarm aydi!
Aziz. O q arm asa oqarm asin.
S o ra x o n b iro z fursat jim q o la d i, sal yum shaydi.
S o ra x o n . B ilam an, o ‘g‘!im, senga h a m qiyin. Ikki yildan beri o ‘qishga kirolm ay
ezilib k e td in g . L ekin seni sh u a h v o ld a k o ‘rish m enga m ing c h a n d o n qiyinroq...
H a m m a te n g q u rlarin g o ‘z y o ‘lini to p ib ketdi. Sen b o ‘lsang haliyam laqillab yuribsan.
A ziz. Javrashlaringizjonim ga tegdi. M en sizga yosh bola em asm an. 0 ‘z holimga
q o ‘y in g , y o 'lim n i to p ib k etam an .
S o ra x o n . G ap irsam , sen o d a m b o 'lg in , deb g ap iram an , b ild in g m i, q a c h o n g a c h a b e k o rc h i x o ‘ja b o ‘lib yurasan?!
A ziz. B o 'p ti, sizga og 'irlig im tu s h a y o tg a n b o ‘lsa, k e ta m an sh u uydan.
S o ra x o n . H e c h qayoqqa k etm ay san ! 0 ‘tirasan shu uyda, q a n c h a urishib
s o ‘k sam h a m chidaysan, bildingm i! X u d d i aytganim ni q ilm ay k o ‘r-c h i, nim a
q ila rk a n m a n seni!
A ziz. M en g a aql o ‘rgatg an d an k o ‘ra , b aqirm asdan gapirishni o 'rg an in g .
S o ra x o n . O n a b o 'lg an d a n keyin b a q ira m a n , bildingm i? Sen m en i og'zim ga
u rm a , b ild in g m i?
A ziz. U n d a baqiravering, jin n ig a o 'x s h a b (Aziz xonad an c h iq ib ketadi).
5. T o sh k en t k o ‘ch alari. Tong.
K a m e ra tonggi ko‘ch alar b o ‘ylab p a n o ra m a qiladi. K o‘ch ala ig a suv sepayotgan
m a s h in a la r, farro sh lar.
U fq e n d i qizaryapti. M e h m o n x o n a , b a n k , sup erm ark et, b in o la r. A zizning
uyi d e ra z a s i, kam era asta d e ra z a d a n ich k arig a kiradi, x o nani ay lan d i.
T o sh o y n a qarshisida oUirgan S o ra x o n p ard o z qilyapti, tugatib o ‘m id a n turadi.
S o ra x o n . A ziz, m en k ety ap m an , esh ik n i yopib ol! (o 'g 'lin in g x onasi to m o n g a
q arab ). A ziz, so a t to 'q q iz d a n o sh d i, tu r e n d i, m en ketyapm an (javob y o 4q).
www.ziyouz.com kutubxonasi
— A ziz deyapm an! (Soraxon o ‘g ‘lin in g xonasiga k iradi, o ‘m i yig‘ilg an , x o n ad a
h ech kim y o 'q . Soraxon taaiju b d a, s h u p a y t sto l ustid ag i b ir p a rc h a q o g 'o z g a
k o 'z i tu s h a d i, olib o'q iy d i):
«O yi, m e n S h ah rix o n g a , a m m a m n ik ig a k e ty a p m a n . X a rx a sh a la rin g iz g a
c h id a s h g a o rtiq h o lim q o lm a d i, s a l h o v u rin g iz d a n tu s h g a n in g iz d a n key in
q ay tarm an!».
S o rax o n ( G ‘azab bilan qog‘o z n i h ijim la b yerga u lo q tira d i). H e , yaram as!
T e le fo n d a raqam teradi.
6. S a rto ro s h x o n a saloni. Kun.
Ja v lo n b o y v u ch c h a ayoln in g s o c h in i tu rm a k la m o q d a . C h o ‘n ta k te le fo n i
jirin g lay d i.
— E sh ita m a n ? - telefoniga quIogM ni tu ta d i.
K adrda Soraxon:
— Jiy a n in g m en i kuydirib, a d o i ta m o m qilad ig an b o ld i.
K adrda Javlon:
— T in c h lik m i, yana nim a b o ‘ldi?
— 0 ‘rtoqlarinikig a ketib qolishi y e tm a g a n d e k , e n d i S h ah rix o n g a q o ch v o rib d i.
— h m ...
S o ra x o n . A dasining buzuq «Jiguli»si a m m asin ik id a q o lib k etg an . 0 ‘sh a n i olib
k e la m a n , d eb nu q u l hiqillab y u ra rd i. Ijo z a t b e rm a sd im . 0 ‘z b o s h im c h a o ‘z
b ilganidan q olm ay, yana o ‘sha y o q q a j o ‘navoribdi.
Ja v lo n . H a en d i, bola kattaroq b o ‘lg a n d a n keyin o ‘z ic h a ish tu tis h n i q o ‘m sab
qoladi. M ayli, q o ‘yib bering, q u sh h a m vaq ti y etg an d a b o lasin i u c h irm a q ilad i,
bo lasin in g foydasini ko‘zlab sh u n d a y q ila d i. M u staq il u c h is h n i o ‘rgansin!
S o ra x o n . Q an a q a sa n o ‘zin g , k e c h a o ‘g ‘lin g izn i te r g a m a s d a n , ta lta y tirib
yuborg ansiz, deyayotganding, b u g u n y o n in i olasan.
Ja v lo n . B o ‘pti op a, keyin g a p la s h a m iz , m en i m ijozim k u tib q o ld i, - Jav lo n
te lefo n n i o ‘ch irad i, «uf» deb y u ra g in i b o ‘sh atad i.
7. K a tta y o ‘l. Kun.
S h a h a rla ra ro avtobus tog4 b a g 'ri o ra la b , u c h ib b o ry ap ti. A z iz av to b u sn in g
e n g o rq asid a o ‘tirib, y o 'ln i to m o sh a q ilib ketyapti.
8. B e k a t. K un. N a tu ra .
Shahrixon shahrida avtobus bekati. A ziz tushgan avtobiis bekatga kelib to ‘xtaydi.
Y o ‘lo v c h ila r d u v etib o ‘rin larid an tu ra d ila r. Y o sh -y a la n g la r va g a z e ta o ‘q ib
o ‘tirgan kim sa boshqalarni ila rib -sita rib pastga tu sh ad ilar. S a lo n d a a y o lla r, b irikkita m o 'y sa fld qoladi.
A ziz b ir q o ‘lida chaqaloq, ik k in c h i q o ‘lida k atta su m k a k o 'ta r g a n k o ‘hlik
k elin ch ak k a yaqinlashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Aziz. K elin g , y o rd am lash v o ray (q o 'lid a n sum kasini o lad i).
N a sib a . V oy, rah m at (m in n a td o rc h ilik bildiradi kelin ch ak ).
U la r o ld in m a -k e tin a v to b u sd a n tu sh ad ilar.
Aziz. Q ay o q q a yurasiz, y o ‘lim iz b ir to m o n g a b o ‘Isa, k u z a tib q o ‘yam an.
N a sib a . V oy rah m a t, m e n i k u tib o lish m o q ch i edi (atrofga o laza rak alanglaydi
k elin ch ak ).
S h u p a y t kutilm ag an d a o ld ilarig a p ak an a, q o tm ad an k elgan, k o ‘rin ish id an
o ‘ta ta ja n g b ir yigit pay d o b o ‘ladi.
N a sib a . V oy, assalo m u a la y k u m , N o rp o lv o n aka, kutgani ch iq m ad in g izm i,
d e b x av o tir olayotu v d im .
Jikkak salom ga alik olm aydi.
N o rp o lv o n . K im bu?! - (d o ‘q a ra la sh s o ‘raydi Azizga ish o ra qilib).
N a s ib a . T a n im a y m a n (u z rli o h a n g d a g a p ira d i k e lin c h a k ), a v to b u s d a n
tu s h a y o tg a n im d a y u k im n i k o 'ta rish g a yordam lashvordilar.
A ziz q o 'lid a g i su m k an i jik k a k k a tu tq a z ib iljayadi.
Aziz. 0 ‘ziyam zil-zam bil ek an .
Jik k ak su m k a n i olib, ra h m a t h a m d em ay , k o ‘z olaytiradi.
N o rp o lv o n . H o ‘v, o lifta , m e n i x o tin im n i qayoqdan tan iy san ...?
A ziz. T a n im a y m a n , b irin c h i k o ‘rish im .
N a sib a . V oy. N o rp o lv o n ak a, yaxshilikka yom onlikm i?
N orpolvon. Jim ! Sen e rk ak lam in g ishiga aralashm a (do‘q u rad i jikkak va Azizga
q a ra b ), kim ligingizn i bilib q o ‘yaylik!
Aziz. M en m i? (A ziz q arasa ish c h a to q , hazilga k o 'c h a d i). M en T o sh k en tn in g
eng u c h c h ig a ch iq q a n ra sh k ch isim an . X o tin im n i hatto q u rt-q u m u rsq ala rd an ham
q izg ‘o n a m a n . B ir m arta x o tin im g a p a sh sh a q o ‘ngan edi, u ch k u n k etid an quvib,
o xiri tu tib o ‘ldirdim .
N orpolvon. M en baribir x o tin im n i qayoqdan tanishingni tagiga yetm agunim cha
q o ‘y m a y m a n (k o ‘zini olay tirad i tajan g yigit). - Shu yerda b o 'lsan g hali u ch rash am iz... — U x o tin i bilan c h e tro q d a tu rg a n «Tiko» to m o n y o ‘n aladi.
9 . S h a h r i x o n n in g m a r k a z i. K u n . N a tu r a
C h o y x o n a , d o ‘k onlar. B itta b in o tepasiga « 0 ‘zbekiston — kelajagi buyuk
davlat» d e b yozilgan, k o 'c h a d a n A ziz o ‘tib boryapti.
B itta d o ‘k o n n in g eshigi tag id a u c h o ‘spirin nard a o 'y n a b o ‘tiribdi. U lar o la c h ip o r sh o rtid ag i A zizga q iziq ib tik ilad ilar.
B irin ch isi. V uy, an u v in i...
Ik k in c h isi. T o sh k en tn in g o lifta la rid a n shekiUi.
U c h in ch isi. Sal x eb b im ro q q a o ‘xshaydim i? (B eso ‘naqay d o 'rilla b kuladi).
1 0 . O c h il a k a n in g h o v iis i. K e c h q u rin . I n t e r e r .
A y v o n d a, x o n tax ta a tro fid a A ziz, M uhayyo xola, O chil ak a, to g ‘alariga havas
b ilan tik ilib o ‘tirgan T u rsu n o y va u n in g ukasi 12-13 yoshlardagi N o d ir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
O chil aka. S h u n d a y qilib, m ash in an i tu z a tm o q c h im a n deng?.. T uzalm aydigan
b alo u, q an ch a ustalarg a k o ‘rsatdik, b iro rtasin in g tish i o ‘tm a d i. A m m o d ad an g iz
b o 'lg an id a cp lard i. R a h m a tli m a sh in a tu z a tis h n in g p iri c d i. Lekin u d a v rd a
h u n arm an d larg a ku n y o 'q ed i, h aro m pul to p y a p s a n , d e b d adangizning h a m
payiga tu shishgand i, T o sh k e n tg a ketvordi.
Anima. S hu k etg an c h a q o lib ketd i ukaginam .
O chil ak a. Lekin ta n ti ed i, sh u n c h a b erasan , d e b sira to rtish m asd i, b erg an n i
o lib ketaverardi.
Amma. - H a bizn in g avlodning zoti to za, tagi k o ‘rg a n -d a , - keriladi am m asi.
N odir. T o g 'a , fu tb o lg a qiziqasizm i?
Aziz. S en -ch i?
N odir. Q iziq am an .
T ursunoy. 0 ‘zi h a m o ‘ynaydi, m ak tab d a v ilo y at b irin ch ilig in i oigan.
Aziz. R o sm an a q iziq ad ig an boMsang P ele, M a ra d o n a la rn i taniysanm i?
N odir. Pele, M a ro d o n a la r yaxshi fu tb o lc h ila r-u , lek in b arib ir h am m asi h a m
U ch q u r to 'fo n n in g o ld id a n o ‘taversin.
Aziz. U c h q u r T o 'fo n kim b o ‘ldi, m en b u n a q a fu tb o lc h in i e sh itm ag an m an .
N odir. U c h q u r T o 'fo n m an a m e n b o “la m a n -d a !
H am m alari kulishadi.
Aziz. G ap n i rosa o larkansan. Q o 'ln i tashla.
A ziz k aftin i tu ta d i, N o d ir sh a p a ti tu s h irm o q c h i boM ganda to rtib o la d i,
N odirning q o ‘Ii d astu rx o n g a uriladi.
Y ana h am m alari kuladi.
11. G araj yoki s a ro y c h a .
Saroyda «Jiguli» m ash in asi. T ep asid a O ch il a k a , N o d ir va Aziz.
O chil ak a. A y td im -k u sizga, A zizbek, ju d a y a m s h a la g 'i c h iq ib ketgan d e b .
Eskini yangi q ilg u n c h a esing k etad i, d egan g ap b o r. B u n g a ketadigan x a rajatg a
yangisini olish m u m k in .
Aziz. Biz h e c h q a c h o n m a sh in a o lm a y m iz , O y im k o 'n m a y d ila r, c h u n k i
ad am n in g v afotidan key in m a sh in a k o ’zlariga a ja ln in g u ru g 'id e k k o ‘rin a d ig a n
b o 'lib qolgan. S h u n in g u ch u n m an av in i y u rh a z ish g a h a ra k a t qilib k o 'ra m a n .
N odir. H a, u rin ib k o ‘ring to h a , m e n q a ra s h ib tu ra m a n .
D araxt shoxida d o n olish ay o tg an c h u m c h u q la r.
...Aziz pich o q yasaydigan u stax o n a d a p o c h c h a sig a yo rd am lash y ap ti.
E shikda am m asi p ay d o bo 'ld i:
Amma. V oy, sa h a rla b tu rib u sta x o n a d a b a lo b o rm i? H oy, p ic h o q c h i...
Sigirim ni so g 'ib k elg u n im c h a d arro v ishga so lib y u b o rib siz-d a b itta -y u b itta
jig arim n i.
O chil a k a . Y igit kishi m e h n a td a ch in iq a d i.
Amma. B izning avlod o q su y ak lard an , b u n a q a q o ra ishga o krg a n m a g a n .
bunaqa qilsangiz ertag ay o q , uyiga q o chvoradi. B o ld i qilin g lar, n o n u sh tam tay y o r.
www.ziyouz.com kutubxonasi
12. Hovli. Tong.
X ontaxta a tro fid a O c h il ak a bilan A ziz o v q atlan ib o ‘tirishibdi. Ich k ari uydan
M uhayyo xola c h iq a d i, q o ‘lida belbog‘ga o ‘ra!gan tu g u n ch a.
Anima. A zizbek, b u y o q q a qaragin, bolam . H av o n in g avzoyi buzilyapti, ertalab
q iz tu sh m a g u r b itta k o ‘y lak d a ishga j o ‘nab q o ld i. M anavi n im c h asin i berib
k elm aysanm i?
Aziz. M ayli, d a la n i so g 'in g a n m a n , es-es b ilam an , ad arn adirga boshoq tergani
olib ch iqardilar.
Amma. H a , d a la n i ay la n ib kelsang, b ah ri-d itin g o ch ilad i, a m m o (ovozini
pasaytirib gap ir) - u y d a q o lsan g , poch ch an g ish latad i. O datlari sh u , hech b o ‘sh
o ‘tiro lm a y d ila r. J iy a n in g ish lay o tg an jo y i u z o q e m a s , sh u n d o q sh a h a rn in g
biqinida. G u zarg a c h iq ib , o ‘ngga burilsang, y o 'ln in g o ‘zi to ‘p p a -to ‘g‘ri N aim an in g
yeriga olib boradi.
Aziz. N a im a n g iz k im ?
Amma. G e k ta rc h i, o ilasi bilan d ehqonchitik qilish ad i. Birga o 'q ish g an i u c h u n
T u rsu n o y n i h am o ‘ziga o lg an , mayli yaxshi b orib kelgin.
13. Ko‘ch a. Kun.
Aziz q o ‘s h n ila m in g hovlisi y onidan o ‘ta tu rib , darv o za o ch iq b o ‘lgani u c h u n
ichkariga q araydi. 0 ‘ziga ta n ish «Tiko» m ashinasi tag id a yotgan N o rp o lv o n n i
k o ’radi. A yni z a m o n d a N o rp o lv o n n in g h am ko‘zi A zizga tushadi.
A ziz yo 'lid a d av o m e tad i. N orpolvon arqonga kir yoyayotgan xotinini tergaydi.
N orpolvon. H o y , b efaro sa t, qachon o 'rg an asan b eg o n a erkak paydo b o 'lg an d a
o 'zin g n i panaga o lish n i?!
K elinchak. V oy, q a n a q a b eg o n a erkak? H ech kim y o ‘q-ku.
N orpolvon. D a rv o z a o c h iq . Y o‘lovchilar o ‘tib tu rib d i, ayol kishi degan sal
h u sh y o rro q b o ‘la d i. (N o r p o lv o n e sh ik d a n m o ‘ra la b , A z iz n in g o rq a s id a n
kuzatadi).
14. D ata y o ii. Kun.
A z iz e k in z o r k a rta la rin i b o ‘lib turgan tu tz o ry o q a la b b oryapti. 0 ‘ngga burilib,
y o ‘l chekkasida, k a tta d a ra x t soyasida turgan «Jiguli» m ashinasiga d u ch keladi.
M ash in an in g k ap o ti o c h iq , tep asid a bir qiz ivirsib turibdi.
A ziz m ash in ag a y a q in la sh a d i, qiz uni sezm aydi, A ziz y o 'talad i.
Aziz. B uning ich ig a b u g 'd o y eksa unadigan b o 'lib q o libdi-ku.
Q iz c h o 'c h ib b o sh in i k o ‘ta ra d i, yigitni ko‘rib, irim iga yoqasiga «tuf-tuf»
qiladi. D ahaniga o zg in a q o ra m o y tekkan.
Q iz. O d a m n in g o 4ta k a s in i yorvoray d e d in g iz -k u ! Y e rd an c h iq d in g iz m i.
o sm o n d a n tu s h d in g iz m i?
Aziz. U zr, kelasi gal e sh ik n i taqillatib k iram an , — hazillashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
U la r b ir-b irlarig a hayajon bilan b o q a d ila r.
S h o 'x sh a b a d a o ‘z q an o tid a d ilra b o k u y o lib kiradi. Ikki yosh q a lb id a pay d o
b o 'la y o tg a n sevgi kurtagini o lq ish lo v ch i k u y ed i u g o ‘yo!
Aziz. Y axshi qiz, tulporga n im a q ild i? — s o ‘raydi Aziz.
N aim a. O so n ro q narsa so ‘ran g , — ja v o b b e ra d i qiz. — M en m a s h in a n i faqat
h ay dashni b ila m a n , boshqasiga tish itn o 'tm a y d i.
Aziz. K o ‘rb o q sam bo'Iadim i? — m a s h in a g a ish ora q iladi Aziz.
N aim a. K oshkiy d i, k o ‘rganga p u l o lm a y m iz .
Aziz. S h u n isig a h am shukr. - A z iz e n g a sh ib , m a s h in a n in g y iirg a zu v c h i
qism larini k o 'z d a n kechira boshlaydi. T a n ta n a v o r va sh o d o n m u siq a y an g ray d i.
— M enga o ‘n o ltin c h i kalitni o b e rv o rin g .
U c h a n g bosg an ak k u m u ly a to rn in g ik k ala klem m asin i olib , b ir-b irig a u rib
k o ‘radi, h e c h q a n d a y u chqun c h iq m a y d i.
Aziz. A k k u m u ly ato rn in g ustiga tu p r o q to rtib q o ‘yvorg an in g iz t o ‘g ‘ri boM ibdi,
o ‘lganiga a n c h a b o ‘lgan ekan, — d ey d i A ziz.
N aim a. V oy, end i nim a qilam iz. B u y o 'ld a n k u n b o ’yi ku tsan g iz h a m m a sh in a
o'tm aydi. S hahrixonga borib, shatakka oladigan birorta m ashina to p ib kelishga to ‘g‘ri
keladi.
Aziz. O ld in o ‘zim iz b iru rin ib k o ‘ra y lik -c h i. Iloji top ilar.
N aim a. Q an d ay iloj?
Aziz. S iz m ash in ag a o 'tirin g , m e n m a s h in a n in g o rq asid an ita ra m a n . Jo y id an
siljigandan keyin b irin ch i tezlikka u ra s iz , z o ra o ‘t o lib ketsa,
N aim a. S izni qiy n ab q o 'y m a y m a n in i?
Aziz. N a ch o ra , o ‘tiring.
Q iz m ash in ag a o 'tira d i, A ziz m a s h in a n in g orqasiga o ‘tib , ita ra d i, m a sh in a
jo y id an siljiydi, u c h -to ‘rt q ad am y u rib , s h a rtta t o ‘xtaydi.
Aziz. D a rro v tezlik k a so lm an g -d a! — y u rish i sal te z lash a d i, in n a y k e y in ...
A ziz y an a m a sh in a n i itaradi. o ‘n - o ‘n ikki q a d a tn y u rg an id a n k ey in m ash in a
bird an p o tillab yurib ketadi.
A ziz u n in g o rq asid an qarab q o la d i. N a q ilarin i b ilm ay tu rg a n d a y o 'ln in g
b oshida «Jiguli» k o 'rin a d i.
M ashina yigitning oldiga kelib to rm o z b e ra d i, to 'x tay d i, q iz d e ra z a d a n b o sh in i
c h iq a ra d i.
N a im a . T o r jo y d a q ay iro lm a y m a n , y alan g lik k a b orib b u rib k e ld im . Q ay o q q a
borasiz, o ’tirin g , tash lab q o 'y a m a n .
Aziz. M en N a im a degan q iz n i q id irib y u rib m an .
N aim a. N a im a n i? — hayron b o ‘lad i q iz . — V oy, N a im a n i n im a q ila siz?
Aziz. G a p im bor.
N aim a. N im a gap?
Aziz. U nisini o ‘ziga aytam an.
N aim a. G ap irav erin g , m en N a im a m a n .
E ndi A ziz sal hayron b o la d i, ta g d o r g ap q ilm o q c h i b o 'la d i.
Aziz. U n i q aran g . Baxtim o y o g ‘im n in g tag id an c h iq d i, d e b s h u n i a y tsa la r
kerak-da. — N a im a qoshlarini c h im ir ib h u sh y o r to rtad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
N a im a . U nim a d eg an in g iz?
A ziz. D a rro v h u rk ib k e tm a n g - d a , unaq a. S izn in g b rig a d a n g iz n i ax tarib
k e la y o tg a n d im , jiy an im T u rs u n o y siz bilan ishlarkan-u.
N a im a . E , T u rsu n o y a y tu v d i, T o sh k e n td an to g ‘am k eld ilar deb. A ziz aka.
A ziz ak a sizm i?
A ziz. X uddi o ‘zi.
N a im a . 0 ‘tiring, m en h am o ‘sh a y o q q a ketyapm an.
A ziz N aim aning yoniga o ‘tira d i. M ash in a joyidan siljiydi. A ziz qizning yuziga
q a ra b jilm ay ib qo'yad i.
A ziz. Ilgarilari q izlar s u rm a n i k o 'zlarig a qo'yguvchi e d ila r, rasm b o ‘yicha
d a h a n la rig a ham q o ‘yadigan boM ishganm i? - hazillashadi A ziz.
A ziz old o yna tep asidagi k o ‘z g u n i bu rab , qizning yuziga to 4g ‘rilaydi. Q iz
k o 'z g u d a o ‘z aksini k o ‘radi.
N a im a . V oy o 'lm asam ! — d e b q ic h q ira d i. - Iigariroq qay o q d ay d in g iz?
Q iz oyoq tagida y o tg a n , m a s h in a aitadigan lattani o la d i, iflosligini ko 'rib
u lo q tir a d i.
A ziz c h o ‘n tagidan c h in n id e k d a stro 'm o lc h a chiqaradi.
A ziz. Q o ‘rqm an g , to p - to z a , h a li ishlatm aganm an.
Q iz d a stro 'm o lc h a n i o lib , d a h a n id a g i qora m oyni a rtad i. A m m o d a stro 1m o lc h a n i qaytarm ay , c h o ‘n ta g ig a solad i.
A ziz. Y axshi o d a tin g iz b o r e k a n , dey d i Aziz. - B irovdan narsa olsangiz
q a y ta rib b erm as ekansiz.
N a im a . Q aro q ch ig a u c h ra b m a n , d e b q o 4rqm ang, - qiz sh a ra q la b kuladi. —
D a s tro 'm o lc h a n g iz n i yuvib, T u rs u n o y d a n berib y u boram an.
M a sh in a yo‘lda davom etadi.
15. D a la . Kun.
B e sh -o ltita d eh q o n q iz lar c h a y la d a peshin payti b o lg a n i u c h u n ash u la aytib
o ’tiris h ib d i.
Y o ‘l boshiga «Juguli» kelib to 'x ta y d i. M ashinadan N a im a b ila n A ziz tushadi.
B irin c h i qiz. Vuy, a n a v in i, n a in u n c h a olifta?
Ik k in ch i qiz. A m m o istarasi issiq q in a ekan.
Q tim ri. H o y , c h a q q o n n isa la r, d a rro v changallaringni solib, x o m talash qilib
y u rm a n g la r. K o 'rib tu rib sa n la r-k u , x u d d i m en b o p bola ek an .
Q iz la r kulishadi. T u rsu n o y A z iz n i k o 'rib , qarshisiga yugu rad i.
T u rsu n o y . H a, to g 4a , n im a q ilib y u rib siz bu yoqlarda?
Aziz. A m m am berib y u b o rd ila r, — A ziz qo'lidagi d u xoba n im c h a n i jiyaniga
u z a ta d i
T u rsu n o y . Voy, ra h m a t, — siz n i o v o ra qilibdilar-da.
A ziz. O v o rasi b o r e k a n m i, y a x sh iy a m kelgan e k a n m a n . (A ziz N aim a g a
m a ’n o d o r n a z a r tashlaydi). — 0 ‘rto q la rin g bilan lan ish ib o ld im .
N a im a (T u rsuno y d an ). Y ern i sh u d g o rlad in g larm i.
T u rsu n o y . — R aisni b ila sa n -k u , y a n a paysalga soldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
N a im a . S h u n d ay m i? E n d i u b ila n b o sh q a c h a g a p la s h a m a n , (N a im a va
m ash in asi to m o n y u rad i, b ird a n to 'x ta y d i). - A ziz a k a , v a q tin g iz b o 'lsa , m en
b ila n yuring, y ordam in g iz k crak b o 'lib qoldi.
Aziz. (Sevinib rozilik b ild irad i) ketdik.
16. R aisning x o n asi. Kun.
Id o ra yonida «Jiguli» m ash in asi turibdi. O rq a eshigi o c h iq , te p a sid a A ziz kelib
turibdi. X onada N aim a jam oa x o ‘jaligi raisi bilan g ap lash y ap ti.
N aim a. Insof degan narsa b o rm i o 'z i sizda, rais b u v a , a ld ash larin g iz jo n g a
tegdi-ku.
R ais x o ‘m rayib qizga bo q ad i.
R ais. N im a qilib sen i a ld a b m a n ? H a m m a s h a ro itn i y a ra tib q o ‘yib m an -k u ,
n o sh u k r banda.
N aim a. U yalm asd an sh a ro it y a ra tib q o ‘y ib m a n , d e y s iz -a . N im a n i so 'ra b
kelsak, n u q u l paysalga solasiz, n a o 'g 'itn i, na te x n ik a n i, n a su v n i v aq tid a berasiz.
A tay qilasiz. ch u n k i p u d ra tc h ila rn i k o'rishga ko‘zin g iz y o ‘q . T o ‘g ‘ri-d a , pudratchi
k o 'p ay sa, siz kim ga xo 'jay in lik qilasiz? H a, h a m m a b a lo s h u n d a , xo'jay in lik d an
tu s h ib q o lish d a n q o 'rq a siz ! S h u n in g u c h u n ti s h - t ir o n o g ‘in g iz b ila n ja m o a
xo'jaligiga yopishasiz, bizn i q u ritish g a h arak at qilasiz. T e p a d a n k o 'rsa tm a borligi
u ch u n biz bilan oMganingiz k u n id an m urosa qilasiz. A lam in g iz ichingizda. Bo‘lmasa
g 'a jib tashlardingiz.
R ais. G ap ir, gapiraver, h o z ir se n la m i d avring k e lg a n , (ra is b e p arv o o h an g d a)
yana nim a deysan?
N aim a. Sovet davri b o 'lg a n id a tilim n i su g 'u rib o la rd in g iz -a !
A m m o ho zir z am o n k o 'ta rm a y d i... en d i g ap sh u , rais b u v a , o 'z in g iz bilasiz
yern i h o zir shudgor qilm asa, foydasi b o 'lm a y d i. E rta la b tr a k to r, m ash in a berib
yu borasiz, agar yana paysalga so lad ig an boM sangiz... (N a im a o c h iq d erazad an
m ash in a to m o n g a ishora q ilad i) T o sh k e n t g a z e ta sid a n m u x b ir c h a q irg an m an ,
qilm ishlaringizni b u tu n respublikaga n o g 'o ra q iiib c h a la d i.
Raisi derazadan in a sh in a d a y o n id a to ‘rgan A zizga x av o tirli n a z ar tashlab
q o ‘yadi.
R ais. M en senga o 'g 'it b e rm a y m a n , d e y a p m a n m i, n a v b a ti bilan olasan.
E rtaga kakraz sening navbating.
N aim a. S hu gapingizda tu rsan g iz b o 'ld i, rais buva.
N a im a xonadan chiqadi.
17. O chil ak an in g hovlisi. O q sh o m
A yvonda T ursu n o y savzi a rc h y a p ti. Ichkari x o n a d a n A ziz ch iq ad i.
Aziz. Bugun osh e k a n -d a ... Q arash v o ray m i?
T ursunoy. K oshkiydi, sabzi to ‘g ‘rashni b ilasizm i?
Aziz. Q otiram iz, - to g 'a n g n i qoMidan k elm a y d ig a n ish y o ‘q . M enga q ara
jiy an ... dug o n an g N a im a n i y e rn i olib , d e h q o n c h ilik q ilis h in i o ‘zi bo'Iadim i?
www.ziyouz.com kutubxonasi
T u rsu n o y . H a , N a im a yigitlarga o ‘xsh ag an c h ap a tii, h ech kim ga s o ‘zini
berniaydi.
Aziz. M a rd lig id a n tash q ari ch iroyli h am ekan (m aqsadga k o 'c h a b oshlaydi).
T u rsu n o y . H a , h u sn d a n h am bergan.
Aziz. U n d a x arid o rla ri h am k o 'p d ir?
T u rsu n o y . O g ‘iz so lg an lar b o r, a m m o bittasiga ham rozilik b erm ay ap ti.
Aziz. O sm o n d a degin?
T u rsu n o y . Yo*q, m a n m a n lik n i b ilm ay d i. F aq at o ‘ylab ish tu ta d i. T o ‘g ‘ri-d a,
b a ’zi sh o s h q a lo q la r singari u ch rag an g a teg ib , p u sh aym o n b o ‘Iib y iirgandan nim a
foyda?
Aziz. M a h a lla n g d a unga in u n o sib y ig itlar bordir, balki birortasi bilan p in h o n a
til biriktirib q o 'y g a n d ir. S en q ay o q d an bilasan ?
T ursunoy. Y o 'q , bizning shahar kichkina, bu yerda p inhona ish tutib boMmaydi,
kim ningdir k im d ad ir k o ‘ngli b o 'lsa, dairo v ovoza b o ‘lib ketadi. T ursunoy iniyig‘ida
jilm ayib q o ‘sh ib q o ‘yadi. - H a, bu y o g 'id a n ko'nglingiz to 'q b o ‘lsin.
Aziz. N im a g a s h a ’m a qilayapsan? (A ziz o 'z in i goMlikka soladi).
T u rsu n o y . M e n d a n bek itib n im a qilasiz? N a im a n i surishtirib q o lg an in g iz
bejiz b o lm a s a kerak.
Aziz. R ost ay tasan , k o ‘rishim bilan y u rag im jiz etdi. Ju d a ochiq, odam sliavanda
qiz ekan.
T u rsu n o y . U n d a k etid an q o lm an g , o tin g izn i qam chilayvering, intilganga
tole yor, d ey d ilar.
18. D ala. O qshom .
D illarga o ro m beruvchi sokinlik. Q ayerdadirchigirtka chirillaydi, mayin shabada
shivirlab esadi.
D ala yoMidan A ziz boryapti. 0 ‘ngdagi egatga kartoshka ekilgan, egat ad o g ‘idan
b ir n e c h a a y o lla r e k in n i o 'to q q ilishyapti. O ralarid a N aim a ham bor. M a n a , u
q addini ro stlab , A ziz to m o n g a yura boshlaydi.
Y igit q izn i k o ‘rib o 'z in i tu t pan asig a oladi.
N a im a y etib k e la d i, tu t shoxiga ilin g an x altad an shisha o la d i, e n d i suv
ich m o q ch i b o ‘lg a n id a p istirm asid an A ziz o tilib ch iq ad i, artistona xitob qiladi.
C h o ‘c h ib tu sh g an N a im a irim qilib, k o 'k rag ig a tu p u rg an bo'lad i.
N aim a. V oy, n u q u l to m d a n tarash a tu sh g an d ek paydo b o 'la siz-a, (erk a la n ib
o 'ksiydi). ~ N im a q ilib yuribsiz o 'z i bu yoqda?
Aziz. S izn i q id irib k elgandim .
N a im a . N e g a m e n i q id ira r ekansiz?
Aziz. N e g a d ey sizm i? — (p au za) —k o 'rg im keldi.
N aim a. V oy, n eg a m en i k o ‘rgingiz k elark an ?
Aziz. Ish in g la r tu g ag an b o 'lsa , k u z atib q o ‘y m oqchiydim .
N aim a. U y im iz o lis, c h a rc h a b q o lm asm ik in siz yayov yurib?
Aziz. S iz b ila n jo n - jo n d eb y u ra m a n , (tag d o r gap qistiradi A ziz) —
k o 'n san g iz b o 'Id i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
N aim a. B o rin g -e , — n o zian a d i q iz , — h a m m a g ap larin g iz ilm oqli.
S h am o ld a d arax t shoxlari m u q o m q ilg a n d e k teb ra n ad i.
K im sasiz d ala y o 'lid a n Aziz bilan N a im a sh o sh ilm a sd a n bory ap tilar.
N a im a . T o sh k e n tg a o ‘rg an ib q o lg a n o d a m b u y e rd a ro sa z e rik a y o tg a n
b o 'lsan g iz kerak. N a te a tr bor, na k o n se rt, n a h aligi, n im ay d i, d isk o te k a , b a r...
Aziz. H a, ro std an h am zerikib oM ardim , a g a r sizni u c h ra tm a g a n im d a .
N aim a. E, h a, o ‘zim ga erm ak q id iry a p m a n d en g ? T o ‘g ‘ri qilasiz, b u y e rn in g
qizlari ju d a so d d a b o ‘ladi, sal av rasan g iz b o l d i , laq q a tush av erad i.
Aziz. A v ro qchilarn i yom on k o ‘ra m a n , m e n to ‘g ‘risini ay ty ap m an .
N aim a. N im a , o d atin g iz s h u n a q a m i, d u c h kelgan q izga t o ‘g ‘risin i a y tib
ketav e rasizm i?
Aziz. D u ch kelganiga em as, u m rim d a b ir b o r, b itta qizgagina a y ta m a n .
N aim a. U n d a y b o ‘lsa, oldin o ‘sh a q iz n i to p in g -d a , keyin ayting.
Aziz. A gar to p g an b o ‘Isam -chi?
Q iz sh o sh ilm ay , bosiq ovozda jid d iy g a p ira d i.
N aim a. O d am m uqaddas tuyg‘u larini p in h o n tu ta d i. bitta k o 'rg an qizga d a rro v
gapirib ketavcrm aydi.
Aziz. D arro v em as, m en sizni x a y o lim d a , o rz u larim d a k o ‘p k o ‘rg a n m a n .
ha, xuddi sizd aq a qizn i axtarib y u rard im . S h u k rk i, m a n a hay o td a h a m u c h ra td im .
U c h ra td im -u , es-h u sh im d an ayrilib , g a n g ib q o ld im .
N aim a. U n d a y b o ‘lsa es-h u sh in g izn i y ig ‘ib o lin g -d a , — (h a z ilo m u z g a p ira d i)
— keyin n o g ‘o ra qoqing.
U lar yoMda davom etadilar. Q o ‘sh iq .
1 -qo‘shiq
Q albim g o ‘yo kabutar,
Parvoz istab talp in ar,
T uyg’u la r g o 'y o um m o n ,
O sh iq a r, u r a r tu g 'y o n .
T in c h im y o 'q o ld i, e voh,
0 ‘zing q o 'lla , yo O lloh.
Balki sh u d ir m u h ab b at,
Y urak o 'rto v c h i rohat,
T askin b eru v ch i qayg‘u,
Eng m u q ad d as, so f tuyg'u?
Ishq sh u ersa m ab o d o ,
0 ‘zing q o 'lla , yo O lloh.
P esh o n am g a bitgani,
M enga ta q d ir etgani,
K oshki b o ‘lsa shu barno.
B o 'ld im m e n u ng a shaydo.
Lo Iloha Illolloh,
0 ‘zing q o ‘lla, yo Olloh!
www.ziyouz.com kutubxonasi
... Q osh q o rayg an , yigit va q iz h a m o n birga ketishyapti.
U zoqda S hah rix o n n in g c h iro q la ri ko'rin ad i. S hu payt y o n larid an «M ersedes»
m ashinasi o 'tad i. R ulda o ‘tirg an barvasta odam qizga g 'a la ti q a rab q o ‘yadi. N aim a
h ay d o v ch in i k o ‘rib, o ‘zin i c h e tg a o lad i.
«M ersedes» guzarda to 'x ta y d i. Savlatli kimsa m ashinadan tushib, ikkita ajralinas
o g ‘aynisi bilan o 'tirg a n Q o ra v o y n in g d o 'k o n ig a yaqin lash ad i.
S o tu v ch i yigit. K eling, A fzalx o n aka?
A fzalxon. B itta «X on» b e r, (p u l u zatadi).
Q o rav o y . M ana a k a , - (sig a re t p achkasini p esh tax ta ustiga q o 'y ad i).
A fzalxon q ay tim n i o lm a y d i, p a c h k a n i ochib, bitta sig aret oladi.
A fzalxon. Senlarga q o y ilm a n , a n c h a vazmin chiqdilaring. B izlaryoshligim izda
ju d a s h o ‘x boM gandik, m a h a lla m iz d a g i qizlarga b iro rta b eg o n a yigitni yaqin
y o 'la tm a sd ik (A fzalxon sh o s h m a sd a n sigaretni tu tatad i),
Q o rav o y . B izlar h a m ju d a la n d o v u r em asm iz, q izla rim iz n i asraym iz.
A fzalxon. Q ayoqda? - (ensasi q o tib jerkiydi A fzalxon) — hozirgina o 'z ko'zim
b ila n k o 'rd im Z o k ir a k a n in g q iz in i bittasi yetaklab ketayotganini.
B ax tiy o r. N aim an im i?! K im e k an ?
A fzalxon. T a n im a d im . H a r h o ld a bu yerlik em as... B o 'p ti. (A fzalxon o 'z
m a sh in a si to m o n y o 'n a la rk a n , a n c h a y in loqayd o v o zd a ilova q iladi) - hoy
a z a m a tla r, ta g 'in b o la n i tu tv o lib , u rib yurm anglar, sh u n c h a k i gap ird im , q o ‘yd im -d a .
A fzalxon m ashinasiga o 'tir ib jo 'n a b qoladi.
19. K o ‘ch a . Tun.
N a im alarn in g uyi o ld id a A ziz q iz bilan xayrlashyapti.
N aim a. K uzatib q o ’y g an in g iz u c h u n rahm at.
Aziz. X o‘p, xayr. E rtaga c h iq a m a n oldingizga.
N aim a. S h artm ik in ?.. (h o v lig a k irib ketadi).
A ziz orqasiga qay tad i. K o 'c h a n in g xilvat va q o ro n g 'u jo y id a , katta daraxt
tag id a tu rg an u ch ta o d a m sh arp a si k o ‘rinadi.
A ziz ularga y aq in lash ib b o ra v e ra d i, to ‘rt-besh q ad am q o lg an id a sh arp alar
d a ra x t p an asid an c h iq ib , A z iz n in g y o ‘lini to'sadilar.
B a x tiy o r. 0 ‘v, jip ir iq , b u s e n in g T o sh k e n tin g e m a s , q iz la rn i k u z a tib
q o 'y a d ig a n , (d o ‘q u ra d i).
A ziz. B itta o 4zi qay tish g a q o ‘rq m a sin , ded im -d a.
B ax tiy o r. Biz m a h allam iz g a b eg o n ala rn i yoM atm aym iz, ikk in ch i b u yerda
q o ra n g n i k o 'rm ay lik , tu s h u n d in g m i?
A ziz. T u sh u n m a d im (x o tirja m ja v o b berdi).
B a x tiy o r. lye, hali sh u n a q a m i? ! (d o ‘q uradi) — u n d a o ‘zin g d an ko‘r. Bizni
n o m a rd d eb o 4y lay ap san m i, o 'z im sin d iram an .
B axtiyor yapon karatech ilarig a o ‘x sh ab dahshatli b aq iriq -c h aq iriq bilan Azizga
tash la n a d i.
A ziz. T o 'x ta , iltim os, b a q irm a q u lo q n i kar qilasan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Q o rav o y . B aqiradi, nega d esan g , b u n in g m u rabbiysi Y a p o n iy a d a t a ’lim olib
kelgan, b aqirishni o ‘sha o ‘rgatgan.
R o stm an a m ush ilash ish en d i b o sh lan ad i.
2 0 . K o 'c h a . Tun.
K im sasiz k o 'c h a d a n A ziz b ir -b ir q ad am ta sh la b b o rm o q d a . A riq b o ‘yida
to 'x tay d i. Yuzi m om ataloq b o 'lib k etgan. Ariqqa engash ib . y iiz in in g ch aq a bo'lgan
joylarini yiivadi. D astro‘m olchasi bilan artadi. O 'ziga d ald a b erib , xirgoyi qilganicha
yo'lga tushadi.
U yiga yaqinlashganida u zo q d a tu rg an sharpani k o 'rib ta q q a to 'x ta y d i.
S h arp a A ziz to m o n g a sh id d at b ilan kela boshlaydi. A ziz q o ll a r i n i m usht qilib,
him oyaga hozirlanadi.
A m m o sharpa A zizni m a h k a m q u ch o q la y d i, c h irp ira k q ilib ay lan tirad i.
N orpolvon. Q ay o q lard a yiiribsiz, A zizbek, b ir s o a td a n b e ri k u tam a n sizni,
(A ziz N o rp o lv o n n i en d i ta n iy d i, lek in hech narsaga tu s h u n m a y d i).
Aziz. N im agap?
N orpolvon. Y uring hovliga, b ir m aish at qilam iz.
Aziz. T inchlikm i o ‘zi?
N orpolvon. Boya N a im a b ilan k ctayotganingizni k o ‘rib q o ld ik .
Aziz. D arro v k im d an esh ita qoldingiz?
N o rp o lv o n . M a y li-d a , sh u g a p n i e s h itd im -u , y e lk a m d a n tog* a g 'd arilib
tu sh g a n d e k b o ld i. X o tin im b ilan av to b u sd a birga k e lg an k u n in g iz d a n boshlab
yuragim ga g‘ulg‘ula tush g an d i. Q a ra n g , sh u b h ala rim b e k o r e k a n . Q a n i, yuring
uyga, b ir o 'tiris h a m iz .
Aziz. B em ahald a q an d o q b o 'la rk in ?
N orpolvon. B em ahali yokq , y u rin g , barib ir k irm a g a n in g iz g a q o 'y m ay m an .
D arvozaga yaqin lash g an larid a tep ag a solingan la m p o c h k a n u rid a N orpolvon
A zizning yuzini an iq k o 'ra d i.
N orpolvon. Iye, nirna qildi, A zizbek?
Aziz. C hivin chaqdi.
N orpolvon. E, gapni ay lan tirm ay , kim bilan y o q a lash g a n in g izn i ayting, dodini
b erib q o 'y a m a n .
Aziz. T ashvish to rtm a n g , u la r bilan o ‘zim o ra n i o c h iq q ilib olam an .
2 1 . N orpolvonning hovlisi. T u n .
C h o rsig in a xon ad a N o rp o lv o n bilan Aziz su h b a tla sh ib o ‘tirish ib d i. Ikkalovi
ham shirakayf. D astu rx o n id a y a rim shisha ko n y ak , n o n , h o ‘l m eva.
N orpolvon. 0 ‘zim b ila m a n , o d a tim y o m o n , itd an h a m , b itd a n h am xotinim ni
q izg 'o n av eram an . BoMmasa a q lim ay ta d i, u n aq a b a d g u m o n b o ‘lm a d e b , yuragim
q u loq solm aydi. X ullas, a h m o q m a n .
Aziz. Y o‘q, siz a h m o q em assiz, (A ziz h aziio m u z iljay ad i). S iz g ‘irt ahm oqsiz.
9 -
H .M u h am ed aliy ev
129
www.ziyouz.com kutubxonasi
N o rp o lv o n . R o st aytasiz, g ‘irt jin n im a n ! - tasdiqlaydi m ezbon.
Ikkalovi qiy q irib kulib y u b o rish ad i.
N o rp o lv o n . H o y , N asi, o v q atin g n i q a ch o n suzasan, q orin ta ta la b k etd i-k u .
N a sib a . O v q atim tayyor. O lib kelaym i? - o sto n a d a N asiba pay d o b o 'lad i.
S o 'rig a y aq in lash ib , bir q o 'li b ilan boshidagi ro 'm o li bilan yiizini b erkitib
s o ‘raydi.
N o rp o lv o n . H oy , begona erk ak b o rm i, yuzingni berkitasan (o 'z in i olijan o b
qilib k o 'rs a tm o q c h i b o 'la d i e ri). — A zizb ek o 'z iin iz n i o d am . In n ay k ey in , eskicha
ay o llard an e m a s s a n -k u , yuzingni o c h ib yur.
N a sib a . V oy, x o ‘p b o 'la d i, — su y u n ib ketadi. N asiba boshidagi ro ‘m olini
to rtib , y u zin i o c h a d i. N o rp o lv o n A zizga k o 'rd in g m i, h im m a tim n i, degandek
m a g 'ru r b o q ib q o ‘yadi.
22. H ovli. E rtalab .
M u h ay y o x o la ay v o n d a n im a d ir tik ib o ‘tiribdi.
A ziz n o n iish tag a qatiq ichyapti. Yuzi kulgili, sababi, ikkala labi d o 'm b ira bo'Iib
shishib k e tg a n , o g ‘zini y u m olm aydi.
Anim a. J o n b o la m , o 'tin a m a n , tin c h yurgin. X ud o k o 'rsa tm asin , senga b ir
n arsa b o 'I ib q o ls a , o n a n g g a n im a d e b ja v o b b e ra m a n . S o ‘z b e r, ik k in c h i
qay tarilm ay d i d e b (A ziz tirjayadi).
Aziz. X o 'p , ikkin ch i bu b o ‘... b o ‘... b o 'g 'irs o q n i yem aym an.
Anima. S o 'z in g d a tursang bo'ldi.
Bir n e c h a fu rsat ikkalovi tin saqlaydi.
Aziz. A n im a , m e n g a m aslah atin g iz k e ra k bo 'Iib qoldi.
A nim a. M a sla h a t se n d an aylansin.
Aziz. S h u y e rd a n b itta qiz to p ib , o ila q u rsa m , nim a deysiz?
A nim a. V oy, yaxshi b o 'la rd i — F a q a t o n a n g d a n b em astah at bu ishni qilsang,
xafa b o 'Iib q o la d i. H a , o ld in o n a n g n in g o ld id a n o't!
Aziz. A lb a tta o 'ta m a n , lekin a w a l b o 'la ja k kelinni topaylik, siz roziligini olib
keling, a n a in n a k e y in o y im ni aralash tiram iz. Bu y e ru z o q joy, oyim ishli o d am lar,
qatn ashlari q iy in b o 'la d i.
A m m a. G a p in g g a q a rag an d a b iro rtasin i topganga o'xshaysan?
Aziz. A m m a jo n , sizd an y a sh irad ig a n yerim y o 'q , rostdan ham b ittasin i
u ch ratib q o ld im , faq a t h o zirch a jilo v in i tu tq iz m a y turibdi.
E shikdan O c h il ak a kirib keladi.
Amma. O ld in o 'z id a n kel. - B izning avlo d g a loyiqm i, zoti to zam i, xom lik
qilib tagi p a stla rd a n ta n la b q o 'y m a ta g 'in .
O chil a k a . Y a n a zo tin g n i m a q ta y sa n m i, o d a m n in g qandayligini zoti em as,
xulqi aniqlaydi.
A m m a. Z o tig a h a m q arash kerak. 0 ‘zim izg a o ‘xshagan aslzo d atard an b o 'lsin .
O chil a k a . S h u n a q a aslzo d a ek an san , n e g a tegding fuqarodan tarq ag an m en
qulga?
www.ziyouz.com kutubxonasi
A m m a. H a en d i, b a h o n a b ilan siz h am n aslin g izn i to z a la b oling, d e d im -d a ,
(hazil aralash kuladi am rnasi).
O chil ak a. A slida o ‘sh a o 'z im iz qato ri O y p o sh sh a g a u y lan sam b o la r k a n ,
q u lo g 'im tin ch y u ra rd i, (xo tin ig a tegishdi er), — q o sh in g g a o ‘sm a, ko‘zingga
su rm a q o 'y ib , m en i y o 'ld a n u rd in g , ch am a m d a.
A m m a. V oy, o rd o n a , Halt m e n i o ‘sh a o s h q o v o q q a te n g la sh tird in g iz m i?
K o 'n g lin g iz o 'sh a n d a b o 'ls a h aliy ain b orib u y la n a v e rin g , q arsh ilik qilm aym an.
B eva, jo n -jo n deb tegadi.
O chil aka. B o‘pti sazang o lin a s in , lekin unga h a m o ‘z in g sovchi bo'lib borasan.
Ichkari xonadan T u rsu n o y c h iq ib , A zizga te le fo n g o 's h a g in i tutq azad i. A ziz
d astak n i oladi.
T ursunoy. A ziz ak a, telefonga. T o sh k e n td a n ay an g iz .
Aziz. A ssalom u a lay k u m , oyi. H a , ha h am m asi jo y id a , so g ‘ligim ham o td e k .
N ega yo‘q b o lib ketark an m an , o ‘tgan kuni q o ‘ng‘iroq q ild im -k u . Q achon qaytasan
deysizm i? B ilm adim , a m m a m b ir kelib q o lib san , y a n a b iro r hafta sh u y erd a
tu ra sa n , deyaptilar. X o ‘p, e n d i te z -te z telefon q ilib tu r a m a n .
23. K o‘cha. O qshom .
A ziz N o rp o lv o n n in g hovlisi y o n id an o ‘ty ap ti. D a rv o z a o ch iq . N o rp o lv o n
m ash in asin i tu zaty ap ti.
Aziz. H a, m ash in an g iz tu m o v b o 'lib q o ld im i?
N orpolvon. N o rp o lv o n kallasini k o ‘taradi. E , k elin g A ziz. N e c h a k u n d an beri
o v o ram an , h ech kasali to p ilm a y a p ti.
Aziz hovliga kiradi, m ashinaga yaqinlashib, k ap o t te p a sig a engashadi. M usiqa,
q a c h o n m ashina luzatish g a kirishsa, sh u leytm otiv y a n g ra y d i, ta n ta n a v o r, sh o d o n
kuy.
Aziz. U rinib k o ‘ray lik -c h i... M enga o ‘n o ltin c h i k a litn i olib bering (A ziz
N o rp o lv o n to m o n q o ‘lini c h o 'z a d i).
24. T a b ia t m an zarasi. O q sh o m .
O sm o n d a parv o z q ila y o tg a n k ab u tarlar. K a m e ra b o g ‘-u ro g 'la r, d a la la r,
o 'y n o q i s o y la rb o ‘ylab p a n o ra m a qiladi... 0 ‘c h o q b o s h id a im irsilayotgan N asib a .
N asiba. N o rp o lv o n ak a, o v q a tim pishganiga b ir s o a t b o ‘ldi. Y eb o lin g la r,
keyin tuzatarsizlar.
N orpolvon. B o‘lib q o ld i, h o z ir tugallaym iz.
Aziz. Q ani ishlatib k o ‘rin g -ch i?
N orpolvon m ash in a n in g ichiga o ’tirib , o ‘t o ld ira d i, m o to r ishlab k etad i.
A ziz q addini tik lab , p esh o n asid an (erni artad i.
N o rp o lv o n . A m m o m a s h in a t u z a t is h n in g p i r i e k a n s iz . 0 ‘z im h a m
avtoxo'jalikda ch ila n g a rm a n , q a n c h a u stalarg a k o ‘rs a td itn , b ittasin in g h a m tish i
o 'tm a d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
N o rp o lv o n A ziz n in g c h o ‘ntagiga p u l so lm o q c h i b o 'lad i.
N orpo lvon. Q o ‘l haqi.
Aziz. E , n im a qityapsiz, q o 'sh n ic h ilik d a uyat bo 'lad i-ya!
N o rp o lv o n . Y o ‘q d e m a n g , o d a tim b o r, u sta ish la ta m an tn i, m a rd ik o rm i,
rozi qilib y u b o rm a sa m , k o 'n g lim joyiga tu sh m ay d i.
Aziz. M en i h a m o d a tim bor, qayerda buzuq m ash in a ko‘rsam , tu zatm ag u n ch a
ko'nglim joyig a tu sh m a y d i. H ar q a n ch a p uldan m en g a shu afzal.
N orpolvon. Q a n i so 'rig a chiqing, c h o 'z m a la g 'm o n n i N asiba q o tirad i.
U lar q o ‘1 y u v ib , s o ‘ri to m o n y o ‘naladilar.
2 5 . N aim alarning hovlisi. Run.
K atta ay v o n d a T u rsu n o y bilan N a im a sirlashib o 'tirish ib d i.
N a im a o 's m a siq y ap ti, T u rsu n o y q o ‘yyapti.
T ursunoy. T o g ‘a m n i a y ta m a n , sira h o li-jo n im g a q o 'y m ay d i, n u q u l sening
h aqingda so 'ra g a n i so 'ra g a n
N aim a. S o ‘rasa , y o m o n lag in .
T ursunoy. V o y , nega endi?
N aim a. S en to sh k e n tlik yigitning bizning qizlarni nazarga ilib, ko'ngil q o ‘yishga
ish o n a sa n m i?
T u rsu n o y . N e g a e n d i ish o n m as ek an m an ? Ishq jo y tanlam aydi. In n ay k ey in ,
b ilasan -k u , A ziz a k a m n in g otalari bizning sh ah rix o n lik b o 'lganlar.
N aim a. N a h o tk i T o sh k e n td ek shahri azim d a y ashab, yuradigan qizi b o 'lm asa .
S hu n d ay kelishgan y ig itn in g m a ’shuqasi b o 'im aslig ig a aql bovar qilm aydi.
T ursunoy. Q iz i b o 'lg a n id a , sening k etin g d an y u rm ag an boMardi. R o 'y x u sh
berm asang h am o rq a n g d a n q o lm ay ap ti-k u .
N aim a. H a , sira o rq a m d a n qolm aydi. (M e h r bilan gapiradi).
Biroz fursat m iriq ib kuladi dugonalar.
T ursunoy. T o ‘g ‘risini ay t, sen ham yaxshi k o 'rib qoldingm i?
N aim a. T o ‘g ‘risin i a y lsa m , yaxshi k o ‘rib q o lish d an q o 'rq y ap m an .
T ursunoy. V o y , nega q o ‘rqasan?
N aim a. 0 ‘zim h a m bilm aym an.
U lar y an a b ir fu rsa t jim qoladilar.
T ursunoy. B alki A fzalxon boyga kelin b o 'lish niy atin g bordir? M ak tab d a
o 'q ib y u rg an im izd a o ‘g ‘li sen g a ju d a oshiq edi. A m erikada o 'q iy ap ti, bitirsa, katta
o lim b o ‘lib qaytadi.
N aima. E, boylikka uchib, o 'sh a tepakal o 'g lig a tegam anm i? Hali yigirma beshga
b orm asid an kallasi y a ltira b qolgan.
T ursunoy. E n d i, yaxshi kallaga ikkita n arsa b ird an sig'm aydi — yo soch
b o 'la d i, yo aq l, — T u rsu n o y n in g k o 'zlarid a quvlik chaq n ay d i.
Q izlar k u lish a d i.
N aim a. Q o ‘y o 's h a k ito b g a tushgan m itan i.
T ursunoy. X o 'p , u n d a nega to g 'a m n i q iy n ab y uribsan m ujm allik qilib?!
(B u gal N a im a u n g a b o tin ib jav o b qiladi).
www.ziyouz.com kutubxonasi
N aim a. S ababi bor.
T u rsu n o y . Q an d a y sabab?
Q izaloq. (Y ugurib kelib, gapning belig a tep ad i). N a im a o p a, h a d eb v alaq lash ib
o 'tira v e rm a sd a n tan d irg a o ‘t y o q a rm ish siz la r, ay am n o n y o p a rm ish la r.
N aim a. B o‘p ti, h o z ir y o q ish ark an , d eg in .
26. M uhayyo x o lan in g hovlisi.
K o 'c h a d a n kim d ir eshikni ta q illa tad i.
A ziz ay v o n d an tushib, eshik to m o n y u rad i. K o 'c h a g a c h iq ib , N o rp o lv o n bilan
b ir kim sani k o 'ra d i, so 'rash ad i.
N orpolvon. Bu kishi d irek to rim iz S a id q o zi ak a b o ‘lad ilar, — (ta n is h tira d i),
— m ash in alari buzilib qolibdi ek an . B ir q a ra b b erarm ik in lar, d eb iltim o s bilan
kelibdilar.
S aidqozi a k a . Ju d a o d am n i xit q ilib y u b o rd i, k o ‘rsatm ag a n u sta m q o lm a d i,
q ani bittasi ishkalini topsa.
Aziz. U n d a k o ‘rib boqamiz.
2 7 . H ovli. Kun.
U sti yopiq yo'Iakda «Volga» m ash in asi tu rib d i. A trofida N o rp o lv o n b ila n Aziz.
A ñ id an a n c h a d a n beri urinishib, m a s h in a tu zatish y ap ti. N o rp o lv o n m a s h in a n in g
kap o tin i y o p ib , rulga o 'tira d i, o ‘t o ld ira d i.
M ash in an in g m o to ri bir m a ro m d a ishlay boshlaydi.
N orpolvon. S aid q o zi aka?
(Ic h k a ri u y d an uy sohibi c h iq ib k elad i).
B o'ldi! (q o ram o y bo'lgan q o ‘lini lattag a a rtib ).
S aidqozi a k a . D arrov-a? (ish o n q irm a y s o ‘raydi S aid q o zi a k a , m a sh in a sig a
yaqinlashib, m o to rn in g ishlashiga q u lo q so lib k o 'rib su y u n ib k e ta d i), — m ing
rahm at! (A zizga pul qistiradi).
A ziz ikkilanib tu ra d i.
Aziz. Q o'yaverin g .
S aidqozi a k a . M e h n at haqi, — (S a id q o z i ak a e ’tirozga o ‘rin q o ld irm a y d ig a n
o h a n g d a g ap irad i). — K o ‘p s in a g a n m a n , u stalarn i rozi q ilib y u b o rm a sa n g iz
tuzatgan narsasi d arro v buziladi.
Aziz. S h u n d ay m i? U nda ra h m a t. (A ziz p u ln i oladi)
S h u p a y t d a rv o z a d a n B a x tiy o r k irib k e la d i. P e s h o n a s i g ‘u r r a , k e c h a
m ushtlashgan. Y igitlar bir-b irin i k o ‘rib, h a y ro n b o 'lad ilar.
A ziz bilan N o rp o lv o n hovlini ta rk e ta d ila r.
S aidqozi o ‘g ‘liga m ash in an in g k a litin i u zata d i.
S aidqozi a k a . Q ani k o ‘chaIarn i b ir a y la n ib k o ‘r-ch¡, 0 ’g ‘lim .
B ax tiy o r. T uzald im i?
S aidqozi a k a . Y osh b o ls a h a m , z o ‘r u sta ek an , bir p a sd a ish k a lin i to p d i.
U stiga ustak insofli ek an , to rtish m a s d a n b e rg an im n i o lib k etav e rd i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
28. S h a h rix o n m arkazi. Kun.
G u z a rd a n o ‘tib b o ray o tg an A ziz b ilan N orpolvon. D arvozasiga «Avtoxo‘jalik»
d e b yozilgan korxona o ld id a t o ‘xtay d ilar. Aziz N o rp o lv o n g a pu l beradi.
A ziz. M a n a b u sizning u lu sh in g iz.
N o rp o lv o n . K erak e m as, tu z a tg a n siz-ku.
Aziz. U naqasi ketm aydi (q a t’iylik b ilan). M ehnat o ‘rtada boMgandan keyin haqi
h a m o ‘rtad a boMadi.
N o rp o lv o n . S hu n d ay m i, u n d a q o 'lin g iz qaytm asin (p u ln i o lad i).
A ziz. F a q a t bitta iltim o s b o r, b ir-b irim izn i sizlam aylik, y o m o n k o 'rg an im
o liftag arch ilik . B ugundan b o sh la b sen sirab gaplashish.
N o rp o lv o n . Q an d ay boM arkin?
A ziz. Z o “r b o 'lad i. K elish d ik m i?
N o rp o lv o n «xo‘p» d e g a n d e k , b o sh irg'iydi va o ‘z ishxonasi - avtoxo'jalik
hovlisiga kirib ketadi.
A ziz y o ‘lda davom etad i. B ir m ah al B axtiyor «Volga» m ash in asin i u ch irib
kelib sh u n d o q q in a A zizning y o n g in a sid a keskin to rm o z b erad i. A ziz c h o 'c h ib
o 'z in i c h e tg a oladi. R ulda o 'tirg a n B ax tiy o r iljayadi.
B a x tiy o r. 0 ‘tir, tashlab q o ‘y a m a n .
A ziz tak lifn i qabul qilishga sh o sh ilm ay d i.
A ziz. M en b ozo r q ilm o q ch iy d im .
B a x tiy o r. G a p y o ‘q , o ‘tirav er.
A ziz m ash in ag a o ‘tirad i. M a sh in a jo y id a n siljiydi.
B a x tiy o r. A m m o yaxshi m u s h tla s h a r ekansan.
Aziz. S enchalik em as (siDolik q ilad i). - Bizda ham o d at sh u , qizlarim izni y o ‘ld an uradiganlam i m ahallam izga yaqin y o ‘Iatmaymiz. Lekin uylanadigan niyati bo'lsa,
x alaqit berm aym iz. H ech kim n i yoM atmasak, qizlarim iz o ‘tirib qolad i-d a.
B a x tiy o r. U ylan ad ig an boMsa, b iz h am to'sq in lik qilm aym iz.
Aziz. M en am m am g a h a y ro n m a n , ju d a eskichalar-da, T o sh k e n td a n uylanniaysa n , s h u y erd an o ‘zim q iz to p ib b e ra m a n , deb tu rib o lg a n la r (A ziz o ‘zicha
ay y o rlik q ilad i). - N aim an i m e n g a ro ‘p ara qilayotgan h am a m m a m , sovchi
b o ‘lib b o rm o q ch ilar.
29. M u h ay y o x o lan in g hovlisi. Kun.
E sh ik d a n A ziz kirib keladi. Ikki q o 'lid a ikkita xalta, ikkalovi h am og‘zigacha
t o l a : n im ta q o ‘y g o ‘sh ti, n o n , p e c h e n e la r.
A m m a. V oy, b o zo r k a tta -k u , A zizbek.
A ziz. A y td im -k u , a m m a , siz la rn ik id a an ch a qolib k etad ig an g a o ‘xshaym an,
s h u n d o q e k a n , ro ‘zg‘orga q a ra s h ib tu rm a sa m boMadimi.
A m m a. V oy, u n aq a d e m a , b o la m . Bizlarga o g 'irliging tu sh a rm id i, xudoga
s h u k r , to p is h - tu tis h im iz y a x sh i. P o c h c h a n g S h a h rix o n n in g e n g m a s h h u r
p ic h o q c h is i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Aziz. G a p u n d a em as, am m a, e rk ak o d a m n in g tirik to v o n b o ’lib o 'tirg a n id a n
xunugi y o ‘q.
30. H ovli. K un.
S h ah rix o n d ag i ko rkam x o n a d o n la rd a n b in . Eski «Jiguli» m ash in asi y o n id a
A ziz, N o rp o lv o n . U la r ishni tu g atish g an .
Uy sohibi. Q o ‘ling d ard k o 'rm a sin (A zizga p u l qistirad i).
N orpolvon. Q o 'y av erin g , - n o m ig a ta ra n g q ila d i Aziz.
M ijoz. lye, q o ‘yavering nim asi, ax ir y arim k u n o v o ra b o ‘lib tu z a td in g la r.
Aziz. X o ‘p, sazan g iz o 'lm asin (A ziz p u ln i o la d i).
31. A fzalxonning hovlisi. Tun.
H ash am atli qasr. Badavlat x o n ad o n lig i y a q q o l k o 'z g a tash la n ib tu rib d i.
A ziz bilan N o rp o lv o n ch iro q y o ru g 'id a « M ersedes» in a sh in asin in g ta g id a
ishlayapti. U y sohib i sersavlat A fzalxon q im m a tb a h o kresloda o ‘tirib , u sta la rn in g
ishini kuzatyapti.
A fzalxon. A h m o q o d am ch et e ln in g m a sh in a sin i o la rk a n (y ig itlard an k o ‘ra
ko 'p ro q o'zig a o ‘zi gapirayotgandi). U staga u stak , buzilib qolsa, bizning u sta la rn in g
tishi o tm a y d i, xullas, turgan bitgani g ‘u rb a t. 0 ‘z im iz n in g A sak an in g m a s h in a sid an q o 'y m a s in ek an .
U n in g tin im siz jav rash i A zizning e n sasin i q o tira d i. N o rp o lv o n g a q a ra b , « d a f
qil buni» d eg a n d e k ishora qiladi.
N orpolvon. A fzalxon aka, vaqt a lla m a h a l b o 'lib q o ld i, siz b o rib b e m a lo l d a m
olavering, bu y o g 'in i o ‘zim iz ep la sh tira v eram iz .
A fzalxon. S h u n d ay m i, xo‘p , sizlarga x ala q it b e rm a y m a n va ayv o n g a c h iq ib
o 'tira d i. U sta la r to m o n qaraydi, o rq a sin i o ‘g irib , x o n tax ta ustidagi k o n y a k d a n
otadi. K o ‘p o ‘tm a y pinakka ketadi.
... D arax t shoxiga ilingan to ‘rqovoq. B e d a n a sayraydi.
A ziz m ash in an in g tagidan c h iq ib , q o 'lid a g i la tta n i yerga u lo q tira d i, tiz za sin i
q u ch o q la b o ‘tiradi.
—
oshib.
M iyam ish lam ay qoldi. N im a q ilgan b o ‘lishi m u m k in ? — dey d i x u n o b i
N orpolvon (s o a tig a q arab ). B alki e rta g a d a v o m ettirarm iz ? - S o a t ik k id a n
oshibdi. Q o rin h am piyozning p o ‘sti b o ‘lib k etd i.
Aziz. Y o “q , o ld in buni bir yoqlik q ila m iz , ( o ‘ja rlik b ilan ja v o b q a y ta ra d i) —
Yo biz u n i, yo u bizni.
T u n sh a b ad asid a mayin silk in ay o tg an y a p ro q la r. N o rp o lv o n « M ersed es»
ruliga o ‘tirib , m o to rn i ishlatib k o 'ra d i. M a to r b ir m a ro m d a ishlab k etad i.
N orpolvon. Q oyilm an! — (A zizga q o ‘I ta sh la y d i). - Z o ‘rsiz, am m o !..
Aziz. Y an a e n sam n i qotirib sizlay ap sa n m i?!
A fzalxon. San z o ‘rsan! - (s o ‘ri to m o n g a q a ra b q ic h q ira d i) — A fzalxo n a k a ,
b iz ketyapm iz.
www.ziyouz.com kutubxonasi
U y sohibi c h o ‘c h ib k o ‘z in i o ch a d i.
A fzalxon. lye, to n g y o rish ib qolibdi-ku! Voy a z a m atla r-e y , tu n i bilan ishladik,
d englar. N im a b o ‘ldi, tu z a ld im i?
N orpolvon. Ishlatib k o ‘ring.
A fzalxon o 'rn id a n tu rib , m ash in asig a y aqinlashadi, c h o ‘ntagini kavlaydi b u yog‘i q a n c h a b o 'la d i?
N orpolvon. 0 ‘zin g iz b ilib beravering.
A fzalxon. M en q a y o q d a n b ila m a n . senlarga o 'x sh a b h a r k uni m ash in a tu zatib
y u rib m an m i? Q an ch a?
N orpolvon. H im inatlariga b o g ‘liq. Biz hech qachon m u n ch a bering demaganrniz.
U y sohibi c h o 'n ta g id a n p u l ch iq a rib , N o rp o lv o n g a tu tq azad i.
A fzalxon. H ay m ayli, rozi b o 'lin g lar.
Aziz. X o ‘p, xayr (y ig itlar x ayrlashib eshik to m o n ketadilar).
K o 'c h a d a N o rp o lv o n p u ln i sa n ab k o ‘radi. T aq q a to 'x tay d i.
N orpolvon. Voy o n an g n i... K echasi bilan ovora b o ‘lib qilgan ishimizga toMagan
haqini qara, Aziz, hozir kirib q u ru m so q n in g basharasiga uloqtiram an bergan pulini!
Aziz. M ayli e n d i, — (u n i a ra n g qoMidan ushlab q o lad i) — sh u n aq a xasislik
q ilm asa boy b o ‘larm idi?
N orpolvon. E , in so f h a m k erak -d a! - (hovli to m o n g a q a rab o 'sh q ira d i, [loyo m ash in an g ertag ay o q b u zilib , o ‘zing avariyaga u c h ra g in , qizg‘anchiq!
A ziz iljaygancha N o rp o lv o n n in g q o ‘ltig‘idan o lad i, y o ‘lga tushishadi.
3 2 . A fzalxonning hovlisi. Tong.
A fzalxon hovlida o ‘tirib , te le fo n d a gaplashyapti.
A fzalxon. Soliq b o sh q a rm a sim i? N u sra tjo n , o 'z in g iz m i? B ugun oldilariga
o ‘tm o q c h iy d im , ha... g ap b o r... y o ‘q... telefonda aytib b o ‘lm aydi... B o 'p ti, bir
so a td a n keyin u ch ra sh am iz .
A fzalxon telefo n n i x o n ta x ta g a q o ‘y adi, ozgina konyak ichadi.
33. S h a h a r soliq boshqarm asidagi xona
A fzalxon yalpayib o ‘tirib d i.
A fzalxon. Bor gap sh u , N u sra tjo n . Q in g ‘ir ish k o ‘rg an im iz u ch u n sizlarga
y etk azib q o 'y a y , d ed ik . Q allo b lig i T o sh k en td a o ‘tm a g an d a n keyin, bu yoqqa
survorgan. B izning o d a m la r s o d d a -d a , istagancha shilaveradi.
N u s ra t. A xborot u c h u n ra h m a t, — (o ‘zini vazm in tu tad i) — daro m ad in i
tekshirib k o'ram iz. O chil p ic h o q c h in in g qaynisi dedingiz-a. B ugunoq topam iz.
A fzalxon. S h u n d a y qiling!
N u s ra t. B o 'p ti a k a x o n , lek in b ir narsaga h ay ro n m a n . Siz sh ah rim izn in g
d a rg 'a la rid a n birisiz. N ega b ir g ‘o ‘r o ‘spiringa o 'c h a k ish ib qoldingiz?
A fzalxon. Q o n u n n i h im o y a la sh h a r b ir vijdonli o d a m n in g b u rch i. S h u n d ay
e m a s m i?
www.ziyouz.com kutubxonasi
N u s ra t. G a p n i bo p lay siz a m m o (m azax li kuladi).
A fzalxon. Y axshi N u sra tjo n , o c h iq gaplashaylik. G a p sh u n d a k i, eshitishim ga
q arag an d a, o ‘sha tosh k en tlik olg‘ir o ‘g ‘lim izga moMjallab y u rg a n , kelin q ilm oqchi
b o 'lg a n q izim izg a k o ‘z o la y tira y o tg a n e m ish . O 'g l i m i z o ‘q is h d a , sh u n d a n
fo ydalanib, b ir kelgindi qizn i ilib k e tm a sin , d e y m a n -d a .
N u sra t. G a p b u y o q d a, deng.
A fzalxon. H a. O ldingizga c h a q irib , y ash irin ch a ish tu tg a n in g , soliq to ‘lashdan
q o ch g an in g u ch u n jin o iy jav o b g arlik k a to rta m iz , d e b c h o ‘c h itsa n g iz , juftagini
rostlab qoladi. Aybga b u y u rm ay siz, o ta o ‘z o ’g 'Ii u c h u n q ay ish a rk a n .
Xodim. B o‘pti, akaxon, bu y o g ‘ini bizga q o ‘yib bering. Q o n u n iy qilib yasaym iz
b o lapaqirni!
A fzalxon. R ah m at, N u sra tjo n . O m o n b o 'lin g , yax sh ilig in g izn i u n u tm ay m iz.
U la r q o ‘1 olishib x ayrlashadilar.
34. O ch il akaning hovlisi
A ziz y o 'lak d a m ash in a tu z a ty a p ti. N o d ir q arash y ap ti.
N o d ir. T o g 'a , yanagi h afta A n d ijo n d a fu tb o l b o r. M e n i o ‘z im n i q o ‘yib
y uborishinaydi, siz olib b o rsan g iz, y o ‘q dey ish m ay d i. B irga boraylik.
Aziz. Kim o'ynaydi?
N o d ir. «A ndijon» bilan «P axtakor».
Aziz. Sen A ndijonga balet q ilasan m i?
N o d ir. B o 'lm a sa m -c h i, alb a tta .
Aziz. H m „ „ o b o rish im m u m k in , b itta sh a rt bilan.
N odir. Q anaqa shart?
Aziz. Bizning «Paxtakor»ga b ale t qilasan.
(N o d ir q o vohin i o ‘yib yerga tik iiad i).
Aziz. H a, nega nafasing ich in g g a tu sh ib ketd i? S h a rtim n i q ab u l q ilasanm i?
N odir. Y o‘q (bosh ch ay q ay d i).
Aziz. Y asha, o ‘g‘il bola. O d a m m a n a sh u n aq a sad o q atli boMishi kerak. Y om on
k o 'rad ig an im saiga sotilib k eta d ig an la r. A lb atta o b o ra m a n .
N o d irn in g cheh rasi o ch ild i.
N odir. «P axtakor»ingiz h a m m a n i y u tav ersin , fa q a t A n d ijo n d a n b oshqasini.
Aziz. A na bu gaping z o ‘r b o ‘ldi (kuladi).
N odir. U n g ach a m ash in an i tu z a tsan g iz m in ib b o ra rd ik .
Aziz. Bu niyating am alg a o sh m a sa kerak. K o 'ry a p s a n -k u , k elg an im d an b eri
kasalini qidirib to p o lm a y ap m a n .
Amnia (ayvonda). H oy, n e c h a m a rta c h a q ira m a n sizla rn i? Q o rin larin g izn i
to ‘yg‘azib olm asalarin g , ish la rin g y u rish m ay d i.
N odir. N im aovq at?
A m nia. Q ovoq m anti.
N odir. Q ovog'ingizni o ‘z in g iz yeng.
Aziz. QoMidan ish k elm ay d ig an b izd aq a la n d o v u rla rn in g yem agi ay n an qovoq
boMishi kerak, palov to ‘rani u d d a b u rro la ry e y d i. K etdik! (qoMidagi q o ram o y lattani
www.ziyouz.com kutubxonasi
m ash in a g a q a ra b u lo q tira d i) Bu harom i bedavo dardga chalinibdi, hech qachon
tuzalm aydi. Shaloq arava.
N o d ir h a m q o 'lid a g i lattan i m ash in ag a u lo q tirad i.
3 5 . Soliq boshqarm asidagi x o na. Kun.
X o n a d a so liq b o sh q arm asi xodim i va A ziz o ‘tiribdi.
Aziz. In s o f b o rm i o ‘zi sizlarda? — (q o 'lid a g i q o g 'o zg a ishora qilad i). — Bu
ja rim a n g la r m a s h in a tu z atib topgan p u lim d an ikki hissa k o ‘p -k u .
X odim . S h u n in g u c h u n davlatni a ld a b , y ash irin ish tutish kerak e m a s-d a ,
v aq tid a soliq t o ‘lab tu rg an in g izd a, h ech q a n d ay ja rim a b o ‘lm asdi.
Aziz. M e n h e c h kim n i ald am o q ch i em a sd im , faqat sh u n aq a q o n u n borligidan
xabarim y o 'q ek an .
X odim . M a n a en d i bilib olasiz sh u n a q a q o n u n borligini, — (xodim gap ta m o m
degandek A zizga boq ad i). - Sizga mxsat.
Aziz. J u d a b o ‘lm asa m u d d atin i sal c h o ‘zib b erin g , sh u n c h a pulni m en h o zir
q ay o q d an o la m a n ?
X odim . U n is in i m e n b ilm ay m an , k o ‘rsatilgan m u d d a td a ja rim a n i to ‘lam a sangiz ish in g izn i su d g a oshiram iz.
A ziz p ic h irla b s o 'k in ib , x o nani tark e tad i.
3 6 . M uhayyo xolaning hovlisi. O qshom .
A y vondagi x o n ta x ta a tro fid a A ziz, am m asi va p o c h ch asi. A m m asi tikuv
m ash in asid a n im a n id ir tik y ap ti. P o c h c h a si p ich o q larg a qin tanlayapti.
Aziz. A m m a , q iz tarafn in g roziligini o lib , u n ash tirib q o 'y sa n g la r boMardi.
T esh ik u zuk y e rd a y o tm ay d i deydilar, ta g ‘in b irortasi ilib ketm asin.
A m m a. S en g a ay tg an d im -k u , tasaddiq, b u n aq a narsani onang n in g roziligisiz
qilib b o 'lm a y d i, deb . H a, a w a l albatta oq su t bergan o n an g n i oldidat o ‘t!
A ziz. O y im n in g o ld ila r id a n o 'tm a y b o 'la r k a n m i, a m m a . - T e le fo n d a
g ap lash d im . T o ‘y n in g darag in i eshitib, x u rsan d b o ‘lib ketdilar. H arak atlarin g n i
q ilav erin g lar, d e d ila r.
A m m a. R o std a n m i? — (ish o n q iram ay so 'ra y d i). — Q izni k o ‘rm asd a n -a ?
Aziz. A m m a n g n in g didiga ishonam an, am m angga yoqqan b o ‘lsa b o ld i, m enga
ham y o q ad i, d e d ila r. G a p b o sh q a yoqda, a m m a . - (A ziz m ug‘om birlik n i davom
e ttirad i). — O y im g a to sh k e n tlik q izlar y o q m ay d i, h am m asi satang, ishyoqm as
b o ‘ladi, d ey d ilar. O ta av lo d in g to m o n id a n q iz topsang, yaxshi b o 'la rd i, vodiyning
qizlari h a m iy atli, is h c h a n b o 'la d i, d eydilar.
M uhayyo x o la n in g g u m o n lari tarq ab , c h eh rasi o chiladi.
A m m a. U n d o q b o ‘lsa, ertagayoq so v ch ilik k a b o rg an im b o 'lsin . H oy, d ad asi,
eshitdingizm i? Q a n i, p u ld an chiqaring, bir j o ‘ra xonatlas bilan shoyi olib kelam an.
Q udanikiga obro* b ilan boraylik. B oshidan bilib q o'yishsin qanaqa avlodligiinizni.
O chil a k a . E , A zizb ek u y lan a m a n d e y d ila r-u , q a rab tu ram izm i. 0 ‘zim olib
kelib b eram an o ‘s h a atlasin g n i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
A m nia. Siz q u ru m so q m o ln in g arz o n in i o la siz , in n a y k e y in , didingiz h am
y o ‘q, m ol tan lash n i b ilm aysiz, o ‘zim b o ram an .
O chil a k a . Q u n im s o q m a n m i, y o 'q m i, b ilm a d i-m u , a m m o didin g iz y o ‘q
d eb to ’g ‘ri aytding. (A zizga q a ra b k o 'z in i qisib q o ‘y ad i). — M e n d a did b o ‘)ganda,
senga uylanarm idim .
K ulishadi.
3 7 . K o‘cha. Kun.
M uhayyo x o lalarn in g eshigi y o n id a yengil m a sh in a tu rib d i. H ov lid an y asan tu san qilgan M uh ay y o va X ad ich a x o lalar c h iq ish a d i, q o 'lla rid a ikkitadan savat,
savlat to 'k ib m ashinag a o 'tiris h a d i.
M ash in a jo y id an siljiydi.
... G u z a r b o ‘y!ab o ‘tib b o ray o tg a n m ashina.
A ziz garajda eski «Jiguli»ni tu zaty ap ti.
M ark az k o ‘rinish i, b o z o r q ilay o tg an q ishloq a h li...
... G u z a r b o ‘ylab q a y tib k elay o tg an so v ch ilar m a sh in a si.
38. M uhayyo xolaning hovlisi. O q sh o m .
E shikdan to g 'a ra la m i k o ‘ta rib , so v ch ilar kirib k elish ad i.
Aziz. E . kelinglar, a m m a -x o la la r. (garajdan c h iq a d i)
X adicha x o la. K eld ik , a y lan a y , keldik. (tu sh k u n o v o z d a )
Aziz. H a, sh a sh tin g la r p a stro q k o ‘rinadi?
M uhayyo x o la. O v im iz y u rm a d i, aylanay. Q u ru q q ay td ik .
X adicha x o la. Voy, nega u n a q a deysiz, egachi? (gapga aralash d i X adicha xola).
— Y o ‘q d eyishm adi-k u .
M uhayyo x o la. «H a*yam d ey ish m ad i Q'erkib b e ra d i). — B oshqasi boMganida
b izdek zoti to za avlod q izin i s o ‘rab borsa, d o 'p p is in i o sm o n g a o tard i. B u lar
b o ‘lsa, o ‘ylab k o ‘rarm ish .
Aziz. O ta-o n asi h am qiziga o ‘x sh ark an -d a. U h a m sh u n a q a , y o ‘q h a m , ha
ham dem aydi. (A zizning ja h li ch iq a d i). - N o d ir. B u y o q q a yur!
N odir. H o zir, kiy im im n i a lm a sh tirib chiqay.
3 9 . K olch a . O qshom .
Aziz k o 'c h a d a N o d irn i erg ash tirib , sh id d at b ilan o d im la b b o rm o q d a . N ih o y at
N aim alarn in g hovlisiga yetib to 'x ta y d i.
Aziz. K irib N a im a o p a n g n i c h a q irib c h iq , T u rs u n o y o p a m s o ‘ra y a p tilar,
degin.
N o d ir N aim alarn ik ig a k irib k etadi. K o‘p o 'tm a y q a y tib ch iq ad i.
N odir. N a im a o p a m la r m e h m o n g a ketgan e k a n la r.
Aziz. B o 'p ti, sen ketaver.
www.ziyouz.com kutubxonasi
N o d ir o rq a sig a qay tad i.
A ziz n a riro q b o rib , ariq q a c h o ‘q qayadi.
S hildirab o q a y o tg a n suv..., charxpalak.
Q o ro n g 'u tu sh g a n . B u lu tlar o rasid an o y m o ‘ralab , a tr o f asta yorishadi. A ziz
h am on ariq labida N a im a n in g q aytishini kutib o 'tirib d i. K o 'c h a boshida m ashina
faralari k o 'rin a d i. A ziz h u sh y o r tortad i.
«N eksiya» m a sh in a si N a im a la r eshigi tagiga kelib to ‘xtaydi. Ichidan kelishgan
yigit, keyin N a im a ch iq ad i. U la rq u y u q xayrlashadilar. N aim a hovliga kirib ketadi,
m ashina orqasiga qay tad i.
D arax t o rtid a tu rib v o q ean i k u zatg a n A zizning o rz u -u m id la ri c h ip p a k k a
chiqadi. D a ra x tn i m u sh tla b a lam id an c h iq m o q c h i b o ‘ladi.
Q o ro n g 'u k o ‘c h a b o ‘ylab A zizuyiga qaytyapti. Kayfiyati xufton. K aratechilarga
o ‘xshab, y o ‘lda u c h ra g a n d arax tn i tep ib b oradi.
Hovliga yetadi, tep ib eshikni ochadi. 0 ‘z xonasiga kirm ay, ustaxonaga yo‘naladi.
A yvonda lo l-u h ay ro n e r-u xotin pay d o b o ‘Iadilar.
A m m a. H a , tin c h lik m i, A zizbek? - (eh tiy o tk o rlik bilan s o ’raydi am m asi).
Q ayoqqa?
Aziz. H ech q ay o q q a! - (d o ‘q urib ja v o b beradi). - K irib yotaveringlar.
U hovlining e tag ig a o ‘tib , ustax o n asig a kirib ketadi.
Amma. B oring, n im a qilm oqchi?! — (erini tu rta d i).
O chil aka A z iz n in g ketidan boradi. A ziz p ich o q yasaydigan u staxonaga kirib
og‘ir b o lta n i k o ‘ta rib , u ra boshlaydi. O ch il p ic h o q ch i orqasiga qaytadi, xotiniga
ro ‘b aro ‘ boMadi.
O chil. B iro r k o r-h o l ro ‘y b erib d im i, a la m in i b o ltad a n olyapti.
A zizning o ld ig a jiy a n i N o d ir kiradi. B irpas tik ilib o ‘tiradi. T og'asiga tasalli
berm o q ch i boMib, y o lg ‘o n to 'q iy d i.
N odir. T o g ‘a , P ax tak o rin g iz S am arq a n d n i b e sh -u nolga yutib yuribdi.
A ziz bu gapga e ’tib o r berm aydi.
Aziz. K ech a o fto b c h araq lab tu rg an d i va h a m m a yoq nurafshon e d i, bugun
esa borliqni z u lm a t q o p lad i.
Ertasi to n g d a A ziz vaqtli u y g 'o n ad i. 0 ‘z xonasiga kirib, o 'rta g a sum kasini
q o ‘yadi, n arsalarin i y ig ‘ishtirib, sum kaga otadi.
4 0 . S h ah rix o n k o ‘ch asi. E rta la b
A ziz q o ‘lida su m k a si bilan S h ah rix o n n in g av to b u s bekati to tn o n k etm o q d a.
T u y q u s y o n g in a s id a « D a m a s» m a s h in a s i k e sk in to r m o z b e rib t o ‘x ta y d i.
M ashinadan N o rp o lv o n sakrab tushadi.
N orpolvon. H o v lig a b o rsam , sizni h o zirgina k etd i, deyishdi. Siz sovchilarning
gapini yurakka yaqin olm ang. Q iz tom on hech qachon b ir boiganda rozilik berm aydi.
D arrov x o ‘p d e b y u b o rsa la r, sovchilar q izid an q u tu lo lm a y o ‘tirgan ek a n , d eb
o ‘ylashlari m u m k in -d a .
Aziz. G a p so v c h ila rd a em as, o ‘zim u n d a n u m id im n i uzd im , (to 'n g 'illa y d i).
Q izning k o ‘ngil q o ‘y g an b oshqa yigiti b o r ekan.
N orpolvon. Y o ‘g ‘-e ...
www.ziyouz.com kutubxonasi
Aziz. K ech a k e ch q u ru n ja z m a n i m a sh in a d a uyjga ta s h la b k etd i.
N orpolvon. Y o‘g ‘-e...
Aziz. 0 ‘z k o ‘zim bilan ko‘rd im .
N orpolvon. Y o‘g‘-e...
Aziz. N im a y o ‘g ‘-e , y o ‘g‘-e?! Y olg‘o n g ap iry ap san d e m o q c h im isa n ? !
N orpolvon. Y uradigan yigiti b o ‘lsa, m en b ila rd im , b u tu n m ah alla bilardi,
bizda b u n aq a narsani sir saqlab b o lm a y d i. M a n a k o 'ra siz , g u m o n la rin g iz behuda
b o 'lib chiqadi.
Aziz. B o‘p ti, m eni ovutm a.
N orpolvon. B oshqa gap h am b o r. E rtalab d ire k to rim iz c h a q irib , seni olti oy
m u d d atg a Asaka avtozavodiga m a la k a osh irg an i y u b o ra m a n , d e d i. S hahrim izda
avtom obillarga xizm at k o 'rsa ta d ig a n yangi m ark a z o c h ila r e k a n . H okim iy atd an
telefon qilib uquvli yigitlardan ta n la n g la r, d eb ay tish ib d i. U y o q d a n qaytgach,
m arkazda ishlarkanm iz. Birga boraylik.
Aziz. Jo n -jo n d eb b o ra rd im -u , d ire k to rin g k o ‘n a rm ik in , m e n i tanim asa.
N orpolvon. N eg a tan im as e k a n , m ash in asin i tu z a tib b e rg a n s iz -k u ? H ali-hali
gapirib y uradi, o g 'a y n in g z o ‘r u sta ek a n , deb.
Aziz. A saka zavodida ishlash u y o q d a tu rsin , k o ‘rish n i o rz u q ilib yiirardim .
D irek to rin g m eni h am ro ‘yxatga q o ‘sh ib q o ‘ysa z o ‘r boM ardi.
N orpolvon. Q o 'sh a d i, m en kafil.
A ziz o ‘ylanib qoladi.
Aziz. B aribir ketishim kerak, b o rib pul to p ib k e lm a sa m , so liq c h ila r tin ch
q o ‘yishm aydi. O tn in g kallasidek ja rim a so lganini a y tg a n d im -k u .
N orpolvon. K o 'p siqilm ang, ilojini qilam iz. 0 ‘g ‘ilc h a n in g s u n n a t to ‘yiga atab
boqib q o 'y g an ikkita q o ‘yim b o r. 0 ‘sh a n i sotib, pu lin i b e ra m a n . T o pganingizda
qaytararsiz. T o 'y n i bu yil boM m asa, yanagi yilga h a m q ila v e ra m iz.
Aziz. M en qarzni yeb ketadigan g ‘irro m lard an m an , tag ‘in keyin ach in ib yurma.
N orpolvon. K etsa, sizga k e tib d i-d a (qiyqirib ku lad i).
S h u payt uzo q d an c h o p ib k elayotgan N o d ir k o ‘rin a d i. Y u g u rg an ch a kelib
A zizga yopishadi.
N odir. K etm aysiz, hech q a y o q q a ketm aysiz, a ld o q c h i.
Aziz. H oy, o ‘zingni bos, n im a d eb a ld ab m a n sen i?
N odir. A ldoqchi, m e n i futbolga o b o rm o q c h i e d in g iz -k u ? K etm ay siz, d ed im m i, ketm aysiz. Y uring baqqa!
Aziz. M en d an ham b a tta r q a y sa r ekan bu! Q o lish g a t o ‘g ‘ri keladi.
4 1 . S hah rix o n s h a h a rla ra ro telefon a lo q a si budkasi
A ziz telefo n d a g aplashyapti.
Aziz. R ostdan, oyi, p o c h c h a m n in g ukasi h o k im iy a td a ish la rk a n , m en bilan
gaplashib qolib, b ilim d o n yigit e k a n siz , siz d a q ala r b iz d a ish la sh i kerak, deyapti.
N im a deysiz, k o 'n av eray m i? H a ... h o k im iy a td a . Y an ag i yil o ‘zlari o ‘qishga
jo 'n a tis h a r ekan. B ilm adim , am a ld o rlik k a o 'q its a k e ra k -d a . B o ‘pti. X o ‘p -x o ‘p.
E ndi te z -te z telefon qilib tu ra m a n . B o‘pti, xayr. — (d a s ta k n i q o ‘yadi). — Ey
xudo, y o lg 'o n n i o ‘zing kechir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
4 2 . O chil ak an in g hovlisi. Tun.
S okin tu n . H ovlid ag i so ‘rida T u rsu n o y bilan N a iin a sirlashib o ‘tirishibdi.
O ldilaridagi k a tta p a tn isd a g u ru ch n i k u rm ak , to sh lard an tozalash y ap ti.
N a im a . S en k o ‘p to g ‘a n g n in g y o n in i olaverm a. A gar m en i ro std an a m yaxshi
k o 'rg a n id a , h e c h b o ‘Im asa xayrlashib k etard i o 's h a Asakasiga. M a n a, ketganiga
ikki h afta b o ‘ldi, b ir enlik xat y o zd im i? D em a k , h am m a gaplari y olg‘o n ekan.
T o ‘g ‘ri q ilg a n m a n lining gaplariga u c h m ay .
T u rsu n o y . S ovchilarni q u m q q ay targaning uch u n hafsalasi p ir b o ‘lgandir-da.
N aim a. N e g a e n d i b ir m arta y u b o rg an sovchilariga x o 'p d eb y u b o rish im iz
kerak ek an ?
T u rsu n o y . R o zilik b erm asan g lar, y a n a kelarsizlar, deb u m id v o r qilib yuborish
kerak edi...
N a im a . E sin g jo y id a m i o ‘zi? S o v c h ilarn i u m id v o r qilib j o ‘n a tsa k , keyin
b ir o n -b ir is h k a li c h iq ib q o lsa, m a h a lla k o 'y n in g o ld id a n im a d e g a n o d am
b o ‘lam an . T o g ‘a n g b u ishlarni o ‘z b ilg a n ic h a qilyapti. T o sh k en td a on asi eshitib
qolsa, n ik o h n i buzm asligiga kim kafil?
T u rsu n o y . 0 ‘, b alo san , N a i, kallang ishlaydi. Sen q ayoqdan b ilasan , onasiga
ay tg an d ir, a x ir te le fo n d a te z -te z g ap lash ib turadi.
N a im a . A y tg an boM ganda, qizn i k o 'ra y , o lib kel derdi, yo o ‘zi kelardi.
A ytm agan.
T u rsu n o y h a y ra tla n ib , dugonasiga tik ilib qoladi.
N a im a . B ir h iso b d a n yaxshi b o ‘ldi ketgani. U h am , m en h am o ‘zim izni
sinab k o ‘ray!ik. R o std a n yaxshi k o 'rsa , kelar, b o 'lm a sa m u n o sab atlarim iz ildiz
o tm a sd a n a y rilib q o ‘ya qolam iz.
T u rsu n o y . B erk itm ay q o ‘ya q o l, sira h am ayrilging kelm ayapti.
N a im a yalt etib dugonasiga qaraydi, kutilm aganda ko‘zidan tirqirab yosh chiqib
k etadi, d u g o n a sin in g q u c h o g ’iga o 'z in i o tad i.
N a im a . R o s t a y ta s a n , o 'z im n i q o ‘y arg a jo y to p o lm a y a p m a n , e s-h u sh im
o ‘sh an d a (h o 'n g r a b yigMaydi).
T u rsu n o y . M a n a k o 'ra sa n , so g ‘inib keladi.
A yvonda M u h a y y o xola paydo boMadi.
Anim a. H o y q o q in d iq la r, q a c h o n g ap larin g tugaydi, allam ah al b o 'lib ketdiku (k o y iy d i). — H a d e m a y to n g o ta d i. Y otib u x lan g lar en d i. E rta la b ishga
ch iq ad ig an o d a m siz la r.
T u rsu n o y . Y o ta m iz ay a, h o z ir y o tam iz.
4 3 . K un. Zavod
A saka z a v o d in in g hovlisi.
K atta, y o ru g ‘ sexlar... M a sh in a yig'ay o tg an konveyerlar. D astg o h lar o ldida
ishchilar.
M axsus k o tjo m a kiygan Aziz bilan N o rp o lv o n ham konveyerda ishlayapti.
M alakali ishchiiardan saboq olib, h u n a r o'rganishyapti. Zavodning sexlari kishini
hayratga soladi. P esh in d a ham m a ishchilar biian birga oshxonada tam addi qilishyapti.
www.ziyouz.com kutubxonasi
4 4 . Z avod yo to q x o n asi. T u n
K ichkina xona. Ikkita karavot, bitta stol. Stol qoshida A ziz m ashinalam ing rasm ini
chizib o 'tirib d i.
N o rp o lv o n kastry iild a sh o ‘rva k o ‘tarib kiradi.
N orpolvon. S h o ‘rva tayyor.
Aziz. H ozir, h o z ir (rasm d an b oshini k o ‘ta rm a y d i).
N orp o lv o n kastryiilni sto ln in g b ir chek k asig a q o ‘y a d i, rasm ga qaraydi.
N orpolvon. A m m o rasm ni b o p la r ekansiz.
Aziz. N echa m arta ay tam an senga m eni sizlam a deb . 0 ‘lasanm i odam ga o 'x sh ab
gaplashsang.
N orpolvon. B o‘p ti, k ek irdagingni c h o ‘z a v e rm a , p a n d av aq i.
Aziz. Innaykeyin bu rasm emas, loyiha. K elajakda yaratiladigan avtom obillam ing
chizgilari - m aket.
N orpolvon. B o‘p ti, yig ‘ishtir m a k e t-p a k e tin g n i, q o rin tatalab ketdi.
Aziz. S en d aq a o c h o fa tn i b irin ch i k o 'rish im , o ‘z in g q iltiriq sa n -k u , bir k u n d a
besh m ahal ovqat eysan.
Ikkovi qiyqirib kuladi.
... Yarim kecha. X o n a q o ro n g 'u . N orp o lv o n y o tg an jo y id a to “lg‘anadi,
N orpolvon. X o tin im n i yom on so g ‘in ib m an . B ir h afta y am bir asrdek b o ‘lib
ketdi. E rtaga b o rib k e lm asam , ich ik ib oMaman.
A ziz javob berm ad i.
N orpolvon. L ekin sen g a q o y ilm an , c h id a m li e k a n sa n . N aim an i b ir m a rta
h am eslam ading-a.
Aziz. Bo‘pti. Y aram ga tu zsep m a.
N orpolvon. S en d e k yigitdan voz k ech ib b o sh q a s in i dey ish ig a ish o n m a y m a n .
K allarnni o lsan g h am is h o n m a y m a n . B o ‘tta b ir g a p b o r. Y o sen y a n g lish y a p sa n , yo...
Aziz. Bo'ldi! 0 ‘c h ir ovozingni! (o 'sh q irad i).
N orpolvon. X o 'p , o ‘ch irganim b o ls in , se n d aq a n e rv in n iy jin n i bilan gaplash ib
b o ‘ladim i.
N orp o lv o n teskari q a rab yotadi.
4 5 . Ochil akaning hovlisi. Kun
H ovlida N a im a , T u rsu n o y va N odirlar.
N aim an in g k o ‘rin ish i an c h a bezovta.
N aim a. M enga q a ra , N odir. Sovchi borgan k u n i k e c h q u ru n Aziz to g ‘ang b ila n
biznikiga b o rganding larm i?
N odir. N im aydi?
N aim a. M ahallad ag i b o lalar k o ‘rishgan ek an .
T ursunoy. B organ b o 'lsala rin g , t o ‘g ‘risini a y t, N a im a o p an g suyunadi.
N odir. B organdik. U yda y o ‘q ekansiz, m e n k e ta v e rd im , to g 'a m sizni k u tib
qoldilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
N aim a. H m ., A n a e n d i m en g a h am m asi ay o n b o 'Id i. - (o ‘y lanib q o ld i). M e n i m a s h in a d a k u z a tib q o 'y is h g a n in i A ziz a k a m k o ‘rgan b o lis h i kerak.
T ursunoy, A sakaga b o rib k elam iz. Y o‘lda g apirib b e ram an .
4 6 . A saka shahri. K ur
Asaka k o ‘c h a la rid a n «N eksiya» m ashinasi b o rm o q d a . R ulda N aim an i uyiga
kuzatib q o 'y g an yigit. O rq a o 'rin d iq d a N a im a b ilan T ursunoy.
M ash in a y o to q x o n a b in o s i o ld ig a b o rib t o ‘x tay d i. Bu gal m a s h in a d a n
T u rsu n o y c h iq a d i, b in o g a kirib ketadi.
M ashinada o ‘tirgan N a im a naynovga bilintirm ay, c h o 'n tag id an kichkina ko'zgu
olib sochini to ‘g ‘irlay d i, labini tili bilan h o 'lla y d i, xullas, o ‘ziga o ro beradi.
Y o to q x o n ad an T u rsu n o y bilan A ziz chiq ish ad i.
U larni k o 'rib m a s h in a d a n N a im a , ketidan haydovchisi tushadi. T o m o n la r
bir-biriga y aq inlash ad i.
N aim a. A ssalom u a la y k u m , (b irin ch i salom berad i).
Aziz. K elin g lar, yaxshim isiz? (olifta yigitga sovuq n a z a r tashlab q o ‘yadi).
N aim a. P o c h c h a m n in g sizda ishlari b o r ekan, sh u n g a kelgandik (N aim a olifta
yigitga ishoraqilib).
Yigit x u sh m u o m a la lik bilan gap qotadi.
N aynov. Y aq in d a o ‘g 'il k o ‘rgandik, shu shanba k ich k in a dasturxon yozib, y oru birodarlarni yig‘y a p m iz . S h u n g a birga b o 'lsan g iz, d eb ta k lif qilib keldik.
Aziz. S h u n a q a m i? R a h m a t, alb atta o ‘ta m iz, (A ziz q o ‘lini ko‘ksiga q o ‘yib,
jav o b qiladi).
N aynov. K u ta m iz (o lifta yigit m ashinasi to m o n y o ‘n alad i, T u rsu n o y bilan
N aim a unga ergashadi).
Aziz. N a im a , sizd a b ir o g 'iz gapim b o r edi.
Q iz to ‘xtaydi. T u rs u n o y m ashinaga o ‘tiray o tib g ap qotadi.
T ursunoy. N a i, m e n g ‘ir e tib , bozorga o ‘tib kelay.
N aim a. K o ‘p q o lib ketm an g lar.
T ursunoy. D a rro v q a y ta m iz («N eksiya» jo y id an siljiydi).
Y olg'iz qo lg an q iz b ilan yigit asta yo'lga tu sh ad ilar.
S erqatnov k o ‘c h a n i ta rk etib , kim sasiz k o 'ch ag a buriladilar.
Aziz. P o c h c h a n g iz ju d a y o q im to y yigit ekanlar.
N aim a. H a, o p a m b ilan bir-biriga m os tushishgan.
Aziz. B ilm asd an sh u n d a y yigitning g o 'rig a g ‘isht q a la b y u rib m an . M eni
so 'k ish larim n i e sh itsa , b e c h o ra til to rtm ay o ‘lardi.
N ainia. V oy, p o c h c h a m sh o 'rlik sizga nim a y o m o n lik qildilar?
Aziz. S o v c h ila r q u r u q q a y tg a n k uni k e c h q u ru n h o v lin g izg a o 'tg a n d im .
P och ch an g izn i m a s h in a d a sizni tashlab ketg an larin i ko‘rgandim . P o ch ch an g iz
ek an in i b ilm a g a n d im -d a .
N aim a. E, sh u n a q a d e n g (o ‘zini bilm aganga so lad i), - m en ham hayron
b o ‘ldim -a, nega tu p p a - tu z u k yurgan o d a m x a y r-m a n z u r ham qilm ay, bird an
www.ziyouz.com kutubxonasi
q o c h ib qoldi d eb ... b ir hisobdan ketib q o lg a n in g iz y axshi b o ‘Idi. Bu y o q lard a
yurib, 0 ‘zingizni sin ad in g iz. H avas te z o ‘tib k e tish in i tu sh u n d in g iz.
Aziz. 0 ‘zingizni sin ad in g iz, d eb to 'g 'r i a y td in g iz . S in o v d a n o 'to lm a d im . N a
o 'n g im d a, na uy q u m d a halovat b o r, faqat sizni o ‘y lay m an . Sizsiz yasholm asligim ni
angladim .
N aim a. M eni o ‘ylaydigan o d am ikki h a fla n in g ic h id a aqalli bir m a rta b o rib
k o ‘rardi, yo b ir en lik xat yozardi.
Aziz. A ytdim -ku, pochchangizni... xiishtoringiz d eb o ’ylabm an. BoMmasa, kuniga
xat yozardim .
N aim a. P o ch ch am n i ko‘riboq aynigan b o 'lsan g iz, d e m a k oh-vohlaringiz yuzaki
ekan. Birovga c h in a k a m k o ‘ngil q o ‘ygan yigit o ‘z b ax ti u c h u n astoydil k u rash a d i,
sizga o'xshab sag'alga c h ek in a qolm aydi.
Aziz. S hu c h o q q a c h a o d am n i u m id v o r q ila d ig a n b iro r s o ‘z a y tm a d in g iz -k u
menga?! A ytm adingiz, sovchilarim ni qu ru q q a y ta rd in g iz , nuqul m u jm allik q ilasiz.
G ‘iq etm ag an in g izd an keyin...
N aim a. G ‘iq etish sh artm i... 0 ‘zingiz se z a y o tg a n d irsiz?
Aziz. N im a n i sezam an ?
Q iz yerga q a ra b , uyalin q irab jav o b beradi.
N aim a. M eni h am sinovdan o ‘tolm ag an im n i... Sizga o ‘rganib qolgan e k a n m a n ,
n u q ul ko'rgim keladi.
Aziz. Bor ek a n siz -k u , (chehrasi p o rlab k e ta d i).
U lar y o ‘Ida dav o m etadilar.
N aim a. A ytgandek , A ziz ak a, T o sh k e n td a c h e v a rla rd a n tan ish in g iz b o rm i?
Aziz. N im aydi?
N aim a. B ayram ga b itta ko‘ylak tik tirm o q c h iy d im . Bu yerdagi c h e v a rla r y an g i
fasonlarni yaxshi bilishm aydi.
Aziz. Yaxshi ta n ish im bor.
N aim a. U n d a sh u sh an b a T o sh k en tg a o ‘tib k elaylik.
Aziz. G a p y o lq.
47. T o shkent k o ‘c h a la ri
S hahardagi kiyim tikish atelyelarining b irin in g o ld id a A ziz bilan N a im a p a y d o
boMadilar.
Aziz. Siz b irp as o ‘tirib turing sh u y erd a. M e n sh u n d o q tan ish im n in g o ld ig a
kirib chiqay. 0 ‘zi sh u y erdam i, y o 'q m i, a n c h a d a n b eri u ch rash m ag a n d ik .
N a im a x o ‘p d eg a n d e k bosh irg'iydi. A ziz q u v o n c h b ila n atelyega kirib k e ta d i.
4 7 . D ire k to r x o n a si
X onada o n a -b o la , S oraxon bilan A ziz o ‘tirish ib d i. S oraxon p iyolaga c h o y
quyib o ‘g ‘!iga uzatad i.
S o rax o n . N im a b a lo , ishing yoqib q o ld im i, ju d a y o ‘q b o 'lib k etd in g . Y o
k atta ishga kirvoldim , d eb b u rn in g k o ‘tarilib k e td im i?
10 -
H .M u h a m e d a liy e v
145
www.ziyouz.com kutubxonasi
Aziz. K o ‘ta rila d i-d a , h o k im iy atd a ish lag an im d an keyin. — (A ziz sutnkasidan
shoyi p esh o n ab o g 1 c h iq a rib onasig a u zatadi) — b u sizga.
S o rax o n . M en g a ... — (S o ra x o n h ayajonlanib, ro 'm o ln i o la d i, ta n g 'ib k o 'ra d i,
s e v in c h id a n k o 'n g li b u z ilib k e ta d i).
0 ‘z im x u d d i s h u n a q a s in i q id irib
yurgandim , ra h m a t b o la m . T o p g an in g g a baraka b ersin .
Aziz. Q olib k e tish im n in g y an a b itta sababi, o 's h a y erd an u y lan d im (yu m sh o q
kursiga yastanib o 'tira d i) .
Soraxon xuddi h e c h n arsa g a tu sh u n m ag an d ek o ‘g ‘liga savo lch an boqadi.
S o rax o n . N im a ?
Aziz. 0 ‘sha y erd a n u y la n d im (A ziz xotirjam lik bilan q ay tarad i).
S o rax o n . H a z illa sh m a y ap san m i?
Aziz. N ega e n d i h a z illa s h a r ek a n m a n , (pinagini b u z m a y d i), o 'z in g iz q ach o n
uylanasan, deb m iy a m n i q o tirard in g iz-k u .
Soraxon tele fo n d a ra q a m terad i.
S o rax o n . Jav lo n , o ‘z in g m isa n , tez etib kel... T in c h lik etnas, jiy an in g yana
g'alva orttirib kelibdi.
Soraxon b ird an tu ta q ib k etadi.
S o ra x o n . M en se n g a y a sh irin c h a , o n a n g n i g ‘a fla td a q o ld irib u y lan g in ,
d erm idim ?! Axir m e n in g h a m orzu -h av aslarim b o r ed i. B itta-y u b itta o 'g 'lim
bo'lsang...
Aziz. O rzu -h av a s b o ‘lsa qilav eram iz, oyi.
S o rax o n . E n d im i, e n d i ta tirk a n m i menga?!
Aziz. T atiydi, h a li h e c h q a n a q a to ‘y boMgani y o ‘q.
S oraxon angray ib q o la d i, o ‘g ‘lining gapiga ish o n ish n i h am , ishonm aslikni
ham bilm aydi.
S o rax o n . C h in i b iia n m i?
A ziz rost, d e g a n d e k b o sh irg ‘iydi. Soraxon h o ‘n g rab yig‘lab yuboradi.
S o rax o n . E , b a sh a ra n g q u rm a sin bola boMmay, n u q u l o d a m n i jin n i qilib
laqillatasan. Y u rak -b ag ‘rim n i e z ib yubord in g -k u . A y td im -a , h e c h n arsad an hech
narsa y o ‘q...
A zi/. N im a d e rk in siz , d e b sin ab k o ‘rd im -d a, (k u ld i). A m m o z o ‘r n o m zo d
to p d im .
S o rax o n . N o m z o d to p g a n b o ‘lsang m ayli, bu b o sh q a gap , (S oraxon ko‘zlarini
artadi). — Sen u y la n a m a n d e y s a n -u , m en y o ‘q d e y m an m i, ch iro y lim i, odam larga
kelinim d eb k o 'rsa tsa m a rz iy d im i?
Aziz. Basharasiga q a ra b b o 'lm a y d i.
S o rax o n . Voy o M m asam , x unukm i?
Aziz. Q arasangiz b ir p a rc h a quyoshdek ko‘zni q am ash tirad i. H usndor. Shuning
u c h u n qora ko‘zo y n a g in g izn i ta q ib oling. H ozir o lib k ira m a n . o ‘zingiz ko'rasiz.
S o rax o n . V oy, o ‘z in g b ila n o lib keldingm i?
Aziz. Q iziqsiz-a, o y i, q ay si o 'z b e k yigiti o ta -o n a sig a q iz n i k o 'rsa tm a y to ‘yni
boshlaydi?
S o rax o n . A na e n d i o ‘z in g g a kelding, bolam , o p k ir. h o z iro q opkir.
Eshik ochilib q o ra te rg a tu s h ib ketgan Javlon keladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
S o ra x o n . Ja v lo n , bekorga seni h a m o 'ta k a n g n i y o rib m a n , jiy a n in g n i ta b rik la ,
u y la n m o q c h i ekan. 0 ‘sha y o qdan q iz to p ib d i.
Ja v lo n . O d atin g iz sh u -k u o ‘zi, o p a , d o im h ovliqasiz, (A zizga m e n sim a y
n azar ta sh lad i). — H a , kuyov b o la , u y la n g ila ri q istab q o lib d i-d a ?
Aziz. H a , e n d i vaqtida u y lan g an m a ’q u l-d a , q irq q a c h a y u ra v e rsa , o d a m n i
m o g ‘o r bosib ketishi m um kin.
Ja v lo n . K im ga sh am a q ilyapsan, tirra n c h a ? (Javlon jiy an ig a ta s h la n a d i. A ziz
vaq tid a q o c h ib qolad i).
Aziz. O yi, m en i keliningiz k u tib q o ld i. H o z ir olib k iram an .
S o ra x o n . H o y , m enga qara, m e n i o y in g ek an im n i h o z irc h a q izg a a y tin a ,
o ld in sin ab k o ‘raylik.
Aziz. S inasangiz m ayli-yu, lekin m e n g a y o q ish in i u n u tm a n g .
A ziz sh o sh ilib c h iq ib ketadi.
S o ra x o n . V oy, o d am n in g y u rag i b in o y id e k h a p riq ay ap ti, — U m r savdosi
d eb sh u n i ay tark an lar-d a.
Jav lo n . B o 'lm asa , m en boray, o p a .
S o ra x o n . Y o ‘q, hech qayoqqa b o rm a y sa n , sen h am k o ‘rish in g k e ra k q iz n i,
a x ir to g 'a s isa n .
Ja v lo n . Q iziq siz-a , opa. M en n im a d e b o 'tira m a n , n o q u lay -d a.
S o ra x o n . N o q u la y joyi yo‘q , m a n a v i b o ‘r bilan q a y ch in i o l, o ‘z in g n i ch e v a r
qilib k o 'rsa ta sa n , kiyim b ich a y o tg a n d ir, d e b o ‘ylaydi.
Ja v lo n . A m m o o ‘zingizga y e tg u n c h a ay y o rsiz, opa! (eg n ig a fa rtu k , q o lig a
rapidaga o ‘xshagan yeng kiyadi).
S o ra x o n . B u n in g aybi yo‘q , q iz k o ‘ra r g o h id a sh u n a q a p in h o n a h a m boMadi.
K o ‘p o 'tm a y A ziz bilan N aim a p a y d o boMadilar. N aim a o ‘zini k c lin ch ak lard ek
sipo tu tad i.
Aziz. M um kinm i?
S o ra x o n . K elinglar.
Aziz. M an a shu... qizga ko‘ylak tik tirm o q c h iy d ik .
S o r a x o n . J u d a y a x sh i, m e n h a m a s li c h e v a r m a n , s h u n i n g u c h u n
direktorligim ga q aram ay , q o ‘lim c h iq ib k e tm a sin , d eb b u y u rtm a o lib tu ra m a n .
X o ‘p d esan g lar ko'ylaginglarni o ‘z im tik ib b e ram an .
N aim a. M ayli, rozim iz.
U n d a h o ziro q an d o za olam iz. Y ig itc h a , k o ‘ylak b ich ish a n c h a d a h m a z a li
ish, siz b u yerda siqilib o 'tirm a y , ta s h q a rig a ch iq ib a y lan ib k e laq o lin g . Bu y o g 'in i
o ‘zim iz ep lash tiram iz.
Aziz. M ayli boMmasa, N a im a x o n , m e n sizni k o 'c h a d a kafen in g o ld id a k u tib
tu ra m a n .
S o rax o n . Q ani opovsi, yaqinroq k elin g -ch i. — Soraxon qizni sin c h ik la b k o ‘zdan
k e c h ira b o sh lay d i. - M ana b u ju r n a lla r d a tu r li-tu m a n a n d o z a la r b e rilg a n ,
xohlaganingizni tanlang.
N aim a. V uy, ju d a k o ‘p -u , balk i o ‘z in g iz y o rd am la sh v o ra rsiz ta n lash g a .
S o ra x o n . X o ‘p opovsi, k o ‘y lak n i k u n d a lik k a tik tirasizm i, m e h m o n g a m i?
N aim a. M ehm onga.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Soraxon. U n d a m an av i faso n g a n im a deysiz?
Naima. Ju d a yaxshi, x u d d i in e n in g ko'nglim dagi.
Soraxon. X o‘sh, yoqasini q a n a q a qilam iz, m ana shu n aq a b u rm a b o lav ersin m i?
Naima. B urm asi k am ro q b o ‘lgani m a 'q u l. Ju d a h am jim jim a b o 'lib ketganini
y o q tirm a y m a n . Innaykeyin y o q a sin i ju d a ko‘p o ‘yib y u b o rm an g .
Soraxon. V oy aylanay siz d a n , a lb a tta kam roq o 'y ilg an i yaxshi, qiz bola narsa
k o 'k ra g in i o c h ib yu rg an id an x u n u g i y o ‘q. Siporoq kiyinganga n im a etsin.
N aim a. A lb atta (N a im a k a n iz a k la rd e k bosh egib, S o ra x o n n in g g aplarini
ta s d iq la y d i).
Soraxon. Q ani b o lm a s a , c h o ‘zm a sd an bichib ola qolaylik, — (S oraxon q o ‘liga
s a n tim e tr o lib qizga y a q in la s h d i. b o ‘yini yelkasidan tiz z a sig a c h a o 'lc h a y d i,
Q iy o m id d in qiyqindi, (qizga q a ra b ) h am m am izn in g laq a b im iz bor. Bu kishi
starsh iy ch ev arlar, yozib q o 'y in g , b o 'y la ri to ‘qson sakkiz sa n tim e tr. Y ozdingizm i?
Javlon. Y ozdim -yozdim (Jav lo n m atoga bir narsalarni ch iza rk an jav o b beradi).
S o ra x o n qizning b elini o M charkan, y o ‘l-yo‘lakay sinay bo sh lay d i).
S oraxon. 0 ‘qiysizm i, ish la y siz m i, opovsi?
Naima. Ishlaym an , p u d ra tg a y e ro lg a n m iz .
Soraxon. H a, tuzuk. (u k a sig a ) B ellari yetm ish ikki... A m m o sizlarga qiyin
b o ‘lsa k erak , uzzu kun d a la d a y u rib , q o zo n -to v o q , k ir-c h ir, xullas, u y -ro ‘zg‘or
ish larin i qilishga vaqt h am q o im as.
Naima. Q iz b ola u y -ro ‘z h o r ishlariga doim vaqt to p ish i kerak. S u p u r-sid ir,
q o z o n -to v o q n i bilm agan qiz, q iz b o la ekanm i?!
Soraxon. V oy aylanay sizd an . X u d d i m ening dilim dagi g a p n i aytdingiz. N ega
d e sa n g iz , hozirgi q izlar ju d a ta n n o z b o ‘lib ketishgan, uy y u m u sh la rin i qilishga
to b la ri y o ‘q, innaykeyin, m u o m a la n i bilishm aydi, u n c h a -m u n c h a n i m en sish m ay d i. A yniqsa q ay n o n an i o d a m o 'rn id a ko'rishm aydi, g a p larin i eskilik, deb
p isa n d qilishm aydi. S oraxon u k a sig a q a rab gapiradi, k o ‘krak qafaslari ro p p a-ro sa
to ‘q so n .
Naima. S h u n aq a la r h am b o rd ir, (sipolik bilan jav o b b e ra d i qiz). - Lekin
q a y n o n a h am o n ad ek gap. S h u n d a y e k a n , qaysi o n a fa rzan d ig a y o m onlikni
ravo k o ‘radi? N im aik i d esa, k e lin in in g foydasini k o 'zlab g ap irad i.
S o ra x o n o ‘zini tu to lm ay , q ic h q irib yuboradi.
Soraxon. B o‘ldi, b o 'ld i, o p o v si... M enga hech narsa k erak m as, d e m o q c h im a n k i, b ich ig ‘ingizni to ‘la - to ‘kis o ld ik , hech q an aq a c h a la jo y i qolm ad i...
K o ‘n g lin g izn i to ‘q qiling, k o ‘y lag in g izn i quling o ‘rgulsin q ilib tik ib beram iz.
N im a d e d in g iz, Q iy o m id d in q iy q in d i, m a ’qulm i... g aplarim ?
Javlon. M a ’qul, ju d a m a ’q u l (Jav lo n kalovsirab qoladi).
Soraxon. B o‘p ti, opovsi, k o ‘y lagingizni ko'ngildagidek q ilib tik ib beram iz,
h is o b -k ito b n i o ‘sh an d a qilam iz.
Naima. X o ‘p, ra h m a t ( ta ’zim q ilad i). Xayr.
Soraxon. X ayr, yaxshi b o rin g .
N a im a kam oii o dob bilan o h is ta q a d a m bosib chiqib ketadi. Jav lo n bo'ynidagi
fa rtu k n i y ech ib stulga tashlaydi.
Javlon. A m m o didi ch ak k i e m a s o'g 'lin g izn in g .
www.ziyouz.com kutubxonasi
S o ra x o n . M en h am q ishloqdan b iro rta ta s q a ra n i b o sh lab k e lm a sa y d i, d e b
q o 'rq q a n d im . Y o ‘q , o 'z ig a m osini ta n la b d i, h u sn i h a m , o d o b i h a m jo y id a , —
(S oraxon kulib h a z illa s h a d i). N im a q ila sa n , Ja v lo n ? B axting o ch ilsin u c h u n sen
h am jiy an in g g a o ‘xshab, b ir d ala-p alag a c h iq ib ay lan ib kelasanm i?
4 9 . K o ‘ch a . Kun
Yozgi kafeda A ziz toqatsizlanib, N a im a n i k u tib o 'tirib d i, o ld id a k o k a -k o la n in g
b o 'sh ag an t o ‘rtta shishasi. N ihoyat N a im a p a y d o b o ‘ladi.
Aziz. BoM dimi, qutuldingizm i?
N aim a. S h u n a q a shekilli, m iridan sirig ach a su rish tirib , o b d o n o ‘lc h a b , a n d o z a
olishdi.
Aziz. lye, b oya kirganim izda k o ‘z o y n a g im q o lib ketibdi (y o lg 'o n to ‘qiydi
hovliqib). - B ir d a q iq a sabr qiling, o lib ch iq a y .
N a im a . H a . O lib chiqing (N a im a m a ’n o d o r iljayadi).
SO. D ire k to rn in g xonasi
Aziz. X o ‘sh , n im a deysiz, oyi?
S o ra x o n . B arak alla, o ‘g‘lim , x u d d i s h u n a q a k elin n i o rz u q ilib y u ra rd im .
Aziz. Sizga yoqadiganni top d im , d e d im -k u . B o‘pti. M enga ruxsat.
S o ra x o n . T o 'x ta . 0 ‘tirib m a sla h a tla sh ib o lay lik , to ‘yni q a c h o n q ila m iz ?
Aziz. K eyin o 'tirib bafurja gaplasham iz. H o z ir vaqt y o ‘q , pastda m e n i keliningiz
kutib o ‘tiribd i. B o‘pti...
S o ra x o n . H oy, to ‘xta (S o rax o n n in g g ap i o g 'z id a q o lad i), — to 'x ta d e d im m i?
A ziz a lla q a c h o n k o ‘zdan g ‘o yib b o ‘lgan d i.
5 1 . Y ozlik kafe
N a im a n in g o ld ig a y u g u rg a n c h a A z iz y a q in la sh a d i. Q iz n in g q o ‘Itig ‘id an
ushlab, tu rg ‘izm o q c h i b o la d i.
Aziz. T u rin g , ish bitdi. K etdik.
N a im a . S h o sh m an g (N aim a u y a lin q ira b yerga q arayd i, ib o b ila n s o ‘ra y d i),
- o ld in a y tin g , qalay, oyim larga y o q ib m a n m i?
A ziz an g ray ib qoladi, keyin iljayadi.
Aziz. Y o a lh a z a r, shuni h am se z d in g iz m i? A m m o b alo ek an siz.
N a im a . M en em as, siz balo e k a n siz . S alti-su v o y larg a o 'x s h a b y u ra rk a n s iz -u ,
a m m o u shlaganing izn i qo‘y m a y d ig a n la rd a n ekansiz
Aziz. S h u n i to ‘g‘ri aytdingiz, u sh la g a n im n i q o 'y m a y m a n .
A ziz q iz n in g q o ‘ltig‘id an o lib tu r g ‘a z a d i, q iz q o ‘lini b o ‘s h a ta d i v a o ‘zi
yigitning q o ‘ltig‘idan oladi, sh u to ifa yigitga suyangan boMadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Z avodning ko‘rinishi. B u m a h o b a tli inshoot, sexlardagi z am o n a v iy d astg o h lar,
ro b o tla r, uzluksiz k o n v ey er k ish in i hayratga soladi.
P esh in . O vqat payti b o 'lish i b ila n konveyerlar to 'x tay d i. Ish ch ilar to ‘d a -to ‘da
b o ‘lib tashqariga, o sh x o n a to m o n y o ‘l oladilar.
A ziz ham m ad an keyin q o la d i, tepasiga «K onstruktorlik byurosi» d eb yozilgan
e sh ik o ldida to'xtaydi. Asta e sh ik n i o ch ib , ichkariga m o 'ralay d i. A vtom obillarning
y an g i-y an g i rusum larin in g m a k e tla rig a k o 'zi tushadi.
Ic h k arid an m u h an d is c h iq a d i.
M u h a n d is. Y igitcha, b ila siz -k u , b u yerga b eg o n ala m in g kirishi q a t’iyan m an
e tila d i.
Aziz. Uzr.
M u h a n d is xonad an c h iq ib , e sh ik n i yopadi.
M u h an d is. Bu b irin ch i m a rta e m a s, an ch ad an beri o ‘ralash ib yurasiz xonam iz
o ld id a . M aqsadingiz nim a?
A ziz q o ‘lidagi rasm li q o g ‘o z la rn i m uhandisga tu tq azad i.
A ziz. M a n a sh u la rn i b ir k o ‘rib b erasizm i, d e g a n d im . Y angi m a sh in ala r
lo y ih alarin i chizishga ju d a q iz iq a m a n .
M u h a n d is rasm -lo y ih alarn i k o ‘z d an kechiradi, bird an yum shaydi.
M u h a n d is . Q iz iq ... m e n b u la r n i sin c h ik la b o 'rg a n ib c h iq a m a n . K eyin
g a p la sh a m iz .
5 3 . Z a v o d s e x i . K e c h g a to m o n
K iy im alm ashtirish xon asi. Is h c h ila r maxsus k o rjo m alarn i y ec h ib , k o 'ch alik
y en g il-b o sh larin i kiyishyapti.
S ex n i tark etayotgan ish ch ilar.
K o n stru k to rlik byurosi eshigi y o n id a m uhandis tu rib d i. A zizni k o 'rib , o ‘z
x o n asig a o lib kirib ketadi.
Z a v o d darvozasidan c h iq ib k e ta y o tg a n ishchilar.
... K o n stru k to rlik byurosi xon asi.
M u h a n d is . S h u n a q a , o g ‘a y n i, b ir m en g a em as, b o ‘Iim im izd ag i h am m a
x o d im la rg a ham yoqdi lo y ih ala rin g iz . D izaynlaringizda fan ta z iy a, originallik
b o r. M ash in alarn in g yurgizish q is m la ri h a q id a hozir aytgan m u lo h azalarin g iz
h a m d iq q a tg a sazovor.
A ziz, (kam tarinlik bilan ) R a h m a t. - A g ar malol k elm asa, b ir iltim os bor.
« M e rse d e s» k o m pan iy asig a m a la k a o sh iris h uch u n y o sh la rn i y u b o ray o tg an
ekansizlar. Shunga m eniyam ...
M u h a n d is. M ayli. O lm o n iy a g a sizd aq a uquvli yigitlar b o rish i kerak. Sizni
h a m r o ‘yxatga q o 'sh ib q o 'y a m iz . L e k in ta n lo v qaqshatqich b o ‘ladi, b ir o 'lin g a
b e s h ta d a n n o m zo d to ‘g‘ri k ely a p ti, b u y o g ‘i toleingizga b o g 'liq .
A ziz. R ah m at. T an lo v d an q o ‘rq m a y m a n , am m o n em is tiliga kelganda...
www.ziyouz.com kutubxonasi
M u h an d is. U y o q d a o ‘zlari tiln i o 'rg a tish a d i. L ek in h o zird an boshlab o 'z in g iz
ham bitta m u allim yollab, n em isch an i o z -m o z o ‘rg an ib , tursan g iz, b o rg a n d a
q iynalm aysiz.
Aziz. M a’qul.
M u h an d is. T a n lo v h ay ’atida m en h am b o rm a n , b itta o v o z tay in d ey av erin g .
S h u n d o q e k a n , b u yog‘iga b o 'sh kelm ang.
Aziz. B o‘sh kelish y o 'q .
5 4. Y otoqxona. T un
N o rp o lv o n karav o td a yotib, q u lo g ‘ini y o stiq b ila n b erk itib olgan. A ziz q o ‘lid a
n cm is tili darsligi, so 'z la rn i yodlayapti.
Aziz. Z im m e r. A bsid, fabcnxaft, im p o say t...
N orpolvon. M o to r, to rm o z, m ash in a e h tiy o t q ism lari.. 0 ‘v, u x la ta sa n m i,
y o ‘qm i o d am n i. H a r kuni yarim k echagacha o ‘tirib , chuldirashing jo n g a tegdi.
Aziz (n e m isc h a gapiradi). 0 ‘c h ir o v o z in g n i, a h m o q !
N orpolvon. Ich in g d a o 'q isan g o ‘lib q o lasan m i?!
Aziz. M en p ism iq em asm an , birovni s o ‘k sam h a m , o v o z ch iq a rib s o ‘k a m a n .
N orpolvon. lye, hali seni n e m isch a la b s o ‘k y a p m a n degin?!
N o rp o lv o n y ostiq n i olib, A zizga u lo q tira d i.
55. A saka. Z av o d . Kun
A ziz bilan N o rp o lv o n zam onaviy d a stg o h la rd a ishlashyapti.
5 6. Y o toqxona. T un
N o rp o lv o n karav o td a c h o 'z ilib yotibdi. A ziz q o ‘lidagi kitobni q o 'y ib , N a im a ning rasm iga tikiladi.
Aziz. K eyingi pay td a N aim an i k o ‘rm a sa m , d e v o n a g a o ‘xshab tu ro lm a y d ig a n
b o ‘lib q o lib m a n , nu q u l oldiga yugurgim k elad i.
N orpolvon. N im a dem o q ch isan sh u b ilan ?
Aziz. M ash in an g n i be rib tu r, b o rib k o ‘rib k elay , e rta la b q ay tam an .
N orpolvon. Y o ‘q. Melisa u shlasa, g u v o h n o m a n g d a n ayrilasan.
Aziz. Q o 'rq m a , q oidani b u zm asd an h a y d a sa m , t o ‘x tatm aydi.
N orpolvon. T o rm o zn in g h ain m azasi y o 4q. E rta g a tu z a ta m a n , birga o ‘tib
kelam iz. Biz h am x onim ni sog‘indik.
Aziz. B erm aslik u c h u n b a h o n a q id iry a p sa n m i, q izg ‘an ch iq . Y ax sh ilik ch a b e r
kalitni! (o 'sh q ira d i). - Baribir b e rm a g a n in g g a q o ‘y m ay m an .
N orpolvon. H ad d in g d an oshm a!
Aziz. Y axshilikcha ber deyapinan senga! (A ziz N o rp o lv o n g a tash lan ad i. Ik k o v i
uzoq g urpaklashadi. N ihoyat A ziz N o rp o lv o n n in g c h o ‘n tag id an k alitn i to r tib
oladi).
www.ziyouz.com kutubxonasi
N orpolvon. M u tta h a m ! (a la m z a d a qichqiradi).
Aziz. E rtag ach a... (A ziz x o n a n i tark etadi).
N orpolvon. H oy, z o ‘ravon! M ashinada gram m b en zin y o ‘q (iljayib d erazad an
q aray d i).
A ziz turgan jo y id a q o tib qoladi.
Aziz. P ulim y o 'q lig in t b ilib a tay gapiryapsanm i?
N o rp o lv o n . U s h la m a n a v in i, c h u ld irv o q i. (N o rp o lv o n o g 'a y n is ig a p u l
u zata d i). T ag ‘in y o ‘lda q o lib k etib , yigMab yurm a.
Aziz. Q aytganim dan keyin qaysi kasalxonadan qidiray seni (pulni olib so‘raydi)?
N orpolvon. T u s h u n m a d im ?
Aziz. C h iq im d o r b o ‘lsan g , (pulga ishora qiladi) — o ‘sh a zah o ti kasal b o 'lib
q olasan-ku.
Aziz. H a chayon! (N o rp o lv o n yayrab kuladi).
Y otoqxonadagi y o ‘lak, q o ro v u l m u d rab o 'tirib d i. A ziz pay d o bo 'lad i.
Q orovul. H a , A ziz, y o ‘l b o ‘lsin?
Aziz. S hahrixong a b o rib kelay, ertalab qaytam an.
Q orovul. B cm ah a ld a q a n d a y ketasan, hozir av to b u slar y u rm ay d i, kech b o ‘lib
qoldi.
Aziz. O g 'ay n im n in g m ash in a sin i oldiin. 0 ‘sh an d a b orib kelam an.
Q orovul. H a b o 'p ti, y axshi b o rib kel.
A ziz ketadi. Q o ro v u l te le fo n dastagini ko‘taradi.
Q o rovul. A fzalx o n a k a , assa lo m u alaykum , m e n asak alik B o 'ta v o y m an ,
y o to q x o n a q o ro v u li, to p s h ir ig 'in g iz b o 'y ic h a q o 'n g 'ir o q q ily a p m a n . A ziz
S hah rixonga k etyap ti, o ‘rto g ‘in in g m ashinasida. H a, h o z ir c h iq ib ketdi... X o‘p...
X o ‘p... Qulluq.
5 7 . O chil akaning hovtisi
A y v o n d ag i te le fo n ti n im s i z jirin g la y d i. T u rs u n o y ic h k a rid a n c h iq a d i,
uyqusirab d astak n i k o 'ta ra d i.
T u rsu n o y . Labbay? N im a ? H a , O chil akaning uyi. N im a ? Q ach o n ? Q a ch o n ?
Y o ‘g ‘-e? X o ‘p. H o z ir y e tib b o ram iz. — T u rsu n o y a d a sin in g xonasi eshigini
q o q a d i, — d ad a, tu rin g lar. A k am kasalxonaga tushibdilar.
5 8 . K asalxona p alatasi. Tun
Palatada ikkita karavot. B ittasid a o krta yoshlardagi b em o ry o tib d i, ikkinchisida
Aziz. C h ap q o ‘li tirsagidan yelkasigacha bint bilan o'ralgan. Devorga qarab yotgancha
« su zam m en ev b ay ren , su zam m e n ev b a y re n » deb q ay tarib yotibdi.
O sto n ad a paydo b o ‘lg an T u rsu n o y , M uhayyo xola va O ch il aka ajablanib
b ir-biriga qaraydilar.
O chil a k a . A lah siray ap ti shek illi?
A ziz o 'g irilib , kelg an larg a q aray d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
A ziz, ly e , kelin g la r, a la h s ira y o tg a n im y o ‘q , n e m is tilin i o 'rg a n y a p m a n .
K elinglar.
T u rsu n o y . ly e, yotavering, y o ta v erin g .
Aziz. A m m a , h ech narsa q ilg a n i y o ‘q , d o ‘x tirlarn i b ila s iz -u , v a h im a c h i
boM ishadi. T o n g sah arlab sizlarn i b e z o v ta q ilish ib d i-d a . N im a g a tu rib siz la r,
o 'tirin g la r.
A m m a. V oy xudoga shukr, b o la m , jo n in g o m o n ek a n , y n ra g im n i y o rd in g ,
V oy b o lam ey , y o 'ld a k ela-k e lg u n c h a n im a xayollarga b o rm a d im .
U la r o ‘tirishadi.
O chil a k a . N im a qildi o ‘zi, A zizb ek ?
Aziz. A sakadan kelayotuvdim , o ld im d a n lop etib tra k to r c h iq ib q o ld i, m in i
b u rvorgan ed im , ariqqa qarab k alla ta sh la d im . M enga h ech n a rsa qilg an i y o ‘q.
P e sh o n am ozgina lat ed i, qix, m a s h in a g a b alo ham u rm ad i.
O ch il a k a . O llohga sh u k ro n a la r a y tin g , o so n g in a q u tu lib siz.
H a m m alari palatad an c h iq a d ila r. N a riro q d a N o rp o lv o n g a d u c h keladilar.
N orpolvon. A ziz slju y erd am i?
O chil a k a . H a, shu yerda.
59. T e le fo n budkasi. Tun
S h a h a rla ra ro so ‘zlashadigan te le fo n stansiyasida budka.
B u d k an in g ichid a T u rsu n o y te le fo n d a g aplashyapti.
T u rsu n o y . Y o ‘q , v ah im a q ilm a n g . K e n n o y i, p e sh o n a si sa l la t y eg an xolos.
B o 'p ti. K elavering, a e ro p o rtd a k u tib o la m a n .
60. A ndijon aero p o rti
A n d ijo n a e r o p o r ti g a q o ‘n a y o t g a n s a m o ly o t . Y o 'l o v c h i l a r tr a p d a n
tu sh ish y ap ti.
B ino eshigi yonida kutib o lu v c h ila r. U larn in g o rasid a N o rp o lv o n , T u rsu n o y
va N a im a la r ham bor. S o ra x o n n i k o ‘rib, qarshisiga y u rad ilar.
S o ra x o n . Ishqilib tirikm i o ‘g ‘lim ? (N a im a n i k o ‘rm ay d i h a m ).
T u rsu n o y . Voy, so p p a-so g ‘la r, a n a , sizni kutib o lish g a o ‘z lari h a m kelganlar.
C h e tro q d a tu rg a n A ziz sa l o q s a b o n a s i to m o n y u r a d i. Q u c h o q la s h ib
k o 'rish a d ila r.
S o ra x o n . E ndi tavbangga ta y a n g a n d irs a n . M ash in ag a y a q in la sh m a d esa in ,
g a p im n i p is a n d q ilm a s d in g , m a n a o q ib a ti, m e n b ir n a r s a n i b ilm a s d a n
g a p irm a y m a n .
N aim a. Ikkinchi m ash in ag a y a q in la sh m a y m a n , d eb o y im la rg a s o ‘z b ering,
(gapga aralashdi).
S o ra x o n . Voy, siz ham s h u y e rd a e d in g izm i? (N a im a b ila n s o ‘rashadi).
Aziz. T ursunoy, N o rp o lv o n , h a li t o ‘y boM m asdan tu rib , q a y n o n a -k e lin til
to p ish ib olishibdi-ku?
www.ziyouz.com kutubxonasi
N aim a. O y im larn in g g ap larig a kirm asangiz, h ech q a n d a y t o ‘y boMmaydi
(sal ta n tiq la n ib jav o b beradi).
A ziz b a sh arasin i b u rish tirib , o g ‘ay nisiga qaraydi.
Aziz. N o rp o lv o n , to ‘y qilishga sh o sh ilm a sa m m ik a n -a , y o m g ‘ird am q u tu lib
q orga tu tila m a n shekilli.
Norpolvon. H a e n d i, o ‘zing p ish irg an oshdi o ‘zing y ey san -d a (kuladi).
61. D eh q o n . Kun
D o ‘k o n d a A fzalxon va C h ittak .
Afzalxon. Ish n i rasvo q ilib san -k u , C hittak!
Chittak. N eg a rasvo q ilark an m an ? A variyaga u ch ra td im -k u o 's h a A zizingizni?
Afzalxon. Q an d a y avariya? K asalxonaga q o ‘ng‘iroq qildim , b alo h am u rm ab d i
z a n g ‘a rg a .
Chittak. 0 ‘zi ep c h il e k a n , yoMini to 'sg a n d im , ariqqa b u rvordi.
Afzalxon. M en senga y o 'lin i t o ‘sgin d eg an m id im , ovsar, tra k to r bilan urib,
m a sh in a sin i p ach o q qilgin, d e g a n d im -k u .
C hittak (p a u z a ). U z r ak a, p a c h o q qilgani yiiragim dov b erm a d i, b u n aq a
ish lar q o ‘lim d a n kelm as ekan.
Afzalxon. Q o ‘lingdan k elm asa, nega rozi boMding?
Chittak. 0 ‘sh a n d a noyob m ol k elg an , p u l ju d a z aru r b o ‘lib tu rg an d i. S h u n in g
u c h u n k o ‘n a q o lg an d im .
Afzalxon. H e , tullak! H ali m en in g p u lim n i aylantirib, foyda qilib y o tib m an
d egin. H o z iro q q a y ta r ham m asini!
C hittak. X afa b o 'lm a n g , ak a. B ir g alch a lik sh u n a q a b o ‘lib q o ld i. M a n a
o m o n a tin g iz .
Afzalxon. A yb o 'z im d a , sen so 'ta k k a ishonib c h iq im d o r boMdim.
C h ittak . N e g a e n d i c h iq im d o r b o ‘la r e k a n siz , p u lin g iz n i t o ‘la lig ich a
q a y ta ry a p m a n .
Afzalxon. A zizni poylab y u rad ig an , b u yoqqa yoMga chiq ish i bilan m enga
xabar b erad ig an o d a m yollab q o ‘ygandim . N im a, seningcha, u tekinga ishlaydim i?
0 ‘sh a b o ‘lm a sa sen q a y o q d an bilard in g A zizning S h ahrixonga kelayotganini?
Chittak. 0 ‘, ishn i pishiq q ilar ek a n siz ... H am m a o ta la r ham o ‘g ‘liga yaxshi
kelin q id ira d i. N iyatin g izg a yeting. A m m o Aziz bilan N a im a b ir-b irig a ju d a xil
tu sh g an , n im a q ilasiz xalaqit berib. A xir o ‘g ‘lingiz A m erikada o 'q iy d i, qaytsa
b u y erd ag i q iz la rn i n azarga ilarm ik an , b ilm ad im . Q olaversa, siz c h e t elning
m o lin i yax sh i k o ‘rasiz. U st-b o sh in g iz, m ash in a n g iz ham o ‘shalarniki, 0 ‘g ‘lingiz
h am o ‘zin g izg a to r ta r, balki kelinni h a m im p o rtn iysid an olarsizlar.
Afzalxon. O lsak o lav eram iz, se n d a n s o ‘rab o ‘tirarm id ik , yalangoyoq?! (d o 'k o n n i ta rk e tad i).
Chittak. H a -d a , b o y ota. M e n d a n s o ‘rab o ‘urarm iding!ar!?
www.ziyouz.com kutubxonasi
A ziz va onasi ae ro p o rtd a n m a s h in a d a q ay tish y ap ti. R u ld a N o rp o lv o n .
Aziz. S h u n aq a, oyi, tan lo v k o m issiy asid an o 'td im . G e rm a n iy a g a olti oyga
o 'q ish g a ketsam kerak.
S o ra x o n . Y ana m a sh in a h ay daysanm i?!
Aziz. Y o ‘q, yangi m ash in a la r yasaydigan m u h an d is b o ‘lib q a y ta m a n . S hundoq
ek a n , qiznikiga borib , u n a sh lirib q o 'y sa n g iz k o 'n g lim tin c h k etard i.
S o r a x o n . B o 'p t i , b o r g a n im b o 'l s i n , o ld i n r o q y u b o r s a m b o 'la r k a n
am m an g n ik ig a, balo d ek o ‘z ish in g g a p ish iq -p u x ta b o l i b q o lib sa n .
A ziz. O d a m o ‘z a ra v a s in i o ‘zi to r ts a , p is h iq - p u x ta b o M ark an . S o q o li
o q a rg u n c h a o ta - o n a s in in g e ta g i ta g id a n c h iq m a y d ig a n la r la n d o v u rlig ic h a
q o lav erark an .
6 3 . O chil ak an in g hovlisi. G a ra j
K atta hovlining keng y o 'la g id a eski Jigulining ta g id a A ziz ivirsib m ash in an in g
ishkalini qidiryapti. Y o n id a jiy a n i N o d ir.
N odir. T o g ‘a , e n d i m a sh in a n i tu z a ta olasizm i?
Aziz. N eg a so 'ray ap san ?
N o d ir. A xir A sak a z a v o d id a ish la y siz , m a s h in a la r n i m irid a n sirig a c h a
bilvolgandirsiz?
A ziz m ash in an in g tagidan k allasin i ch iq arad i.
Aziz. Sen o ldin m en g a a y t-c h i, nega m en i laq illattin g ?
N odir. Q ach o n sizni laq illatib m a n ?
Aziz. P ax tak o r S a m a rq a n d n i b e sh -u nolga y u td i, d e g a n kirn, a ld o q ch i?
N o d ir yerga qaraydi.
N o d ir. 0 ‘sh a n d a ju d a s iq ilib tu rg a n d in g iz , sa l k o ‘n g lin g iz n i k o ‘ta r a r m ik in m an , d eg an d im -d a .
A ziz m in n atd o rc h ilik bilan jiy a n ig a q arab q o ‘y ad i, a m m o sir b o y berm aslikka
h arak at qiladi.
Aziz. A gar yana y olg‘on g a p ira d ig a n boMsang...
N o d ir peshonasini tu tad i.
Aziz. Peshonang g a o ‘n m a rta c h e rta m a n . C h e rtib , p e s h o n a n g n i g ‘u rra qilib
y u b o ram an .
A ziz m oy bosgan eski kiy im d a m ashina ruliga o ‘tira d i. K a litn i buraydi. M o to r
o ‘t olad i. N o d ir su y u n ib , b a q irib yuboradi.
N odir. U ra, u ra , m a sh in a tu z a ld i. M ash in an i oxiyri tu zatd ik !
M ashina orqasi bilan k o ‘c h a g a ch iq ad i, ay la n ib k irad i va e n d i o ldi k o ‘c h a
to m o n g a yuradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Q u y o sh tik k ag a kelgan. M a sh in a n in g bagajida h a r x il savatlar.
A y v o n d an y a sa n ib -tu sa n ib , S o rax o n bilan M uhayyo xola tu sh ib keladilar.
Savlat b ilan m ash in a g a o 'tira d ila r.
A ziz. O y i, n a m u n c h a savatlarni k o ‘ta rib yuborm asangiz. B oyvuchclialik ham
evi b ila n -d a . K elin ta ra f o rtiq c h a isrofgarchiliklarni y o qtirm aydigan k am tarin
o d am lar.
S o ra x o n . E , b u tu n S h ah rix o n g a d o n g ch iq a rib to ‘y qilib b erm ag an no m ard .
Aziz. N im a b a lo , sizga ham a m m a m d a n y u q d im i katta ketish.
S o ra x o n . H a , bel b a q u w a t, (su m k asin i titkilaydi). - K eyin a y tm o q ch iy d im ,
m ayli, a y tm a sa m ic h im kuyib ketyapti. S am o ly o tg a bilet olam an d eb pasp o rtim n i
q idirib, sira to p o im a sa m b o 'lad im i. Q id irm ag an jo y im q olm adi. Oxiyri ad angning
eski hujjatlari ich id an m an a bu o m o n a t daftarch asin i topib o ldim , balog‘at yoshiga
y etg an d a o la d i, d e b senin g nom in g g a pu l q o 'y ib ketgan ek an . 0 ‘n yil ich id a b ir
m illion b o 'lib d i, o lib q o ‘y.
A m nia. Q a n i, o ta si, oq fo tih a bering.
O ch il ak a o q fo tih a beradi.
O ch il a k a . Ilo h i o m in .
Is h in g n in g rivojin i,
B axtingning k a m o lin i bersin.
O tan g q o ld irib k etg an sarm oya
S ening b o ‘lajak m o l-m u lk in g X azin an g g a to m iz g ‘i b o 'lsin .
S en h a m k a tta -k a tta m ash in a zavodlari
Egasi boMib, ish lab ch iq a rg an m ash in alarin g
0 ‘zbek m alik asi b o 'lib d u n y o b o z o rla rin i
Z ab t etsin.
S ening o rq a n g d a n o n a n g ro h a t-fa ro g 'a t
K o ‘rib, b u m e n in g o ‘g ‘lini d eb fax rlan ib
Y ursin. O ta n g n i xud o ra h m a t qilsin.
Ilo h o o m in . O llo h u akbar!
M ash in a jo y id a n siljiydi. S h ah rix o n k o ‘c h a la ri b o ‘ylab boradi. U ning o rtid a n
A ziz bilan N o d ir q a ra b q o lad ilar. A ziz q o ‘lidagi o m o n a t daftarchasini o ch ib
q araydi, keyin yelpitad i.
D im o g ‘ini sh ish irib , p astd an y u q o rig a N o d irg a qaraydi.
Aziz. H ay , jiy a n , e n d i b o y v ach ch a to g 'a n g bilan o ‘ylashib gaplashasan.
N odir. N im a g a e n d i?
Aziz. E ndi to g 'a n g n i d o ‘ppisi yerga tu sh ib ketsa h am , o ‘zi engashib olm aydi.
M ing s o ‘m b erib birovga oldiradi. A ziz a tay o m o n a t daftarchasini yerga tashlaydi.
N odir. T o g 'a jo n , u n d a d o ‘ppingizni k uniga y ig irm a-o 'ttiz m arta tushiravering.
O 'z im olib b e ra v e ra m a n (h azillash d i). O m o n a t daftarchasini olib, Azizga berad i.
Ikkovlari q iy q irib k u lib y u borishadi va b ir-b irig a q o ‘I tashlashadi.
Tamom
www.ziyouz.com kutubxonasi
M U N D A R IJA
Kirish ......................................................................................................................... 3
Ssenariynavislikning nazariy a s o s la r i................................................................6
Ssenariy yaratishning o ‘ziga x o s lig i..................................................................6
/. Katta-kichik ekran badiiy ssettariynavisligi................................................ 9
A dabiyot va k i n o .................................................................................................... 14
V atan tuyg‘usi - inillat q ay g ‘u s i ...................................................................... 15
K o n flik t.................................................................................................................... 18
D ram atik k o n f lik t................................................................................................20
T ragik k o n flik t....................................................................................................... 23
K om ik k o n flik t...................................................................................................... 26
F a b u l a ...................................................................................................................... 27
Sujet va kom pozitsiya .............................................................................................
30
S ujetning e le m e n tla ri...........................................................................................30
T u g u n ...................................................................................................................... 33
V o q ealar rivoji ...................................................................................................... 34
K u lm in a tsiy a ...........................................................................................................37
Y echim ................................................................................................................... 40
E p ilo g ....................................................................................................................... 41
Ssenariy k o m p o zitsiy asi.......................................................................................45
M o n o lo g ...................................................................................................................51
D ia lo g ...................................................................................................................... 53
R e m a rk a ................................................................................................................... 56
E p ig ra f...................................................................................................................... 59
H a r a k a t.....................................................................................................................59
X a r a k te r ...................................................................................................................62
Til ............................................................................................................................ 69
www.ziyouz.com kutubxonasi
S o ‘z va k a d r .......................................................................................................... 73
M u allifn in g k a d r orti m a t n i .............................................................................75
/ / . Teatrlashtirilgan tomoshalar ssenariynavisligi........................................ 77
M usiqa va so ‘z. K onsert d ra m a tu rg iy a si........................................................ 86
S h o iro n a t e a t r ...................................................................................................... 89
A dabiy sse n a riy va rejissyor iz o h la r i............................................................. 91
R e jissy o r-d ra m a tu rg ............................................................................................93
Rejissyor m o n t a j i .............................................................................................. 100
V aqt va ritm ...................................................................................................... 103
In te rm e d iy a .......................................................................................................... 105
T eleko‘rsatuvlar va radio eshittirishlar ssenariylari. M a v z u .....................109
T eleko‘rsatuvlar va radio eshittirishlarga m ain tayy orlash ......................111
In te rv y u ................................................................................................................. 112
O ddiy g ap lashish shaklidagi in te rv y u ........................................................... 114
III. Amaliy mash¿ \uiotlar uchun ssenariy .................................................... 116
«Sensan sevarim » (k in o s s e n a riy )................................................................ 116
www.ziyouz.com kutubxonasi
HAYDAR
M UH A M ED A LIY EV
(H A Y D A R M U H A M M A D )
SSEN A R IY N A V ISLIK
M AHORATI
Darslik
«M usiqa» nashriyoti,
T oshkent — 2009
M u h arrir H.Yusupova
Rassom B.Ashurov
M usahhih H.Yusupova
Texnik m uharrir T.Greshnikovci
K om pyuterda tayyorlovchi B. Ashurov
2009-y.30.07. da bosishga ruxsat etildi. Bichim i 60Ü84 ' / |6.
T aym sgarniturasi. Ofset bosm a. Shartli b.t. 9,3.
N a sh r to b o g 'i 9 ,5 . Ja n ii 500 nusxa. B uy rtm a 33.
B ahosi sh artn o m a asosida.
T oshkent. «M usiqa» nashriyoti. B .Z okirov k o 'c h a si, 1.
«Noshir» M C H J bosm axonasida c h o p etildi.
T oshkent shahar, N a v o iy k o 'ch asi, pastki sav d o rastalari.
www.ziyouz.com kutubxonasi
8 5 .3 3 4 .3 (5 ? )
М 96
M uham edaliyev, H aydar.
Ssenariynavislik m ahorati: s a n ’a t va madaniyat oliy o ‘quv yurtlari
u c h u n d arslik / H . M u h am ed aliy ev ; 0 “zR oliy va o ‘rta-m axsus
t a ’lim vazirligi. — T oshkent: «M usiqa», 2009. 160 b.
BBK 85.334.3(5У)я73
www.ziyouz.com kutubxonasi