№4 | 2021
ISSN 2181-9556
Doi Journal 10.26739/2181-9556
ИЖТИМОИЙ ТАДҚИҚОТЛАР
ЖУРНАЛИ
4 ЖИЛД, 4 СОН
ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ
ИССЛЕДОВАНИЙ
ТОМ 4, НОМЕР 4
JOURNAL OF
SOCIAL STUDIES
VOLUME 4, ISSUE 4
TОШКЕНТ-2021
1
ИЖТИМОИЙ ТАДҚИҚОТЛАР ЖУРНАЛИ
№4 | 2021
ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ | JOURNAL OF SOCIAL STUDIES
№4 (2021) DOI http://dx.doi.org/10.26739/2181-9556-2021-4
Бош муҳаррир:
Главный редактор:
Chief Editor:
Бош муҳаррир ўринбосари:
Заместитель главного редактора:
Deputy Chief Editor:
Сеитов Азамат Пулатович
доктор социологических наук
(Doctor of sociology DSc)
Сабирова Умида Фархадовна
кандидат социологических наук
(Candidate of sociology PhD)
Ижтимоий тадқиқотлар журнали таҳририй маслаҳат кенгаши
International Editorial Board of the Journal of Social Studies
Международный редакционный совет журнала Социальные исследования
22.00.01-Социология назарияси, методологияси ва тарихи. Социологик тадқиқотлар усуллари.
Теория, методология и история социологии. Методы социологических исследований.
Theory, methodology and history of sociology. Methods of sociological research.
Бекмурадов Мансур Бобомурадович
доктор социологических наук, профессор
Каланов Комил Куллахматович
кандидат социологических наук, профессор
Убайдуллаева Раиса Турсуновна
доктор социологических наук, доцент
Щепилова Галина Германовна
доктор философских наук, профессор,
Московский государственный университет
им. М.В. Ломоносова (РФ)
Рожанский Михаил Яковлевич
директор центра независимых социологических
исследований (РФ)
22.00.02-Ижтимоий тузилиш, ижтимоий институтлар ва турмуш тарзи.
Социальные структуры, социальные институты и образ жизни.
Social structures, social institutions and way of life
Умаров Абсалом Адилович
доктор социологических наук, профессор
Холбеков Абдуғани Жуманазарович
доктор социологических наук, профессор
Шайхисламов Рафаэль Бадретдинович
доктор социологических наук, профессор,
Башкирский государственный университет
Сабиров Алишер Сабирович
кандидат социологических наук, доцент
Antonio Alonso Marcos
Ph.D, on International Relations (Испания)
Фадеева Любовь Александровна
доктор социологических наук, профессор
Пермский государственный национальный
исследовательский университет (РФ)
Виктор Агаджаньян
профессор социологии университета
Аризона США
22.00.03-Ижтимоий онг ва ижтимоий жараёнлар социологияси.
Социология социального сознания и социального процесса.
Sociology of social consciousness and social process
Ганиева Маърифат Хабибовна
доктор социологических наук, профессор
Аликариев Нуритдин Сапаркариевич
доктор экономических наук, профессор
Матибаев Тасполат Балтабаевич
доктор социологических наук, профессор
Stephan E. Nikolov
PhD, Senior Research Fellow,
Institute of Sociology, Sofia
Пармонов Фарход Ярашевич
доктор социологических наук, доцент
Ли Ци
доктор исторических наук, профессор
Шэньсиского Педагогического Университета
(КНР).
Сухомлинова Марина Валерьяновна
доктор социологических наук, профессор
Мичуринского государственного аграрного
университета. (ФГБОУ ВО "МГАУ")
Бурнашев Рустам Ренатович
кандидат философских наук, профессор,
Казахстанско-немецкий университет
Page Maker | Верстка | Саҳифаловчи: Хуршид Мирзахмедов
Контакт редакций журналов. www.tadqiqot.uz
ООО Tadqiqot город Ташкент,
улица Амира Темура пр.1, дом-2.
Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: info@tadqiqot.uz
Тел: (+998-94) 404-0000
Editorial staff of the journals of www.tadqiqot.uz
Tadqiqot LLC the city of Tashkent,
Amir Temur Street pr.1, House 2.
Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: info@tadqiqot.uz
Phone: (+998-94) 404-0000
2
МУНДАРИЖА / СОДЕРЖАНИЕ / CONTENT
№4 | 2021
1. Фарфиев Бахрамджан Атхамджанович
СОЦИОЛОГИЯДА РАЦИОНАЛИСТИК ҒОЯЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ
ВА ЭВОЛЮЦИЯСИ……………………………………………………………………………….4
2. Muminov Alisher Gaffarovich
EMPHATY IN MODERN CONDITIONS: VIEWS, FACTORS, MANIFESTATIONS………...13
3. Akhmedova Feruza Medetovna
ATTITUDE OF YOUNG PEOPIE TO EDUCATION……………………………………………23
4. Юлдашева Лола Сагдуллаевна, Абдурахимова Дилноза Магрифовна
ЖАМИЯТДА ОДОБ-АҲЛОҚ МЕЪЁРЛАРИНИ БУЗИЛИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ
ОМИЛЛАРИ………………………………………………………………………………………30
5. Тўраев Одилжон Бектемир ўғли
ЖАМИЯТДА ИЖТИМОИЙ АЛОҚАЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА
ИЖТИМОИЙ МЕДИА ОМИЛИ………………………………………………………………...41
6. Каримова Наргиза Ядгаровна
ЁШ ОИЛАЛАР СОЦИОЛОГИК ТАДҚИҚОТ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА…………………….49
7. Sultonova Lola Batirovna, Kamalova Dilorom Olimjonqizi
BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNING PEDAGOGIK MADANIYATI RIVOJLANISHIDA
SHAFFOFLIK TAMOYILIGA ASOSLANGAN BAHOLASH KO‘NIKMASIGA EGA
BO‘LISHNING O‘ZIGA HOS AHAMIYATI……………………………………………………59
8. Назарбоева Барно Асатовна, Хусанбаева Юлдуз Бахтияровна
ЎЗБЕКИСТОН ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИДА ЁШЛАР ИНТЕЛЛЕКТУАЛ
САЛОҲИЯТИНИНГ ЎРНИ…………………………………………………………………….67
9. Хошимова Гўзал Фатхуллаевна, Болтаева Барно Хамиджановна
МИЛЛАТЛАРАРО НИЗОЛАРНИ ҲАЛ ЭТИШНИНГ СОЦИАЛ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ…78
3
№4 | 2021
Фарфиев Бахрамджан Атхамджанович,
Ўзбекистон халқаро ислом академияси
доценти, социология фанлари доктори
е-mail: farfiev_b@mail.ru
СОЦИОЛОГИЯДА РАЦИОНАЛИСТИК ҒОЯЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА
ЭВОЛЮЦИЯСИ
For citation: Farfiev Bakhramdjan, FORMATION AND EVOLUTION OF RATIONALIST IDEAS
IN SOCIOLOGY. Journal of Social Studies. 2021, vol. 4, issue 4, pp.
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2021-4-1
АННОТАЦИЯ
Маълумки, социология ўзининг ривожланиш тарихида нисбатан қисқа йўлни босиб
ўтган бўлса-да, аммо бу жараёнда бир қатор турли-туман методологик ёндашувлар шаклланиб
улгурди. Мазкур илмий мақолада социологиянинг мустақил ижтимоий фан сифатида дастлаб
позитивистик тамойил асосида вужудга келгани, кейинчалик эса мазкур фанда аста-секинлик
билан рационалистик назариялар ҳам ишлаб чиқила бошланиши тадқиқ этилган.
Рационалистик ғояларнинг мазмун-моҳиятига мувофиқ, кишиларнинг айнан онгли фаолияти
ижтимоий ҳаётни ташкил қилади. Шунингдек, рационализм тамойили маънавий омил
сифатида ижтимоий тараққиётни амалга ошириш механизмларидан бири бўлиб хизмат
қилади. Мақолада рационалистик ғояларнинг генезиси ва эволюцияси социология фани
нуқтаи назаридан тадқиқ этилган бўлиб, унда фаннинг илк шакллана бошланиши давридан
тортиб, ҳозирги шароитларда ҳам мазкур масала бўйича олиб борилаётган тадқиқотларнинг
хусусиятлари хронологик тарзда очиб берилган. Бунда муаллиф таниқли мумтоз
мутафаккирлар – Фердинанд Тённис ва Макс Вебернинг илмий мероси ҳамда бизга замондош
бўлган социологларнинг тадқиқотлари таҳлилига асосий эътиборини қаратишга ҳаракат
қилди.
Калит сўзлар: социология, методология, позитивизм, рационализм, маърифатчилик,
онгли фаолият, ижтимоий тараққиёт, социал муносабатлар.
Фарфиев Бахрамджан Атхамджанович,
доцент Международной
исламской академии Узбекистана,
доктор социологических наук
e-mail: farfiev_b@mail.ru
ФОРМИРОВАНИЕ И ЭВОЛЮЦИЯ РАЦИОНАЛИСТИЧЕСКИХ ИДЕЙ В
СОЦИОЛОГИИ
4
№4 | 2021
АННОТАЦИЯ
Как известно, хотя социология прошла краткий путь в своем становлении, но в этом
процессе успели сформироваться разнообразные методологические подходы. В данной
статьеприведены данные исследования возникновения социологии, как самостоятельной
социальной науки на основе позитивистской методологии, а также постепенные разработки
рационалистической теории. Согласно сущности и содержанию рационалистических идей
именно сознательная деятельность людей составляет основу формирования общественной
жизни. Принцип рационализма служит духовной основой механизма осуществления
социального развития. В статье обращено основное внимание на генезис и эволюцию
рационалистических идей с точки зрения социологии, начиная с этапа ее формирования,
заканчивая сегодняшними исследованиями. При этом автор обратил свои взоры на научное
наследие классиков-мыслителей: Фердинанда Тённисаи Макса Вебера, а также на
исследования современных социологов.
Ключивые слова: социология, методология, позитивизм, рационализм, просвещение,
сознательная деятельность, социальное развитие, социальные отношения.
Farfiev Bakhramdjan Athamdjanovich,
Associate Professor of the International
Islamic Academy of Uzbekistan,
doctor of sociological sciences
e-mail: farfiev_b@mail.ru
FORMATION AND EVOLUTION OF RATIONALIST IDEAS IN SOCIOLOGY
ANNOTATION
As is well known, although sociology has come a short way in its formation, in this process a
variety of methodological approaches has been formed. This article presents research data on the
emergence of sociology as an independent social science based on positivist methodology, as well as
the gradual development of a rationalist theory. According to the essence and content of rationalistic
ideas, it is the conscious activity of people that constitutes the basis for the formation of social life.
The principle of rationalism serves as the spiritual foundation of the mechanism for the
implementation of social development. The article focuses on the genesis and evolution of
rationalistic ideas from the point of view of sociology, from the stage of its formation to today's
research. At the same time, the author turned his attention to the scientific heritage of the classicsthinkers: Ferdinand Tönnis and Max Weber, as well as to the research of modern sociologists.
Keywords: sociology, methodology, positivism, rationalism, enlightenment, conscious
activity, social development, social relations.
КИРИШ. Социологиянинг мустақил фан сифатида шаклланиши XIX асрнинг биринчи
ярми ва француз мутафаккири Огюст Конт номи билан боғлиқ бўлса-да, лекин илк социологик
муаммолар анча илгари, кишилик жамияти вужудга келганидан бери ўрганиб келинган.
Социологиянинг алоҳида фан сифатида пайдо бўлишида бошқа фанларнинг таъсири катта
бўлди. Бунда фалсафанинг ўзига хосдир. Чунки илк социал масалалар айнан фалсафа фани
доирасида таҳлил қилиниб келинган. Қадимги Хитой, Ҳиндистон, Юнонистон ва Марказий
Осиё мутафаккирлари ўзларининг фалсафий асарларида социологик муаммолар
тадқиқотларига алоҳида ўрин ажратиб келганлар. Масалан, қадимги ҳинд мифологиялари:
Маҳобхорат ва Рамаяна каби асарларда ҳукмдорлар ва тобелар ҳамда қариндош-уруғлар
муносабатлари, уруш ва тинчлик масалаларини ҳал қилишда компромисс ва консенсус каби
социал муносабатларнинг илк таҳлилини кўришимиз мумкин. Шунингдек, Платоннинг
«Давлат», «Қонунлар», Аристотелнинг «Сиёсат», Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» каби
асарларида кишиларнинг рационал тарфаккур қилиш фаолиятларини тадқиқ этиш орқали
идеал жамият лойиҳаси, жамият социал структураси масалаларига катта эътибор қаратилган.
5
№4 | 2021
АСОСИЙ ҚИСМ. О.Конт янги фанни бунёд қилиш бўйича ўз фаолиятини фалсафани
танқид қилишдан бошлаб, ижтимоий тараққиёт қонунларини: теологик, метафизик ва
позитивистик мазмун кўринишда ҳосил қилмоқчи бўлган. Унинг фикрича, анъанавий фалсафа
янги давр талабига жавоб бера олмайди, чунки у мавҳум фандир. Шу сабабли энди ижтимоий
фанлар бу даврга келиб, катта муваффақиятларга эришган табиий фанлардан «намуна» олиб,
жамият ҳаётига фойда келтиришлари керак. Янги ижтимоий фанни Конт дастлаб «социал
физика», кейинчалик эса «социология» деб атади. Шу нуқтаи назардан қараганда,
социологиянинг мустақил фан мақомига эришиши фақат XIX асрнинг биринчи ярмида ва
айнан Ғарбий Европада содир бўлди дейишимизга тарихий ва илмий асослар етарлидир. Бу
вақтга келиб, Ғарб мамлакатларининг ижтимоий ҳаётида кескин бурилишлар юз берди.
Авваламбор, феодал муносабатлар таназзулга юз тутиб, улар ўрнини капиталистик
муносабатлар эгаллади.
Иккинчидан, бу даврга келиб, табиий фанларда улкан кашфиётлар амалга оширилди ва
улар жамият ҳаётининг ривожига жиддий ижобий таъсир кўрсата бошладилар. Ва ниҳоят,
йирик шаҳарлар барпо бўлиб, унинг натижасида жамиятда саноатлашиш жараёни бошланди.
Мазкур жараёнларларни кузатиб бораётган О.Конт жамият тараққиётни таъминлайдиган
янгиижтимоий фанни яратиш лозим деган хулосага келади ва бу фан жамият ривожини
ифодалайдиган «уч босқич қонуни»га асосланиши керак деган таклифини илгари суради [1, –
C.70-80].
Бошқа бир француз олими Эмиль Дюркгейм Конт фикрларини асосан маъқулласа-да,
лекин айрим масалаларда унга ўз эътирозларини билдирди. Биринчидан, социология
фалсафадан ажралиши керак, лекин уни инкор этиб бўлмайди. Иккинчидан, жамият ўзига хос
воқелик бўлиб, уни табиий фанлар хусусияти билан ўрганиб бўлмайди. Унинг асосий шиори
– «Ижтимоийликни ижтимоийлик билан тушунтириш лозим» социологияда назария ва
амалиётни ўзаро боғлашга йўналтирилган дастлабки ҳаракатнинг маҳсули эди. Шу жиҳатдан
келиб чиқиб, Дюркгейм социологиянинг тадқиқот предмети ҳеч бир бошқа фан
ўрганмайдиган ўзига хосликдир, яъни социал фактларни ўрганиш, деб таъкидлайди [2, – C.9496].
Юқорида номи келтирилган социологлар фанни позитивизм йўналишида тараққий
этиши учун ўзларининг саъй-ҳаракатларини аямадилар. Лекин, улар томонидан ишлаб
чиқилган позитивистик методологиянинг XIX аср охирида бошланган таназзули
социологиянинг кейинги ривожига ўз таъсирини ўтказган бир қатор янги тамойиллар ва
ёндашувларни шаклланишига туртки берди. Айниқса, рационализм тамойилига асосланган
ғоялар XIX аср охири ва XX аср бошларида социологик таълимотларнинг нуфузини янада
оширишга хизмат қилди. Рационал тафаккур тарафдорлари чуқур ижтимоий-иқтисодий
таназзулга ботган Ғарб жамиятини бу ҳолатдан олиб чиқишнинг ягона омили – бу инсон
ҳуқуқларини тўлиқ таъминлайдиган оқилона жамиятни қурилишидир, деб таъкидлайдилар.
Ушбу ижтимоий тамойил кейинчалик бир гуруҳ олимларнинг социологик таълимотларининг
мазмунига айланди. Шу маънода немис мутафаккирлари: Фердинанд Тённис ва Макс Вебер
социологияда рационализм ғояларини татбиқ этилишига салоҳиятли улушларини
қўшганлардан ҳисобланадилар.
Таъкидлаб ўтганимиздек, XIX асрнинг биринчи ярмидан Ғарб мамлакатларида
шиддатли ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ўзгаришлар бошланди. Бу даврга келиб, Германия
Европанинг бошқа мамлакатларидан сезиларли тарзда фарқ қилар эди. Ушбу мамлакатда
феодал тарқоқлик туфайли капиталистик ривожланиш анча суст кечаётган эди. Мамлакатнинг
келгуси тараққиёти масалалари асосан икки оқим ўртасидаги бахс ва мунозаларда муҳокама
қилинар эди. Маърифатчилик ғояларига таянган рационалистик тафаккур қилиш
тарафдорлари инсон табиатига мос келадиган, оқилона қонунларга асосланган, одил
ижтимоий тузум ўрнатилишини ёқлаб чиқсалар, тарихий ёндашув вакиллари эса мустаҳкам
анъаналар ва меъёрларга таянган азалий давлат бошқаруви лозимлигини таъкидладилар.
Фердинанд Тённиснинг фаолияти ҳам айнан шу мураккаб ва қизиқарли даврда кечди. Унинг
сермазмун ва серқирра социологик фаолияти ижтимоий оламга рационалликка асосланган
6
№4 | 2021
янги тарихий нигоҳ остида кечди. 1881 йилда нашр эттирган ва асосий асари ҳисобланган
«Жамоа ва жамият»да Тённис рационаллик тамойили нуқтаи назаридан келиб чиқиб, жамият
ҳаётини ташкил қиладиган социал муносабатларнинг икки хил шаклини ишлаб чиқди.
Улардан биринчиси жамовий хусусиятга эга бўлиб, Тённис фикрича қуйидаги кўринишларда
намоён бўлади: қариндошлик ва уруғ-аймоқ муносабатлари, қўшничилик муносабатлари ва
дўстлик муносабатлари [3, – C.26]. Ушбу муносабатлар учун умумий бирлаштирувчи омиллар
бўлибруҳий кечинма,ўзаро боғлиқлик ва мойиллик, диний мансублик, шунингдек, жамовий
идентификацияни сақлаб қолиш ҳаракатлари хизмат қилади.
Иккинчи шакл эса жамият муносабатлари, деб аталади ва уларнинг асосини рационал
айирбош ташкил этади. Бундай турдаги муносабат асосида социал гуруҳлар, табақалар,
қатламлар, синфлар, меҳнат жамоалари, шунингдек, бошқа жамиятлар ва давлатлар бирбирларига бегона ва самимий бўлмаган ҳолатда ҳам ўзаро мулоқатга киришадилар. Чунки
бундай муносабатнинг негизида бир-бирлари учун ўзаро фойдани онгли тарзда англаш ва
идрок этиш ётади [4, – C.27].
Немис олимининг юқоридаги социологик хулосалари бир асрдан ортиқ вақт ўтган
бўлса-да, ҳамон ўз аҳамиятини сақлаб келмоқда. Бугунги кунда Эрон Ислом
Республикасининг ядро энергиясидан фойдаланиш учун қилаётган ҳаракатларида Россия
Федерацияси фаол иштирок этмоқда. Лекин бу ҳол АҚШ ва Исроил каби мамлакатларнинг
ҳукуматини жиддий ташвишлантираяпти. Чунки бу мамлакатларнинг раҳбарлари Эрон атом
энергиясидан ядровий қурол яратишни мақсад қилиб қўйган ва жаҳон ҳамжамиятини «биз
атом энергиясидан фақат тинч мақсадларда фойдаланамиз» деган уйдирмасига
ишонтирмоқчи, деб хавотир билдирмоқдалар. Эрон давлати раҳбарлари эса мамлакат
иқтисодининг диверсификациялашаётганисабабли электр энергиясига эҳтиёжини ошиб
бориши ва бу муаммони бартараф қилишнинг ечими эса атом электр станциялар қуриш орқали
ҳал бўлишини исботлашга интилмоқда. Эронга бу мураккаб масалада ёрдам беришда
Россиянинг ўрни ўзига хосдир.
Зеро, дунёда АЭС қуришга илмий-техник салоҳияти етадиган мамлакатлар бармоқ
билан саноқлидир. Россия Федерацияси ҳам шу туркумдаги мамлакатлар сирасига киради. 20
асрнинг 90-йилларидаги чуқур таназзул ҳолатидан чиқиб олишга муваффақ бўлган Россия
Федерацияси яна жаҳонда фаол, етакчи мамлакатлардан бири сифатида эътироф этилаяпти.
Ушбу мақомдан келиб чиқиб, бу давлат бошқа мамлакатлардаги мураккаб технологияларни
тақозо этадиган турли хилдаги саноат ва энергетика иншоотларининг қурилишида фаол
иштирок этишга ҳаракат қилмоқда. Ушбу рационал-мантиқий ва прагматик ёндашувдан келиб
чиқиб, у Эрон Ислом Республикасига ўзаро иқтисодий манфаатлар асосида бундай мураккаб
иншоотларнинг бунёд бўлишида яқиндан ёрдам бермоқда.
Ҳолбуки, Россияни Эрон билан жиддий тарзда боғлайдиган умумий сиёсий-ҳарбий
блокларга аъзолик, этно-маданий, диний ва бошқа омиллар мавжуд эмас. Ҳамкорликнинг асл
моҳияти шундан иборатки, Эроннинг Бушер шаҳрида қурилган АЭС учун Россия
Федерациясининг давлат бюджети бир неча миллиард долларлик иқтисодий фойдага эга
бўлди. Қолаверса, ядро физикаси муаммолари билан шуғулланадиган рус мутахассисларини
ишсиз қолиши уларнинг юқори савиядаги малакасини йўқолишига сабаб бўлади. Шу нуқтаи
назардан қараганда, Россия раҳбарияти ўз ташқи сиёсатини Тённис таъкидлаб ўтган, ўзида
прагматик мазмунни мужассамлаштирган рационал тафаккур қилиш орқали олиб
бормоқда.Прагматик тафаккур эса предмет ва ҳодисаларнинг фойдалилиги ҳақидаги
тасаввурлар асосида шаклланади. Кўпинча бу тафаккур тури индивид, социал гуруҳ ва
миллатларнинг ўзларини камолатга етказиш, жамият аъзоларини ҳали фойдаланилмаган
ақлий имкониятларни излаб топишларига рағбат уйғотади. Ҳозирги глобаллашув
шароитларида эса у кўпгина шахс, социал гуруҳлар ва юқорида мисол келтирганимиздек
бутун бир давлатларга ҳам хосдир. Масалан, халқаро муносабатларда инглизларга нисбатан
«инглизларнинг доимий дўстлари йўқ, уларнинг доимий манфаатлари мавжуд» деган
афоризмни қўлланиб келиниши кўпчиликка аён.
7
№4 | 2021
Тённис таълимоти бўйича мазкур социал муносабатларни ҳаракатга келтирувчи куч
бўлиб, уларга мувофиқ келадиган икки ирода тури намоён бўлади. Жамоа муносабатларига
асос сифатида табиий инстинктив ирода (Wesenwille), жамият муносабатларига эса ақлидрокка асосланган ирода (Kürwille) хизмат қилади [5, – C.131]. Табиий иродада авлодаждодлардан мерос бўлиб қолган, ўзида ахлоқ ва виждонийликни тараннум этган фикрлаш
тарзи, ақл-идрокка асосланган иродада эса юқори даражадаги рационаллик доминантлик
қилади.
«Агарда биз ўртоқлик [Genossenschaft] жамоа алоқаларини, уюшма [Verein] эса жамият
алоқаларини ифодаловчи сўзлар сифатида татбиқ этсак, унда ўртоқлик фақат табиат маҳсули,
деб изоҳланиши ва тушунилиши мумкин бўлади, яъни у ўзининг келиб чиқиши ва ривожи
учун муайян табиий шароитларни тақозо этадиган бирор бир нарса сифатида гавдаланади.
Бинобарин, ўртоқлик интеграл моҳият тушунчасига мувофиқ келади. Ва аксинча, уюшма – бу
фикрий конструкция, ёки ўй-ҳаёлга асосланган моҳият бўлиб, у ўз таъсисчиларига у ёки бу
муносабатларда уларнинг умумий танловловга асосланган идродаларини намойиш қилишга
хизмат қилади. Бу ерда авваламбор, шундай мақсад ҳақидаги саволни қўйиш керакки, унинг
учун уюшма восита ва сабаб сифатида мўлжалланилади» [6, – C.343-344].
Демак, жамият ҳаётининг такомиллашиб бориши натижасида жамоавий муносабатлар
жамият муносабатлари томон ўсиб боради. Тённиснинг таъкидлашича тафаккур ва ирода ҳар
қандай инсоннинг онгли фаолиятини асосидир. «Жамоа ва жамият», кейинчалик бошқа бир
қатор асарларида у ижтимоий ҳаёт муаммолари ва ҳодисаларини фақат рационаллик негизида
таҳлил қилиш мумкин, деган хулосаларини илгари суриб келди [7,– S.875-876].
МЕТОДОЛОГИЯ. Социологиядаги гуманистик йўналиш асосчиси ҳисобланадиган
немис мутафаккири М.Вебер социал ҳаракат ҳақидаги таълимотида рационаллик тамойили
асосида тафаккур қилишнинг ижтимоий ҳаётдаги ўрнини аниқ тасвирлаб берган. Кишилар
томонидан амалга оширилаётганҳаракатининг субъектив маъносини социологик жиҳатларда
тадқиқ қилиш учун М.Вебер социал ҳаракатлар таснифни ишлаб чиқди ва уларга қуйидаги
турларни тааллуқли ҳисоблайди: мақсадга йўналтирилган рационал, қадриятли-рационал,
анъанавий ва аффектив [8, – C.628].
Макс Вебер социологик назариясининг асосини рационализм тамойили ташкил этар
экан, шу туфайли у ижтимоий ҳодиса ва воқеаларга бундай ёндашуви билан ўзининг таниқли
миллатдоши – Карл Марксдан кескин фарқ қилади. Бунинг сабаби шундаки, асосий асари
«Капитал» ва бошқаларида Маркс ижтимоий тараққиёт учун моддийликнинг ролини улуғлаб,
бу жараёнда маънавий омил, яъни тафаккурга «ёрдамчи» восита вазифасини юклаган. Унинг
асарларидан яхши хабардор бўлган М. Вебер эса бундай қарашларни қабул қилмайди, аксинча,
уни кескин танқид қилиб, тафаккурга нисбатан рационалистик ёндашув орқали ўзининг илғор
фикрларини илгари суришга муваффақ бўлади.1905 йилда дин социологияси бўйича нашр
эттирган «Протестант ахлоқи ва капитализм руҳи» унинг бир қатор асарлари учун илмийметодологик асос бўлиб хизмат қилди. Айнан дин социологиясига бағишланган асарларида у
рационализм тамойилининг таҳлилига асосий эътиборини қаратган. «Протестант ахлоқи ва
капитализм руҳи» асарида у XIX асрдан бошлаб Ғарб жамиятининг жадал тараққиёт йўлига
чиқиши сабабларини излашга интилади. Бунда у катта ҳажмдаги тарихий маълумотларга
таяниб, ўз хулосаларини илгари суради. Вебер ишончли тарихий лавҳалар асосида механика,
физика, астрономия, геометрия, ҳуқуқ, архитектура, ноширлик, рангтасвир ва мусиқа
соҳаларида эришилган оламшумул кашфиётлар кишилик жамияти ривожига таъсир этгани,
бироқ, улар дастлаб Шарқ жамиятларида содир этилганини алоҳида таъкидлаб, лекин
уларнинг аксарияти ўз амалий-ижтимоий татбиқини фақат Ғарбда топгани ҳақидаги таҳлилий
фикрларини илгари суради. Вебер кишилик жамияти тараққиётини таъминлашга улкан асос
бўлган капиталистик тузум ҳам айнан Ғарбда шаклланганлигини ишончли далиллар билан
исботлашга ҳаракат қилади. «Тадбиркорлик, тўкин-сочинлик ва кўпроқ молиявий фойда
олишни кўзлаш капитализм билан ҳеч қандай умумийликка эга эмас. Бундай интилишлар
официантлар, врачлар, извошчилар, рассомлар, пораҳўр-амалдорлар, ҳарбийлар ва ҳатто,
қароқчилар, салб юришлар қатнашчилари ва қиморбозларда ҳам кузатилган ва кузатилмоқда.
8
№4 | 2021
Тўла асос билан айтиш мумкинки, бундай мақсадга интилиш бирор-бир объектив шароит
бўлса ҳар давр ва ҳар қандай мамлакатга хос воқеликдир» [9, – C.47-48].
Юқоридаги мулоҳазаларини давом эттириб, у капитализм ҳақидаги мазкур содда
тасаввурлардан воз кечиш кераклигини таъкидлайди. Бойлик ортириш йўлидаги чексиз
очкўзлик ҳеч қандай маънода капитализмга мос эмас. Бу ҳол унинг руҳига тамоман зиддир ва
шунинг учун капитализмнинг ўзи иррационализмга асосланган ушбу ҳодисани бартараф
қилиш механизмидир деган хулоса келади. Унинг фикрича, капитализм – бу мутассил фаолият
кўрсатадиган рационал корхона доирасида фойда кўришга, рентабелликка интилишдир.
Лекин, бундай корхоналар илгариги жамиятларда ҳам фаолият кўрсатганлар. Вебер Хитой,
Ҳиндистон, Вавилон, Миср каби мамлакатларнинг Ғарбдаги давлатлар билан фарқи шундаки,
уларда буржуазия ва пролетариатнинг синф сифатида муносабатлари мавжуд эмас деган
хулосага келади. Шунингдек, у Шарқ ва Ғарб ўртасида бошқа бир қатор ўзаро ўхшашликларни
кўрсатиб ўтиб, капиталистик жамиятнинг шаклланишига асосий таъсирни кўрсатган рационал
омил – бу протестантликнинг ахлоқий хусусиятлари деган фикрни илгари суради. Бундай
хулосани чиқариш учун у яна тарихий материалларга мурожаат қилади. Маълум бўлишича,
XIX аср бошларига келиб, протестантликка эътиқод қилувчи мамлакатлар католицизм ва
православия ҳукмронлик қилган мамлакатлардан иқтисодий жиҳатдан анча ўзиб кетишган.
Бунга у протестантликка мойил бўлган илғор Англия ва Недерландия, католицизмни қаттиқ
ушлаган қолоқ Испания ва Италияни мисол тариқасида келтирилади. Бу ҳолатнинг асосий
сабаблари сифатида Вебер протестанликдаги толерантлик хусусиятлари ва бу мазҳаб
черковининг сарф-ҳаражатлари рационаллик асосига қурилгани: ортиқча байрамлар, бекорчи
руҳонийларнинг йўқлиги ва бунинг натижасида қўшимча ишчи кучлари пайдо бўлганини
таъкидлайди. Лекин энг асосийси – бупротестантликда «дунёвий аскетизм»ни ифодаловчи
рационал тафаккур ҳукмронлигидир. Унга мувофиқ, протестантизм дунёвий касбий
фаолиятни Худо йўлида хизмат қилиш, иқтисодий қонунларни эса диний мажбуриятларни
бажариш воситаси, деб қабул қилди. Албатта, Вебер ижтимоий тараққиёт масалаларини дин
социологияси жиҳатидан келиб чиқиб, амалга оширган таҳлилида фақат «Протестант ахлоқи
ва капитализм руҳи» билан чекланиб қолмади. Бу мавзудаги ўз илмий қарашларини кейинги
асарларида янада такомиллаштириб боришга муваффақ бўлди ва унинг илғор ғоялари
социологияда рационалистик йўналишнинг тутган аҳамиятини янада ошишига катта ижобий
таъсирини ўтказди. «Макс Вебер мумтоз социологлар орасидан бир ўзи ҳам тарихийфалсафий тафаккур асослари, ҳам эволюционизмнинг бош таҳминлари билан алоқани узди.
Провардида, кўҳна Европа жамияти замонавийлашуви – бу рационалликнинг универсалтарихий жараёни натижаси эканлигини тушуниш вазифасини кун тартибига қўйди» [10, –
C.37].
Айнан шунинг учун бугунги кунда ҳам унинг социологик меросига қизиқиш яна ортиб
бормоқда. Зеро, ўзининг тараққиёт босқичида постиндустриал даражага етган Ғарб
мамлакатларида маънавий таназзул кучайиб бораётган ҳозирги бир мураккаб даврда
Вебернинг социологик асарлари ўз аҳамиятини ҳамон сақлаб келмоқда.
АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР. Мумтоз социология вакилларининг илмий меросини
танқидий руҳда, турли ёндашувлар асосида таҳлил қилиниши туфайли замонавий
социологияда рационализм масалалари янада жадал тарзда тадқиқ қилина бошланди. Зеро,
инсон ва унинг рационаллик даражасида тафаккур қилиш қобилияти масалалари кишилик
жамиятининг абадий мумммоларидан бири, деб бекорга эътироф қилинмайди. Айрим олимлар
рационалистик ғояларни танқид қилиб, унинг аҳамияти бугунги кунда классик
социологиядаврдагичалик долзарб эмас, деб ҳисобласалар, бошқалари эса замонавий
шароитларда ҳам рационализм тамойили ўз салоҳиятига эга эканлигини ҳимоя қилишмоқда.
Тўғри, рационализмнинг кўпчиликни ташкил этадиган спектиклари ва танқидчилари уни
буткул инкор қилиш ғоясини илгари суришмаяпти, аммо улар олдинги авлод мутафаккирлари
томонидан рационаликка юкланган юксак илмий, маданий ва ахлоқий маъсулиятни унинг
зиммасидан олишни таклиф этишмоқда [11, – C.71].
9
№4 | 2021
XX асрда Ғарб социологиясининг таниқли вакили – америкалик олим, Нобель
мукофоти лауреати Герберт Александер Саймон томонидан «чекланган рационаллик»ғояси
илгари сурилди. Ушбу ёндашувга мувофиқ кишилар айрим сабаблар туфайли ўз хаттиҳаракатларини рационалтарзда, тўлиқ равишда олиб бормайдилар. Чунки замонавий жамиятда
информация оқимининг шиддат билан кечиши ва мураккаблиги туфайли уларни қабул қилиш
ва қайта ишлаш машаққати кишиларнинг тўғри қарорларни қабул қилишларига монелик
қилади. Унинг ушбу фикрларда мантиқий асос мавжуд, деб ҳисоблашимиз мумкин.
Дарҳақиқат, дунёда кечаётган глобаллашув жараёни информация оқимини мислсиз тарзда
кучайтириб юбораяпти. Бу эса ўз навбатида долзарб ижтимоий муаммоларнинг адекват
ечимини излаб топишда муайян қийинчиликларни келтириб чиқармоқда.
Тўғри, америкалик олимнинг юқорида билдирилган фикрлари айрим социологлар
томонидан танқидий руҳда таҳлил қилиниши билан ҳам дуч келамиз. Жумладан, россиялик
олим И.В.Розмаинский Г.Саймоннинг «чекланган рационаллик»ғояси тадқиқотчиларни
нотўғри йўлга буриб юбориши мумкин, зеро унинг назарияси рационалликнинг қайд қилинган
даражасини тақозо этади, деб ҳисоблайди [12, – C.86].
Академик Убайдуллаева Р.А., профессор Ата-Мирзаев О.Б. ва доцент Қаюмов Ў.К.
томонидан олиб борилган илмий-тадқиқот ишларининг натижаларида ижтимоий фикр айнан
рационаллик-эмоционал-иродавий уйғунликдаги яхлитликни тақозо этади, деб таъкидланади
[13, – C.21].
Мазкур фикрлар социология фанлари доктори, профессор М.Ҳ.Ганиева томонидан
янада ривожлантирилди. Унинг илмий хулосасига мувофиқ, ижтимоий фикрнинг аниқ
вазифаси сифатида рационаллик концепциясини эътироф этиш қабул қилинган. Провардида,
Ўзбекистонда демократик жамият қуриш амалиётига ижтимоий фикрни ҳам рационаллик, ҳам
ижтимоий назорат уйғунлигини инобатга олиш жорий қилинди [14,– C.19].
Социология фанлари доктори Убайдуллаева Р.Т. ҳам ўз илмий ишларида рационаллик
ҳодисаси ва унинг турли-туман турларини тадқиқ қилаётганини кузатишимиз мумкин. Ўз
илмий изланишларида олима рационалликнинг ўзига хос тури – социал рационаллик
масалаларини фаол тадқиқ қилган. Унинг фикрича, авваламбор, рационалликни кундалик ва
илмийликка ажратиб олиш лозим [15, – C.80-81]. Шунда муаммонинг илмий таҳлилини янада
чуқурроқ тарзда амалга ошириш имкониятлари юзага келади. Шунингдек, олима томонидан
рационалликни амалий, контекстуал, этно-маданий (Ғарб ва Шарқ рационаллиги) турлари ҳам
батафсил очиб берилган. Албатта, рационалликнинг ижтимоий-маданий хусусиятларига
эътибор қаратишга йўналтирилган ёндашув социологиядаги янги методология эмас. Бу ҳақида
таниқли француз олими Клод Леви-Строс қуйидагиларни таъкидлаган эди:«Ҳар қандай
маданиятга тафаккурнинг ўзига хос бўлган қонунлари, ҳодисаларнинг бир туридан бошқа
вариантига ўтишга хизмат қиладиган фикрий чизмаси тааллуқлидир» [16, – C.10].
Р.Т.Убайдуллаеванинг фикрича, амалий рационаллик тажрибадан ақлга, сезгилардан
тафаккурга ва истаклардан мақсадга ўтишни англатса, контекстуал рационаллик эса
интерактив, деб ҳам номланиши мумкин. Рационалликнинг бундай тури шахслараро
коммуникация жараёнларини тадқиқ қилишда қўл келади. Рационалликнинг Ғарб ва Шарқ
жамиятларига хослиги ҳам олима томонидан асосли тарзда тадқиқ қилганлигига эътиборни
қаратишимиз мақсадга мувофиқ бўлади. «Рационалликнинг Ғарбча тури тарихийлик нуқтаи
назардан қараганда хусусий ташаббуслар ва индивидуал қобилият негизида шаклланди.
Шунинг учун уни формал-индивидуалистик, деб аташ ҳам мумкин. Рационалликнинг бундай
турига индивидул мақсадларга эришишга йўналганлик, инсоннинг маънавий-ахлоқий
сифатларига қараганда чуқур билимга эга бўлиши, янгиликларни анъаналар билан
солиштирганда юқорироқ баҳоланиши ва жамоага нисбатан ҳурматни жойига камроқ қўйиш
хос бўлади.
Рационалликнинг шарқона тури ўзининг уюштирувчанлик хусусияти билан ажралаб
туради. У умумий манфаатни кўзлашга, шахснинг маънавий-ахлоқий сифатлари, хусусан
унинг туйғуларини қадрлашга йўналтирилган мазмунни тараннум этади. Агарда Ғарб
рационаллиги ҳақиқатни ҳуқуқ сифатида тушунса, Шарқ рационаллиги учун эса ҳақиқат
10
№4 | 2021
маъсулият ва авторитет бўлиб гавдаланади. Шунинг учун айрим мутахассисларнинг фикрича,
замонавий конфликтлар – бу икки цивилизация, қадриятлар ва устуворликлар ўртасидаги
келишмовчиликлардир» [17, – C.12-13].
Албатта, ўз илмий ишларида муаллиф диний эътиқодни тараннум этувчи рационаллик
ҳақидаги ўз фикрларини изҳор этмаган. Лекин рационалликнинг конфессионал жиҳатларини
ҳам тадқиқ этилиши муҳим аҳамият касб этади, деб ҳисоблашимиз учун етарлича асослар
мавжуд.
Россиялик олимлар – А.В.Кураев ва В.И.Кураeв диний рационализм масалаларини
христианлик мисолида тадқиқ этишга ҳаракат қилганлар. Уларнинг илмий хулосаларига
мувофиқ, «Эътиқод ва ақл, эътиқод ва рационаллик орасидаги муносабатлар оқилоналикнинг
нормаллаштирилган ва стандартлаштирилган ифодаси, деб ҳисобланиб, уларни қармақаршилик ва ўзаро инкор этишдан ҳоли деган хулосани илгари суришимиз мумкин. Диний
эътиқод христианлик нуқтаи назаридан ҳар холда зинҳор рационалликнинг бирор бир
кўринишини акс эттирмайди. Аниқроғи, диний билимни рационалликдан ҳам юксакроқ,
трансрационаллик, деб аташ тўғри бўлади. Бинобарин, у айниқса илмий рационализмнинг
маҳсули бўлган «мумтоз рационализм» классик меъёрлари ва ўлчовлари доирасидан ҳолидир»
[18, – C.112].
Бошқа бир россиялик социолог И.В.Скоробогатова ҳам рационалликни диний
жиҳатларда тадқиқ қилишнинг муҳимлигига ўз эътиборини қаратган. «Рационалликни диний
маконда тушуниш турли диний ҳодисаларнинг моҳиятигачуқурроқкириб боришни таъминлаш
билан биргаликда, кўп ҳолларда уларнинг ривожини башорат қилиш ҳамда ижтимоий
тараққиётнинг тартиби ва барқарорлигига хавф соладиган таҳдидларни вужудга келишидан
огоҳлантиради» [19, – C.242].
ХУЛОСА.
Албатта,
юқорида
фикр-мулоҳазалари
келтирилган
олимлар
социологиядаги рационализм масалаларини тадқиқ этилишига муносиб улушларини
қўшдилар. Аммо ушбу мавзу социологиядаги фундамантал, доимий муаммоларидан
ҳисобланишига эътибор қратиш лоим. Зеро, инсон бор экан, унинг тафаккур қилиш қобилияти
ҳамиша ўз аҳамиятини сақлаб қолади. Таниқли француз мутафаккири Рена Декартнинг «Мен
фикрлаяпман, демак, мавжудман» деган хулосаси юқоридаги мулоҳазамизга методологик асос
бўлиб хизмат қилади.
Иқтибослар | Сноски | References:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Конт О. Закон трех стадий историй // Религия и общества. Христоматия по социологии
религии. Сост. В.И.Гараджа, Е.Д.Руткевич. – Москва: «Аспект Пресс», 1996. – С.775.
Современная западная социология. Словарь. – Москва: «Политиздат», 1990. – С.432.
Фердинанд Теннис. Общностьи общество. Перевод с немецкого Д.В.Скляднева. – СанктПетербург:«Владимир Даль», 2002. – С.26.
Фердинанд Теннис. Общностьи общество. Перевод с немецкого Д.В.Скляднева. – СанктПетербург:«Владимир Даль», 2002. – С.27.
Батыгин Г.С., Подвойский Д.Г. История социологии. – Москва: Университет дружбы
народов, 2003.– С.131.
Фердинанд Теннис. Общностьи общество. Перевод с немецкого Д.В.Скляднева. – СанктПетербург:«Владимир Даль», 2002. – С.343-344.
Karl-Heinz Hillman. Wörterbuch der Soziologie. – Stuttgart: «Kröner», 1994. – S. 875-876.
Вебер М. Избранные произведения. – Москва: «Прогресс», 1990. – С. 628.
Вебер М. Избранные произведения. – Москва: «Прогресс»,1990. – С. 47-48.
Хабермас Юрген. Теория рационализации Макса Вебера // Т.Тягунова Перевод с
немецкого. Социологическое обозрение. – Т.8. №3. 2009. – С.37.
Кощеев Э.Б.Рациональность между наукой и обществом. //Вестник ПНИПУ. Социальноэкономические науки. 2014. № 3 (24). – С.71.
11
№4 | 2021
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Розмаинский И. В. На пути к общей теории нерациональности поведения
хозяйствующих субъектов // Экономический вестник РГУ, 2008. – Т. 1. N 4. – С.86.
Убайдуллаева Р.А., Ата-Мирзаев О.Б.,Қаюмов У.К. Социология общественного мнения
в Узбекистане: теория, методы и практика. –Ташкент: Центр изучения общественного
мнения, 2010. – С.21.
Ганиева М.Ҳ. Общественное мнение как фактор развития национальных отношений в
Узбекистане. Автореф. дисс... докт. соц. наук. – Ташкент, 2009. – С.19.
Убайдуллаева Р.Т. Гуманистическая социология: теория, методология и метод.–
Ташкент: «Университет», 2010. – С.80-81.
Леви-Строс Клод. Первобытное мышление. – Москва: «Республика», 1994.– С.10.
Убайдуллаева Р.Т. Гуманистическая социология: теория, методология и метод.–
Ташкент: «Университет», 2010. – С.12-13.
Кураев А.В., Кураeв В.И. Религиозная вера и рациональность // В книге Исторические
типы рациональности. – Москва: ИФРАН, 1995. –Т.1.– С.112.
Скоробогатова И.В. Рациональность в пространстве религиозного мировоззрения //
Известия Иркутского государственного университета. Серия «Политология и
религоведение», 2014. – Т.8. – С.242.
12
№4 | 2021
Muminov Alisher Gaffarovich,
Professor of the National university of Uzbekistan
Named after Mirzo Ulugbek, DSc
e-mail: alisher.nuuz@gmail.com
EMPHATY IN MODERN CONDITIONS: VIEWS, FACTORS, MANIFESTATIONS
For citation: Muminov Alisher, Emphaty in modern conditions: views, factors, manifestations,
Journal of Social Studies. 2021, vol. 4, issue 4, pp.
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2021-4-2
ANNOTATION
The article is devoted to such a complex and diverse mechanism that is irreplaceable in human
interaction as empathy. It allows you to co-experience and mentally simulate what the other person
is experiencing at the moment. The main consequences of this mechanism are our ability to imitate
and understand another person. In this regard, the article emphasizes that empathy is an important
component of various cognitive processes. For a full-fledged interaction, we need to be able to predict
the actions of others, to model their thoughts, their position, and, finally, their decisions. In summary,
we can say that empathy is an irreplaceable system that allows us to be socially developed and active.
It is difficult for a person with impaired empathy to become a full-fledged member of society. An
interesting phenomenon of the last months of the social life of Uzbekistan, characterizing the
strengthening of the status of civil society institutions as independent active actors, raising the legal
consciousness of citizens in the country, has become the consolidation of society around the problem
of the spread of coronavirus infection and the resulting socio-economic complications that are felt by
the general population. Using examples, the article convincingly shows that in difficult times new
opportunities for development appear, society rallies, extends a helping hand to each other, activates
its full potential and begins to improve itself. Moreover, in the conditions of Uzbekistan, this positive
dynamics testifies to the growth of social activity and responsibility of the citizens of our country for
its future.
Key words: empathy, humanism, sympathy, condolence, emotion.
Muminov Alisher Gaffarovich,
Mirzo Ulug’bek nomidagi
O’zbekiston Milliy universiteti,
professor, s.f.d.
e-mail: alisher.nuuz@gmail.com
HOZIRGI SHAROITDA EMPATIYA: SHAKLLARI, OMILLARI, O'RINISHLARI
13
№4 | 2021
ANNOTASIYA
Maqola insonlarning o‘zaro munosabatlarida nihoyatda muhim bo‘lgan murakkab va ko‘p
jihatli mexanizm bo‘lgan empatiya masalalariga bag‘ishlanadi. Bu mexanizm yordamida inson
boshqa insondan o‘tkazilayotgan kechinmalarni o‘zidan o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu
ma’noda empatiya turli kognitiv jarayonlarning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Insonlar
o‘rtasidagi to‘laqonli o‘zaro munosabatlarida boshqalarning harakatlarini avvaldan ko‘ra bilish,
ularning fikr yuritishini, qabul qiladigan qarorlarini modellashtirish nihoyatda muhimdir.
Umumlashtirgan holda aytish mumkinki, empatiya insonlarga ijtimoiy faollashuviga imkon beruvchi
tizimdir. Butun dunyo bo‘ylab koronavirus infeksiyasi tarqalgan sharoitda fuqarolarning boshqaruv
jarayonida yanada ko‘proq faollashuvi kuzatildi. Maqolada O‘zbekistonda ham shunday murakkab
sharoitda aholining fuqaroviy ongi oshganligi, karonovirus pandemiyasi muammosi tufayli jamiyatni
yanada jipslashganligi, fukarolarimizda mehr-muruvvat, oqibat kuchayganligi namoyon qilgan
ko‘plab misollar keltirilgan. Mamlakatimizda pandemiya inqirozi tahdid solgan ilk kunlarda bu baloqazoga qarshi yakdillik bilan kurashish, kasallikka chalingan odamlarga zudlik bilan yordam
ko‘rsatishda xalqimizning mehr-saxovat, hamjihatlik, og‘ir kunlarda beminnat yordam ko‘rsatish
kabi qadriyatlari yaqqol namoyon bo‘ldi.
Kalit so'zlar: empatiya, insonparvarlik, mehr-muruvvat, mehr-saxovat, hamjihatlik.
Муминов Алишер Гаффарович,
Профессор Национального университета Узбекистана
имени Мирзо Улугбека, д.п.н.
e-mail: alisher.nuuz@gmail.com
ЭМПАТИЯ В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ: ВИДЫ, ФАКТОРЫ, ПРОЯВЛЕНИЯ
АННОТАЦИЯ
Статья посвящена такому сложному и многообразному механизму, не заменимому в
человеческом взаимодействии как эмпатия. Она позволяет со-испытывать и мысленно
моделировать то, что другой человек переживает в данный момент. Основные следствия этого
механизма — наши способности имитировать и понимать другого человека. В этой связи, в
статье подчёркивается, что эмпатия является важной составляющей разных когнитивных
процессов. Для полноценного взаимодействия нам необходимо уметь предсказывать действия
других, моделировать их мысли, их позицию, и, наконец, их решения. Обобщая, можно
сказать, что эмпатия является незаменимой системой, позволяющей нам быть социально
развитыми и активными. Человеку с нарушениями в эмпатии сложно стать полноценным
членом общества. Интересным явлением последних двух лет социальной жизни Узбекистана,
характеризующих укрепление статуса институтов гражданского общества как независимых
активных акторов, повышение правового сознания граждан в стране, стало консолидация
общества вокруг проблемы распространения коронавирусной инфекции и вытекающих
отсюда социально-экономических осложнений, которые ощущает на себе широкие слои
населения. В статье на примерах убедительно показано, что в трудные времена проявляются
новые возможности для развития, общество сплачивается, протягивает руку помощи друг
другу, активизирует весь свой потенциал и начинает самосовершенствоваться. Более того, в
условиях Узбекистана эта положительная динамика свидетельствует о росте социальной
активности и ответственности граждан нашей страны за ее будущее.
Ключевые слова: эмпатия, гуманизм, симпатия, сочувствие, эмоция.
INTRODUCTION. For centuries such qualities as compassion, kindness, sympathy have
been an integral part of the mentality of the Uzbek people. These qualities are variously described in
the spiritual wealth created by the labor of our people, in the works of our great scholars, and their
practical significance has been highly valued.
14
№4 | 2021
Compassionate people in our society draw strength from their own goodness, seek the interests
of the people, and put the others interest before their own. The intention of such people is impartial,
their help is unbiased, they give spiritual nourishment to others. Open-handed, compassionate and
generous people are like an overflowing river with generous, who wants everyone to enjoy his
knowledge and good deeds.
In the current complex situation, targeted assistance to people in need of social assistance is
becoming more important than ever. It is especially important to provide food, medical masks and
other hygiene items to the most at-risk adults and the chronically ill people. At the same time, it is
not secret that there are many families who do not have the opportunity and ability to subscribe to
print publications, use the Internet, in short, families who need others’ encouragement support,
advice.
MAIN PART. On challenging days, as is the case around the world, it is advisable to support
volunteer initiatives. According to the Law of the Republic of Uzbekistan "On Volunteerism", the
objectives of volunteering are to provide assistance to individuals and legal entities, society in
general, environmental protection, participation in socially important events with the consent of their
organizers, civic engagement, self-organization, social responsibility, solidarity, mutual assistance,
and the formation of feelings of compassion.
In today's pandemic condition, the importance of virtues such as cclemency, generosity, and
compassion is growing, and their meaning is expanding and deepening. New facets of such qualities,
which protect the interests of human in society and honor their behavior, are now being discovered.
In Eastern philosophy, virtues such as compassion, generosity, and humanity have always
been glorified and praised. Humanity is a quality that requires a person to be kind to other people, to
their tribe, to do good, to be in a humane relationship.
The Prophet (peace and blessings of Allah be upon him) said in a hadeeth: “Oh Uqba, shall I
inform you of the virtues of the morals of the people of this world and the Hereafter? Whoever has
discontinued mercy to you, you will bind him, whoever has deprived you of something, you will give
to him, and whoever has wronged you, you will forgive him” [1, - С. 76].
It is narrated on the authority of Nu'man ibn Bashir that our great compatriot, Imam Bukhari,
said: “The mutual friendship, mercy and compassion of the believers are like a corpse. If one of its
organs is sick, the rest of the body joins it and wakes up and has a fever. " It follows that every believer
should be caring for others. Therefore, it is the duty of other believers to show compassion to those
who are in distress, to find a way to alleviate their pain. Society is like a body. Even if it hurts one of
its members a little, all the other members should suffer with it. The calamity that befell an ordinary
person on one side of the world must be the same as the calamity that befell a rich person on the other
side of the world. And vice versa. This is the level of kindness and mutual compassion between
people.
It is a human quality to instill in the minds of young people the ideas of kindness and humanity
in Abu Nasr al-Farabi's “City of Noble People”, who is recognized as the second teacher in the world.
Because Farobi dreams of a noble city and shows that in this city all people are kind, humane people
who respect other people [2, - С.137].
The great thinker Alisher Navoi in his work “Vaqfiya” speaks of the great honor and respect
of human. The play shows that showing love to others is one of the highest human qualities. Navoi
equates a ruthless person with an animal. According to Navoi, human is the jewel of the whole
universe, the central figure, the crown of the whole being, the flower of life. All the good things in
the world, all the blessings are created for human, for their happiness, all of which must serve human.
According to Navoi, there is no potential in the universe that is more powerful than human, and it is
impossible. Therefore, in addition to self-respect, everyone should know that other people are the
jewels of the universe, and show them love and respect [3, - С.234].
Aisha (may Allah be pleased with her) narrated that the Prophet (peace and blessings of Allah
be upon him) said: “Generosity is a tree whose roots are in Paradise and whose branches are in the
world. Whoever hangs on one of its branches will lead him to heaven. Greed is also a tree whose
15
№4 | 2021
roots are in hell and whose branches are born. Whoever hangs on one of its branches will lead him to
Hell”[1, С. 102].
Regarding mercy, the Qur'an states: “To whom will you (Hey Mohammed) be asked to give
alms deed?” Say, “Whatever you give alms deed, give it to your parents, relatives, orphans, the poor,
and the strangers. And Allah is knowing of what you spend” [4, - С. 189].
From the above points, we can say that empathy is a basic human trait. It is the ability to feel
the other person’s experiences. Research at Oxford University proves this. Researchers at Oxford
estimate that 47% of jobs will be taken over by robots in the coming decades. At the same time,
typically female professions are not threatened, and women will continue to work in areas where it is
important to read human emotions. Robots are still poor at recognizing emotions. But that could soon
change. Thus, the world is approaching the point where the fourth industrial revolution will have a
fundamental impact on society and everyone. In other words, the technological revolution threatens
people with the loss of their soul [5,].
Thus, empathy is significant when interacting with other people, it is an irreplaceable system
that allows us to be socially developed and active. It is difficult for a person with impaired empathy
to become a full-fledged member of society.
For a full-fledged interaction, we need to be able to predict the actions of others, to model
their thoughts, their position, and, finally, their decisions.
Accordingly, empathy means conscious sympathy for the emotional state of another person.
METHODOLOGY. The term empathy is currently considered in various aspects. Here are
some of them:
Empathy - the ability to identify with another person, to feel what he is feeling [6, - С.312].
Empathy - (from the Greek Empatheia empathy, sympathy) the ability of a person to identify
one of his images with the imaginary image of the “other”: with the image of other people, living
beings, inanimate objects, and even linear [7, - С.864].
Empathy - (from the Greek Empatheia empathy) a person's ability to parallel experience those
emotions that arise in another person in the process of communicating with him [8, - С.592].
Empathy - [Eng. Empathy sympathy, empathy with it. Einfühlung “feeling”] psychology 1)
the ability to enter the emotional state of another person, “to feel”; intellectual identification of one's
own feelings with feelings, thoughts [9, - С.812].
Empathy - (from the English Empathy) Eng. empathy; German Emphathik. The ability of an
individual to emotionally respond to the experiences of other people. Empathy is basically a passively
contemplative attitude towards the experiences of another without an active effectiveness [10, С.620].
Summarizing the above definitions, we can say that empathy is understood as a deep empathy
by one person of another, the ability to experience his feelings for another, such a perception and
comprehension of his mental state, thanks to which involvement with his inner world is realized.
Empathy is central to many interpersonal relationships and social attitudes.
An example of the most striking manifestation of empathy is the visit by the UN General
Secretary to the small state of Tuvalu with a population of 11,000 people. Thus, Antonio Guterres
expressed his deep solidarity and admiration for the courage of the people of Tuvalu, who are feeling
the impact of climate change, for which they are least to blame. The UN head noted that the warming
of the planet will lead to a rise in the ocean level, and some islands in the Pacific Ocean and, in
particular, the Tuvalu islands may be under water. The visit of the UN General Secretary to a state
consisting of nine islands with a small population, which is at the forefront of the “fight against
climate change” and the consequences of which for Tuvalu are the most dramatic and can be in our
opinion, a manifestation of the UN Chief's compassion and sympathy with this people [11].
MAIN ONFORMATION. 2020 has been a test year for the peoples of the world, including
Uzbekistan. During the coronavirus pandemic, which has become a global problem, a wide range of
measures have been taken by the governments of the countries.
On March 11 last year, the World Health Organization declared the spread of a new
coronavirus infection, COVID-19, a pandemic.
16
№4 | 2021
In the condition of the spread of coronavirus infection around the world in Uzbekistan, there
was an increase in the consciousness of citizens in the country, the consolidation of society around
the problem of the spread of coronavirus infection, an increased desire to help sick and materially
needy people, participation in solving socio-economic problems caused by problems and
complications that wide sections of the population feel.
Special mention should be made of the activities of the Sponsorship Coordination Centers
established by the decision of the Republican Special Commission during the pandemic. The short
number of the call center 1197 worked at the headquarters of the centers to receive citizens' appeals.
A total of 790,071 kg of onions, 1,806,902 kg of flour, 887,429 liters of oil, 1,351,823 kg of
potatoes, 804,909 kg of rice, 765,801 kg of pasta, 712,698 kg of carrots, 571,725 kg of sugar, 103,772
hens, 120,750 kg of meat, 442,268 grated eggs, 58,188 kg of pulses, 94,448 kg of tea, as well as
550,848 pieces of medical masks, 137,950 pieces of medical gloves, 98,672 pieces of antiseptics,
184,000 pieces of hygienic means (soap, toothpaste, etc.) and 451,567 other products were donated
by sponsors during the activities of the centers.
Sponsorship donations fortune 49 billion 910 million soums were delivered to 413,072 needy
families living in 9,139 mahallas on the basis of the list formed by the centers in the mahallas and the
short number 1197 of the call center [12].
In the days of the pandemic crisis in our country, the values of our people, such as unity in the
fight against this illness, immediate assistance to the sick, kindness, solidarity, gratitude in difficult
times, were clearly reflected in the formation of the national movement “Sahovat and
Kumak”(“Generosity and Support”) [13].
In a relatively short period of time, the “Sahovat and Kumak” (“Generosity and Support”)
Fund received 194 billion 625 million soums. So far, more than 118 billion 995 million soums have
been spent on 300,383 families. In particular, more than 48 billion soums were spent on daily food,
medicine and other items.
67,296 families received 71 billion 110 million soums in cash. In addition, Alisher Usmanov
allocated 5 mln. 19,009 people in need of social protection, formed by the khokimiyats of Andijan,
Namangan, Tashkent regions and the city of Tashkent, were transferred to plastic cards in the amount
of 2,500,000 soums [14].
In order to pay special attention to the situation of low-income families, the necessary
measures have been taken to provide 30,000 needy families with food and medicine for the autumnwinter period at the expense of the “Sahovat and Kumak” (“Generosity and Support”) Fund [15].
In general, $ 6.1 billion was allocated in Uzbekistan to support the population during the
pandemic [16].
It should be noted that during the quarantine period, along with the recognition of charitable
activities provided by sponsoring organizations and centers, the qualities of our citizens, such as
humanity, kindness, compassion, were clearly demonstrated.
During the pandemic, volunteers carried out charitable activities such as providing free
transportation services to the elderly people through @mytaxisavob (https://t.me/mytaxisavob) and
@mytaxi_hayriya_bot, created on the initiative of citizens [17].
During the quarantine, Telegram launched the “Yaqinlar” bot (“Relatives”) to help those in
need. The bot serves as a service platform for those in need and those willing to help.
It allows you to send a request for help or find people within a radius of several kilometers
who need food and medicine.
According to the initiator of the project, the bot was not launched on behalf of the state or any
charity organization, and only ordinary people took part in the process [18].
An initiative group of public figures and entrepreneurs launched the “Breathe, Uzbekistan”
movement, promoting the initiative to provide oxygen concentrators to people with coronavirus[19].
An example of readiness to help those who find themselves in a difficult situation is the
“Beminnat Khizmat”(“Service without demanding gratitude”) campaign, which started last summer.
In a short time, the volunteers managed to restore breathing with the help of oxygen concentrators in
27 people;
17
№4 | 2021
delivered food products provided by sponsors to 51 Veterans;
food products obtained through the callcenter were distributed to 225 families;
Thanks to sponsorship, a lunch was organized 3 times a week for 50 doctors working in an
infectious diseases’ hospital in Zangiata district, where coronavirus patients were treated.
As part of this action, a group of at least 10-15 people fought for the life of one person. These
are volunteer doctors, volunteer guys in their own cars, helping with the transportation of hubs, callcenter operators, sponsors who provided the necessary equipment and special clothing, and the entire
huge working group of the organizers of the “Beminnat Khizmat” movement! These are people with
huge hearts, whose eyes are burning, their blood boils. They do not get tired of helping, they are
heroes of our time, because their work is paid not by money, but by the smiles of people who begin
to breathe thanks to them. This example was followed by others, in many regions of the country
similar volunteer movements began to appear [20].
Another example of empathy is the initiative of the students of Inha University in Tashkent,
who developed the Birdamlik project, which made it possible to coordinate the volunteer movement,
establish effective communication between volunteers and those in need, and provide targeted
assistance to citizens.
The website also provided statistics showing the number of applications submitted, volunteers
involved, volunteer groups created.
An indicator of the effectiveness of this project is that in just a few days, it has already begun
to bear fruit, within the framework of the project 6 applications were received, 43 volunteers were
registered and five volunteer groups were created [21].
Or another example, when one of the districts of the city of Tashkent announced the start of
the “Hands of Mercy” charity action. The goal is to support and preserve the lives of people without
a definite place of residence and those who, by the will of fate, remained on the street and especially
need help on cold winter days.
To participate in the action, it was required very little from each not indifferent resident, to
send to @mirobodhokimiyati_bot a photo and the location of a person, without a specific place of
residence or by coincidence, stayed on the street and in need of help, after which this person was
provided with assistance for temporary housing and food [22].
It should be noted that during the pandemic, Uzbeks showed human qualities not only in the
country, but also abroad, feeling the pain of others as their own.
For example, in the city Tomsk in Russia, representatives of the Uzbek diaspora prepared pilaf
for the staff of hospitals specializing in the treatment of coronavirus patients and distributed it to 11
hospitals in the city.
After the Uzbek volunteers from Tomsk, representatives of the diaspora in Omsk and
Kemerovo also began to host medical staff for lunch [23]. The only thing that can be learned from
this heap of social and economic upheavals is the cohesion of the people, which is united not by
language, traditions and nationality, but by humanity. Now the pain and fear of people living hundreds
of kilometers away seem to be their own [24].
The Sardobin tragedy became an indicator of the fantastic solidarity of the people in the face
of the disaster
We can say that the spring of 2020 was difficult for Uzbekistan. The coronavirus pandemic,
the roofs torn off by the storm in the Bukhara region and, finally, the Sardoba tragedy. It was as if we
were paying for a peaceful past in which we watched other people's disasters from our television
screens. In those tragic days, the epicenter, where the tragedy occurred, could not accept the entire
volume of incoming aid. There was simply not enough space.
Witnesses said that one day before sending the cargo to Syrdarya, a pensioner wanted to help,
who at the expense of a small pension brought four loaves of bread to help the Sardoba people. The
tragedy did not allow her to remain indifferent, no matter how difficult her personal situation was.
This example shows that an individual with wide empathy actually discovers a desire to give, to do
good, to be as useful as possible in any situation.
18
№4 | 2021
Earlier in the world there were natural disasters, people died, the economies of other countries
suffered enormous damage. All this was too far away and seemed, of course, terrible, but unsteady.
The spring of 2020 took away the idea that this will not happen to us. If you have not yet experienced
the crisis of a pandemic, then the crisis of a national tragedy cannot be realized.
It should be noted that the Sovid-19 epidemic, which reshaped our feelings, beliefs and
actions, also changed our attitude to politics. Now the individual model feels the need for a new social
environment that envisages the health of the people around us as well.
In this process, life itself shows that limiting ourselves to our own narrow circle is not enough
for our quality of life. Now the world of medical staff, workers, couriers and staff is also important
to us. This demand, characterized by collective health care, encourages unification under common
benefits.
The Association of Volunteers of Uzbekistan was established in December 2020 as a result of
the development of civic initiatives during the pandemic, support for humanity, kindness, tolerance
and solidarity.
Today, there are large professional volunteer organizations in more than 80 countries. The
volunteer sector is an important component of the socio-economic development of society.
In order to further support volunteering in Uzbekistan, the Law “On Volunteering” was
adopted.
According to it, volunteering can help the poor, large families, the homeless, care for the sick,
disabled people, the elderly, assistance in organizing sports, cultural and other events, as well as
charitable work in other ways [25].
Actively contributing to the fight against global pandemics and various natural disasters and
emergencies, overcome the effects, comprehensive support of people who are in a difficult situation,
raising the level of work in this area to the level of the nationwide movement, strengthening the
atmosphere of peace, friendship and harmony in our society,the “Mehr-Sakhovat” (“Kind-Virtue”)
badge has been established in Uzbekistan in order to reward our compatriots who are participating in
the event, who are exemplary with their generous sponsorship and good deeds.
Citizens of the Republic of Uzbekistan with the badge “Mekhr-Sakhovat”:
• demonstrated courage and bravery in the fight against the threats posed by the country during
the coronavirus pandemic, as well as in the test days of various natural disasters and emergencies;
• Our generous and noble people continue the great historical and spiritual values, national
traditions, glorifying such high qualities as kindness, generosity and nobility;
• proper and impartial allocation of charitable and generous funds, initiativeness to provide
timely assistance to people who are in a difficult situation;
• activity in strengthening the environment of peace, unity and mutual understanding in today's
complex and difficult society;
• rewarded for being a special example to many with his generous sponsorship and good deeds
[26].
In the condition of a pandemic, it is important to emphasize the cooperation of state and civil
society institutions based on the principles of social partnership [27, - P.5876-5878].
During the pandemic, there were many examples of compassion and empathy. It was noted
that billionaires from the Forbes list are sharing their capital to overcome the pandemic with varying
degrees of generosity.
As the coronavirus pandemic spreads across the globe, billionaires are donating money to
fight the disease. However, some give more than others. For example, the richest man in the world,
Jeff Bezos, donated only 0.07% of his fortune. Most of the more than two thousand billionaires in the
world are just planning to make donations or do not want to disclose how much they spent. But at
least 77 of them have definitely decided to share their money during this difficult time. Of these, 54
have disclosed at least part of their donations. Another 23 billionaires, such as Alibaba co-founder
Joseph Tsai (fortune, according to ForbesReal-Time, $11.1 billion), donated unspecified amounts to
charity or provided assistance in the form of medical devices or equipment, the cost of which Forbes
could not estimate. Twitter founder Jack Dorsey gave it a quarter of his money.
19
№4 | 2021
The most generous of these billionaires remains Jack Dorsey (fortune $ 3.9 billion): On April
7, he announced that he would transfer his $1 billion fortune of shares in fintech company Square
(more than a quarter of his fortune) to a separate fund that will help both organizations. working on
the COVID-19 problem and other charitable initiatives. At present, Dorsey has donated a total of
about $5 million to four organizations.
In second place it was Indian IT tycoon Azim Premji (worth $ 6.1 billion), who plans to
allocate $ 132 million in humanitarian and health care to set a limit the spread of the coronavirus. Bill
Gates (fortune $ 103.3 billion) came in third with a pledge of $105 million, which will primarily go
towards developing a vaccine and methods of treatment and diagnosis [28].
There are other examples when, against the backdrop of the global crisis caused by the
coronavirus pandemic, billionaires, heads of technology companies, superstars, doctors, lawyers and
numerous top managers of large corporations, prepared their families to go down to the bunkers,
where they will at least six months. They are not worried about the threat of nuclear war or the fall of
an asteroid. First of all, they are afraid of mass of riots.
All of these people have one thing in common - incredible underground bunkers with
luxurious amenities such as pools, bowling alleys and shooting ranges [29].
During the pandemic, in The Diplomat magazine an article was published about Uzbekistan
co-authored with Jennifer Murtazashvili, director of the Center for Public Administration and Markets
at the University of Pittsburgh, and Bahrom Mirakilov, an independent Uzbek analyst.
According to the authors, despite the persistent problems, civil society in Uzbekistan is
currently the most active in the country's recent history.
“During the COVID-19 pandemic, the activities of this sector became very important, as
indifferent citizens also filled the gaps in the social protection system” [30].
This confirms the thesis that in difficult times, new opportunities for development appear,
society rallies, activates its full potential and begins to improve itself. Moreover, in the conditions of
Uzbekistan, this positive dynamics testifies to the growth of social activity and responsibility of the
citizens of our country for its current and future development.
Thus, empathy has a tremendous impact on the nature of the person's relationship with society,
with the outside world, with other people, with oneself, it regulates the process of a person's entry
into society.
Another human quality is compassion. This feeling means that a person shows humanity
through forgiveness to the person who is related to him, to someone who is guilty and deserves social,
economic and legal punishment. Compassion is one of the highest spiritual qualities of our people,
which means understanding the pain of others, helping and caring for the needy, helping, showing
compassion and generosity, bearing in mind that they are human beings. This quality, which is one
of the principles of humanity that defines the qualities of human beings in their daily social relations,
the high level of consciousness and morality in society, can be observed in all spheres of society and
human activity.
CONCLUSION. Compassion is a spiritual and moral phenomenon that arises by imagining
oneself in the place of a person in need of compassion, aimed at alleviating the suffering of another
person. Compassion is one of the signs of humanity. For example, awareness of the plight of the
widows, economically vulnerable families, respect for the young, kindness to the elderly, generosity
to those in need - these are the qualities of kindness and compassion ingrained in the blood of our
people.
Such tolerance is being absorbed into the way of life and thinking of different peoples of the
world today. Among the negative traits that are its opposite are flaws and shortcomings such as anger,
hatred, ignorance, injustice, indifference, indifference. Compassion is to take into account the person
before you who is responsible, deserving of punishment, his human rights and nature.
In conclusion, we can say that the issues discussed in the article emphasize the importance of
empathy in the modern world, consider it as an integral part of the successful functioning of our
society. The phenomenon of “empathy" is not easy. Scientists, doctors, psychotherapists,
20
№4 | 2021
psychologists, professors, teachers, writers and others turn to it, thereby once again confirming its
relevance and the need for broad consideration from different sides.
Иқтибослар | Сноски | References:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil Al-Buxoriy. Al-Jomi’ As-Sahih. -Т., Qomuslar bosh
tahririyati, 1991.
Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри. А.Қодирий номидаги нашриёт. -Т., 1998.
НавоийАлишер. Вақфия. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. – Т.: Фан, 1998.
14жилд.
Қуръони Карим. Бақара сураси, 215.
Байден в Давосе предупредил человечество об угрозе потерять душу
http://www.rbc.ru/politics/20/01/2016/569fd32c9a7947181f2c4fa1
(дата обращения: 15.10.2021).
Краткийтолковыйпсихолого-психиатрический словарь. Под ред. Igisheva. 2008.
Современный философский словарь / Под общ. Ред. В.Е. Кемерова. – М.: Академический
проект, 2004. – 864с.
Большой толковый психологический словарь. В 2т. Т 1. М.: АСТ, 2001. – 592с.
Словарь русского языка / Под ред. Н.Ю. Шведовой. – М.: Рус.яз., 1982. – 812с.
Социологический словарь / Перевод с англ. И.Г. Ясавеева, под ред. С.А. Ерофеева. – М.:
Экономика, 2004. – 620с.
Генсек ООН: жители Тувалу расплачиваются за политику больших стран. Инт.:
https://news.un.org/ru/story/2019/05/1355301 (дата обращения: 18.10.2021).
Ҳомийлик хайрияларини мувофиқлаштириш марказлари фаолияти тугатилди. Инт.:
https://kun.uz/50970920(кўрилган муддат: 22.10.2021).
Президент «Саҳоват ва кўмак» умумхалқ ҳаракатини йўлга қўйишни таклиф этди. Инт.:
https://www.gazeta.uz/uz/2020/04/20/sahovat-va-kumak/(кўрилган муддат: 20.10.2021).
https://t.me/s/davletovuz/9572 (кўрилган муддат: 29.10.2021).
«Саховат ва кўмак» жамғармаси ҳисобидан 30 мингта муҳтож оила куз-қиш мавсумида
озиқ-овқат ва дори-дармон билан таъминланади.
Инт.:https://daryo.uz/k/2020/07/17/saxovat-va-komak-jamgarmasi-hisobidan-30-mingtamuhtoj-oila-kuz-qish-mavsumida-oziq-ovqat-va-dori-darmon-bilan-taminlanadi/(кўрилган
муддат: 18.10.2021).
«Юксалиш»: На поддержку населения иэкономики направлено $6,1 млрд.
Инт.:https://www.gazeta.uz/ru/2020/07/11/support-price/(дата обращения: 12.10.2021).
«Онлайн бозор ўсади, бошқа кўп сегментларда инқироз кузатилади». Акмал Пайзиев
бизнесни сақлаб қолиш стратегиялари ҳақида. Инт.:https://kun.uz/94258715(кўрилган
муддат: 18.10.2021).
Ўзбекистонда муҳтожларга ёрдам кўрсатувчи Telegram-бот ишга туширилди. Инт.:
https://daryo.uz/k/2020/07/20/ozbekistonda-muhtojlarga-yordam-korsatuvchi-telegram-botishga-tushirildi/(кўрилган муддат: 28.10.2021).
Надежда только на себя: в Узбекистане активисты создали движение «ДЫШИ,
УЗБЕКИСТАН» // Инт. https://nuz.uz/sobytiya/1160307-v-uzbekistane-aktivisty-sozdalidvizhenie-dyshi-uzbekistan.html – (дата обращения: 18.07.2020; Волонтеры акции «Дыши,
Узбекистан»:
мир
оказался
намного
уязвимее,
чем
мы
думали
Инт.:https://nuz.uz/intervyu/1168804-volontery-akczii-dyshi-uzbekistan-mir-okazalsyanamnogo-uyazvimee-chem-my-dumali.html(дата обращения: 25.07.2020).
«БеминнатХизмат»: 27 человек восстановили дыхание и 225 семей получили продукты.
Инт.:https://nuz.uz/obschestvo/1162755-dyshi-uzbekistan-27-chelovek-vosstanovili-dyhaniei-225-semej-poluchili-produkty-foto.html(дата обращения: 29.07.2020).
21
№4 | 2021
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Студенты Университета Инха разработали платформу для помощи нуждающимся
Birdamlikhttps://nuz.uz/sobytiya/1162398-studenty-universiteta-inha-razrabotali-platformudlya-pomoshhi-uzhdayushhimsya-birdamlik.html(дата обращения: 08.08.2020).
Акция «Руки милосердия»: поддержи и сохрани жизнь лиц без определённого места
жительства. Инт.: https://nuz.uz/obschestvo/1179711-akcziya-ruki-miloserdiya-podderzhi-isohrani-zhizn-licz-bez-opredelyonnogo-mesta-zhitelstva.html(дата обращения: 15.08.2020).
Томскдаги ўзбеклар коронавирусга қарши курашаётган шифокорларга бепул палов
тарқатмоқда
Инт.:
http://auz.uz/news/tomskdagi-uzbeklar-koronavirusga-karshikurashayotgan-shifokorlarga-bepul-palov-tarkatmokda. (кўрилган муддат: 10.10.2021).
Цена спокойствия. Чему нас учит сардобинская трагедия?
Инт.: https://www.gazeta.uz/ru/2020/05/05/sardoba-report/(дата обращения: 09.09.2020).
Ўзбекистон волонтёрлари ассоциацияси ташкил этилди.
Инт.:https://daryo.uz/k/2020/12/05/ozbekiston-volontyorlari-assotsiatsiyasi-tashkiletildi/(кўрилган муддат: 10.10.2021).
“Меҳр-саховат” кўкрак нишони таъсис этилди.
Инт.:https://qalampir.uz/news/me%D2%B3r-sakhovat-kukrak-nishoni-ta-sis-etildi20363(кўрилган муддат: 10.10.2020).
Muminov, A., Muminov, O., & Norov, S. (2020). Social partnership in uzbekistan: Status and
prospects. International Journal of Scientific and Technology Research, 9(2), 5876-5878
Тест на жадность для миллиардеров: сколько тратят богатейшие люди планеты на борьбу
с каронавирусом. Инт.:https://nuz.uz/v-mire/48722-test-na-zhadnost-dlya-milliarderovskolko-tratyat-bogateyshie-lyudi-planety-na-borbu-s-koronavirusom.html(дата обращения:
15.02.2021).
Миллионеры построили шикарные бункеры на случай массовых беспорядков.
Инт.:https://nuz.uz/v-mire/48261-millionery-postroili-shikarnye-bunkery-na-sluchaymassovyh-besporyadkov.html(дата обращения: 25.02.2021).
Ижтимоий тармоқлардаги фаоллик ва парадокс — америкалик тадқиқотчи
Ўзбекистондаги жараёнлар ҳақида. Инт.:https://kun.uz/61834069 (кўрилган муддат:
19.10.2020).
22
№4 | 2021
Akhmedova Feruza Medetovna
Ph.D., associate Professor,
National University of Uzbekistan
e-mail: farihon72@mail.ru
ATTITUDE OF YOUNG PEOPIE TO EDUCATION
For citation: Akhmedova Feruza Medetovna, Attitude of young people to education. Journal of
Social Studies. 2021, vol. 4, issue 4, pp.
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2021-4-3
ANNOTATION
The article deals with the attitude of young people to education. A sociological analysis of the
problem was carried out as part of the further improvement of the education system, the trend of
motivation of youth in improving their level of education and the social value of high education were
studied too. In the world, the transition to a global market economy poses new challenges to the
effectiveness of education, the most important of which is the effective use of human resources. In
this regard, new requirements are imposed on the quality of training of future specialists in all higher
educational institutions of the world. The methods, approaches and system of the educational process
are changing dramatically. This indicates the need to identify the sociological specifics of the
formation of universal values in future specialists, the development of communicative and
deontological culture, the training of future specialists on the basis of innovative approaches. There
is a need to develop scientifically based proposals and recommendations that ensure the harmony of
the formation of professional skills with the personal qualities of students.
Key words: sociological analysis, questionnaire, education, occupation, quality of education, youth,
students, youth mobility, youth policy, of innovative approaches.
Ахмедова Феруза Медетовна,
д. ф.с.н. (PhD), и.о.доцента
Национального Университета Узбекистана
e-mail: farihon72@mail.ru
ОТНОШЕНИЕ МОЛОДЁЖИ К ОБРАЗОВАНИЮ
АННОТАЦИЯ
В статье рассматривается отношение молодёжи к образованию. В рамках дальнейшего
совершенствования системы образования проведён социологический анализ проблемы,
изучена тенденция мотивации молодежи в повышении уровня своего образования и социальной
ценности высшего образования. В мире переход к глобальной рыночной экономике ставит
новые задачи в отношении эффективности образования, важнейшей из которых является
эффективное использование человеческих ресурсов. В связи с этим предъявляются новые
23
№4 | 2021
требования к качеству подготовки будущих специалистов во всех высших учебных заведениях
мира. Кардинально меняются методы, подходы и система учебного процесса. Это
свидетельствует о необходимости выявления социологической специфики формирования
общечеловеческих ценностей у будущих специалистов, развития коммуникативной и
деонтологической культуры, подготовки будущих специалистов на основе инновационных
подходов. Существует необходимость разработки научно обоснованных предложений и
рекомендаций, обеспечивающих гармоничность формирования профессиональных навыков с
личностными качествами студентов.
Ключевые слова: социологический анализ, анкета, образование, профессия, качество
образования, молодежь, студенты, мобильность молодёжи, молодёжная политика,
инновационный подход.
INTRODUCTION.
Since the first years of independence, the development of the education and upbringing system
of the younger generation has reached the level of state policy. A lot of work is being done to ensure
that our young people acquire modern knowledge and skills, grow up physically and spiritually
mature people, realize their abilities, talents and intellectual potential, develop a sense of patriotism
and devotion to the Motherland.
One of the most important tasks is the continuation of policies to develop the capacity of
services and train highly qualified specialists to meet the needs of the modern labor market. The
country pays special attention to the education of a harmoniously developed young generation. Work
is consistently continuing to create the necessary conditions for young people to receive modern
education.
Nowadays the system of high education in Uzbekistan trains qualified specialists for various
spheres of public life and branches of economy - scientific, economic, technical and etc. The
educational process systematizes knowledge and skills, orienting students to solve theoretical and
practical problems in the vector of the chosen specialization with the creative apply of the modern
scientific ideas and technology achievements. In the social structure of Uzbek society, young people
take a special place, being the most educated, mobile, socially active ones among various groups of
the population.
Since the first years of independence in Uzbekistan, special attention has been paid to the
comprehensive development of young people and the protection of their interests. The key qualities
of young people are activity, mobility and the desire for change. It is youth who contribute to the
innovative function of society as a subject of social reproduction and social life.
REVIEW LITERATURE.
In our country, special attention is paid to the cardinal improvement of education, bringing
the content of education to international standards, ensuring the harmonization of the process of
training future specialists with practice. "We have set ourselves a great goal – to lay the foundations
of the Third Renaissance in our country, for which, first of all, the development of education, a healthy
lifestyle, the development of science and innovation should serve as the main directions of our
national idea." In this sense, a comparative analysis of objective and subjective elements of
harmonizing the process of forming the professional skills of future specialists with personal qualities,
improving training taking into account the requirements of the labor market in combination with the
process of forming professional skills is of great importance. Interdisciplinary integration in the field
of education is developing on the basis of their practical integration. In this regard, Heraclitus, Plato,
Aristotle and dozens of other thinkers of the ancient world created a number of works in this field,
both theorists and practitioners. This area was also extensively studied in ancient China and India. The
need to take into account the formation of professional skills in harmony with personal qualities in
order to become a master of a certain profession is reflected in the sociological views of thinkers in
Central Asia. The works of such great thinkers as Imam Bukhari, Abu Nasr Farabi, Abu Rayhan
Beruni, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Has Hajib, Ahmad Yassawi, Alisher Navoi, Zahiriddin Muhammad
Babur are important sources of spiritual and moral education of the younger generation [1].
24
№4 | 2021
The exceptional role of youth in the modern world is underlined by the President of the
Republic of Uzbekistan Sh. M. Mirziyoyev in his speech at the 72nd session of the General Assembly
of the United Nations on September 19, 2017. He emphasizes: "Tomorrow, the well-being of the
planet, depends on our children will grow up in what kind of people. Our key task is to provide
conditions for the self-realization of young people, to create a barrier to the spread of the "virus" of
the ideology of violence. We believe that development of multilateral cooperation in the field of social
support of the young generation and defence their rights and interests are necessary to reach this
purpose". An important component of education quality assessment is the stability of the results and
their reliability. Each educational organization should pay attention to the confirmation of the final
evaluation of the results by independent diagnostics and draw the appropriate conclusions[2].
At the present stage of development, Uzbekistan faces strategic tasks, including the further
development of the education system as the most important factor in the prosperity of the country,
sustainable economic growth, and employment.
The need for education reform is reflected in the most important legal documents that
determine the educational policy of the Republic of Uzbekistan. In order to implement the tasks set
out in the Strategy of action in the five priority areas of development of the country, on April 20,
2017 the President of the Republic of Uzbekistan approved the Program of comprehensive
development of high education for the period 2017-2021. This program includes measures to radically
improve the quality of high education, a radical revision of the content of training in accordance with
the priorities of socio-economic development of the country, providing the necessary conditions for
the training of specialists of high education at the level of international standards.
The qualification resource is traditionally considered as a labor force of a certain quality,
which gives an advantage in the labor market. An integral feature of a highly qualified specialist is
the level of education. In addition, the value of the employee increases significantly depending on
his(her) functional literacy and acquired skills, which depend not only on the formal level of
education, but also on the continuous improvement of the acquired skill [3].
Uzbekistan has an important demographic milestone. Young people under the age of 30 make
up more than 60% of the population. In the next two decades, today's children and young people will
become the largest workforce in history. The President and the Government of Uzbekistan pay special
attention to supporting young people and providing opportunities for their self-realization and
contribution to the future prosperity of their country.
At present, the paradigm of the final educational goal is changing in the system of vocational
education: from "specialist-performer" - to a competent "professional-researcher", therefore, wellformed skills of self-work at students are becoming increasingly important. During this work, the
student must learn on their own, to determine the objectives of their professional and personal
development, to develop the ability to successful self-realization in the social environment. This is
what the concept implies - professional mobility of a person. Different authors interpret it from the
standpoint of pedagogy and sociology or in a complex way. In particular, these are works
Ubaidullayeva R.T. [4], A.Alikoriyeva[5.-P.948], H. Khusanova[4.-P.333], A.Seitova[5.-P.27],
U.Sabirova[8.-P. 551-560], H. Kadirova [9.-P. 3167-3172]
Sociologists argue that the prospect of development of society is the transformation of activity
in initiative one, development in self-development, education in self-education. Self-education is
understood as a person's initiative activity in revealing and enriching his spiritual needs, creativity, a
whole personal potential [10].
We have organized a sociological analysis of the country's youth in relation to education. Our
sociological survey involved 25 respondents aged 20-25, 13 men and 12 women studying in different
faculties and directions in the National University of Uzbekistan. As revealed by outcomes of the
survey the question "What does motivate you to study if that is not a secret? (Choose no more than
five main positions)" most of the respondents answered "the desire to learn a profession"45%;"interest in scientific problems in your profession"-22% ; "interest in learning"-16%; influence
of parents, relatives -14%; the answer "the desire to graduate high school" - took 1% of respondents.
And 2% of respondents have taken other types of answers.
25
№4 | 2021
Interest to scientific problems
of your profession
interest to the study
influence of parents or
relatives
desire to learn profession
to graduate university
other types of answers
Question "Are you afraid of becoming unemployed?" has interested many respondents and
they gave the following answers: 1.Yes, very strongly-2%; 2.A little afraid-9%; 3.Absolutely not
worried about it-81%; 4.I find it difficult to answer-8%.
Absolutely not worried
about it-81%
A little afraid
I find it difficult to
answer
Yes, very strongly
Some people believe that our education system is one of the best in the world. Do you agree
with this statement?
1. I fully agree that our system is the best in the world-35%.
2. We are leaders only in some areas of knowledge, but they are becoming less and less-12%.
3. Education needs in systemic reforms -53%.
fully agree that our system is
the best in the world-35%
We are leaders only in some
areas of knowledge-12%.
Education needs in systemic
reforms -53%.
RESULTS.
Analyzing these answers we can say that most students like their chosen occupation, many of
which are interested in solving problems in this profession but not just graduate high schools and get
a diploma. The majority (81%) of students is not afraid to become unemployed in the future; they
26
№4 | 2021
confidently answer that in the future they will find a suitable job. Only 2% of respondents has
answered that they are afraid to become unemployed, meaning professional competition in their field.
The respondents’ answers revealed that the majority of young people demand reform of the
education system (53%), where 35% of respondents said that our education system is the best in the
world (35%).
To the question: "What does attract you to high education?" 63.3% of respondents indicated
the possibility to get a specialty necessary for successful life. Almost every third -30.2% consider the
social prestige of high education, as well as the possibility of good earning and employment in the
future to be the motive to get a high education.
At the present stage of development, Uzbekistan faces strategic tasks, including the further
development of the education system as the most important factor in the prosperity of the country,
sustainable economic growth, and employment.
At the same time, the program of comprehensive development of the high education system
for the period 2017-2021 was approved, including measures to strengthen and modernize the material
and technical base of universities, equipping them with modern educational and scientific
laboratories, also information and communication technologies.
Today high education in Uzbekistan prepares qualified specialists for various spheres of
public life and branches of economy - scientific, economic, technical and others. The educational
process systematizes knowledge and skills, orienting students to solve theoretical and practical
problems in the vector of the chosen specialization with the creative apply of the modern scientific
ideas and technology achievements.
Reforms in high education in Uzbekistan are implemented in cooperation with many
international organizations, including Erasmus+ (European Union program), JICA (Japan
International Cooperation Agency), KOICA (Korea International Cooperation Agency). As a result
of the implemented joint programs, hundreds of teachers and students of Uzbekistan have the
opportunity to get acquainted with the best international experience in the education system, acquire
new knowledge and skills, and improve their skills in the world universities.
The implemented State educational standards define the goals and values of high education,
the requirements for the level of training and its content, the structure of the educational process (in
terms of volume and time), intermediate (step-by-step) and final diagnostics of the degree of goal
achievement, the level of education and empowerment.
Nowadays, there is an increase in the average age of scientific and pedagogical staff with
academic degrees and titles in high schools, while reducing the influx of young people. This, in turn,
prevents the creation of a competitive environment, as well as complicates the process of filling
vacant positions of associate professors and professors through competitive selection
As part of the further improvement of the system of retraining and advanced training of
teaching staff of high educational institutions, the Head office of scientific and methodological center
for organization of retraining and advanced training of pedagogical and managerial personnel of high
education under the Ministry of High and Secondary Special Education (MHSSE) has 10 sector and
5 regional centers of retraining and advanced training of teaching staff of universities. A unified
system for improving the quality of the educational process in regional centers is being formed.
The Ministry of Internal Affairs has prepared legal documents for the implementation of the
improved system, organized an appropriate educational and methodical base of the educational
process. The target activities on the introduction of distance learning in the process of training,
including distance training for teachers with the use of online and offline technologies on the basis of
the national network of e-education.
A number of intergovernmental and interdepartmental agreements have been signed, which
are the basis for direct inter-university cooperation with foreign partners. Universities of Uzbekistan
take an active part in educational, scientific and technical projects of the European Union Tempus
and Erasmus Mundus, the British Council, the German academic exchange service, the Goethe
Institute, the German technical center, the Korean and Japanese international cooperation agencies,
the French and Egyptian cultural center, the Malaysian and Indian technical cooperation programs,
27
№4 | 2021
the UN development Program, UNESCO, the ETF, ADB and others. All these projects and programs
are aimed to improve the educational and methodological process and material-technical base,
professional development of the teaching staff, innovation and technical development, student
exchange.
During the years of Independence, dozens of new high education institutions were established.
In recent years, a number of universities, also national universities and leading foreign universities
branches have been organized in the country. Among them are Westminster University, Singapore
Institute of Management Development, Turin Polytechnic University, Russian University of Oil and
Gas, Moscow State University, Russian University of Economics, South Korean Inha University and
others. Within the walls of these universities specialists are trained in such popular specialties in the
labor market as engineering, oil and gas business, information technology, economics and business
management, financial management, commercial law, tourism. Their graduates receive diplomas, that
being admitted throughout the world.
Taking into account the requirements of time and high standards, the education system in
Uzbekistan opens up the broadest opportunities for the younger generation of the country to realize
its potential, and proving its effectiveness, provides training of highly qualified and professional
personnel who make a significant contribution to the stable and sustainable development of their
homeland. Sociological analysis of the study showed a continuing trend at young people for high
motivation to increase the level of their education and the social value of high education. The system
of high education in our country needs fundamental changes in training, as the universities of our
country are not included in the ranking of the world, even in the 1000 best schools.
The transition to a credit-modular sistem of higher education is one of the urgent tasks today.
Indeed, this system allows you to apply an individual approach to training, providing a program
structure focused on obtaining clear results in the training of future specialists. As a result, the student
increases the efficiency of the sphere of thinking and activates the level of assimilation of new
educational materials. This provides an opportunity to strengthen and assess your potential and
knowledge. The responsibility and accountability of the student on the way to becoming an expert is
achieved in practice.
It is advisable to pay serious attention not only to professional and intellectual, but also to the
social development of educational entities, to introduce the practice of conducting sociological
surveys aimed at identifying opportunities for improving the quality of education in this area.
Also, it is established that the introduction of a system of pedagogical consultants and tutoring
in higher education is а unique driver of the formation of personal and professional qualities of
students, an effective mechanism for improving the quality and effectiveness of education [11]. Today
there is a need to further improve the moral and spiritual education of students, while strengthening
social partnership with organizations in this direction. It is necessary to form and gradually improve
the system of social partnership in the personal and professional development of students with the
Republican Center for Spirituality and Education, the Republican Public Center "Iztimoiy Fikr", the
media, the Youth Union, the Youth Agency and other organizations.
Иқтибослар | Сноски | References:
1.
2.
3.
4.
Ахмедова Ф.Подход восточных мыслителей к проблеме формирования личностных и
профессиональных качеств у молодого поколения. Журнал социологических
исследовании. Том3 №3 (2020)
https://tadqiqot.uz/index.php/soci/article/view/1005/941
Mirziyoyev Sh. M. Speech at the 72nd session of the United Nations General Assembly on
September 19, 2017//Official website of the President of the Republic of Uzbekistan.
http://press-service.uz/ru. President Shavkat Mirziyoyev addressed the 72nd Session of the
United Nations General Assembly (uza.uz)
http://library.ziyonet.uz/uzc/book/116482
28
№4 | 2021
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Убайдуллаева Р.Т. Рефлексивные критерии социологического исследования. Вестник
Российского университета дружбы народов. Серия: Социология. №1, 2014
http://journals.rudn.ru/sociology
Alikariev N., Alikarieva A., Sabirova U., Aliqoriev O., Fayzieva F. Quantitative Assessment
of Factors of Improvement of Labor Efficiency in Higher Education Institutions. International
Journal of Psychosocial Rehabilitation. Volume 24 - Special Issue.P.948-960.
Khusanova Kh., Sultanova L., Khusanbaeva Yu., Abduraximova D. “Middle age” as Prime
Time of Human Life. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 02,
2020. -P.333
Сейтов А. Опыт развитых стран в сфере инновационной деятельности. // Falsafa va
Huquq. / Philosophy and Law - Ташкент, 2018. -№ 2. – С. 27.
Sabirova U. Innovation in the Processes of Reforming the Higher Education System in
Uzbekistan. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Special Issue 1,
2020.P. 551-560
Kadirova H., Akhmedova F. Sociological Analysis of the Nation's Identity,the Levels of
Feeling the National Identity in Uzbekistan. International Journal of Innovative Technology
and Exploring Engineering (IJITEE)ISSN: 2278-3075, Volume-9, Issue-1, November 2019.P.3167-3172
Osipova M. V. Quality management of education in the university system // Scientificmethodical electronic journal "Concept". – 2017. – Vol. 25. – pp. 56-57
Bekmurodov M., Akhmedova F., Kadirova Kh. Study the Process of Harmonization Formation
of Personal and Professional Qualities at Students. International Journal of Psychosocial
Rehabilitation. Vol. 24, Special Issue 1, 2020 P. 597-605
29
№4 | 2021
Юлдашева Лола Сагдуллаевна,
Тошкент фармацевтика институти доценти, ф.ф.н.,
Абдурахимова Дилноза Магрифовна
Тошкент фармацевтика институти катта ўқитувчиси
kamalovadilorom8@gmail.com
ЖАМИЯТДА ОДОБ-АҲЛОҚ МЕЪЁРЛАРИНИ БУЗИЛИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ
ОМИЛЛАРИ
For citation: Yuldasheva Lola, Abdurahimova Dilnoza. SOCIAL FACTORS OF VIOLATION OF
ETHICS IN SOCIETY. Journal of Social Studies. 2021, vol. 4, issue 4, pp.
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2021-4-4
АННОТАЦИЯ
Мақолада жамиятда одоб-аҳлоқ меъёрларини бузилишининг ижтимоий омиллари
таҳлил қилинган. Инсон ҳаётида одоб-аҳлоқ меъёрлари ҳам катта аҳамиятга эга. Улар
тамойилларга нисбатан анча содда, умумлашмаган, тор қамровли. Уларни кундалик
ҳаётимизда маълум ахлоқ тушунчаларини ва ахлоқий тамойилларнинг амалга ошиш
мурувватлари ҳам дейиш мумкин, улар ахлоқий талабларнинг энг оддий, лекин кенг тарқалган
шакли сифатида рўёбга чиқади. Ҳалоллик, ростгўйлик, ҳаёлилик, инсофлилик,
хушмуомалалик, боодоблик, камтарлик сингари меъёрлар, айниқса, диққатга сазовор.
Мақолада ушбу тушунчалар кенг таҳлил қилинган. Шунингдек, муаллиф шаҳар ва қишлоқлар
ёшлари ўртасида ўтказилган социологик тадқиқот натижаларини таҳлил қилган. Олиб
борилган тадқиқот натижаларидан келиб чиқиб, юзага келган фикр-мулоҳазалар асосида
муаллиф томонидан бир қатор таклиф ва тавсиялар келтирилган.
Калит сўзлар: ҳалоллик, ростгўйлик, ҳаёлилик, инсофлилик, хушмуомалалик,
боодоблик, камтарлик, меъёрлар, бузилиш.
Юлдашева Лола Сагдуллаевна,
к.ф.н., доцент
Ташкентского фармацевтического института,
Абдурахимова Дилноза Магрифовна
Старший преподаватель
Ташкентского фармацевтического института
kamalovadilorom8@gmail.com
СОЦИАЛЬНЫЕ ФАКТОРЫ НАРУШЕНИЯ ЭТИКИ В ОБЩЕСТВЕ
30
№4 | 2021
АННОТАЦИЯ
В статье анализируются социальные факторы нарушения моральных норм в обществе.
Этикет также имеет большое значение в жизни человека. Они намного проще, менее общие,
более узкие, чем принципы. Их также можно назвать благами реализации определенных
моральных концепций и моральных принципов в нашей повседневной жизни, которые
проявляются как простейшая, но наиболее распространенная форма моральных требований.
Особого внимания заслуживают такие принципы, как честность, правдивость, воображение,
честность, вежливость, вежливость, смирение. В статье дается обширный анализ этих
понятий. Автор также проанализировал результаты социологического опроса городской и
сельской молодежи. По результатам исследования автором был сделан ряд предложений и
рекомендаций на основе полученных результатов.
Ключевые слова: честность, правдивость, скромность, честность, вежливость,
вежливость, смирение, нормы, нарушение.
Yuldasheva Lola Sagdullaevna
Tashkent Pharmaceuticals Institutes Associate professors,
Abdurahimova Dilnoza Magrifovna
Senior Lecturer at the Toshkent Pharmaceutical Institute
kamalovadilorom8@gmail.com
SOCIAL FACTORS OF VIOLATION OF ETHICS IN SOCIETY
ANNOTATION
The article analyzes the social factors of violation of moral norms in society. Etiquette is also
of great importance in a person's life. They are much simpler, less general, and narrower than the
principles. They can also be called the benefits of the implementation of certain moral concepts and
moral principles in our daily life, which appear as the simplest, but the most common form of moral
requirements. Principles such as honesty, truthfulness, imagination, honesty, politeness, politeness,
humility deserve special attention. The article provides an extensive analysis of these concepts. The
author also analyzed the results of a sociological survey of urban and rural youth. Based on the
results of the study, the author made a number of proposals and recommendations based on the
results obtained.
Key words: honesty, truthfulness, modesty, honesty, politeness, politeness, humility, norms,
violation.
Ўзбекистон демократик ҳуқуқий давлат қуриш ва адолатли фуқаролик жамиятини
шакллантириш йўлидан собитқадамлик билан борар экан, жаҳон ҳамжамиятида ўзининг
мустаҳкам ўрнига эга бўлмоқда. Ушбу жараённинг муҳим таркибий қисмларидан бири
ижтимоий фаол ҳамда қонунга бўйсунувчи фуқароларни тарбиялашдир.
Маълумки, жамиятда инсонлараро муносабатларни ижтимоий меъёрлар тартибга
солиб туради. Айнан ижтимоий меъёрлар маълум ҳаётий жараёнларда ўзини қандай тутиш
лозимлигини шахсга кўрсатиб туради. Бироқ, шундай шахслар борки, уларни жамиятда
ўрнатилган меъёрлар қониқтирмайди ҳамда ушбу меъёрлардан четга чиқувчи хаттиҳаракатни амалга оширадилар. Бунақа шахсларнинг ҳар қандай замон ва маконда
мавжудлиги, девиант ҳолатларни ўрганишни ва унинг олдини олишнинг илмий асосларини
ишлаб чиқишни жамиятнинг доимий долзарб муаммолари қаторига олиб чиқади.
Ижтимоий меъёрнинг барқарорлиги унинг асосий хусусиятларидан биридир.
Жамиятдаги ижтимоий меъёрлар қанчалик барқарор бўлса, ушбу жамият аъзолари томонидан
уни тушуниш ва ўзлаштириш шунчалар осон бўлади. Бироқ, битта ёки бир нечта меъёрнинг
доимий сақланиб қолиши, жамият тараққиётига тўсиқ қўйиши мумкин. Шу боис, жамиятнинг
илғор қатлами, ижодкорлар ушбу меъёрларни ўзгартириб, инсон манфаатларига
мослаштириб борадилар. Юзаки қараганда, ушбу жараён ҳам меъёрдан четга чиқишдир. Шу
31
№4 | 2021
сабабли ҳам, жамиятдаги янгилик кўпинча жамият аъзолари томонидан дастлаб салбий қабул
қилинади, нотўғри тушунилади. Бироқ айнан ушбу жараёнлар жамиятни ақидапарастликдан
сақлаб, тараққиёт йўлига бошловчи асосий омил эканлигини эътиборга олган ҳолда, ижобий
ва салбий маънодаги меъёрдан оғиш ҳолатларини аниқлаб олиш, чуқур ўрганиш лозим
бўлади.
Социологик таълимотлар, хусусан Э.Дюркгеймнинг ҳамда Р.Мертонларнинг
билдиришларича, жамиятдаги кучли ижтимоий иқтисодий, сиёсий ва бошқа) инқирозлар
даврида инсонлараро муносабатларни тартибга солиб турган эски ижтимоий меъёрлар
даврнинг янгича талабларига жавоб бермай қолади [1]. Натижада жамиятда ёппасига
девиантлик ҳолатлари юз бера бошлайди. Ижтимоий девиантликнинг турли кўринишлари
кескин ўсиб кетади. Бу жараёнлар гарчи ўткинчи, тарихан кам учрайдиган бўлсада, ушбу
ҳолатларни олдиндан ўрганиб, унга тайёр бўлиб бориш жамиятнинг мазкур инқирозлар
давридан муваффақиятли ўтиб олиши ҳамда кейинги тараққиёт йўлини белгилаб олишида
муҳим аҳамиятга эга. Шу нуқтаи назардан қараганда, Ўзбекистондаги бугунги одоб-аҳлоқ
меъёрларини бузилишининг ҳолати девиант хулқ-атвор социологияси тадқиқотчилари учун
кенг имкониятлар майдонини очиб бермоқда ҳамда ушбу ҳолатларни илмий ўрганишни
тарихий жиҳатдан ҳам долзарб муаммолар қаторига олиб чиқмоқда.
Ижтимоий девиантлик ҳолатларини замонавий социологик нуқтаи назардан ўрганган
рус олимларидан А.А.Герцензон, В.Н.Кудрявцев, Я.И.Гилинский, А.Коэнларнинг ишларини
кўрсатиш мумкин [2]. Гарчи ушбу тадқиқотларда девиант ҳолатларнинг айрим жиҳатлари бир
мунча ёритишга ҳаракат қилинган бўлсада, мафкуравий тазийиқлар кенг миқёсдаги
фундаментал тадқиқотлар олиб боришга имкон бермади. Ривожланган Ғарб мамлакатларида
эса, социологиянинг муҳим тармоқ йўналишларидан бири бўлган девиант хулқ-атвор
социологияси масалалари, хусусан ижтимоий девиантлик ҳолатлари чуқур ва атрофлича
ўрганилган. Бу соҳада Ч.Ломброзо, Э.Дюркгейм, Э.Фромм, Э.Сатерленд, Р.Мертонларнинг
тадқиқотлари муҳим аҳамият касб этади [3]. Айниқса, жамият ҳодисаларини тўла
ижтимоийликда ўрганишга ҳаракат қилган Э.Дюркгеймнинг «аномия» концепцияси ҳамда
Р.Мертоннинг структуравий функционализм доирасидаги қарашлари девиант ҳолатлар
социологиясининг ривожланишига катта таъсир кўрсатди. Таълим-тарбия ҳақидаги фикрлар
илк бор зардуштийлик динининг муқаддас китоби «Авесто» [4] да келтирилган. Таълим,
ижтимоий бошқарув, маънавият ва ахлоқий тарбия масалалари Ўрта Осиё
мутафаккирларидан Имом ал-Бухорий [5], Абу Наср Форобий [6], Абу Али ибн Сино [7],
Абдулҳолиқ Ғиждувоний, Абу Райҳон Беруний [8], Ҳожа Аҳмад Яссавий, Жалолиддин
Давоний, Кайковус [9], Нажмиддин Кубро Хивақий [10], Баҳоуддин Нақшбанд, Ҳусайн Воиз
Кошифий, Амир Темур [11], Алишер Навоий [12], Жалолиддин Румий [13], Юсуф Хос
Хожиб, Имом Ғаззолий [14] асарларида талқин қилинган бўлиб, уларнинг асарларидаги
социологик нуқтаи-назар ва қарашларида ўз аксини топган. Жамиятдаги ижтимоий
жараёнларда таълим-тарбия сифатини ошириш орқали комил инсон қиёфасини яратиш
масалалари муқаддас Қуръони карим [15] ва ҳадисларда алоҳида ўрганилган. Жадидчилик
ҳаракати намоёндаларидан Абдулла Авлоний, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат
ва бошқалар ижтимоий жараёнларда шахс ижтимоийлашуви нуқтаи-назаридан ёндашган
[16].
Файласуфлар, сиёсатшунослар, аҳлоқшунослар ўз тадқиқотлари доирасида ушбу
соҳага тегишли масалалар, хусусан ижтимоий меъёрлар, уларнинг аҳамияти, амал қилиш
механизми ва мақбул меъёрларни шакллантириш усулларига бағишланган тадқиқот
ишларини олиб боришган. Ушбу ишлар мустақиллик эълон қилингач, Ўзбекистонда ҳам,
айниқса, кўпайди. Бундай тадқиқотчилар сифатида Э.Юсупов, Р.А.Убайдуллаева,
С.А.Даштамиров, С.Ф.Анисимов, А.Г.Харчев, М.Имомназаров, Н.Комилов, Х.Шайхова,
Қ.Назаров, М.Холматова, М.Б.Бекмуродов, О.Б.Ота-Мирзаев, А.Юнусовларни кўрсатиб
ўтиш мумкин [17].
Инсон ҳаётида одоб-аҳлоқ меъёрлари ҳам катта аҳамиятга эга. Улар тамойилларга
нисбатан анча содда, умумлашмаган, тор қамровли. Уларни кундалик ҳаётимизда маълум
32
№4 | 2021
ахлоқ тушунчаларини ва ахлоқий тамойилларнинг амалга ошиш муруватлари ҳам дейиш
мумкин, улар ахлоқий талабларнинг энг оддий, лекин кенг тарқалган шакли сифатида рўёбга
чиқади. Ҳалоллик, ростгўйлик, хаёлилик, инсофлилик, хушмуомалалик, боодоблик,
камтарлик сингари меъёрлар айниқса диққатга сазовор.
«Ахлоқ» сўзи арабчадан олинган бўлиб, «хулқ» сўзининг кўплик шаклидир. «Ахлоқ»
ибораси икки хил маънога эга: умумий тушунча сифатида фаннинг тадқиқот объектини
англатса, муайян тушунча сифатида инсон феъл-атвори ва хатти-ҳаракатининг энг қамровли
қисмини билдиради. Ахлоқни умумий тушунча сифатида олиб, уни доира шаклида акс
эттирадиган бўлсак, доиранинг энг кичик қисмини одоб, ундан каттароқ қисмини хулқ, энг
қамровли қисмини ахлоқ эгаллайди.
Одоб – инсон ҳақида ёқимли таассурот уйғотадиган, лекин жамоа, жамият ва инсоният
ҳаётида у қадар муҳим аҳамиятга эга бўлмайдиган, миллий урф-одатларга асосланган чиройли
хатти-ҳаракатларни ўз ичига олади.
Хулқ – оила, жамоа, маҳалла-кўй миқёсида аҳамиятли бўлган, аммо жамият ва
инсоният ҳаётига сезиларли таъсир кўрсатмайдиган ёқимли инсоний хатти-ҳаракатларнинг
мажмуи.
Ахлоқ эса – жамият, замон, инсоният тарихи учун намуна бўла оладиган ижобий хаттиҳаракатлар йиғиндисидир.
Ахлоқий маданиятнинг яққол кўзга ташланадиган муносабат кўринишларидан бири, бу
– этикет ҳисобланади. У кўпроқ инсонннинг ташқи маданиятини, ўзаро муносабатлардаги
ўзини тутиш қоидаларининг бажарилиш меёрларини белгилайди. Ҳарбий этикет – ҳарбий
жамоалардаги ҳарбий хизматчиларнинг энг сара, намуна бўла оладиган аҳлоқ-одоб меёрлари
мажмуидир. «Этикет» – сўзи французчадан олинган бўлиб, одоб-ахлоқ, расм-русум каби
маъноларни англатади. Ҳарбий этикет эса, ҳарбий хизматчининг ахлоқ-одоб, атроф-муҳитга,
жамиятга, жамоага нисбатан муомала маданиятининг қай даражада шаклланганлигини
ифодалайди. Этикет ҳар бир халқнинг ибтидоий жамоа давридан бошлаб, то ҳозиргача бўлган
урф-одат ва анъаналарининг энг яхши намуналарини ўз ичига олиб, замонга муносиб равишда
такомиллашиб боради. Киши жамиятда ўзини қандай тутишининг талаблари умумийдир,
чунки уларга нафақат муайян жамият, балки турли ижтимоий-сиёсий тузум вакиллари ҳам
хамиша амал қилиб келганлар. Этикет яхши хулқ; жамоатчилик жойларида ўзини тўғри тута
олиш; ташқи қиёфа; муомала маданияти каби таркибий қисмлардан иборат бўлиб, у кундалик
ҳаётда, жамоат жойларида, ишда, ўқишда, кўчада, меҳмондорчиликда, турли расмий
тадбирларда ўзини муносиб тута билиш ва атрофдагиларда яхши таассурот уйғотишни
ўргатади. Унга амал қилган кишининг мавқеини кўтаради ва барқарор ушлаб туришга ёрдам
беради. Умуман, этикет яхши турмуш тарзини таъминлайди, чунки ўзаро мулоқот ўрнатмай
туриб, ҳеч қандай жараён ижобий амалга ошмайди. Этикет инсоннинг нафақат ташқи, балки
ички қиёфасини ҳам ўзида акс эттиради. «Этикет» деганда инсоният тарихининг турли
босқичларида, ҳар хил халқ, ижтимоий гуруҳ ва қатламларда амал қилинган ахлоқий меъёр,
урф-одат, ҳатти-ҳаракатлар мажмуи англанар экан, демак, ундан ташқарида ҳеч қандай
инсоний мулоқот мавжуд эмас.
Муомала маданияти – жамоат жойларида кишилар билан муомала қила билиш
маданияти биз айтган одоб-ахлоқ тамойилининг узвий бир бўлагидир. Буни тасаввур қилиш
учун, албатта замонавий ахлоқ талабларини ҳар томонлама ўрганиб чиқиш талаб этилади.
Ҳалоллик. Ҳалоллик виждон, адолат ва бурч каби ахлоқ мезоний тушунчалари билан
боғлиқ, инсоннинг ўзгача муносабати ўзича муносабатидек соф, покиза бўлишини талаб
қиладиган ахлоқий меъёрдир. Даставвал у диний тушунча сифатида вужудга келиб, ҳар бир
мусулмоннинг емак-ичмаги, жинсий ва иктисодий хатти-харакатлари сифатини белгилаб
берувчи шаръий меъёр бўлиб амал қилган, унинг зидди-харом диний нуқтаи-назардан салбий
ҳисобланган хатти-ҳаракатларга нисбатан қўлланилган.
Кўриб ўтганимиздек, ҳар бир диний эътиқоднинг аслида аҳлоқийлик ётади ва у кўп
холларда ибодатдан баланд қўйилган: солиҳ бандалар, «Қуръон»да айтилганидек, энг аввало
гўзал ахлоқ эгаларидир. Шу боисдан, кейинчалик ҳалоллик нисбатан тор шаръий қобиқдан
33
№4 | 2021
чиқиб, аста-секинлик билан шахс ҳаётидаги энг қамровли ахлоқий меъёрга айланди, теран
маънавийлик касб этгани ҳолда, кундалик ҳаётдаги инсонийликни белгилайдиган
умуминсоний фазилат бўлиб қолди. Масалан, ҳозирги кунда ихтисослашган меҳнат
тақсимотининг такомиллашуви, илм-фан тараққиётининг юксалиши натижасида биз касбий
ҳалоллик, илмий ҳалоллик, иқтисодий ҳалоллик в.б. ҳақида гапиришимиз мумкин.
Инсоният жамиятида ҳаромлик ёҳуд нопокликнинг ҳалолликка нисбатан кам
учрамаслиги доимо ахлоқ ташвишга солиб келган. Чунончи, имом Ғаззолийнинг ҳаром ейиш
ҳақида тўхталиб, мана бундай дейиши бежиз эмас:
«... Хоҳи зулм билан олинган бўлсин (куч ишлатиб, хоинона ундириш ва босқинчиликўғрилик йўллари билан олиш); хох, завқ ва ўйин йўли билан олинсин (қимор ва шунга ўхшаш
нарсалар билан бўлганидай); хоҳ ҳийла ва найранг йўллари билан олинсин (товламачилик ва
алдамчилик, тарозидан уриш каби); ўз моли ва бойлигини харом ишларга (ичкиликбозлик,
қимор, фохишабозлик) харжлаши - ҳаммаси ҳаром ейишга киради»[18].
Афсуски, Ғаззолий санаб ўтган ҳолатларни атрофимизда кўп кўрамиз. Чунки, нопок
йўл тутиш осон, лекин ҳалолликка эришиш қийин. Бунинг сабаби шундаки, ҳалолликнинг
мавжудлиги фидоийлик ахлоқий тамойили ва ростгуйлик ахлоқий меъёри билан шартланади;
доимо ҳалоллик қилиш ёки ҳхалол яшаши учун киши, албатта, нималардандир кечиши,
кимларгадир қарши бориши, фақат рост гапириши, сўз билан иш бирлигига эришиши керак.
Шу боис, ҳалол инсон жамоатчилик ўртасида обрўга эга, ҳурматга сазовор бўлади. Қайси
жамиятда ҳалол фуқаролар кўпайса, ўша ерда бахт ва фаровонлик ҳукм суради.
Ростгўйлик. Ростгўйлик ёки тўғри сўзлилик инсоннинг ҳақиқатга интилиши билан
боғлиқ; ҳақиқат эса доимо синфийлик, партиявийлик-мафкуравийлик ва тарихийликдаврийликдан юқори туради. Ҳақиқатнинг ифодавий шаклларидан бири ростгўйликдир.
Демак, ростгўйлик –инсоннинг кейинчалик касб этган табақавийлик, сўз онгига, руҳига
сингдирган, ижтимоий-ҳаётий, даврий-тажрибавий хусусият эмас, балки унинг моҳиятида
берилган фазилат. Шарқ донишмандлари, хусусан, Абу Лайс ас-Самаркандий, Газзолий,
Навоий каби алломалар, кейинроқ эса Авлоний, Фитрат сингари жадид мутафаккирлари,
хаёни юксак ахлоқий қадрият сифатида олиб қараганлар, уни иккига - одамлар олдидаги хаёга
ва Аллох олдидаги хаёга ажратганлар хамда номуснинг бир кўриниши деб таърифлаганлар.
Чунончи, «Ҳаё, - деб ёзади Абдулла Авлоний «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» асарида, дилни
равшан қиладурган бир нурдирки, инсон хар вақт шул маънавий нурнинг зиёсига мухтождир...
Иффатнинг пардаси, виждоннинг ниқоби хаёдир» [19].
Шарқ Уйғониш даврининг йирик намоёндаси Алишер Навоий ижоди ва амалий
фаолиятининг асосини ахлоқ фалсафаси ташкил этади десак муболаға бўлмайди. Навоийнинг
«Ҳайратул аброр», «Фарҳод ва Ширин», «Лисонут-тайр», «Махбубул қулуб», «Сади
Искандарий» ва бошқа асарларида имон, виждон, сахийлик, ростгўйлик, камтарлик, вафо,
инсонпарварлик, ватанпарварлик каби олижаноб ахлоқий фазилатлар умуминсоний ахлоқий
қадриятлар сифатида тавсифланади. Навоий кишиларнинг ижтимоий ахлоқий муаммоларга
катта эътибор беради.
Маънавият, гарчи, инсоннинг ички руҳий оламини, унинг ҳис-туйғулари, ўй-фикрлари,
илмий, диний, ахлоқий ва бошқа қарашларини ифодаловчи энг умумий ижтимоий-фалсафий
тушунча бўлсада, аммо унинг негизини ахлоқ ташкил этади. Алишер Навоий одоб бобида ҳам
меъёрнинг сақланишини талаб қилади. Акс ҳолда ҳар қандай мақтовга лойиқ фазилат ўзининг
қарама-қаршисига айланиб қолиши мумкин.
Инсон ҳулқи мураккаб ва кўп қиррали ҳодиса бўлиб, уни ўрганишда тизимли ёндашув
ва эҳтимол тутилган жараёнлар ҳақидаги замонавий тасаввурларга эга бўлиш талаб қилинади.
Ҳар бир ахлоқий ҳодисанинг моҳияти унинг шахс хулқининг умумий тузилишидаги ўрни
билан боғлиқ. Индивидуал ривожланиш жараёнида ахлоқий тизимлар индивидуал ахлоқий
стратегиянинг мураккаб мажмуига айланади ва шахснинг ахлоқий типини ҳосил қилади.
Анъанага кўра, одоб-аҳлоқ меъёрларини бузилиши сабаблари икки гуруҳга – ижтимоий ва
биологик сабабларга ажратилади. Бироқ, ахлоқ-одоб меъёрлари (қоида)дан оғувчи хулқнинг
34
№4 | 2021
кўплаб кўринишларини таҳлил қилиш мазкур муаммони бошқачароқ, яъни тизимлиинтеграциялашган (бирлашган) ҳолда ўрганиш зарур, деган хулосага олиб келади.
Ҳар бир аҳлоқ бузилиши бошқарув механизмларга эга хулқ натижасидир. Хўш, бу
субъектив руҳий омил жиноятни келтириб чиқаришга сабаб бўладими? Албатта, руҳий
омиллар жиноят содир этилишида биринчи ўринга чиқади ва бу уларнинг биринчи сабаби
эканлиги хусусидаги фикрни юзага келтиради. Аслида, руҳий омилларнинг ўзи жиноятчи
шахси шаклланишининг ҳақиқий шароитларида юзага келади.
Инсон хулқида ташқи омиллар тизими ички шарт-шароитлар тизими билан
белгиланади. Шу боис ҳар бир меёр бузилишида объектив ва субъектив омилларнинг бирлиги
кўринади. Ҳеч бир ташқи омил ҳам, ҳеч бир ички ҳолат ҳам ўз-ўзича ахлоқий актни юзага
келтирмайди.
Жамиятнинг расмий тузилмалари томонидан мақсадга эришишнинг турли гуруҳлар
учун турлича имкониятлар яратиб бериши натижаси бўлмиш функционал камчиликлар
мақсадга эришишга хизмат қилувчи норасмий тузилмаларнинг ташкил бўлишига олиб келади.
Мақсад ва воситаларга турлича муносабат қуйидаги хулқ-атвор турларига олиб келиши
мумкин.
1. Бўйсуниш (мақсад ва воситаларни қабул қилиш).
2. Инновация (мақсадларни қабул қилиш ва воситаларни инкор қилиш).
3. Ритуализм ( мақсадларни инкор этиш ва воситаларини қабул қилиш).
4. Ретретизм, чекиниш (мақсад ва воситаларни инкор қилиш).
5. Исён (мақсад ва воситаларни инкор қилиб, янгиларини ўрнатиш).
Ижтимоий меъёр жамият бошқарувининг ажралмас қисми бўлиб, шахс ёки ижтимоий
гуруҳ хулқ-атворини муайян ижтимоий мухитга мослаштирувчи қоидалар мажмуидир.
Ижтимоий меъёрнинг бир неча турлари мавжуд бўлиб, ҳуқуқий, ахлоқий, диний ҳамда урфодатларга оид меъёрлар шулар жумласидандир.
Ижтимоий меъёрнинг афзаллиги шундаки, ёшлигиданоқ муайян меъёрларга
мослаштириб борилган шахслар кўпчилик томонидан қабул қилинган тамойиллар доирасидан
четга чиқмайди ва бошқалардан ҳам шуни кутади. Жамият тараққий этиб борган сари
ўрнатилган меъёрлар ҳам эскириб боради ва янги меъёрлар ўрнатилади. Янги меъёрларни
ўрнатиш жараёни жамиятда ўрнатилган мавжуд меъёрлар доирасини кенгайтириш ва
ўзгартишдан иборатдир.
Инсон тарбиясида энг биринчи ва энг муҳим ижтимоий назорат институти бу – оиладир.
Фарзанд тарбиясида ва баркамол авлодни шакллантиришда соғлом оила мухитининг ўрни
каттадир. Бола туғилган кунидан бошлаб оила мухитида яшайди. Оилага хос анъаналар,
қадриятлар, урф-одатлар бола зуваласини шакллантиради. Энг муҳими, фарзандлар оилавий
ҳаёт мактаби орхали жамият талабларини англайди, хис этади.
Инсон хатти-ҳаракати, хулқ-атвори ва фаолиятини таълим муассасалари, махалла,
меҳнат жамоаси, умумдавлат миқёсида эса, қонунни мухофаза қилиш органлари (суд,
прокуратура, милиция) ҳам назорат қилиб боради ва ушбу шахсга нисбатан ижтимоий назорат
институтлари вазифасини бажаришади.
Ҳозирги жадал глобаллашув жараёни амалга ошаётган бир даврда ёшларнинг
маънавий-ахлоқий тарбияси бир лаҳза бўлсада ота-оналарнинг, устоз-мураббийларнинг,
бутун жамоатчиликнинг эътиборидан четда қолмаслиги зарур. Глобаллашув эзгуликка хизмат
қилсада, баъзан унинг имкониятларидан ёвуз ниятли кимсалар ҳам фойдаланиб қолишга
ҳаракат қиладилар. Бундай кучларнинг дунёда кам эмаслиги ҳаммага аён. Турли йўллар ва
воситалар билан ёшлар онгига таъсир этиш, энг муқаддас ҳис-туйғуларни, диний ишонч ва
эътиқодни сохталаштириб ғараз мақсадлари йўлида фойдаланишлари мумкин. Шунинг учун
ҳам маънавий тарбияни бугунги куннинг энг долзарб муаммоси деб қараш айни ҳақиқат
ҳисобланади.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ўзбек халқида маънавий бойлик бошқа барча
бойликлардан устун турган ва ҳозирда ҳам энг улуғвор хазина ҳисобланади. Уни янада
бойитиш миллатимиз олдида турган долзарб вазифадир. Бу вазифани ҳал этиш учун
35
№4 | 2021
мамлакатимизда барча шарт-шароит яратилганлиги бутун башарият томонидан тан
олинмоқда.
Маълумки, ҳар бир жамиятда ўрнатилган ижтимоий меъёрлар ўзига хос хусусиятларга
эга бўлади ва бунга мос равишда ушбу меъёрларга мос келмайдиган оғишма хулқ-атвор ҳам
бошқа жамиятда юз берувчи хулқ-атвордан қисман бўлсада фарқ қилади. Бир замонлар одам
гўштини ейиш ёки яқин қариндошларнинг жинсий алоқа қилишлари оддий ҳол, деб қаралган
бўлса, ҳозир бу ҳолатлар улкан жиноят ҳисобланади ва ҳам қонунан, ҳам ахлоқан
таъқиқланади. Шунингдек, Европада оддий ҳол бўлган спиртли ичимликлар истеъмоли ислом
мамлакатларида таъқиб қилинади. Мустақил ҳаёт йўлида қадам ташлаётган Ўзбекистон халқи
ҳам, нафақат ўзининг ўзига хос ривожланиш йўлига, балки ушбу йўлга мос келувчи ва унга
асос бўлувчи ўзига хос тарихи, маданияти, ахлоқий тафаккурига ҳам эгадир. Ушбу қадриятлар
орасида халқимизга хос бўлган меъёрлар, улардан оғиш ҳоллари ҳамда социал назорат
институтлари ҳам мавжуд бўлиб, уларни чуқур илмий ўрганиш, ушбу жараёнлар ҳақида тўлиқ
тасаввурга эга бўлиш имконини бериш билан бирга, ижтимоий бузилишларнинг олдини олиш
ва бунда ўзбекларгагина хос бўлган социал институтлардан унумли фойдаланиш имконини
беради. Шу мақсадда, биз шаҳар ва қишлоқлар ёшлари ўртасида социологик тадқиқот
ўтказдик. Сўровномада 52,0 % йигитлар ҳамда 48,0% қизлар, 35,0% шаҳарликлар ва 65,0%
қишлоқ ёшлари қатнашдилар. Тадқиқотда иштирок этганларнинг 25,7% и спиртли
ичимликлар, 1% и наша чекиб кўрганлигини маълум қилган бўлсалар, 23,8% и сигарет
чекишини билдирдилар.
Спиртли ичимлик истеъмол қилувчиларнинг аксарияти (43,6%) 15-16 ёшдан спиртли
ичимликлар истеъмол қила бошлаганликларини маълум қилишган бўлсалар, сигарет
чекувчилар эса (40,0%) 12 ёшдан бошлаган. Демак, бугунги кунда ёшларимиз ўртача 14-15
ёшда одоб-аҳлоқ меъёрларидан оғаётган экан. Ёшларимизда юз бераётган оғишма ҳолатларни
яққол тасаввур этишимиз учун, уларнинг биринчи марта қаерда спиртли ичимликлар ва
сигарет чекишаётганликларини билиш ҳам муҳимдир. Бизнинг «Биринчи марта қаерда
спиртли ичимликлар истеъмол қилгансиз?» деган саволимизга ичувчиларнинг 38,3%и
дўстимникида, 27,3%и меҳмондорчиликда, 15,6%и эса уйда деб жавоб беришди.
Маълумотларидан кўриниб турибдики, қизларнинг ҳам, йигитларнинг ҳам, аксарият
биринчи марта спиртли ичимликларни дўстлариникида истеъмол қилишмоқда.Ўғил
болаларда иккинчи ўринда меҳмондорчиликда, деган жавоб турган бўлса, қизларда уйда,
деган жавоб эгаллаган. Демак, қизларимизда биринчи марта спиртли ичимликлар истеъмол
қилишларида ота-оналари ва яқин қариндошларининг ҳам салбий таъсири бор экан. Меъёр
бузишда биринчи қадам муҳим эканлигини ҳисобга олсак, қизларига ичкилик истеъмол
қилишга рухсат бераётган ота-оналаримиз, кейин уларни бошқариб бўлмай қолишлигини ва
уйда ичган қизлар бошқа жойларда ҳам ичаверишини ҳисобга олишлари лозим.
Биринчи марта қаерда сигарет чекканлар билишга қизиқдик. Умуман ушбу саволга
жавоб берган ўғил болаларда ҳам (37,5%), қизларда ҳам (40,6%), шаҳарликларда ҳам (42,2%)
«дўстимникида» деган жавоб биринчи ўринда туради. Фақат қишлоқ ёшларининг
жавобларида «дўстимникида» ва «меҳмондорчиликда» деган жавоблар тенг (33,3%дан)
кўриниш олди.
Оғишма хулқли қизларнинг 2,9% ининг онаси спиртли ичимликлар истеъмол
қилишини, 32,3% ининг онаси чекишини билдирган бўлиб, ушбу кўрсаткичлар нормал хулқли
ёшларда мос равишда 0,0% ва 3,4% ни ташкил этди. Ушбу жавоблар таҳлилидан шу нарса
маълум бўлдики, бугунги кунда соғлом авлодни шакллантиришда оналарнинг ўрни каттадир.
Тадқиқотда иштирок этганларнинг яқин қариндошларида одоб-аҳлоқ меъёрлари бузилиши
намоён бўлиши аниқланди.
“Сиз компьютерда, мобиль телефонларида ўйинларни ўйнайсизми?” деган саволга
ёшнинг 50,3 фоизи ўйнайман, 49,7 фоизи – ўйнамасликларини изхор қилдилар. Ёшларнинг
компьютерда ўйнаш даражаси ҳар хил, яъни уларнинг 6,9 фоиз ҳар куни ва телефонда 80 %
деярли ҳар куни ўйнаш билан машғул бўлса, компьютерда 36,1 фоизи хафтада 2-3 марта, 26,4
фоизи ҳафтада бир марта, 20,8 фоизи ойда 1-2 марта ўйнашга имкон топар экан.
36
№4 | 2021
Ёшларнинг компьютер ўйинларига вақт сарфланиш даражаси ўзгача. Уларнинг 77,8
фоизи кунига 1-2 соат, 12,5 фоизи 3-4 соат, 8,3 фоизи эса 5-6 соат, 1,4 фоизи 7 ва ундан кўпроқ
вақтларини компьютерда ўйнашга сарфлар эканлар. Демак, ёшларнинг компьютерда
ўйнашларига ҳам маълум бир даражада эҳтиёж бор экан. Зеро бундай ўйинлар бир томондан
уларнинг тажрибасини оширса, иккинчи томондан уларнинг вақтлари бошқа бекорчи, ёки
фойдасиз ишларга сарфланишидан сақлаб қолади.
“Интернетдан фойдаланганингизда нимага кўпроқ вақт сарфлайсиз?” деган саволга
қуйидаги жавоблар олинди. Интернет ўйинларига ва улардан баъзи бирларини кўчириб
олишга – 21,5%, дўстлар ва қариндошлар билан мулоқот қилишга – 40,0%, шоу-бизнес
янгиликларига, машхур кишилар ҳаётини ўрганишга – 16,1%, жаҳоннинг машҳур кишилари
ҳаётидан шов–шувли янгиликларни қидиришга – 8,9%. Маълум бўлдики, ёшлар кўпроқ
вақтларини, ижтимоий тармоқларга, дўстлар ва қариндошлар билан мулоқот қилишга
сарфлашар эканлар, 13,3% қизлар мода, гўзаллик тўғрисида интернет журналларини ўқир
эканлар, 2,2% респондентлар порнографик сайтларига киришар экан, 19,3 фоизи спорт
янгиликларини кўрар, 7,4% интернет орқали жаҳон ва Ўзбекистон янгиликларини ўрганса,
5,2% Ўзбекистон ОАВда ёритилмайдиган сиёсий ва иқтисодий янгиликларини кўрар экан.
“Сиз Интернетдан тез-тез фойдаланиб турасизми?” деган саволга 84,2% ёшлар Интернетдан
ҳар куни фойдаланади, 9,6 фоизи хафтада 2-3 марта, 2,6 фоизи хафтада бир марта, 1,4 фоизи
ойда бир марта, 4,1 фоизи – баъзан, 1,4 фоизи – жуда кам Интернетдан фойдаланишар экан.
“Сиз Интернетдан кунига қанча вақт сарфлайсиз?” деган саволга респондентлар
қуйидагича жавоб бердилар. Уларнинг 69,3 фоизи кунига 1-2 соат сарфласа, 16,7 фоизи эса
кунига 2-3 соат, 13,3 фоизи 3-4 соат, 0,7 фоизи кунига 5 ва ундан ортиқ соат вақт сарфлашар
экан.
“Сиз телевизор, компьютер қаршисида умуман ҳисоблаганда кунига қанча вақт
ўтирасиз?” деган саволга ёшларнинг 37,4 фоизи кунига 1-2 соат сарфлашини, 27,4 фоизи эса
2-3 соат, 20,7 фоизи 3-4 соат, 8,9 фоизи 4-5 соат, 11,9 фоизи 5-6 соат, 3,7 фоизи кунига 6 ва
ундан кўп вақт сарфлашларини кўрсатишган.
Кўриниб турибдики, ёшларнинг ижтимоий меъёрларни бузишларида дўстларининг
ўрни катта бўлади. Оғма хулқли ёшларнинг бўш вақтларини қандай ўтказишларини
сўраганимизда, уларнинг жавоблари нормал хулқли ёшларнинг жавобларидн фарқ қилиб,
«дўстлар даврасида ўтказаман» деган жавоб 25,5 % га нисбатан 34,7 % ни ташкил этди.
Маълумотларига назар соладиган бўлсак, соғлом хулқли ёшларнинг 60,8% и бўш
вақтида китоб, 15,7 % и газета (журнал) ўқишса, оғма хулқли ёшларда ушбу кўрсаткичлар мос
равишда 32,6 % ҳамда 3,5% ни ташкил қилди. Ушбу саволга жавоблар, бугунги кунда ёшларга
таъсир кўрсатиши мумкин бўлган давлат ва жамиятнинг қўлидаги энг кучли восита
телевидение бўлиб, оғма хулқли ёшларнинг ҳам (59,0%), соғлом хулқли ёшларнинг ҳам
(61,0%) катта қисми бўш вақтларида телевизор кўрмоқда. Демак, Республика ҳукумати
томонидан телевидениеда ёшларга мўлжалланган кўрсатувларнинг кучайтирилганлиги
ижобий натижалар бермоқда. Эндиликда ушбу йўналишдаги ишларни давом эттириб,
телевидение орқали ёшларимизнинг жамиятда ўрнатилган ижтимоий меъёрлар ва уларни
бузишнинг салбий оқибатларини тушунтирувчи, ушбу меъёрларни фақат ижобий йўналишда
ўзгартириш лозимлигини (ижод, илмий янгилик, аъло ўқиш кабиларни) тарғиб қилувчи
кўрсатувлар кўпайтирилиши ўсмирларимизнинг бўш вақтларини мазмунли ташкил қилиш
билан бирга, уларда салбий ижтимоий бузилишларнинг (жиноятчилик, ичкиликбозлик,
гиёҳвандлик ва шу кабиларнинг) олдини олишда катта муваффақиятларга эришиш мумкин
бўлади, деб ҳисоблаймиз.
Социологик тадқиқот натижаларидан келиб чиқиб, шуни таъкидлаш лозимки, оғма
хулқли ёшларда нормал хулқли тенгдошлариникидан фарқ қилиб, оилалар таркиби ҳам
меъёрий эмасдир. Нормал хулқли ёшлар ота-оналарининг маълумотлилик даражаси оғма
хулқли тенгдшлариникидан фарқ қилади, яъни уларнинг ота-оналари нисбатан юқорироқ
маълумотлилик даражасига эга инсонлардир. Ушбу ҳолат эса, ёшларда аҳлоқ бузилиши
ҳолатларнинг намоён бўлишида муҳим аҳамиятга эга бўлади. Шунингдек, тадқиқот
37
№4 | 2021
натижаларининг кўрсатишича, баъзи ота-оналаримиз фарзандларининг салбий хулқларига
нисбатан бефарқ муносабатда бўлмоқдалар, айримлар ҳатто фарзандларининг ичкилик
истеъмол қилишларига ижобий ҳол, деб қарашади. Ушбу ҳолат ҳам ёшларда ижтимоий
бузилишларнинг ўсишига таъсир кўрсатмоқда. Шу боисдан, аввало, ота-оналарнинг ўзларида
ҳам ижтимоий меъёрлардан оғишга нисбатан салбий муносабатни шакллантиришимиз лозим
экан.
Жамиятда мавжуд аҳлоқ меъёрлари бузилиши ҳолатларнинг олдини олиб, уларни
ижобий йўналишга йўналтириш, ушбу жараёнларни бошқаришнинг, илмий асосларини ишлаб
чиқиш ва амалиётга жорий қилиш, юқорида айтилган ҳар томонлама соғлом авлодни
шакллантиришнинг муҳим таркибий қисми сифатида Республикамиздаги ҳар бир фуқаро,
миллат келажаги ҳақида қайғураётган ҳар бир инсонни бефарқ қолдирмаслиги керак.
Халқимизнинг урф-одатлари, турмуш тарзи, таълим-тарбия, маданияти анъаналари
мозийнинг узоқ-узоқ асрларига бориб тақалади. Бугунги кун кишиси, келажак авлодларимиз
миллий маънавиятимиз асоси бўлган қадриятларимизни яхши билишлари ва унга риоя
қилишлари лозим. Шундагина жамият фаровон, кишилар осойишта ва маданий ҳаёт
кечирадилар. Бу тарихнинг барча даврларида эътироф этилган ҳақиқатдир.
Одоб-ахлоқ, миллий тарбия мезонлари хусусида улуғ алломалар, олимлар томонидан
жуда кўп асарлар ёзилган. Бугун ёшлар тарбиясида ана шу асарларнинг ўрни ва роли жуда
муҳимдир.
Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, шундай хулосага келиш мумкин. Яъни, одоб –
миллатимиз кўрки, ҳаётимизнинг мағзидир.
Янги Ўзбекистон ривожланаётган бир вақтда, жамиятдаги сиёсий, иқтисодий,
ижтимоий вазифаларни муваффақиятли ҳал этиш кўп жиҳатдан биз яшаб турган жамиятнинг
ва ундаги ҳар бир шахснинг ахлоқ даражасига боғлиқ. Бунинг учун доно халқимизнинг,
мутафаккирларимизнинг оқилона фикрларига риоя қилиб, ёшларимизга болаликларидан
аждодларимиздан бизга мерос қолган энг ҳақчил одоб намуналарини ўргатиб боришимиз
зарур.
Ўтказилган социологик тадқиқот натижаларидан келиб чиқиб,ёшлар орасида учраб
турган одоб-аҳлоқ бузилиши ҳолатларини юз беришига таъсир қилаётган омилларни кўрсатиб
ўтиш мумкин:
 бугунги кунда баъзи бир ёшларимизнинг спиртли ичимликлар истеъмол қилиш,
сигарета чекиш ва бошқа оғишма ҳолатларга берилиши рўй бермоқда;
 ёшларимиз асосан ёшларга хос қизиқувчанлик сабаб, ушбу аҳлоқий оғишларга
берилмоқдалар;
 ота-оналаримизнинг баъзан оғишма ҳолатлари, баъзан иш билан ўта бандлиги
туфайли ёшларимиз маънавий ва жисмоний мажруҳ бўлиб қолмоқда;
 бугунги ёшларнинг кўпгина вақти телевизор кўриш, компьютерларда ҳар хил
ўйинларни ўйнаш ва интернет саҳифасидан керак бўлмаган, вақтни бекорга исроф қиладиган
нарсалар учун кетиб қолмоқда. Бу ҳолат ёшларни чарчатиб қўйиши эҳтимоли бор. Демак,
аудио-видео техника ва интернетдан фойдаланишнинг энг мақбул ва унумли йўлларини
ёшларга уқтириш раҳбарлар, мураббийлар, ўқитувчилар ҳамда ота-оналарнинг асосий
вазифаси бўлмоғи лозим;
 бугунги ҳар бир ёш авлод вакили янги техникани мукаммал билмоғи ва шу билан
бирга улардан унумли фойдаланмоғи лозимки, акс ҳолда унинг салбий таъсири инсоннинг
оғир ахволга солиши мумкин;
 ахборотлардан фойдаланиш ҳам кун сайин ортиб бормоқда, аммо шу билан бирга
ундан тўғри фойдаланиш коэффициенти талаб даражасида эмас. Демак, бугунги ёшларга
интернетнинг фойда ва зарарли томонларини кўрсатиб туришимиз лозим. Умуман телевизор,
компьютор қаршисида ўтиришни камайтириб, уни ўрнига илмий-адабий китоблар,
монографиялар ва илмий мақолалар ўқиш катта самара беради;
 ёшларимиз аксарияти бўш вақтларида телевизор кўришларини эътиборга олиб, ОАВ
орқали ёшларимизнинг жамиятда ўрнатилган ижтимоий меъёрлар ва улардан четга
38
№4 | 2021
чиқишнинг салбий оқибатларини тушунтирувчи, тарғиб қилувчи кўрсатувларни кўпайтириш
лозим.
Бир сўз билан айтганда, миллий тарбиямиз анъаналари ёшларда миллий ғурур, ўз ва
ўзга халқларга ҳурмат, илмли бўлиш, одоб-ахлоқ қоидаларини эгаллаш, Ватанпарварлик каби
фазилатларни шакллантиради, қолаверса, халқимизни маънавий ва моддий жиҳатдан бой
миллатга айлантиришга хизмат қилади.
Иқтибослар | Сноски | References:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Қаранг: Э.Дюркгейм. Обшественное разделение труда. Метод социологии. М.: Наука,
1991; Р.Мертон «Социальная структура и аномия». В кн.: Социология преступности.
Под ред. Никифорова Б.С. -М.: «Прогресс», 1996, С.299-314.
Герцензон А.А. Уголовное право и социология. М.:Юрид. лит-ра, 1990. -286 стр;
Коэн А. Исследование проблем социальной дезорганизации и отклоняюшегося
поведения. В сб.: Социология сегодня. М.:1995; Кудрявцев В. Н. и др. Социальное
отклонение. М.:Юрид. лит-ра, 1999.-368 стр; Гилинский Я.И. Социология девиантного
поведения как специальная социологическая теория. / Социс. 1998. №4.
Ломброзо Ч. Гениальность и помешательство. Симферополь, «Реноме». 1998;
Э.Дюркгейм. Общественное разделение труда. Метод социологии-М.: «Наука», 1998;
Фромм Э. Душа человека. Пер. - М.: Республика. 1992. -430 стр; Р.Мертон.«Социальная
структура и аномия». В кн.: Социология преступности. Под ред. Никифорова Б.С. М.:«Прогресс», 1996, С.299-314.
Маҳмудов Т. «Авесто» ҳақида. – Тошкент: Шарқ НМБК, 2000. – 63 б.
Ал-Бухорий. Ҳадис. Ал-жомиъ Ас-саҳиҳ. – 4 жилдлик. – Тошкент: Қомуслар бош
таҳририяти, 1996. – 595 б.
Форобий Абу Наср. Фозил одамлар шаҳри. – Тошкент: Халқ мероси, 1998. – 186 б.
Ибн Сино. Тиб қонунлари. – 3 жилдлик. – Тошкент: А.Қодирий номидаги халқ мероси,
1993. – 304 б.
Беруний Абу Райҳон. 100 ҳикмат. Ибратли сўзлар. – Тошкент: Фан, 1993. – 21 б.; Яссавий
А. Девони ҳикмат. – Тошкент: Мовароуннаҳр, 2004. – 208 б.; Жалолиддин Давоний.
Аҳлоқи Жалолий. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. – 72 б.
Кайковус. Қобуснома. – Тошкент: Истиқлол, 1994. – 176 б.
Кубро Шайх Нажмиддин. Қутби даҳр. – Тошкент, 1998. – 396 б.
Ҳусайн Воиз Кошифий. Футувватномаи султоний ёхуд жавонмардлик тариқати /
Н.Комилов таржимаси. – Тошкент: Халқ мероси, 1994. – 112 б.; Амир Темур. Темур
тузуклари. –Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1991. – 12 б.
Навоий А. Маҳбуб ул-қулуб // Мукаммал асарлар тўплами. – 14-жилд. – Тошкент: Фан,
1997.– 111 б.
Румий Жалолиддин. Ичиндаги ичиндадир. – Тошкент: Ёзувчи, 1997. – 290 с
Юсуф Хос Хожиб. Қутадғу билиг. – Тошкент: Юлдузча, 1990. – 189 б.; Ғаззолий И.
Мисбиҳун нажоҳ ёҳуд тарбия / А.Абдуллаев тарж. – Тошкент: Истиқлол, 2007. – 297 б.
Қуръони Карим. Масъул муҳаррир Ш.Миноваров. – Тошкент: Тошкент ислом
университети, 2006. – 624 б.
Ахмедова Ф. Подход восточных мыслителей к проблеме формирования личностных и
профессиональных качеств у молодого поколения | Журнал Социальных Исследований
(tadqiqot.uz) Ташкент. -2020.-№3.Б.54-59.,ISSN2181-9556DOI
Юсупов Э., Исмоилов Ф. Инсон одоби билан. Т.: Ўзбекистон, 1983. - 175 бет; Юсупов Э.
Ёшларнинг маънавий камолоти. Т. Ўзбекистон, 1995. -32 бет; Даштамиров
С.А.Социальные нормы: гносеологический и социологический анализ. Баку.Элм,1984. 191стр.; Анисимов С.Ф. Мораль и поведение. М.: Мысль, 1985. - 158 стр.; Харчев А.Г.
Нравственность и семья. М.: Знание, 1981. - С.28; Имомназаров М. Миллий
маънавиятимиз назариясига чизгилар. - Т.: «Шарқ», 1998.- 240 б.; Комилов Н. Тасаввуф
39
№4 | 2021
18.
19.
ёки комил инсон ахлоқи. Т.: Ёзувчи, 1996. - 201 бет; Шайхова X., Назаров
Қ.Умуминсоний қадриятлар ва маънавий камолот. - Т.: Фан, 1992. -110 бет; Бекмуродов
М.Б. Ўзбекистонда жамоатчилик фикри. Т.: «Фан», 1998 й. - ... бет; Бекмуродов М.Б.
Молодежь – сила и двигатель прогресса // Узбекистан. – Тошкент, 2008. – № 1-2. – С. 23;
Убайдуллаева Р.А. ва бошқалар. Ўзбекистон ёшлари: ижтимоий қиёфа. – Тошкент:
Ижтимоий фикр, 2008. – 130 с; Юнусов А.Б. Ўсмир-ёшларда ижтимоий девиантлик
ҳолатларинингсоциологик хусусиятлари. Соц.ф.н.илмий даражасини олиш учун ёзилган
автореф.– Тошкент, 2004.
Абу Лайс ас - Самаркандий. Бустон ул-Орифиейн. Т., Мовароуннахр, 2003.
Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. – Тошкент, 1993.
40
№4 | 2021
Тўраев Одилжон Бектемир ўғли
ЎзМУ тадқиқотчиси, социология
фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
ЖАМИЯТДА ИЖТИМОИЙ АЛОҚАЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИЖТИМОИЙ
МЕДИА ОМИЛИ
For citation: Turaev Odiljon, Social media factor in the formation of social relations in society
Journal of Social Studies. 2021, vol. 4, issue 4, pp.
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2021-4-5
АННОТАЦИЯ
Мазкур мақола социал алоқалар генесезида ижтимоий медианинг ўрни тўғрисида бўлиб,
унда ижтимоий медиа жамиятдаги ижтимоий алоқаларнинг муҳим инструменти сифатида
таҳлил қилинган. Шунингдек, ижтимоий медиа тушунчасига нисбатан ижтимоий ва
гуманитар фанлардаги назарий-методологик ёндашувлар, ижтимоий медиа ва анъанавий
оммавий ахборот воситаларининг тафовутлари, хорижий тадқиқотлардаги ижтимоий
медианинг ижобий ва салбий томонлари очиб берилган. Шу билан бирга, мақолада
жамиятнинг рақамлашиши, виртуаллашув жараёнининг кучайиши фонида ижтимоий
алоқаларнинг ўзгариш тенденцияси, электрон маданиятнинг шаклланиши ва таркибий
элементлари ёритилган. Ижтимоий медиада қўлланиладиган ахборот-психологик
технологиялар ва уларнинг шахсга, шу жумладан ёшлар онгига таъсири, уларнинг ижтимоий
оқибатлари, ижтимоий медиа тизимини шакллантириш ва мониторинг қилишга оид турли
ёндашувлар таҳлил қилинган. Ушбу таҳлиллар орқали ижтимоий медиа омилининг жамиятда
ижтимоий алоқаларнинг шаклланишига таъсири тўғрисида илмий хулосалар чиқариш
мумкин.
Калит сўзлар: ижтимоий медиа, ахборот-психологик хавфсизлик, ижтимоий тармоқлар,
виртуал жамият, ахборотлашган жамият, медиа тармоқ, ижтимоий алмашинув, ижтимоий
контент.
Тураев Одилжон Бектемир оглы
исследователь Национального университета Узбекистана,
доктор философских наук по социологии (PhD).
ФАКТОР СОЦИАЛЬНЫХ МЕДИА В ФОРМИРОВАНИИ СОЦИАЛЬНЫХ
ОТНОШЕНИЙ В ОБЩЕСТВЕ
АННОТАЦИЯ
Эта статья посвящена раскрытию роли социальных сетей в генезисе социальных
отношений, в которой социальные сети анализируются как важный инструмент социальных
отношений в обществе. Выявлены теоретико-методологические подходы к концепции
41
№4 | 2021
социальных медиа в социальных и гуманитарных науках, отличия социальных от
традиционных медиа, положительные и негативные стороны социальных медиа в
исследованиях зарубежных авторов. В то же время, в статье рассматривается цифровизация
общества, тенденции изменения социальных отношений на фоне интенсификации процесса
виртуализации, формирования электронной культуры и ее компонентов. Анализируются
информационные и психологические технологии, используемые в социальных сетях, а также
их влияние на личность, включая сознание молодёжи, их социальные последствия, а также
различные подходы к формированию и мониторингу системы социальных сетей. С помощью
данного анализа можно сделать научные выводы о влиянии фактора социальных сетей на
формирование социальных отношений в обществе.
Ключевые слова: социальная медиа, информационно-психологическая безопасность,
социальные сети, виртуальное общество, информационное общество, медиасеть, социальный
обмен, социальный контент.
Turaev Odiljon Bektemir oglu
Researcher of the National University of Uzbekistan,
Doctor of Philosophy in Sociology (PhD)
THE FACTOR OF SOCIAL MEDIA IN THE FORMATION OF SOCIAL RELATIONS IN
SOCIETY
ABSTRACT
This article is devoted to investigate the role of social media in the genesis of social relations,
in which social media is analyzed as an important tool of social relations in the society. Theoretical
and methodological approaches to the concept of social media in the social sciences and humanities,
the differences between social media and traditional media, the pros and cons of social media in
foreign research are also revealed. At the same time, the article discusses the digitalization of society,
the trends of changing social relations in the background of the intensification of the process of
virtualization, the formation of electronic culture and its components. Information and psychological
technologies used in social media and their impact on the individual, including the minds of the youth,
their social consequences, various approaches to the formation and monitoring of the social media
system are analyzed. Through these analyzes, it is possible to draw scientific conclusions about the
impact of the social media factor on the formation of social relations in society.
Keywords: social media, information and psychological security, social networks, virtual
society, information society, media network, social exchange, social content.
КИРИШ
Дунё миқёсида кечаётган виртуаллашув жараёнлари ўзининг ижтимоий-иқтисодий
оқибатлари билан макро ва микро даражада ёшларнинг турмуш тарзи, ижтимоий институтлар,
ижтимоий гуруҳлар, ижтимоий муносабатлар ва тафаккур тарзининг ривожланишида
таркибий ўзгаришларга олиб келмоқда. Дунё аҳолисининг 59,5 фоизи (4,66 млрд. киши)
глобал интернет тармоғи хизматларидан фойдаланиб келмоқда, шундан 90,1 фоизи турли
ижтимоий тармоқ ва мессенжерларнинг фаол фойдаланувчиси ҳисобланиб, уларнинг
аксариятини ёшлар ташкил қилади. Интернет тармоғидан оммавий фойдаланиш шароитида
ундаги ахборот оқимининг инсон руҳиятига таъсир этиши орқали шахс, жамият, давлат ҳаёти
ва фаолиятига салбий таъсирини глобал даражада минималлаштириш долзарб аҳамият касб
этмоқда.
Жаҳонда ёшлар ахборот-психологик хавфсизлигини таъминлаш тизимини
ривожлантиришда меъёрий-ҳуқуқий, ташкилий-техник ва маънавий-психологик тарбия
йўналишларида мақсадли изланишлар олиб борилиб, уларда шахс онгини индивидуал ва
жамоавий тарзда шакллантиришга шарт-шароитлар яратиш масаласи глобал даражада
ЮНЕСКО ва ИФЛА (International Federation of Library Associations) тадқиқотларида, шахсга
қаратилган ахборот-психологик таҳдидларни аниқлаш ва бартараф қилиш «Париж дастури ва
42
№4 | 2021
медиатаълим бўйича 12 тавсия» ҳужжатларида, шахснинг ахборот-психологик таҳдидлар
таъсирига тушиб қолишининг олдини олиш муаммолари «Ахборот саводхонлиги бўйича
Александрия декларацияси»да ҳамда жаҳоннинг йирик илмий марказлари томонидан олиб
борилаётган тадқиқотларда тизимли таҳлил қилиш заруратини илгари сурмоқда.
Ахборотга бўлган талабнинг жадал ўсиши жамиятда ахборотлашиш ва виртуаллашув
даражасини ортиб боришига олиб келмоқда. Дунё бўйича кечаётган мазкур жараёнлар
ўзининг ижтимоий-иқтисодий оқибатлари билан макро ва микро даражада ёшларнинг турмуш
ва тафаккур тарзида, ижтимоий институтлар фаолиятида, шахслараро ҳамда гуруҳлараро
ижтимоий муносабатларда таркибий ўзгаришларга сабаб бўлмоқда. Шу жиҳатдан ахборот
омилининг таъсир доираси кенгайиб бормоқда. Бунинг натижасида, жаҳонда ёшлар онгига
салбий таъсир кўрсатишга қаратилган замонавий ахборот-психологик технологиялардан
мақсадли фойдаланиш имконияти оъектив равишда кўпайиб бормоқда.
Ахборот маконидаги жорий ўзгаришлар ёшларнинг ахборотга бўлган талабини
социологик баҳолаш, уларда шаклланган ахборот маданиятини ва ахборот-психологик
таҳдидларга нисбатан иммунитетини эмпирик тадқиқотлар орқали ўрганиш, ёшларнинг
ахборот-психологик хавфсизлиги тизимини такомиллаштиришга оид мақсадли илмий
изланишларни тизимли олиб бориш заруриятини юзага келтирди.
АСОСИЙ ҚИСМ.
Сўнгги йилларда электрон алоқа учун янги технологик манбалар пайдо бўлиб бормоқда,
улар ахборот асрининг ўзига хос хусусиятига айланиб, кишиларга ўзаро ҳамкорлик қилиш
учун янги имкониятларни яратиб беради. Бугунги кунда маълумотни қизиққан аудиторияга
етказиш функцияси нафақат анъанавий оммавий ахборот воситалари, балки ижтимоий медиа
(ижтимоий тармоқлар, блоглар, форумлар, фото ва видео-хостинг) томонидан ҳам амалга
оширилади. Ижтимоий медиа - бу Интернетнинг техник имкониятларидан фойдаланган ҳолда
ижтимоий алоқанинг шаклларидан бири бўлиб, у шахслараро алоқани, шунингдек, виртуал
ҳамжамиятлар ва қизиқиш гуруҳларига интеграциялашган шахслар ўртасида маълумот
алмашиниш ва тарқатишни ўз ичига олади.
Мамлакатимиздаги мавжуд имкониятлардан самарали фойдаланиш ҳамда соҳага оид
илғор хорижий тажрибаларни таҳлил қилиш, уларнинг ижобий жиҳатларини юртимизда
жорий қилиш орқали ёшлар ахборот-психологик хавфсизлиги тизимини ривожлантириш
муҳим аҳамият касб этади.
Шу нуқтаи назардан, Ўзбекистонда ёшларга оид давлат сиёсатини ишлаб чиқиш ва
амалга оширишга давлат томонидан юксак эътибор қаратилмоқда. Республикамизнинг ҳар
бир вилоятида, марказдан узоқ чекка ҳудудларда ҳам ёшларнинг бўш вақтини мазмунли
ўтказиш, улар орасида китобхонликни тарғиб қилиш, ёшларни ижобий йўналишларда
тарбиялашга қаратилган маъданият ва санъат соҳаларини ривожлантириш юзасидан
давлатимиз раҳбари томонидан кўплаб ташаббуслар илгари сурилган. Бу, ўз навбатида,
ёшларнинг салбий ахборот-психологик таъсир доираларига тушиб қолишини олдини олиш
билан бир қаторда, ёшларнинг турмуш ва тафаккур тарзининг шаклланишига,
дунёқарашининг кенгайишига ижобий таъсир кўрсатмоқда.
Қолаверса, 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг 5.1 банди доирасида, ахборот
хавфсизлиги тизимини такомиллаштириш юзасидан шахсни ахборот-психологик
таҳдидлардан ҳимоялаш механизмини ривожлантиришга давлат сиёсати даражасида эътибор
берилмоқда.
Давлатимиз раҳбарияти томонидан оммавий ахборот воситаларини ривожлантириш,
ёшларга оид давлат сиёсатини такомиллаштириш йўлида берилган кўрсатмалар асосида
амалга оширилаётган ислоҳатлар соҳа ривожи учун қўйилган энг муҳим қадамдир. Мазкур
ташаббуслар концептуал хусусиятга эга бўлиб, уни амалга ошириш учун бир қатор стратегик
ва тактик характерга эга вазифаларни бажариш керак бўлади. Бунда ижтимоий
институтларнинг имкониятлари орқали ёшларнинг ахборот олиш ва ундан фойдаланиш
маданиятини, салбий ахборотларга нисбатан иммунитетини шакллантириш, уларнинг
43
№4 | 2021
маънавий-психологик салоҳиятини ривожлантириб бориш ҳал қилувчи аҳамият касб этиб,
мазкур жараённи илмий асосланган ҳолда тизимли ташкил этиш ёшларнинг турли таҳдидлар
таъсирига тушиб қолиш рискини минималлаштиради. Ахборотлашган жамиятнинг ҳозирги
тенденциялари жамиятнинг турли соҳаларида ахборот ва ахборот-коммуникация
технологияларидан фаол фойдаланишни талаб этмоқда. Ахборот, дунё ҳақида маълумот ва
билимлар тўплами сифатида, уни етказиш услубияти ва технологияси, шунингдек уни
тарқатиш ва фойдаланувчиларга етказиш тартиби замонавий жамият фаолиятида муҳим
воситага айланиб бормоқда.
МЕТОДОЛОГИЯ.
Шуниндек, ижтимоий медиадан фойдаланиш – бу электрон маданият (рақамли
маданият, рақамли маданият, кибер-маданият, э-маданият, электрон маданият) тушунчасини
ҳам англатади. Электрон маданият ахборот тизимлари, маълумотлар, Интернет, рақамли
иқтисодиёт, электрон таълим, ижтимоий медиа ва ахборот жамиятининг бошқа ҳодисалари ва
жараёнларини бирлаштиради. Электрон маданият таркибига оммавий ахборот
воситаларининг кучи билан боғлиқ бўлган, онлайн идентификацияни шакллантирадиган
ахборот технологиялари маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва улардан фойдаланиш киради.
Бошқача қилиб айтганда, электрон маданият - бу инсон фаолияти соҳаси ва унинг натижалари
рақамли объектлар ва ҳодисаларнинг пайдо бўлиши, “тирик” маданият объектларининг
симуляцияси, виртуал маконлар, жараёнлар ва ҳодисалар, ахборот технологияларидан
фойдаланишга асосланган фаолият тарзи ҳисобланади.
Электрон маданият тизимидаги ижтимоий медиа, улар ахборот ҳамжамияти
аъзоларининг ижтимоий ўзаро таъсири ва уларнинг умумий таркибини яратиш билан
боғлиқлиги билан ажралиб туради. Унинг доимий ўсиши одам аста-секин глобал алоқада
иштирок этиш заруратини шакллантираётганлигидан далолат беради. Кўпинча, ахборот ҳаёт
тарзи (моддий ва рақамли даражаларда) кўриниши замонавий инсон асосий ахборот мезони
бўлиб хизмат қилмоқда. Бундан ташқари, рақамли платформа орқали ижтимоий платформада
бўлиш жисмоний ҳолатга қараганда аста-секин аҳамиятли бўлиб бормоқда.
Сўнгги ўн йил ичида ижтимоий тармоқлар оммавий ахборот воситалари жамиятнинг
ажралмас қисмига айланди. Кишилар ўртасидаги алоқаларнинг асосий улуши Интернет
майдонига кўчди. Бугунги кунда дўстлар билан суҳбатлашиш, янги фотосуратлар юклаш ёки
ўйин ўйнашда барларда, клубларда ёки йиғилишларга қараганда кўпроқ ижтимоий
тармоқларда кўпроқ вақт ўтказишмоқда. Бир сўз билан айтганда Ижтимоий медиа воситалари
одамлар билан мулоқот қилиш усулини ўзгартирди.
Бу борадаги тадқиқотлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, ижтимоий медиа ва ижтимоий
тармоқларнинг тўлиқ таърифлари ва аниқ чегаралари ҳозирча берилган эмас. Бугунги кунда
соҳа мутахассислари ижтимоий медиа ва ижтимоий тармоқлар тушунчаларини ўзига ҳос
илмий ёндашувларга асосланиб ишлаб чиқишган.
АҚШлик олимларга кўра инсонлар ўртасида коммуникация таъминлаб берувчи ҳар
қандай интернет контенти ижтимоий медиа ҳисобланади ва ижтимоий тармоқлар шунчаки
ижтимоий медиа бир йўналиши сифатида қаралса, Россиялик тадқиқотчилар учун ижтимоий
медиа бу ижтимоий аҳамиятга эга бўлган ҳар қандай алоқаларни технологиялар (ОАВ,
Интернет, кўча рекламалари, ижтимоий рекламалар ва.х) орқали амалга оширилиш шакли деб
тушунтириш берилади.
Замонавий ахборот технологияларининг фаол ривожланиши умуман олганда алоқа
инструментларини модернизация қилиш ва ижтимоий тизимнинг интеграл функцияларини
ривожлантиришга эмас, балки шахсларнинг ижтимоий ўзаро муносабатлари жараёнида юзага
келадиган қарама-қаршиликларни ҳал қилиш механизмларини таркибий ўзгартиришга ҳам
ёрдам беради. Бугунги кунда ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маданий омиллар туфайли
можароли вазиятнинг вужудга келиши айнан ижтимоий медиа контентида кузатилмоқда.
Мулоқот шакли ва жамиятнинг тубдан янги модели сифатида ижтимоий тармоқларни
ўрганишнинг назарий ва услубий асослари М. Кастеллс, Р. Коллинз, М. Грановеттер1
1 Granovetter M. Social Structure and Network Analysis. Cambridge, 1982.
44
№4 | 2021
асарларида ўз аксини топган. Ушбу олимларнинг асарлари ижтимоий фанларда жамиятни
ўрганишга тармоқли ёндашувнинг шаклланиши тўғрисида тушуниш имконини бериб, буни
ижтимоий тузилмада ижтимоий алоқалар тўплами сифатида кўриб чиқишни ва шахслараро
алоқа орқали муносабатларга киришадиган акторлар ва ижтимоий агентларнинг алоқалари
сифатида талқин этилади.
Ижтимоий ва гуманитар фанлардаги тармоқ назарияси - бу ижтимоий маҳсулотнинг
замонавий маҳсулоти ахборот маҳсулоти сифатида илмий ва назарий асослаш ва тушунтириш
бўлиб, шахслараро муносабатлар ва турли хил алоқа турлари ва ижтимоий агентларга
маълумотни узатишнинг бошқа шакллари ишлаши ижтимоий оммавий ахборот
воситаларининг пайдо бўлиши ва оммавийлашиши учун зарур шарт ҳисобланади.
Америкалик нашриётчи Тим Рейллининг таъкидлашича, “Web 2.0 - бу тармоқ
имкониятларни ҳисобга олган ҳолда, ундан кўпроқ одам фойдаланадиган тизимларни
лойиҳалаш учун услуб бўлиб, Web 2.0 нинг ўзига хос хусусияти - фойдаланувчиларни
таркибни бир неча бор ошириш ва бу тизимини яраштиришга асосланган тамойилидир.”
Ижтимоий тармоқлар Web 2.0 XXI асрнинг бошларида, тадбиркорлар ижтимоий
тармоқларнинг моҳиятини тушуниб, ўз фаолиятининг барча соҳалари учун тақдим этадиган
энг кенг имкониятлардан фойдалана бошлагандан сўнг янада оммалаша бошлади. Ижтимоий
хизматлар, дам олиш ва ишлаш учун қўшимча қулайликлар яратиш учун зарурат ижтимоий
тармоқлар фаолият шаклларини ўзгартира бошлаган. Бошқача қилиб айтганда, ўша пайтда
ижтимоий тармоқларни яратувчилар улар тақдим этган имкониятлардан фойдаланиш учун
эмас, балки тармоқларнинг маълум бир фаолиятнинг самарадорлигига эришиш учун яратила
бошланган.
Америкалик тадқиқотчи Рон Жонсга ўзининг блогида у “ижтимоий тармоқ ва медиа
тармоқ Интернетда одамлар суҳбатлашиш, қатнашиш, алмашиниш, ва алоқа контенти мавжуд
бўлган онлайн оммавий ахборот воситаларининг тоифаси” эканлигини аниқлади. Аксарият
ижтимоий медиа хизматлари мунозаралар, фикр-мулоҳазалар, сўровлар, шарҳлар ва барча
манфаатдор томонларнинг маълумот алмашишини ўз ичига қамраб олади. Унинг фикрича,
ижтимоий тармоқдаги оммавий ахборот воситалари анъанавий оммавий ахборот
воситаларидаги каби бир томонлама алоқа эмас, балки икки томонлама ёки кўп қиррали
алоқалар тизими мавжудлиги билан характерлидир. Тадқиқотчининг сўзларига кўра,
ижтимоий медианинг яна бир ўзига хос белгиси алоқа ёки бошқа сайтлар, манбалар ва одамлар
билан алоқаларни сақлаб қолиш ғоясида намоён бўлади.
Рон Жонес ижтимоий тармоқдаги медиаларни тўрт гуруҳга ажратди:
1. Янгиликлардан ҳабардор бўлиш - янгиликларни ўқиш ва уларга шарҳ бериш. (Digg
(digg.com), Sphinn (sphinn.com), Newsvine (newsvine.com) ва BallHype (ballhype. com)).
2. Ижтимоий алмашинув - видео ёки фотосуратларни яратиш, юклаш ва бошқа одамлар билан
баҳам кўришга имкон беради. (Flickr (flickr.com), Snapfish (snapfish.com) ва YouTube
(youtube.com).
3. Ижтимоий тармоқлар - бошқа одамлар билан суҳбатлашишга имкон берувчи. (Facebook
(facebook.com), LinkedIn (linkedin.com), MySpace (myspace.com), Twitter (twitter.com).
4. Ижтимоий контентлар - фойдаланувчилар ўзларининг маълумотларни Интернетда
сақлашлари ва уларни исталган жойда ишлатишлари ёки уларни бошқалар билан баҳам
кўришлари мумкин. (Faves (faves.com), StumbleUpon (stumbleupon. com), BlogMarks
(blogmarks.net) и Diigo (diigo.com).
АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР.
Оммавий ахборот воситалари одамлар маълумот олишлари, таълим олишлари,
янгиликлар олишлари ва ҳоказоларни олишлари мумкин. Ижтимоий тармоқдаги оммавий
ахборот воситалари газета, радио, телевидение ва кино каби анъанавий воситалардан фарқ
қилиб, ҳар қандай кишига маълумот олиш ёки нашр этиш имкониятини берадиган нисбатан
тез ва арзон восита ҳисобланади. Анъанавий оммавий ахборот воситалари одатда
маълумотларни фойдаланувчига етказиш ва истеъмолчи ва манба ўртасида қайта алоқа учун
катта ресурсларни талаб қилади, шунингдек, ҳамма учун очиқ бўлмайди. Шу жиҳатдан
45
№4 | 2021
бугунги кунда ижтимоий медиа кишиларнинг жамоатчилик фикрига таъсир этишнинг энг
муҳим инструментига айланиб бормоқда.
Руҳиятга таъсир
этувчи
• Хулқ-атвор
манипуляцияси
• Кашенизм
• Экстремал эмоция
қўзғатувчи
• Интернет мемлар
• Фото ва видео
манипуляция
Турмуш-тарзига
таъсир этувчи
•
•
•
•
•
•
Овертон ойнаси
Микротаргетлаш
Спуфинг
Краудсорсинг
Кибербуллинг
Социал
инженерия
Сиёсий
ижтимоийлашувига
таъсир этувчи
• Сиёсий
манипуляция
• Флешмоб
• Астротёрфинг
• Кликбейт
• Электрон
дипломатия
• Сок-паппетинг
• Троллинг
1-расм. Ижтимоий медиада қўлланиладиган ёшлар онгини эгаллашга қаратилган
ахборот-психологик технологиялар
Ижтимоий медиа ва анъанавий оммавий ахборот воситаларининг тафовутларни
қуйидагича таърифлаш мумкин:
1. Қамраб олиш бўйича. Анъанавий медиа технологиялари сифатни таъминлайди, аммо
ижтимоий медиа ҳар кимни ҳар қандай жойда глобал аудитория таркибида қамраб олиш
имкониятини беради.
2. Маълумотлар яратилиш бўйича. Анъанавий оммавий ахборот ишлаб чиқариш
воситалари қиммат ва одатда медиа ҳолдинг ёки давлат давлат назоратида, ижтимоий медиа
эса ахборот воситалари катта сармояни талаб этмайди.
3. Ахборот контентини юритиш бўйича. Анъанавий оммавий ахборот воситаларида
ишлаш учун қоида тариқасида, касбий тайёргарлик курслари ва маълумот даражаси талаб
қилинади. Ижтимоий медиа бундан мустасно.
4. Ахборотлар мобиллиги бўйича. Анъанавий оммавий ахборот воситаларида
хабарларни етказиб бериш вақтидаги тафовут мавжуд бўлиши мумкин. Замонавий ижтимоий
медиада ахборотларни манзилли жўнатиш имконияти ҳам бор.
5. Мослашувчанлик бўйича. Нашр қилинганидан сўнг ёки эфирга берилгандан сўнг
анъанавий оммавий ахборот воситаларининг таркиби ўзгартирилмайди, ижтимоий медиада
ахборот контентини ўзгартиш имконияти мавжуд.
Умуман олганда, ижтимоий медиани учта таркибий қисмдан иборат деб айтиш керак.
1) Концептуал (санъат, маълумот ёки архив);
2) оммавий ахборот воситалари (видео, аудио ёки матн);
3) ижтимоий ўзаро алоқалар (онлайн, ижтимоий мулоқот, электрон маълумотларни
узатиш ёки синдикация).
Соҳа тадқиқотчилари ижтимоий медиа воситаларини қуйидаги гуруҳларга ажратишади.
1. Мулоқот - блоглар, мини-блоглар, ижтимоий тармоқлар.
2. Ҳамкорлик - Википедия, маълумотлар контенти, янгиликлар.
3. Мултимедия порталлари - фото-хостинг, видео-хостинг, онлайн трансляция.
4. Қайта алоқа ва фикрлар алмашинуви - бизнес ҳамжамияти, савол-жавоблар
ҳамжамияти.
5. Кўнгилочар платформалар - виртуал ўйинлар, онлайн ўйинлар.
6. Мониторинг - ижтимоий тармоқлар мониторинги ва ижтимоий тармоқларни таҳлил
қилиш.
46
№4 | 2021
Соҳа тадқиқотчиларнинг хулосалари таҳлилига кўра ижтимоий медианинг ижобий ва
салбий томонларни қуйидаги жадвалда келтирилган.
1-жадвал
Россия ва АҚШ тадқиқотчиларининг ижтимоий медианинг ижобий ва салбий
томонларига нисбатан муносаблари
№
1.
Ижобий (Америкалик тадқиқотчилар
хулосалари)
Жиноят очилишига ёрдам бериши
2.
Дунё воқеалари ҳақидаги янгиликлар
3.
Ҳар қандай одамларнинг ўзини намоён
қилишга имкон бериши
Турли хил фикрлар ва янги ғояларни
муҳокама қилиш
Узоқда бўлган дўстлар ва қариндошлар
билан алоқада бўлиш
4.
5.
6.
Бизнесни ривожлантириш ва маркетинг
7.
Қизиқиши умумий бўлган
топиш имконини бериши
Ахборотни тарқатиш тезлиги
8.
одамларни
9.
Ахборотларни
манзилли йўналтириш
имконияти
10. Хайрия жамғармаларига ва муҳтож
одамларга ёрдам кўрсатиш
11. Турли хил муассасаларнинг фаолиятига
баҳо бериш имконияти
12. Ижтимоий сўровномалар ўтказиш ва
муаммолар таҳлили
13. Ижод учун кенг имкониятлар
14. Янги фаолият турлари билан танишиш
имконияти
15. Танишувлар
Салбий (Россиялик тадқиқотчилар
хулосалари)
Тухмат қилиш, ёлғон ахборот тарқатиш
имкониятининг осонлиги
Тарғибот, манипулив технологияларнинг
мавжудлиги
Маданиятлар тўқнашуви ва виртуал
зиддиятлар келтириб чиқаришга мойиллиги
Жамоатчилик фикрига салбий таъсир
кўрсатиш имкониятининг мавжудлиги
Анъанавий ижтимоий алоқанинг йўқолиб
бориши, ижтимоий бегоналашув учун имкон
яратиши
Истеъмолчи танловига таъсир этиш, тармоқ
мониторигининг фақат бир ёқлама эканлиги
Субмаданият, девиация учун асосий макон
эканлиги
Ахборотларни манбасини текширилмаслиги
фейк ахборотларни кўпайиши
Ахборот-психологик
таъсир
ўтказиш
имкониятининг кенглиги
Фирбгарлик, товламачилик ва бошқа
жиноятлар учун восита сифатида қўлланиши
Манфаатлар тўқнашуви юзасидан “қоралаш”
технологияларни қўллаш имкониятининг
осонлиги
Муаммоларни фақат маълум ижтимоий
қатлам нуқтаи-назаридан таҳлил этилиши
Контркультуранинг ривожланиши
Классик фаолият турларнинг асосий
талабларни ўзгаришига таъсири
Ижтимоий алоқаларнинг ишончсизлиги
ХУЛОСА
Умуман олганда, ижтимоий тармоқлар оммавий ахборот воситалари жамиятнинг
ажралмас қисмига айланди. Жамият ҳаётининг виртуаллашуви ёш авлоднинг маънавийпсихологик ҳолатига ёшларнинг оила қуриши ва оилавий муносабатларига таъсир кўрсатади.
Шунингдек, деярли барча давлатларда жамият ҳаётининг виртуаллашуви натижасида бир
қанча анъанавий ижтимоий муносабатларнинг шакли ва хусусияти ўзгариб бормоқда.
Хусусан, оилавий муносабатларда виртуал ҳаёт тарзи кириб келиши билан анъанавий
шаклдаги муносабатларнинг турмуш тарзидаги улуши камайиб бориши эҳтимолий виртуал
инқирозни юзага келишига сабаб бўлади. Шу жиҳатдан олиб қараганда ижтимоий медиа
жамиятдаги ижтимоий алоқалар муҳим инструменти сифатида ривожланиб бормоқда.
Замонавий ахборот-коммуникация воситаларининг технологик имкониятлари
ижтимоий медиа орқали ахборот-психологик таъсир натижадорлигини янада ошишига,
ижтимоий-сиёсий жараёнларга таъсир қилиш қилиш даражасининг ортишига олиб келади.
Ахборот-психологик таъсир ўтказувчи субъектлар ўз мақсадлари ёки буюртмачининг
47
№4 | 2021
кўрсатмалари асосида манипулятив технологиялар ва тарғибот усулларини қўллаши ёшларнинг
онги ва тафаккурини эгаллаш орқали уларнинг хатти-ҳаракатларини бошқаришнинг муҳим
воситасига айланди. Юқоридаги ҳолатларни олдини олиш учун ёшларнинг ахборот олиш ва
ундан фойдаланиш маданиятини ошириш, таҳдидларга нисбатан иммунитетни
шакллантириш, ахборотларни таққослаш, ишончлилик даражасини таҳлил қилиш, сўнгра
хулоса чиқариш тавсия этилади.
Жамият ҳаётининг виртуаллашуви ёш авлоднинг маънавий-психологик ҳолатига
ёшларнинг оила қуриши ва оилавий муносабатларига таъсир кўрсатади. Шунингдек, деярли
барча давлатларда жамият ҳаётининг виртуаллашуви натижасида бир қанча анъанавий
ижтимоий муносабатларнинг шакли ва хусусияти ўзгариб бормоқда. Хусусан, оилавий
муносабатларда виртуал ҳаёт тарзи кириб келиши билан анъанавий шаклдаги
муносабатларнинг турмуш тарзидаги улуши камайиб бориши кузатилмоқда.
Ижтимоий тармоқ ва мессенжерлардан фаол фойдаланиш оилавий муносабатларда
зиддият келтириб чиқариши, эр-хотин ўртасидаги ишончнинг йўқолиши (оилавий ажримларга
шароит яратувчи биринчи босқич) ҳамда оилавий ички масалаларга бошқа виртуал оламдаги
шахсларни аралашиши оила институтидаги қадриятларнинг емирилишига олиб келиши
мумкин. Бу, ўз навбатида, оила муҳитида эҳтимолий виртуал инқирозни юзага келишига сабаб
бўлади.
Иқтибослар | Сноски | References:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор
йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини келгусида амалга ошириш чора-тадбирлари
тўғрисида № ПФ-4947-сонли Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармойиши
Jonathan Obar, Steven Wildman. Social Media Definition and the Governance Challenge - An
Introduction to the Special Issue. - Rochester, NY: Social Science Research Network, 2015-0722. - № ID 2663153.
Кастельс М. Галактика Интернет: Размышления об Интернете, бизнесе и обществе.
Екатеринбург, 2004
Коллинз Р. Социология философий. Глобальная теория интеллектуального изменения.
Новосибирск, 2002.
Granovetter M. Social Structure and Network Analysis. Cambridge, 1982.
О’Рейли Т. Что такое Веб 2.0 // Компьютерра. 2005. № 37 (609), № 38 (610). URL: http://
offline.computerra.ru/2005/609/233483/ и http://offl ine.computerra.ru/2005/610/234291
Ron J. Social Media Marketing 101. Part 1. URL: http://searchenginewatch. com/3632809
Ron J. Social Media Marketing 101. Part 1. URL: http://searchenginewatch .com/3632809
Safk o L., Brake D. K. Th e social media bible: tactics, tools, and strategies for business success.
Hoboken, N. J.: John Wiley & Sons, 2009. XVIII, 821 p.
48
№4 | 2021
Каримова Наргиза Ядгаровна,
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон
Миллий университети таянч докторанти
ЁШ ОИЛАЛАР СОЦИОЛОГИК ТАДҚИҚОТ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА
For citation: Nargiza Karimova Edgarovna, YOUNG FAMILIES AS AN OBJECT OF
SOCIOLOGICAL RESEARCH. Journal of Social Studies. 2021, vol. 4, issue 4, pp.
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2021-4-6
АННОТАЦИЯ
Мақолада ёш оилалар социологик тадқиқот предмети сифатида ўрганилган бўлиб,
муаллиф ёш оила тушунчасини очиб берган ва ёш оиланинг белгиларини турли олимлар
мисолида келтирган. Шунингдек, мақолада оиланинг турли хил функциялари таҳлил
қилинган. Ҳозирги кунда дунёнинг кўпгина давлатларида ёшларга, айниқса, ёш оилаларга
эътибор кучайиб бормоқда. Айниқса, Ўзбекистон республикасида ёшларга нисбатан эътибор
давлат сиёсати даражасига олиб чиқилди. Социологик тадқиқот натижалари шуни
кўрсатадики, ёшлар зиммасидаги вазифалар ниҳоятда улуғ ва бунда меҳнатга нисбатан
инновацион ёндашув масалани ҳал қилувчи кучидир. Шундай экан, оила, боғча, мактаб, ўрта
махсус таълим ва олий таълим даргоҳларининг замонавий тарзда қайта ислоҳ қилиниши ва
қурилиши тақозо этилади. Бугун ёшларга бўлган эътибор умумхалқ иши сифатида қарилиши
керак. Шундан келиб чиқиб, муаллиф ушбу мақолада баъзи бир тадқиқот натижаларини
келтириш билан бирга, келгусида барқарор ёш оилаларни ташкил қилишнинг назарий ва
амалий чораларини кўрсатиб ўтган. Шу билан бирга, бугунги кунда ёш оилалар
барқарорлигини таъминлашнинг таклиф ва тавсиялари ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар: ёш оила, эр-хотинлар, турлар, белгилар, ёш даражаси, тадқиқот,
фарзанд, таълим-тарбия, қадриятлар.
Каримова Наргиза Ядгаровна,
Докторант (Phd) НациональногоУнверситета
Узбекистана имени Мирзо Улугбека
МОЛОДЫЕ СЕМЬИ КАК ОБЪЕКТ СОЦИОЛОГИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ
АННОТАЦИЯ
В статье молодые семьи исследуются как предмет социологического исследования,
автор разъясняет понятие молодой семьи и приводит характеристики молодой семьи на
примере различных ученых. В статье также анализируются различные функции семьи.
Сегодня во многих странах мира все большее внимание уделяется молодежи, особенно
молодым семьям. Особенно в Республике Узбекистан внимание к молодежи поднято до
49
№4 | 2021
уровня государственной политики. Результаты социологических исследований показывают,
что ответственность молодых людей огромна, а новаторский подход к труду является
решающей силой. Следовательно, необходимы современные реформы и строительство семьи,
детского сада, школы, среднего специального образования и высших учебных заведений.
Внимание к молодежи сегодня следует рассматривать как общенациональное дело. Поэтому в
данной статье автор представляет некоторые результаты исследований, а также теоретические
и практические меры по организации устойчивых молодых семей в будущем. В то же время
были разработаны предложения и рекомендации по обеспечению устойчивости молодых
семей сегодня.
Ключевые слова: молодая семья, супруги, виды, признаки, возрастной уровень,
исследование, ребенок, образование-воспитание, ценности.
Nargiza Karimova Edgarovna,
Doctoral Student (Phd) of The National University
of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek
YOUNG FAMILIES AS AN OBJECT OF SOCIOLOGICAL RESEARCH
ANNOTATION
In the article, young families are studied as a subject of sociological research, the author
explains the concept of a young family and gives the characteristics of a young family using the
example of various scientists. The article also analyzes the various functions of the family. Today, in
many countries of the world, more and more attention is paid to young people, especially young
families. Especially in the Republic of Uzbekistan, attention to youth has been raised to the level of
state policy. The results of sociological research show that the responsibility of young people is
enormous, and an innovative approach to work is a decisive force. Consequently, modern reforms
and construction of families, kindergartens, schools, secondary specialized education and higher
educational institutions are needed. Attention to young people today should be seen as a nationwide
affair. Therefore, in this article, the author presents some research results, as well as theoretical and
practical measures for organizing sustainable young families in the future. At the same time,
proposals and recommendations were developed to ensure the resilience of young families today.
Key words: young family, spouses, types, signs, age level, research, child, educationupbringing, values.
Оила барча ижтимоий институтларнинг асоси бўлиб, оила тараққиёти ҳақида
гапирганда, бутун жамият тараққиётини назарда тутамиз. Айнан оилада инсон ижтимоий
ролларни ўрганади, таълим асослари ва хулқ-атвор кўникмаларига эга бўлади. Оиланинг
мустаҳкамлиги унинг ижтимоий институт сифатида барқарорлиги ҳолатидир. Бунга ташқи ва
ички омиллар таъсир қилади. Ташқи омилларга қуйидагилар киради: ижтимоий-иқтисодий
муҳит, оиланинг ижтимоий ҳолати. Ички омилларга эса: оиладаги шахслараро
муносабатларнинг табиати, ролларнинг тақсимланиши, эр-хотинларнинг қадрият
йўналишлари, улар ўртасидаги низолар даражаси киради.
Бир неча ўн йиллар давомида ёш оила кўплаб олимларнинг ўрганиш объекти бўлишига
қарамасдан, унинг умумий қабул қилинган таърифи йўқ. Замонавий социологияда
тадқиқотчилар турли мезонлардан келиб чиқадилар – никоҳ муддати, турмуш қурганларнинг
ёши чегараси ва ҳоказолар. Социологлардан Е.М.Зуйкова ва Н.В.Кузнецоваларнинг фикрига
кўра, ёш оилада ҳар иккаласи ҳам ўттиз ёшга тўлмаган бўлса, биринчи никоҳда бўлган уч
йилгача бўлган оилаларни ўз ичига олиши керак [1, – С.49].
Социолог Т.A.Гурко, М.С.Мацковский билан ҳамкорликда, бир оз бошқача таъриф
беришади, бунда юқоридаги олимларга қараганда, никоҳ муддати мезони сезиларли даражада
ўзгаради – 5 йил, чунки одатда бу вақтга келиб, эр-хотинлар камида битта фарзандли бўлиши
ва оилани шакллантириш босқичларидан бири тугаган давридир [2, – С.221].
50
№4 | 2021
В.В.Тихомированинг фикрича, ёш оилалар – эр-хотинлардан бири 30 ёшга тўлмаган,
шунингдек, тўлиқ бўлмаган оилалар никоҳдан кейинги дастлабки уч йил ичида (болалар
туғилган тақдирда – никоҳ муддатини чекламаган ҳолда) онаси ёки отаси 30 ёшга тўлмаган
болалари бўлган оилалардир [3, – С.118].
Ўзбек олимаси В.Каримова эса ёш оила деб, аввало, эр ва хотиннинг иккаласи ҳам 30
ёшдан ошмаган ёки оилавий турмуш куриш тажрибаси 10 йилдан ошмаган ёшлар оиласи
назарда тутилади, деб таъриф берадилар [4, – Б.74].
Биринчи ёндашув, яъни эр ва хотиннинг паспорт ёшини инобатга олиб, оилага мақом
бериш тўғрироқ бўлиб, қачон турмуш қурганлигидан қатъий назар, албатта, шу муддат
орасида ҳали йигит ҳам қиз ҳам том маънода катта меҳнат стажига эга бўлмайди, ва кўп
ҳолларда аёл-она айнан шу даврда фарзандли бўлиб, уй бекаси бўлиб ўтириб қолиши эҳтимоли
катта. Агар иккинчи ёндашув бўйича ёш оилани оилада яшаш муддатига кўра
табақалаштирилса, унда у ёки бу жамиятда никоҳ ёшининг ўртача кўрсаткичи ортиб ёки
камайиб боришини назарда тутиш лозим. Чунки, айрим давлатда ва айрим миллий-маданий
муҳитда ёшларни жуда эрта турмуш қуриши рағбатлантирилса, бошқаларида, айниқса, охирги
йилларда аксинча, йигит ва қизларнинг касб-ҳунар орттириш бўйича касбий малакага эришиш
асосий қадрият ҳисобланган шароитларда 30 ёшдан ошган одам энди оила қурган ёки ҳали ҳам
турмуш қурмаган бўлиши ҳам мумкин.
Маълумотларга қараганда, Америка Қўшма Штатлари, Германия каби ривожланган
Европа ва Америка давлатларида, Шарқий Осиёнинг ривожланган мамлакатларида (Япония,
Корея каби) никоҳ ёши йил сайин ортиб, айрим мамлакатларда бу рақам 30 ёшдан ҳам ўтиб
кетмоқда. Жуда эрта турмуш қуриш қанчалик оила ва унинг барқарорлиги билан ижтимоийиқтисодий қийинчиликлар билан боғлиқ бўлса, кеч турмуш қуриш ҳам қатор салбий асоратлар
ва моддий-маънавий қийинчиликлар билан, энг муҳими эр ва хотиннинг саломатлиги ҳолати,
туғилажак зурриёднинг соғлом туғилиши билан боғлиқ муаммоларни келтириб чиқаради.
Юқоридаги барча фикрларга асосланиб, биз ёш оилани никоҳ ёки қариндошлик
муносабатлари билан боғланган, қуйидаги хусусиятларга эга бўлган шахслар гуруҳи, деб
тушунамиз:
- эр-хотинларнинг ёши 30 ёшдан ошмаслиги;
- никоҳнинг давомийлиги беш йилдан ортиқ бўлмаслиги;
- ҳар иккала эр-хотин учун никоҳ биринчи бўлиши;
- эр-хотинларнинг камида битта фарзанди бўлиши.
Ёш оиланинг ижтимоий портрети қуйидаги кўрсаткичлар билан тавсифланади: ёш
оилаларни шакллантиришнинг демографик шартлари, оилавий қадриятлар, функциялар,
никоҳ ва оилавий муносабатлар, репродуктив саломатлик ва репродуктив муносабатлар,
турмуш даражаси; уй-жой шароитлари ва ҳоказо. Биз, улардан баъзиларининг хусусиятларига
батафсил тўхталиб ўтамиз.
Оила, никоҳ, ота-она, қариндошлик, биргаликдаги уй хўжалиги билан боғлиқ бўлган
одамларнинг жамоаси сифатида энг муҳим ижтимоий функцияларни бажаради, уларнинг
асосий қисми генератив (репродуктив), психологик (психотерапевтик), ижтимоий-маданий,
иқтисодий ва иқтисодий-маиший, коммуникатив, гедонистик.
Генератив (репродуктив) функция – инсон наслининг давом этиши зарурати билан
боғлиқ бўлиб, бу нафақат биологик эҳтиёж, балки аҳолини сақлаб қолиш учун катта
ижтимоий-иқтисодий аҳамиятга эгадир. Жамият ҳар бир кейинги авлоднинг ҳеч бўлмаганда
олдинги авлод каби кичик бўлмаслигидан манфаатдор. Бу эҳтиёжни қондиришда ёш
оилаларэнг катта ҳисса қўшадилар. Улар учун бу функцияни устувор, деб тан олиш мумкин
[5].
Шу билан бирга, оила фарзандли бўлишдан манфаатдор ва бугунги кунда бу иқтисодий
эҳтиёж эмас (фарзандлар ота-оналарнинг қариликдаги кафолати), балки ахлоқий ва ҳиссий
эҳтиёждир. Фарзандсиз оила бир жиҳатдан тўлиқ эмас. Фарзандларда ўзини давом эттира
олмаган ота-оналар тушкунлик, бўшлиқ ҳиссини бошдан кечирадилар. Айни пайтда, сўнгги
йилларда фарзандсиз оилалар улушининг ошиш тенденцияси кузатилмоқда [6].
51
№4 | 2021
Фарзандсизликка бўлган муносабат шунчаки мавжуд эмас, балки бу туғиш ёшидаги эрхотинлар орасида, биринчи навбатда, ёш оилаларда тарқалмоқда. Бунинг сабаби, бир
томондан, ўсиб бораётган моддий-иқтисодий қийинчиликлар, болани “ижтимоий ҳашамат”
предметига айлантириш, бошқа томондан, потенциал ота-оналарнинг ўз эркинлигини
чеклашни истамаслиги: таълим, иш, малака ошириш, бўш вақтни ўтказиш, ўз қобилиятларини
рўёбга чиқариш ва ниҳоят, замонавий жамиятни ҳайратга соладиган маънавий ва ахлоқий
инқироз, қадриятлар тизимида-обрўли нарсалар, машина, чиройли уйлар, ҳайвон боқиш,
лекин болага жой йўқ. Шу сабабли, ёш оилалар биринчи фарзанднинг туғилишини
кечиктирадилар ва иккинчи, ҳатто ундан ҳам кўпроқ учинчи боланинг туғилиши баъзан
умуман режалаштирилмайди [7].
Биринчи ва асосий ижтимоий гуруҳ бўлган оила боланинг шахсиятини
шакллантиришга фаол таъсир кўрсатиши билан боғлиқ бўлган асосий ижтимоийлашув
функциясидир. Оилада ота-оналар ва болаларнинг табиий-биологик ва ижтимоий алоқалари
ўзаро боғлиқ бўлиб, улар ривожланишнинг дастлабки босқичида болаларнинг психик
ривожланиши ва бирламчи ижтимоийлашувининг ўзига хос хусусиятларини белгилайди.
Оила умуман боланинг жисмоний, ақлий ва ижтимоий ривожланишига таъсир кўрсатади.
Оиланинг роли болани аста-секин жамиятга киритишдир, шунда унинг ривожланиши
боланинг табиатига ва у туғилган мамлакат маданиятига қараб боради. Болага инсоният
тўплаган ижтимоий тажрибани, ўзи туғилиб ўсган мамлакат маданиятини, унинг ахлоқий
меъёрларини, халқ анъаналарини ўргатиш ота-оналарнинг бевосита вазифасидир.
Психологик (психотерапевтик, рекрацион) функцияси. Оила фаолиятининг психологик
жиҳатлари ҳақида гап кетганда, у институт сифатида эмас, балки ушбу таълимнинг ўзига хос
хусусиятларига эга бўлган кичик гуруҳ сифатида намоён бўлади [8]. Бинобарин, оиланинг
психологик фаолияти фақат шундай шахсий эҳтиёжларга асосланадики, уларни қондириш
оиладан ташқарида мумкин эмас ёки жуда қийин. Ёш оилалар учун оиланинг психологик
вазифаси севги ва ўзаро қизиқишни, ўзаро меҳр-муҳаббат, ўзаро ҳиссий қулайлик
муносабатларига айлантиришдир. Бизнинг фикримизча, психологик функцияга қуйидагилар
киради: интегратив, коммуникатив, шахснинг ижтимоийлашуви, релаксацион (дам олиш), ўзўзини ҳурмат қилишни шакллантириш, ҳиссиётларни шакллантириш ва ўз-ўзини қайта қуриш
[9].
Ижтимоий-маданий функция. Оила психологик ҳамжиҳатлигига хос юқори даража
оиланинг ижтимоий-маданий фаолиятининг асосий мазмуни бўлган болалар ва отаоналарнинг ижтимоийлашуви вазифасининг муваффақиятли бажарилишини таъминлайди.
Иқтисодий функция оиланинг асосий функцияларидан биридир. Тарихан оила доимо
жамиятнинг асосий иқтисодий бирлиги бўлиб келган. Бозор иқтисодиётида фақат оила эмас,
балки уй хўжалиги бир ёки бир неча шахсдан иборат иқтисодий бирлашмадир. У мустақил
қарорлар қабул қилади, ўзини ҳар қандай ишлаб чиқариш омили (кўпинча меҳнат) эгаси
сифатида белгилайди. Оиланинг иқтисодий функциясини амалга оширишга, бир томондан,
ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжлар тизими ва қадриятларга муносабат ва йўналишлар,
жамиятнинг ҳаётий мақсадлари ва идеаллари, бошқа томондан, оила аъзоларининг субъектив
хусусиятлари, оиланинг ижтимоий-иқтисодий муносабатлари, уларнинг мойиллиги, шахсий
хусусиятлари, истеъмолчи эҳтиёжлари, маданий ривожланиш даражаси, миллий ва этник
хусусиятлари таъсир қилади. Инсонни шахс сифатида такрор ишлаб чиқариш, уни оилада
инфантил истеъмолчи сифатида эмас, балки биринчи навбатда ўзига таянадиган ишчи
сифатида тарбиялашни англатади. Бу эса болаларни меҳнатга тайёрлаш, касб-ҳунарга
йўналтириш ва иқтисодий таълим бериш, уларни ўз ҳаётининг эгаси сифатида
шакллантиришни англатади [10].
Коммуникатив (алоқа) функция. Ёш оиладаги мулоқот болалар учун ҳам, ёш ота-оналар
учун ҳам зарурдир. Оила учун, шу жумладан, ёш оила учун муаммо шундаки, унинг аъзолари
оддийгина мулоқот қилмайди, ҳар қандай кундалик масалалар бўйича қисқа сўзлар билан
чекланади ёки жуда кам мулоқот қилади. Мунозара мавзуси эса турли воқеалар бўлиб, бирбирининг ҳис-туйғулари ва фикрлари ҳақида эмас.
52
№4 | 2021
Бизнинг фикримизча, ёш оила учун энг муҳими репродуктив ва тарбиявий
функциялардир. A.Г.Вишневский оиланинг иккита асосий демографик функциясини
ажратади: насл қолдириш ва ҳаётни ҳимоя қилиш. “Оиланинг асосий вазифаси инсон зотининг
давомийлигини таъминлаш учун етарли даражада туғилиш даражасини сақлаб қолишдир.
Оиланинг насл қолдириш функцияларини бажариши туғилган болалар сони, туғилиш
орасидаги вақт оралиғи, шунингдек, туғилган болаларнинг соғлиғи билан тавсифланади.
Муаллифнинг фикрича, ҳаётни муҳофаза қилиш функцияси туғилган болаларнинг
саломатлиги ва ҳаётини сақлашга, оила аъзоларига ғамхўрлик қилишга қаратилган [11].
ХХ асрнинг охири XXI аср бошларида. ёш оилани ўрганишга эътибор кучайди. Ёш
оилаларни турмуш тарзига қараб гуруҳлаштиришга ҳаракат қилинди. Ушбу мезонга кўра,
муваффақиятли ёш оилаларнинг учта асосий тури мавжуд:
Биринчи тури – “анъанавий”. Эр-хотинлар фақат оилавий қадриятларга, ўртача, ҳатто
кўп фарзандли оила бўлишга эътибор беришади. Бундай оилаларда аёл фақат моддий
сабабларга кўра ишлайди. Дам олиши умумий, “ёпиқ” тарзда. Оилада етакчи эркакдир. Эрхотинларнинг дўстлари умумий ва чекланган. Аёл уйдаги вазифаларнинг катта қисмини
бажаради ва фарзандларга қарайди.
Иккинчи тур – “касбий йўналтирилган”. Эр ва хотин биринчи навбатда касбий ютуқлар
ва шахсий ривожланишга эътибор қаратадилар. Эр-хотинларнинг мақсади кичик оила бўлиш.
Фарзандга ғамхўрлик қилиш, уйдаги вазифалар ва мажбуриятлар тенг тақсимланади (агар
иложи бўлса, эр-хотинларнинг ота-оналари ёрдамидан фойдаланилади). Эр-отиннинг бўш
вақтлари очиқ ёки ёпиқ, биргаликда ва алоҳида бўлиши мумкин, аммо бўш вақтнинг асосий
қисми касбий қизиқишларга ажратилади. Етакчилик тури демократик: вазиятга кўра, бирга
ёки алоҳида.
Учинчи тур – “бўш вақтга йўналтирилган”. Ёш эр-хотин, асосан, ўйин-кулгига эътибор
беришади, улар бўш вақтларини биргаликда ва алоҳида ўтказадилар. Эр ва хотиннинг ўзаро
дўстлари ва ҳар бири ўзига хос дўстлари бор. Репродуктив мақсадлари бир ёки иккита
фарзандли бўлиш. Болага қараш, уйдаги вазифалар ва мажбуриятлар тенг тақсимланади. Эр ва
хотин учун касбий ишлаш фақат моддий ёрдам воситасидир. Оилада етакчилик ҳам авторитар,
ҳам демократик бўлиши мумкин [12].
Бошқа турдаги ёш оилалар ҳам алоҳида ажралиб туради:
Фаровонлик даражаси бўйича:
 маргинал (ўта паст даромадлар, спиртли ичимликлар ёки гиёҳванд моддаларни
истеъмол қилишнинг энг юқори даражаси, жуда ёмон уй-жой шароитлари ёки уларнинг
йўқлиги). Маргинал оилалар фарзандларининг туғилишини назорат қилмайдилар. Улар
фарзандлар эҳтиёжи учун эмас, балки ўз эҳтиёжлари учун ишлатадиган нафақа ва
имтиёзларни олиш учун атайлаб туғиб, камбағалликка, тиланчиликка ва бошқа ноқонуний
хатти-ҳаракатларга маҳкум этадилар.
 инқирозли (қашшоқлик чегарасидан паст, никоҳ ва жисмоний омон қолишнинг
жиддий муаммолари). Инқирозга учраган, ташқи ёки ички инқирозни бошдан кечираётган
оила (оила таркибининг ўзгариши, болаларнинг катта бўлиши, ажрашиш, касаллик, оила
аъзоларидан бирининг вафоти, ишсизлик, уй-жойининг, ҳужжатларининг, яшаш
шароитларининг йўқлиги ва бошқалар).
 фаровон (турмуш даражаси ўртача даражадан бир оз юқори, улар ўзларининг барча
муаммоларини мустақил равишда ҳал қила оладилар) Эр-хотинлар бир-бирига ва болаларга
нисбатан ўзаро мажбуриятлари ихтиёрий ва сифатли бажариладиган, ахлоқий асослари ва
умуман олганда, жамиятнинг тан олинган қадриятлари сақланиб қолган, уларда минимал
мажбурлаш билан муносабатлар тизими сақланган [13].
Кўпгина маҳаллий ва хорижий олимлар томонидан оилавий ҳаётнинг биринчи йиллари
инқироз терминологиясида аниқланган, уларнинг манбалари ушбу босқичнинг вазифаларида
кўрсатилган. Ёш оиланинг психологик портретини тавсифлаб, муаллифлар муносабатларнинг
ушбу босқичининг қуйидаги хусусиятларини (вазифалари) ажратиб кўрсатишади: эрхотинларнинг янги ҳаёт шароитларига ва ролларига мослашиши; шеригининг хусусиятларига
53
№4 | 2021
психологик ва жинсий мослашиш; оилавий қадриятларни уйғунлаштириш; уй-жой
муаммоларини ҳал қилиш ва умумий мулкни сотиб олиш; қариндошлар билан
муносабатларни ўрнатиш; ҳиссий ва руҳий ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш; оила роллари ва
мажбуриятларини уйғун тақсимлаш; оила иерархиясининг тузилишини аниқлаш; молиявий ва
маиший муаммоларни ҳал қилиш; оила ичидаги ва оиладан ташқари муносабатларни тартибга
солувчи шартномаларни ишлаб чиқиш; оптимал психологик масофани ўрнатиш;
ҳамкорликнинг мақбул шаклларини ишлаб чиқиш; боланинг туғилиши учун шароит яратиш
[14].
Шундай қилиб, ёшларнинг турли хил турмуш даражаси таъсири остида, асосан,
фарзандларга бўлган бир хил эҳтиёж ёшларнинг турли репродуктив режаларида ифодаланиши
мумкин. Айнан шу тенденцияни социологик тадқиқотлар аниқлайди.
Тадқиқотимизда фуқароларнинг замонавий ёш оила ҳақидаги фикрларини аниқлаш
вазифалардан бири эди. Ўтказилган социологик тадқиқотдан маълум бўлдики,
респондентларнинг ярмидан кўпи олий маълумотга (61%), респондентларнинг учдан бир
қисми ўрта махсус маълумотга (38%) ва 2% ўрта маълумотга эга ёшлардан иборат экан [15].
Ҳозирги вақтда жамиятда оилага нисбатан парадоксал манзара юзага келмоқда. Бир
томондан, кўплаб тадқиқотлар натижалари шуни кўрсатадики, оила замонавий инсонларнинг
энг муҳим ҳаётий қадриятларидан бири бўлиб, масалан, қизиқарли иш, моддий фаровонлик ва
касбий фаолиятдаги муваффақиятдан кўра муҳимроқдир. Бошқа томондан, оила замонавий
инсонлар учун ҳаётнинг энг ишламайдиган, инқирозли соҳаларидан биридир. Бу
никоҳларнинг беқарорлиги, оилада мулоқотнинг тартибсизлиги ва болаларнинг
ижтиомийлашуви, нуклеарлик ва кам фарзандликда намоён бўлади [16].
Аввало, респондентларнинг ҳозирги даврда ёшларнинг муҳим ҳаётий қадриятлари
ҳақидаги фикрлари билан қизиқдик (1-жадвал).
1-жадвал
Бугунги кунда ёшлар учун муҳим ҳаётий қадриятлар
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Ҳаётий қадриятлар
Моддий фаровонлик
Қизиқарли иш топиш
Оила
Ўзини намоён этиш
Жамиятдаги ижтимоий мақом
Шахсий эркинлик
Саломатлик
Бўш вақт
Жамиятда тан олиниши
Барқарорлик
Тартиб-қоида
Фоизда %
63
43
38
34
31
29
23
19
8
8
2
* Бу ерда ва кейинги натижаларда миқдори 100% дан ошиб кетади, чунки бир респондент бир вақтнинг
ўзида бир нечта жавоб бериши мумкин.
Респондентлардан оила улар учун нимани англатиши ҳақида ҳам сўрадик ва қуйидаги
жавобларни олдик (2-жадвал):
2-жадвал
“Оила” респондентлар учун нимани англатиши
№
1.
2.
3.
Ёшлар томонидан “оила” тушунчасининг таърифи
Эри (хотини) га меҳр кўрсатиш
Наслни давом эттириш
Фарзандларга меҳр бериш
54
Фоизда %
65
58
49
№4 | 2021
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Ташқи дунёнинг руҳий зарбалари таъсиридан “бошпана”
Ўзини-ўзи англаш йўлидаги тўсиқ
Дўстлар билан мулоқотга тўсиқ
Ўзини-ўзи англаш ва ўзини намоён этиш учун макон
Барча нарсада дахмаза
Доимий жанжаллар макони
Зўравонликнинг намоён бўлиши
Бошқа
24
22
15
14
6
5
2
1
* Бу ерда ва кейинги натижаларда миқдори 100% дан ошиб кетади, чунки бир респондент бир вақтнинг
ўзида бир нечта жавоб бериши мумкин.
Жавоблардан кўринадики, оила, деганда асосан кўпчилик ёшлар (65%) эр-хотиннинг
бир-бирига меҳр кўрсатишини тушунар эканлар. 58% респондентлар эса оиланинг наслни
давом эттириш функциясини илгари сурганлар. Шунингдек, фарзандларга меҳр бериш – 49%,
ташқи дунёнинг руҳий зарбалари таъсиридан “бошпана”
деганлар –24%, ўзини-ўзи
англаш йўлидаги тўсиқ, деб ўйловчилар – 22%, дўстлар билан мулоқотга тўсиқ бўлишини –
15%, ўзини-ўзи англаш ва ўзини намоён этиш учун макон эканлигини – 14 % респондентлар
таъкидлаганлар, ҳаттоки, барча нарсада дахмаза – 6%, зўравонликнинг намоён бўлиши – 2%
ҳамда доимий жанжаллар макони – 5% деганлар ҳам бўлди.
Ҳеч қандай мажбурият юкланмайдиган эркин муносабатларнинг “оммавий маданияти”
нинг агрессив тарғиботига қарамай, никоҳ ёшидаги ёшларнинг каттагина қисми “консерватив”
қарашларга амал қилар экан. Тадқиқот натижаларига кўра, ёш респондентларнинг ярмидан
кўпи (67%) – асосий ҳаётий қадриятлар орасида “оила” ни, 59-57% – “саломатлик” ни, 25% –
“болалар” ни қайд этишди. “Ҳаётдаги муваффақият”, “эркинлик ва мустақиллик”, “юқори
даражадаги моддий аҳвол”, “ҳурмат ва иззат”, “мазмунли ҳордиқ” 25% респондентга, айниқса,
аҳамиятли экан.
Афсуски, оила қадрияти доирасида фарзандларнинг қадр-қиммати юқори эмас ва кекса
авлоддан ёш авлодга ўтиш билан пасайиш тенденциясига эга. Ёшларнинг аксарияти – қарийб
70 фоизи – икки фарзанд, 18 фоизи – уч ва ундан ортиқ, 11 фоизи – бир фарзанд, 1 фоизи –
фарзандсиз бўлишни хоҳлашар экан.
Оилавий ҳаёт сифати ва ёш оилаларнинг яшаш муддати, албатта, ёш оиланинг яшаш
жойига боғлиқ. Биз респондентлардан ёш оила қаерда яшаши кераклигини аниқлашга қарор
қилдик (1-расм). Тадқиқот шуни кўрсатдики, респондентларнинг кўпчилиги, аниқроғи 75
фоизи ёш оила ота-онасидан алоҳида яшаши керак, деб ҳисоблар экан.
25%
Ота-онасидан алоҳида
Ота-оанси билан бирга
75%
1-расм. Ёш оиланинг истаган яшаш жойи
Ҳар бир ёш оила ўз ҳаёт йўлини бошлайди, муносабатларни ўрнатади. Ҳаётнинг
биринчи йилларида эр-хотинлар ўртасидаги муносабатлар, оилавий анъаналар шаклланади.
Албатта, янги турмуш қурганлар ўзларини эркин ҳис қилишлари учун алоҳида яшашни
55
№4 | 2021
хоҳлашади. Психологик даражада, муносабатларни аниқлаштиришни талаб қиладиган
вазиятлар юзага келганда, уларнинг аралашмаслигига ва оила аъзоларидан бирининг
томонини олишига ишонч ҳосил қилиши мумкин. Ота-онасидан алоҳида яшашни бошлаган
ёшлар, яқинлари учун масъулият ҳиссини ҳис қиладилар, ўзларининг оилавий бюджетини
шакллантиришга ҳаракат қиладилар, мавжуд вазиятни тўғри баҳолайдилар ва биринчи
имкониятда яқин қариндошларидан ёрдам сўрамайдилар.
Ёш оилани қуриш, иккала эр-хотиннинг ота-оналари билан илиқ ва дўстона
муносабатларни ўрнатиш, ўзига алоҳида яшаш жойини сотиб олишни режалаштиришдан
бошланиши керак.
1-расмда кўриб турганимиздек, респондентларнинг 25% ёш оила эрининг ота-онаси
билан яшаши керак, деб ҳисоблайди. Агар ёш оилада уй сотиб олиш ёки ижарага олиш
имконияти бўлмаса, эрининг ота-онаси билан бирга яшаш ўз яшаш жойини сотиб олиш учун
етарли маблағни тежашга ёрдам беради ва бўш вақт ҳам кўпроқ бўлади.
Шундай қилиб, хулоса қилиб айтишимиз мумкинки, респондентларнинг фикрига кўра,
ёшлар орасида оила ҳаётий қадрият сифатида ёшларнинг ҳаётий қадриятлари тизимида 3ўринни эгаллайди. 2-ўринни ёшларда оила қадрияти эгаллаган. Моддий фаровонлик ва
қизиқарли иш асосий қадриятлардир. Шаҳарликларнинг фикрича, ёшлар учун оила – бу
турмуш ўртоғига, авлодга, фарзандларга бўлган муҳаббатдир.
Респондентларнинг аксарияти ёшлар бир-бирини тўлиқ билиб олиши учун никоҳдан
олдин кўпроқ мулоқот қилиши, синаши керак, деб ҳисоблайди. Никоҳдан олдин ёшларнинг
биргаликда учрашиб юриш муддати олти ойдан 1йилгача бўлиши керак, лекин кўп эмас, деб
ҳисоблашар экан. Ёш эр-хотинлар улғайиши, нафақат ўзи, балки оиласи учун ҳам масъулиятни
ўрганиши учун ота-онасидан алоҳида яшаши керак, деб ҳисоблашар экан.
Ҳозирги кунда дунёнинг кўпгина давлатларида ёшларга, айниқса, ёш оилаларга
эътибор кучайиб бормоқда. Айниқса, Ўзбекистон республикасида ёшларга нисбатан эътибор
давлат сиёсати даражасига олиб чиқилди. Ёшларни замон руҳида тарбиялаш учун бир нечта
йирик ва ўрта ташкилотлар тузилди. Масалан, “Ёшлар иттифоқи” ташкилоти, “Ёшлар ишлари
агентлиги”, “Ёшлар академияси” ва бир қанча ёшлар институтлари ташкил этилди. Ундан
ташқари ёшларга замонавий таълим бериш учун Мактабгача таълим вазирлиги фаолият юрита
бошлади ва ўрта мактаб ва ўрта махсус таълими соҳасида жуда катта ислоҳотлар олиб борилди
ва давом этмоқда.
Вазирлар Маҳкамасининг «Ўзбекистонда ёшларга оид давлат сиёсатини 2025 йилгача
ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги қарори қабул қилинди. Концепция
БМТнинг «Ёшлар–2030» стратегиясида белгиланган «Ёшлар манфаатларини кўзлаб, улар
билан ишлаш» бош тамойилига асосланади. Ҳужжат билан Концепцияни 2021-2022 йилларда
амалга ошириш бўйича «йўл харитаси» тасдиқланди. Концепция 2023 йилдан бошлаб ҳар йили
тасдиқланадиган тегишли «йўл хариталари» асосида босқичма-босқич амалга оширилади [17].
Айниқса, олий таълим тизимида ёшларнинг сони йилдан йилга кўпайиб бормоқда ва олий
таълимдаги ёшларга эътибор кучаймоқда. Олиб борилаётган ислоҳотлар ва янгидан янги
ёшлар учун ташкил этилаётган барча ислоҳотлар ёш авлодларнинг нафақат бугунги, балки,
келажагини ўйлаб амалга оширилмоқда.
Шунга қарамасдан, ёш оилаларда қурилаётган никоҳларнинг учдан бир қисми, баъзи
ҳудудларда эса ундан ҳам кўпроғи таназзулга учрамоқда. Натижада, ўнлаб, юзлаб ёш болалар
етим бўлиб, аёллар эса бева, эркаклар эса ғариб бўлиб қолмоқда. Социологлар томонидан
ўтказилаётган тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаким, оила муаммоси нафақат дунёда, балки
бизнинг Ўзбекистонимизда ҳам ўта долзарб масала бўлиб қолмоқдадир. Ҳар бир тузилган ёш
оила бу – давлатимизнинг бир кичик парчаси ҳисобланади ва барча оилалардан эса жамият
ташкил топади, деб қаралса, оилаларнинг жамиятдаги ўрни қанчалик кучли эканлиги намоён
бўлади. Тажрибалар шуни кўрсатмоқдаки, барча нарсаларнинг боши оиладан бошланади,
оилада янги инсон дунёга келади ва уларнинг ижтимоий-иқтисодий таъминоти, маънавият
даражаси ва келажаги ҳам, асосан, оилада пайдо бўлади.
56
№4 | 2021
Ҳар бир ёш инсон учун оилада барпо этилган асос унинг келажагини белгилайди ва
жамиятимизнинг келажаги шундай равишда шаклланади. Бас шундай экан, шахсан
Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг жуда катта ҳатти-ҳаракатлари билан, фармонлари ва
қарорлари [18] билан ёшлар оиласининг келажак биноси замон талаби даражасида барпо
этилмоқда. Бугунги кунда ҳар бир ёш ўғил-қизга бўлаётган эътибор бирор вақт ва давлатда юз
берган эмас. Давлатимизнинг бу сиёсати орқали, яқин 5-10 йиллар ичида ёшлар замон талаби
даражасида таълим-тарбия оладилар ва уларнинг қураётган оилалари ҳам мустаҳкам оилага
айланиши аниқдир. Ёшлар қанчалик чуқур ва мустаҳкам билимга эга бўлсалар, уларнинг
даромади ҳам худди шундай ўсиб боради. Бугунги кунда Ўзбекистонда жон бошига
олинаётган даромад ҳеч кимни қувонтирмайди ва қониқтирмайди. Бу соҳада биз анчагина
орқада эканлигимиз, барчага маълум. Лекин, ёшларга берилаётган жуда катта эътибор
туфайли, биз барча тўсиқларни енгиб ўтамиз, албатта.
Давлатимиз олдига қўйган дастурларни амалга оширишда ёшларнинг вазифаси жуда
каттадир. Ҳозирги ёшларимизнинг кўпчилиги бунга тушуниб етдилар ва ўзларининг меҳнат
фаолиятларини, унумдорликларини ошириш борасида тинмай меҳнат қилмоқдалар. Барча
кўрилаётган давлатимиз томонидан чора-тадбирлар орқали халқимизнинг даромади 2030
йилларга бориб, камида 5-6 марта ошиши кутилмоқда. Буни нафақат халқимиз, балки, дунё
жамоатчилиги ҳам кўриб турибди. Бугун ёшлардаги оила бузилишининг кўпчилиги ҳам
моддий даромади туфайли юз бермоқда. Социологик тадқиқот натижалари шуни кўрсатадики,
ёшлар зиммасидаги вазифалар ниҳоятда улуғ ва бунда меҳнатга нисбатан инновацион
ёндашув масалани ҳал қилувчи кучидир. Шундай экан, оила, боғча, мактаб, ўрта махсус
таълим ва олий таълим даргоҳларининг замонавий тарзда қайта ислоҳ қилиниши ва қурилиши
тақозо этилади. Бугун ёшларга бўлган эътибор умумхалқ иши сифатида қаралиши ўта
муҳимдир.
Ёш оилани мустаҳкамлаш борасида жуда кўп ишлар қилинмоғи зарур, деб ҳисоблаб,
қуйидаги таклиф-тавсиялар ишлаб чиқилди:
1. Оилада соғлом авлодни дунёга келтириш зарурияти каттадир.
2. Оилада фарзандга ақл, одоб-ахлоқ, дунёвий ва диний илмлар асосларини ўргатиш зарур.
3. Фарзандларга мустақил илм олиш, ҳунар ўрганиш ва ўзликни ривожлантиришга шароит
яратиб бериш лозим.
4. Ҳар бир ўғил-қизни келажакда қуриладиган оилага ҳар жиҳатдан тайёрлаб бориш зарур.
5. Боғча ва мактабларда ҳам ёшларга, биринчи навбатда, ўз она тилини, миллий қадриятларига
ҳурматни чуқур ўргатиш ва уларда миллий ғурур руҳини шакллантириш зарур.
6. Ўқувчи-ёшларни ижодий меҳнатга ўргатиш, уларга адабиёт ва тарих соҳасида кучли
илмларбериш лозим.
7. Ёшларнинг маънавий қиёфасини мустаҳкамлаш ва уларда Ватанга ҳамда миллатга бўлган
садоқатни шакллантириш зарур.
8. Ёшларга динимизнинг энг зарур билимларини ўргатиш ва уларда иймон-эътиқодни
кучайтириш керак.
9. Ёшларимиз онгида ва шуурида оиланинг муқаддас эканлигини шакллантириш ва келажак
авлодга бўлган ҳурматни кучайтриш зарур.
Хулоса қилиб айтганда, республикамизда оила институтини янада мустаҳкамлаш ва
ривожлантиришга, ёш оилаларни моддий кўмаклашишга, пировардида оиланинг
фаровонлигини таъминлашга доимий эътибор қаратиб, давлатимизнинг дастурий мақсад ва
вазифаларини амалга ошириш, аҳолини, жумладан, ёш оилаларни ижтимоий ҳимоя қилиш ўта
муҳим масаладир.
Иқтибослар | Сноски | References:
1.
Зуйкова Е.М., Кузнецова Н.В. Молодожены: несбывшиеся мечты. – М: Инфра-М, 2014.
– С.49.
57
№4 | 2021
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Гурко Т.А., Мацковский М.С. Родительство в изменяющихся социальных условиях. – М:
ЭКСМО-ПРЕСС, 2017. – С. 221.
Тихомирова В.В. Социальное самочувствие и ценностные ориентации молодой семьи //
Социол.исслед. 2010. №1. – С.118.
Оила психологияси // Дарслик. Педагогика олийгохдари талабалари учун // Муаллиф:
Каримова В.М. – Тошкент: “Fan va texnologiya”, 2008. – Б.74.
Семья как социальная система [Электронный ресурс]: Sociology Deep. Режим доступа:
http://www.sociologydeep.ru/
Функции молодой семьи [Электронный ресурс]: Век Психологии. Режим доступа:
www.psyage.ru/agps-562-1.
Молодая семья: проблемы и перспективы социальной поддержки: монография [Текст] /
Под общей ред. Е.В. Жижко и С.Д.Чигановой Красноярск: РУМЦ ЮО, 2005. – 300 с.
Молодая семья: проблемы и трудности [Электронный ресурс]: Мир знаний. Режим
доступа: http://mirznanii.com/info/molodaya-semya-problemy-i-trudnosti.
Карцева Л.В. Социально-психологические функции современной семьи [Электронный
ресурс]: Научная электронная библиотека «Киберленинка». Режим доступа:
http://cyberleninka.ru/article/n/sotsialno-psihologicheskie-funktsii-sovremennoy-semi
Семья как социальная система [Электронный ресурс]: SociologyDeep. Режим доступа:
www.sociologydeep.ru.
Сокольский А.Э. Основные функции молодой семьи в современных исследованиях
[Электронный ресурс]: Научная электронная библиотека «Киберленинка». Режим
доступа: http://cyberleninka.ru/article/n/osnovnye-funktsii-molodoy-semi-v-sovremennyhissledovaniyah.
Евграфова Ю.А. Ценности современной молодежи и установка на семью и деторождение
[Электронный ресурс]: Режим доступа: http://cyberleninka.ru/article/n/tsennostisovremennoy-molodezhi-i-ustanovki-na-semyu-i-detorozhdenie.
Жижко Е.В. Молодая семья: проблемы и перспективы социальной поддержки:
Монография [Текст] / Жижко Е.В., Чиганова С.Д. – Красноярск: РУМЦ ЮО, 2005. – 300
с.
Харчев А.Г., Мацковский М.Г. Современная семья и её проблемы: Учеб. Пособие. – М.,
2012. – 217 с.
Онлайн тарзда муаллиф томонидан Тошкент шаҳрида ўтказилган социологик тадқиқот
натижалари. Тадқиқотда 200 та респондент қатнашган.
Шишкова С.Ю. Духовные ценности современной молодой семьи [Электронный ресурс]:
Режим доступа: www.b17.ru/article/14530.
https://kun.uz/news/2021/01/29/yoshlarga-oid-davlat-siyosati-konsepsiyasi-tasdiqlandi.
https://ssv.uz/uz/menu/ukazy-postanovlenija-i-rasporjazhenija-prezidenta-
58
№4 | 2021
Sultonova Lola Batirovna
Toshkent Farmatsevtika instituti katta o‘qituvchisi
Kamalova Dilorom Olimjonqizi
Toshkent Farmatsevtika instituti katta o‘qituvchisi
e-mail: kamalovadilorom8@gmail.com
BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNING PEDAGOGIK MADANIYATI RIVOJLANISHIDA
SHAFFOFLIK TAMOYILIGA ASOSLANGAN BAHOLASH KO‘NIKMASIGA EGA
BO‘LISHNING O‘ZIGA HOS AHAMIYATI
For citation: Sultonova L.B., Kamalova D.O. The importance of the name of evaluation skills based
on the principle of transparency in the development of pedagogical culture in future teachers. Journal
of Social Studies. 2021, vol. 4, issue 4, pp.
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2021-4-7
ANNOTATSIYA
Bugungi kunda o‘qituvchilarning shaffoflik tamoyiliga asoslangan baholash faoliyatini tashkil
etishdan maqsad, talabalarni nazorat qilish va ularda o‘zlashtirganlarini o‘zlarida baholash
ko‘nikmasini shakillantirishdan iboratdir. Bilimlarni baholash tizimini qayta ko‘rib chiqishning
muhim mezonlari birinchi navbatda, ta'lim sifatini, shuningdek, mutaxassislarni tayyorlash darajasini
oshirishdir chunki talabaning olgan bilim darajasi o‘qituvchiga ob'ektiv tahlil qilish imkonini
beradigan qayta aloqa mexanizmidir. Talabalarni ob'ektiv baholashning muammosi va dolzarbligi
shundaki ba’zida faoliyati natijalari va mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, talabalar bilimini
tayyorlash darajasi juda bo‘rttirilib yuboriladi. Ushbu g‘ayrioddiy hodisa ijtimoiy taqqoslash
nazariyasi bilan bir qatorda sabab-oqibat atributi nazariyasi bilan izohlanadi. Unga ko‘ra bunday
odamning xatti-harakati tabiiydir, lekin kelajakda u o‘zi uchun ham, atrofidagilar uchun ham katta
qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.
Kalitso‘zlar: ECTS, baho, maqsad, o‘qituvchi, madaniyat, ta’lim, tarbiya, o‘quv jarayoni,
pedagogik madaniyat, shakllantirish, yuqori darajada, faoliyat, o‘zlashtirish, bilimdon, o‘quv
faoliyati, pedagogik texnalogiya.
Султонова Лола Батировна.
Старший преподаватель
Ташкентского Фармацевтического института
Камалова Dилором Oлижановна
Старший преподаватель
Ташкентского Фармацевтического института
e-mail: kamalovadilorom8@gmail.com
59
№4 | 2021
ЗНАЧЕНИЕ ИМЕНИЯ НАВЫКОВ ОЦЕНИВАНИЯ НА ОСНОВЕ ПРИНЦИПА
ПРОЗРАЧНОСТИ В РАЗВИТИИ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ У БУДУЩИХ
ПРЕПОДАВАТЕЛЕЙ
АННОТАЦИЯ
Основной целью преподавателя при организации оценивания студентов основанной на
принципе прозрачности состоит в том, чтобы контролировать и формировать у них навыки
самооценки. Важными критериями пересмотра системы оценивания знаний являются в
первую очередь повышение качества образования, а также степени подготовки специалистов,
так как уровень полученных знаний студентом является механизмом обратной связи, которое
позволяет преподавателю объективно анализировать результаты своей деятельности и
устранять имеющиеся недостатки. Проблема и актуальность, объективной оценки у студентов,
заключается в том, что, уровень подготовки знаний учащихся иногда сильно
преувеличиваются. Это необычное явление объясняется теорией социального сравнения, а
также теорией каузальной атрибуции, согласно которым такое поведение человека
закономерно, но оно чревато большими осложнениями в дальнейшем, как для него самого, так
и для окружающих.
Ключевые слова: ECTS, оценка, студент, принцип, прозрачности, объективность, цель,
учитель, культура, обучение, воспитание, учебный процесс, педагогическая культура,
формирование, высокая степень, деятельность, успеваемость, знающий, учебная
деятельность, педагогическая технология.
Kamalova Dilorom Olimjonovna
Teacher of Tashkent Pharmaceutical institute
Sultonova Lola Batirovna
Teacher of Tashkent Pharmaceutical institute
e-mail: kamalovadilorom8@gmail.com
THE IMPORTANCE OF THE NAME OF EVALUATION SKILLS BASED ON THE
PRINCIPLE OF TRANSPARENCY IN THE DEVELOPMENT OF PEDAGOGICAL
CULTURE IN FUTURE TEACHERS
ANNOTATION
The main purpose of the student in organizing student assessment based on the principle of
transparency is to monitor and develop their self-assessment skills.
Important criteria for revising the knowledge assessment system are, first of all, improving the
quality of education, as well as the cohesion of training specialists, since the level of knowledge
gained by a student is a feedback mechanism that allows the teacher to objectively analyze the results
of his activities and eliminate existing shortcomings.
The problem and relevance of an objective assessment of students is that the level of preparation
of students' knowledge is sometimes greatly exaggerated. The unusual phenomenon is explained by
the theory of social comparison, as well as by the theory of causal attribution, according to which
such a person's behavior is natural, but it is fraught with great complications in the future, both for
himself and for others
Key words: ECTS, evaluate, student, trend, transparent, activity, goal, teacher, culture,
educational, care, educational process, studying process, pedagogical culture, form, upper level,
activity, is acquired, learned, studying activity, pedagogical technologic.
Bilimni go‘zal tarzda o‘qitish — ilohiy san’at!
A. Frans
KIRISH
Bugungi kunda har bir jabhada o‘ziga hos ravishda islohatlar, innovatsiyalar amalga
oshirilmoqda. Aynan ushbu islohatlarning tub zamiri xalq maanfatlarini ko‘zlash hamda
raqobatbardosh yetakchi, jahon standartlariga javob beruvchi kadrlarni yetqazib berishdan iboratdir.
60
№4 | 2021
Jumladan, O‘zbekiston ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning eng nozik, muhim
nuqtalaridan biri – Oliy ta’lim muasasasalardagi joriy, oraliq, yakuniy va bitiruv imtihonlarning
adolatli o‘tkazish masalasidir.
Qolaversa, bu kabi o‘zgarishlar ta’lim sohasida bir qancha muommolarni bartaraf etilishiga sabab
bo‘lmoqda. Bizga ma’lumki ta’lim sohasida asosiy ishtirokchilari bo‘lmish talabalarning faollik
darajasi juda ham muhim omillardan bo‘lib bu esa bilim olishga intilish, jamiyatda bo‘layotgan
o‘zgarishlardan bohabarlik, dahldorlik hissi, fan sohasidagi yutuqlarni yon atrofidagi do‘stlariga
ulashib jamoaviy bahs munozaralarni qizg‘in olib borishda o‘z aksini topadi. Talabalarning doimiy
ravishda mashg‘ulotlarga faol yondashishlarini ta’minlash qisman o‘qituvchilarning shaffoflik,
ob’ektivlik tamoyillariga rioya etib ish ko‘rishlariga ham bog‘liq bo‘lib ba’zan yosh o‘qituvchilarda
tajribasizliklari bois va baholashda maxsus tamoyillarni bilmaslik yoki amal qilmaslik tufayli bir
qator muommolarni keltirib chiqaradi.
O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5-iyundagi PQ-3775-son “Oliy ta’lim
muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli
islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘grisida”gi qarorining
ijrosini ta’minlashdan iborat bo‘lib bu esa oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish
va baholash tizimini belgilab berdi, pedagoglarning asosiy vazifalari bo‘lgan talabalar bilimini
baholash jarayonida ob’ektiv va shaffoflik asosida bajarilishi uchun sharoit yaratildi desak mubolag‘a
bo‘lmaydi. Baholash tizimi va mezonlarini uzluksiz ta’lim tizimining bosqichlariga muvofiqlashtirish
hamda ta’lim yo‘nalishlarining o‘ziga xos jihatlarini inobatga olgan holda talabalar bilimini
baholashning zamonaviy, shaffof va adolatli (avtomatlashtirilgan, portfolio, test sinovlari, ijodiy ish,
antiplagiat) usullarini, shu jumladan muayyan fandan dars bergan pedagogning yakuniy nazorat
jarayonlaridagi ishtirokini istisno etadigan tizimni joriy etish xususida juda muhim ko‘rsatmalar
berilgan bo‘lib talabalarni baholashda pedagoglar amal qilishligi muhim ahamiyat kasb etadi[1].
Ta’lim jarayoniga oid masalalar buyuk Sharq mutafakkirlarimiz tomonidan ham chuqur tadqiq
etilgan[2].
ASOSIY QISM.
Professor-o‘qituvchilar tomonidan talabalarni baholashda shaffoflik, ob’ektivlik tamoyiliga
alohida e’tibor bilan yondashgan holda ish ko‘rishi kelajakdagi tinch, osoyishta, koshonamiz
poydevorini mustahkam qurishimiz bilan barobardir. Shunday ekan talabalarni ob’ektivlikga
asoslanib baholashning o‘ziga hos hususiyatlarini va ilmiy nazariy asoslaridan havardor bo‘lishimiz
maqsadga muvofiqdir. Talabalarni OTM da baholashda joriy, oraliq, yakuniy imtihonlardagi olgan
natijalariga ko‘ra baholanadi shunday ekan imtihon – ta’lim dasturiga kiritilgan predmetlar bo‘yicha
talabaning semestr davomida olgan bilimlarini ham nazariy, ham amaliy taraflarini ob’ektiv baholash
demakdir. Ob’ektiv baholashga qanday erishish mumkin? Haqqoniy, adolatli baholash tizimi oliy
ta’lim tizimini tutib turgan ustunlardan biri, shuning uchun butun dunyoda ob’ektiv baholash tizimini
barpo etish va uni mukammallashtirib borish universitet va boshqa OTMlarining asosiy vazifalaridan
biri bo‘lib talabaning bilim va ko‘nikmalari to‘g‘ri va adolatli baholanishi unda ijtimoiy adolatga,
ta’lim tizimiga, OTMdagi o‘z ustozlari ishonch va qonun-qoidalarga itoat ruhini tarbiyalaydi,
qolaversa, o‘zining bilim saviyasi haqidagi real tasavvurni shakllantirib, uni yanada o‘qib-izlanishga,
o‘zi ustida ishlashga yo‘naltiradi.
O‘qituvchilarning pedagogik madaniyati rivojlanganligini aynan o‘quvchilarni obektiv, shaffof
holatda va barcha tamoyillarni inobatga olgan holatda amalga oshirish orqali ko‘rinadi.
Pedagogik madaniyat umuminsoniy kabi, moddiy va ma`naviy shakllarda mavjud buladi.
Pedagogik bilimlar, nazariyalar, konsepsiyalar, insoniyat va buyuk allomalar tomonidan to‘plangan
pedagogik tajriba hamda kasbiy-etikaviy normalar-me`yorlarning barchasi pedagogik madaniyatning
ma`naviy-ruxiy boyligini tashkil etadi. Pedagogik madaniyatning moddiy boyligi o‘qitish va tarbiya
vositalaridir[3].
Bugungi kunda o‘qituvchilarning shaffoflik tamoyiliga asoslangan holda baholashdan asosiy
maqsad, talabalarni nazorat qilish va ularda o‘zlashtirganlarini o‘zlari baxolash ko‘nikmasini
shakllantirishdan iboratdir. Talabaning bilim va ko‘nikmalari, bilim hamda bilish faoliyati predmeti
bo‘lishi bilan birga, baholash faoliyatining predmeti hamdir. Talabaning o‘quv faoliyati natijalariga
61
№4 | 2021
qo‘yilgan baholash xulosasi bo‘lib, u ishga bo‘lgan munosabatni aks ettirishiga qarab amalga
oshiriladi. Talabalarni baholashda qanday sifatlar asosida amalga oshirish bo‘yicha bir qator
rivojlangan mamlakatlar va sharq olimlari o‘z qarashlarini bildirgan bo‘lib, S. L. Kolotel tomonidan
amalga oshirilgan nazariy taxlil bo‘yicha, pedagogik baholash jarayonlari ta’lim-tarbiya jarayoni
emas, balki o‘qituvchining talabani o‘rganishga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonidir.
V. A. Yakuninning fikricha, ta’lim natijalarini baholash bilan bog‘liq bo‘lgan muhim
pedagogik bilish o‘rtasidagi muhim masala quyidagilardir:
— qo‘yilgan maqsadni xayotga tatbiq, etilishini va qabul qilingan pedagogik qarorning
bajarilishini kuzatish;
— turli shakl, tur va yo‘llarni, o‘zaro nazorat qilish;
— talabalarning o‘z- o‘zini nazorat qilishini amalga oshirish;
— talabalarning kichik va katta o‘quv muvaffaqiyatlarni ob’ektiv baholash;
— ularning o‘z xatti harakatlarini va xulqlarini (axloqlarini) nazorat qilishlarini kuzatib borish;
— talabalarning qiyinalishlari sababini aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini topish;
— ularning yutuq va kamchiliklarini tahlil qilish asosida ularda shaxsiy faoliyatni
shakllantirishdan iboratdir[4].
METODOLOGIYA.
Baholashning o‘ziga hos jihatlarini S. L. Rubinshteyn, B. G. Ananev,
V. M. Polonskiy, A. Amonashvili, G. A. Shukina, N. A. Baturin kabi olimlar baholash haqida
o‘z qarashlarini bildirganlar. Ularning fikrlari o‘rganilganda, shu narsa ma’lum bo‘lyaptiki,
psixologiya - pedagogik adabiyotlarida bahoning mohiyati va ahamiyati degan iborada talabaning
o‘ziga xos xususiyati va uning o‘quv faoliyati tushuniladi. Talaba o‘quv faoliyatining bahosi yuqori
darajada ta’minlanishi quyidagi shakllarda ifodalanishi mumkin:
-kichik shaklda (imo-ishorada, ovozning turlicha o‘zgarishida, o‘zlashtirish haqida beriladigan
tanbexda);
-talabalarning umumiy xatti-harakatida (xususiyatida);
-bahoda;
-fikrni bayon etishda (talaba bilan yakka suhbati, ota-onalar majlisida);
-ta’lim muassasasining ichki tartibi nazarda tutilganda.
Pedagogik bahoning vazifasi pedagogik baho talaba shaxsiga, talaba va guruh talabalari
o‘rtasida bo‘lgan munosabat va fikrning o‘zgarishiga ta’sir etadi. Baholash ta’siri natijasida
talabalarda o‘z-o‘ziga baho berish va talabchanlik shakllanadi. Keyingi vaqtlarda talabalar
faoliyatining muvaffaqiyatligini baholash muammosi bo‘yicha yaratilgan psixologik-pedagogik
adabiyotlarda baho vazifalari quyidagicha ko‘rsatiladi: ijtimoiy, ta’limiy, hayajonli (emotsional),
tarbiyaviy, axborotli, yo‘naltiruvchi, asosli, ibratli.
O‘qituvchi pedagogik mahoratining muhim qismlaridan biri bahoni aytish ohangini tanlab
olishdir. O‘qituvchi baholash bilan talabaning kelgusi o‘qishi haqida o‘ylaydi, baholash bilan ma’lum
maqsadni ko‘zlaydi shu sababli o‘qituvchi talabalarni keyingi harakatlanishini aktiv yoki passiv
darajasiga olib kelib qo‘yadi. Pedagog ta’lim jarayonida tajriba o‘qituvchining pedagogik mavqeyi,
ya’ni javobgarlikni sezish o‘sib kelayotgan yosh avlod va jamiyat oldidagi javobgarlikga mos bo‘lishi
kerak. Ta’lim-tarbiya jarayoni o‘qituvchi rahbarligida boradi, talabaning o‘quv mehnati bilan bog‘liq
kechinmalari o‘qituvchi bilan o‘zaro munosabatlarida ifodalanadi, bu ifoda o‘qituvchining pedagogik
mahorat, pedagogik madaniyatga egaligining yorqin ko‘rsatkichdir. O‘qituvchining mahorati
talabalarda ijodi mahoratni rivojlantirishida ham namoyon bo‘ladi. Pedagogikaga “baho” ni to‘g‘ri
tatbiq etish ham muhim pedagogik madaniyat. Bu, faqat, ob’ektivlik emas. Bahoning psixologik
samaraliligini hisobga olish, o‘qtuvchining bu samaradan talabalarga ta’sir ko‘rsatish maqsadida
foydalanishi, bu pedagogik madaniyatning muhim jihatidir. U ta’sirli bo‘lishi va talabalar
muvaffaqiyat keltiruvchi bo‘lishi uchun, o‘qituvchi ongli ravishda harakat qilishi lozim.
O‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini baholash uchun nazorat yakunlari (natijalari) asos
bo‘ladi. Bunda o‘quvchilar ishining ham sifat, ham miqdor ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Miqdor
ko‘rsatkichlari ko‘proq ballar yoki foizlarda. Sifat ko‘rsatkichlari esa a’lo, yaxshi, qoniqarli va
hokazo baholovchi fikrlar yordamida qayd etiladi [4-b. 60].
62
№4 | 2021
Talabalarning darsga tayyorgarlik holatiga ayni mos holda baholash bu obektiv baho
hisoblanadi. Baho muammosining ob’ektivligi va shaffofligi - ta’lim nazariyasi va amaliyotida
birdan-bir muammo hisoblanadi. Bahoning dasturiy me’yori, aniq, o‘quv predmeti nazarda tutilgan
holda, talabalarning har bir o‘quv faoliyati uchun “algoritm” prinsipi bo‘yicha ko‘riladi. Bu muammo
haqida V. I. Mixeev, A. G. Kovalev, V. V. Usanov, A. A. Kuznitsov, S. I. Goreslavskiy, V. M.
Polonskiy, F.M.Axmedova[5] va boshqa pedagog olimlar[6] o‘z fikrlarini bildirishgan.
Ta’limni baholashda ziddiyatli qarashlarning tug‘ilishini buyuk pedagog YA.A.Komenskiy
ham ta ‘kidlab o‘tgan edi. U pedagoglarni o ‘zlari ega bo‘lgan baholash huquqidan aql bilan
foydalanishga chaqirgan. Ta’lim oluvchilarga nisbatan nazoratning obektiv bo‘lishiga erishish
didaktik tizimlarning asosida yotadi. Olimlarning ta’kidlashicha, demokratlashgan ta’lim tizimida
yuzaki (formal) nazorat bo‘lmasligi lozim[7].
Umuman, bahoning ob’ektivligi masalasi pedagogikada yakuniy belgi sifatida talabalarning
darsdan so‘ngi natijalarini belgilab beradi hamda kelgusida ularni harakatga keltiradigan omil bo‘lishi
muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘qituvchi o‘quv jarayonini muvafaqiyatli olib borishida to‘g‘ri tanlanib qo‘yilgan baho
o‘quvchilarni rivojlantirishi, aktivlashtirishi qolaversa fanga nisbatan qiziqish hosil bo‘lishiga olib
kelinadi. O‘quv jarayonini tashkil etishda talabalarni mashg‘ulot davomida aktiv holatda bo‘lishilari
uchun, izlanishlari uchun baholashning vaqti ham muhim ahamiyat kasb etadi[8].
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarni nafaqat bilishlari qolaversa, boshqa talabalarni ham tinglay
olishlari o‘zlashtirgan bilimlarini mashg‘ulot davomida sinovdan o‘tkazishlari, interfaol metodlar
qo‘llanilganda ularda faol qatnashib o‘qituvchi tomonidan qo‘llanilgan turli metodlarga yechim
toppish orqali so‘ngra baholanganlari ma’quldir[9]. Ushbu jarayonda talabalar jamoaviy harakat
qilishga o‘zlarining mustaqil fikrlarini aytishga qolaversa pedagog dars jarayonining so‘ngida
talabaning barcha amalga oshirga hatti-xarakatlarini inobatga olib ochiq oshkora guruh talabalariga
namoyish etib baholash orqali shaffoflik tamoyiliga to‘liq rioya etilganlikdan darak beradi.
Asosiy bilimlarni baholash tizimini qayta ko‘rib chiqish maqsadlaro birinchi navbatda
oshirishdan iborat talabalar bilimini baholashdan boshlab ta’lim sifati va mutaxassislarni tayyorlash
darajasi o‘qituvchiga ob’ektiv ko‘rish imkonini beradigan qayta aloqa mexanizmi ularning faoliyati
natijalari va mavjud muammolarni bartaraf etish.
O‘quvchilar bilimini baholash ham o‘qitishning o‘ziga xos vositasidir. Ushbu mavzuga
tadqiqotchilar, o‘qituvchilar va talabalarning qiziqishiga qaramay, tizim bilimlarni baholash hali
mukammalikdan juda uzoqdir.
Oliy ta’lim muassasasining obro‘si bizning fikrimizcha undagi bitiruvchi talabalarning yetuk
kadr sifatida namoyon bo‘lishi va ishlab chiqarish sohasida o‘zining mustaxkam o‘rnini topa bilishiga
bog‘liqdir. Ish faoliyatiga muvafaqiyatli katta bilim va kompetensiya bilan faoliyat olib borish uchun
esa ularga talabalik davrlarida ob’ektiv va shaffoflik tamoyili asosida olgan bahoning hissasasi
kattadir [7]. Hususan, Dunyoda bir necha yillardan beri yetakchi o‘rinni egallab kelayotgan nufuzli
Garvard universiteti hisoblanadi shunday ekan uning o‘ziga hos mukammal baholash tizimiga ega
tashkil etilgan ta’lim jarayonidir. Garvard bitiruvchisiga ish beruvchi, birinchi navbatda ishonchi
komilki diplomda ko‘rsatilgan barcha fanlar tegishli darajada o‘qitilganligi va ikkinchida,
bitiruvchining diplomidagi baholar haqiqatan ham uning bilimini aks ettiradi. Agar bor bo‘lsa talaba
har qanday fanni a’lo baholarga topshirganligi ko‘rsatilgan, u haqiqatan ham biladi va bilimi yuqori
darajadaligiga shubha yo‘q.
Ba’zi bir hollarda talabalarning bilimini ob’ektiv baholashga to‘sqinlik qiluvchi quydagi
omillar mavjud:
1.Tekshiruvchi talab qiladigan noaniq, uzun imtihon savollari va o‘qituvchining subektiv
yondashuvi;
2.Imtihon oluvchining imtihon oldidan baholash mezonini ishlab chiqmaganligi;
3.Imtihon oluvchining turli talabalar ishini solishtirish va baholash istagi;
4.Kichik ahamiyatsiz tafsilotlarni hech qanday tarzda yodlashga asoslangan savollar mavzuni
umumiy tushunishga ta’sir qilmaydi.
63
№4 | 2021
5.Tekshiruvchining noto‘g‘ri munosabati. Ko‘pincha tashqi ko‘rinish, xulq- atvor va
boshqalar[10].
Ma’lumki, bugungi kunda oliy ta’lim tizimi talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning
reyting tizimidan keng foydalanilmoqda. Ta’lim tizimi talabalarni bilimini nazorat qilish va baholash
reyting tizimi orqali baholashni tartibga keltirish, klassifikatsiyalash bironta hodisani oldindan
belgilangan shkala bo‘yicha baholash tushuniladi.
Jahon ta’lim tarixida talabalar bilimini baholashdagi adolat me’yorlarini buzadigan holatlarga
qarshi ko‘rilgan choralar ko‘plab uchratamiz. Singapur, Janubiy Koreya, Turkiya, Chili kabi
mamlakatlarda yaqin o‘tmishda oliy ta’lim tizimini takomillashtirishda, korrupsiya va boshqa
noqonuniy hollarning oliy ta’lim tizimidan siqib chiqarilishida yo‘llarga murojaat qilingan. Nufuzli
oliy ta’lim muassasalarni bilan dunyoga mashxur bo‘lgan Buyuk Britaniya tajribasidan talabalarni
ob’ektiv baholash bo‘yicha aynan yakuniy baholashda ko‘plab mutaxasisislar jalb qilinishi va maxsus
komissiya a’zolari bir qarorga kelishlari quydagicha namoyon bo‘ladi. Dastlab baholash batafsil
mezoni ishlab chiqiladi, imtixon oldi o‘qituvchi tomonidan savollar tuziladi, imtihon varaqasi kamida
ikki marotaba teshiriladi, talabalar tomonidan yozilgan javob varaqasi maxsus mutaxassis tomonidan
shifrlanadi va imtihonchi ushbu varaqalarni tekshirib, maxsus shkala varaqasiga baholaydi lekin
javob varaqasiga hech qanday belgi qo‘ymaydi. Tasdiqlangan hujjatlar qayta baholash uchun tashqi
imtihonchiga beriladi. Tashqi imtihonchi odatda begona ushbu fan o‘qituvchi hisoblanadi.
Universitetda har yili tashqi imtihonchilar o‘zgartiriladi. O‘qituvchi odatda tashqi imtihonchi
kimligini bilmaydi. Qolaversa, birinchi imtihonning javoblari tashqi imtihonchiga ma’lum bo‘lmaydi.
So‘ngra baholar hisob kitob qilingan vaqtda baholarda sezilarli tafovutlar ko‘rinsa, komissiya bu
yerda nima uchun baholashda nomuvofiqlik borligini aniqlaydi so‘ngi baholash jarayonida komissiya
ishtirokida amalga oshiriladi va talabaga yetqaziladi[11].
ASOSIY MA’LUMOTLAR.
Hususan, O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayoniga Kredit to‘plash
va ko‘chirishning Yevropa tizimi (European Credit Transfer Accumaulation System- ECTS) asosida
ta’limning kredit-modul tizimini joriy etish tartibini belgilash ya’ni talabalarni olgan bilimlarini
tashxislashda ushbu tizimni qo‘llashni ko‘zda tutiladi[12]. Modul bo‘yicha talabalarni kundalik
baholab borishni ko‘zlovchi joriy nazoratni og‘zaki, testlar, tarqatma materiallar bilan ishlash,
vaziyatli matnlar, uyga berilgan vazifalarni tekshirish, keyslar va shu kabi boshqa shakllarda olib
borilishi mumkin. Baholashda talabaning bilim darajasi, amaliy mashg‘ulot materiallarini
o‘zlashtirishi va ta‘limning interaktiv usullari hamda pedagogik texnologiyalar ishtirokining faollik
darajasi, shuningdek, amaliy bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish darajasi, kompetensiyalarni
egallash (ya‘ni nazariy, analitik va amaliy yondoshuvlar) hisobga olinib belgilanib boriladi. Har bir
amaliy, seminar, labaratoriya mashg‘ulotlarida barcha talabalar baholanishi shart. Talabalarni bilim,
ko‘nikma, malakalari va kompetensiyalarini tashxislab borishda ularga taqdim etilgan mavzu
yuzasidan mustaqil ish, oraliq, yakuniy nazoratlar orqali 56 balldan-100 ballgacha belgilanib talaba
haqida so‘ngi hulosaga yuqoridagi ballarni umumlashtirildi. Talabalarni ECTS baho tizimining A
kategoriya orqali 86-100 ball ("a’lo" – a’lo natija, minimal hatoliklar bilan) modul dasturining barcha
bo‘limlari bo‘yicha tizimli, to‘la va chuqur bilimga ega ekanligi, zarur dalillar bilan asoslay olishi,
mavzuni to‘la o‘zlashtirganligi, fan yuzasidan topshiriqlarni to‘liq yoritadi, og‘zaki savollarga
aniq javob beradi, mavzu bo‘yicha mustaqil mushohada yuritadi, mavzuning ma’no-mazmunini
tushunadi mavzu bo‘yicha mustaqil va erkin fikrlay oladi, nostandart vaziyatlarda muammolarni
mustaqil va ijodiy hal qila olish qobiliyatini namoyon etadi, amaliy ko‘nikmalarni mustaqil ravishda
to‘liq bajaradi (sifati va belgilangan soni jihatdan) va kompetensiyalarni to‘liq egallashi, amaliy
masalalarni qisqa, asoslangan va ratsional ravishda hal etishi, modul dasturida tavsiya etilgan asosiy
va qo‘shimcha adabiyotlarni to‘liq va chuqur o‘zlashtirganligi, amaliy mashg‘ulotlarda butun semestr
mobaynida ijodiy va mustaqil qatnashganligi, guruhli muhokamalarda muntazam faol bo‘lishi,
vazifalarni yuqori darajada sifatli bilishiga ahamiyat bergan holda "a’lo" bahoga munosib topiladi. B
kategoriya orqali 81-85ballga munosib talabalar ("juda yaxshi"-o‘rtadan yuqori natija, ayrim
hatoliklar bilan) quydagi me’zonlar orqali aniqlanadi. Modul dasturining barcha bo‘limlari bo‘yicha
tizimli, to‘la va chuqur bilimga ega bo‘lganligi, zarur dalillar bilan asoslanishi, berilgan
64
№4 | 2021
topshiriqlarni yozma nutq orqali ifodalashi, og‘zaki va test savollariga javob beradi, fanning
mavzu bo‘yicha mustaqil mushohada yurita olishi, mavzuni tushungan, lekin to‘liq taxlil qila
olmasligi, o‘rganilayotgan modul bo‘yicha konsepsiyalar va yo‘nalishlar mohiyatini anglay olishi va
ularga tanqidiy baho berishi, amaliy mashg‘ulotlarda butun semestr mobaynida ijodiy va mustaqil
qatnashishi, guruhli muhokamalarda faol bo‘lishi, vazifalarni bajarishda juda yaxshi madaniyatga ega
ekanligi "juda yaxshi"baholanishga loyiq etib belgilanadi. C kategoriyada esa talabalar 71-80 ball
("yaxshi"- o‘rtacha natija, sezilarli hatoliklar bilan) orqali baholanadi. Modul dasturining bo‘yicha
tizimli, to‘la va chuqur bilimga ega bo‘lishi, zarur dalillar bilan asoslay olishi, ammo bir oz
kamchiliklar bilan, talabalar amaliy konspekt yuritishi, og‘zaki savollarga qiynalib javob berishi,
mavzuni yod oladi, lekin mohiyatini yaxshi tushuna olmaydi, o‘z fikrini isbotlashda yoki boshqa
nazariy materialni bayon qilishda yuzaga kelgan noaniqliklarni mustaqil bartaraf eta olishi,
modulning tayanch tushunchalarini bilishi, qisqa vaqt ichida kasbiy vazifalarni qo‘yish hamda hal
qilishda undan unumli foydalanishi, amaliy ko‘nikmalarni mustaqil ravishda bajara olishi (sifati va
belgilangan soni jihatdan) va kompetensiyalarni egallashi, ammo bir oz kamchiliklar bilan, modul
dasturida tavsiya qilingan asosiy adabiyotlarni o‘zlashtirishi, o‘rganilayotgan modul bo‘yicha
konsepsiyalar va yo‘nalishlar mohiyatini anglay olishi va ularga tanqidiy baho berishi, amaliy
mashg‘ulotlarda butun semestr mobaynida ijodiy va mustaqil qatnashishi, guruhli muhokamalarda
faol bo‘lishi, vazifalarni bajarishda yaxshi darajaga ega bo‘ladi. D kategoriyasidagi talabalar 60-70
ball (“qoniqarli" – sust natija, qo‘pol kamchiliklar bilan) davlat ta’lim standartlari (talablari) doirasida
yetarli bilim hajmiga ega bo‘lishi, javob berishga yoki ayrim maxsus ko‘nikmalarni namoyish
qilishda qiynaladi, modul bo‘yicha asosiy tushunchaga ega ekanligini namoyish etadi,
kompetensiyalarni mustaqil ravishda ammo hatoliklar bilan egallashi modulining umumiy
tushunchalari bo‘yicha qisman bilimga ega bo‘lishi va uni standart (namunaviy) vaziyatlarni hal
etishda qo‘llay oladi pedagog hodim yordami bilan standart vaziyatlarni hal etadi. E kategoriyasi
orqali 55-59 ballga munosib topilgan talabalar esa ("o‘rta" – minimal natijaga teng) davlat ta’lim
standartlari (talablari) doirasida yetarli bilim hajmiga ega bo‘lishi, savollarga javoblarni to‘g‘ri bayon
qilinishi, lekin bunda ayrim xatolarga yo‘l qo‘yishi, amaliy ko‘nikmalarni (sifati va belgilangan soni
jihatdan) mustaqil ammo hatoliklar bilan to‘liq bajarganligi, kompetensiyalarni mustaqil, ammo
hatoliklar bilan egallagani, pedagog xodim yordami bilan standart vaziyatlarni hal eta olishi, amaliy
mashg‘ulotlarda pedagog xodim rahbarligida qatnashishi, vazifalarni bajarishda yetarli madaniyat
darajasiga ega bo‘lishi orqali ifodalanadi. FX 31-54 ballni to‘plagan talabalar ("qoniqarsiz" –minimal
darajadagi bilimlarni olish uchun qo‘shimcha mustaqil o‘zlashtirishi zarur) bunda, davlat ta’lim
standartlari (talablari) doirasida faqat ayrim fragmentar bilimlarga ega bo‘lganligi, javob berishda
jiddiy mantiqiy hatolarga yo‘l qo‘ysa, amaliy mashg‘ulotlarda passiv qatnashadi, vazifalar bajarish
madaniyatining past darajasiga ega bo‘ladi, amaliy ko‘nikmalarga va kompetensiyalarga ega
bo‘lmaydi, o‘z xatolarini hatto pedagog xodim tavsiyalari yordamida ham to‘g‘rilay olmaydi.
F kategoriyasi orqali 0-30 ball to‘plagan talabalar ("mutloq qoniqarsiz" – to‘liq qayta
o‘zlashtirishi lozim) amaliy ko‘nikmalarga va kompetensiyalarga ega bo‘lmasa, o‘z xatolarini hatto
pedagog xodim tavsiyalari yordamida ham to‘g‘rilay olmasa demak, ushbu ECSTning eng past
kategoriyasi bilan baholanadi.
O‘quvchilarning ta’lim jarayoniga ta’lim oluvchilarga nisbatan nazoratning obektiv bo‘lishiga
erishish didaktik tizimlarning asosida yotadi hamda demokratlashgan ta’lim tizimida yuzaki (formal)
nazoratni oldini olish uchun o‘quvchilarni har bir mashg‘ulot doimiy ravishda ular egallagan
bilimlari, tajribalari, faolliklari darajasida baholanishi va har kungi tayyorgarlik asosida baholanishi
maqsadga muvofiqdir.
Bo‘lajak o‘qituvchi o‘quvchilarni shafoflik asosida baholashda o‘ziga refleksiv tomondan ya’ni
o‘z–o‘zini tarbiyalash va o‘z–o‘zini rivojlantirishga hatto juda kuchli intilishi bo‘lsa ham, o‘zining
shaxsiy rivojlanish dasturini maxsus malakalarsiz belgilay olmaydi, bu pedagogik faoliyatdagi
muvaffaqiyatga erishish, o‘qituvchining o‘z ustida ishlashga tayyorgarligi, uning o‘z–o‘zini tahlil qila
olishi, o‘z–o‘zini tashhislash ya’ni refleksiv qobilyatini shakllanganligi bilan bog‘liqdir[13].
XULOSA
65
№4 | 2021
Talabalar bilimini baholashning ob'ektivligini oshirish uchun imtihon savollarini to‘g‘ri va
puxta tayyorlash kerak, ular muammoli bo‘lishi kerak va talabalar javob berishda ular nafaqat
mavzuni chuqur, ijodiy tushunishlarini ko‘rsatishlari kerak. Ishning tashqi imtihonchi tomonidan
qayta baholanishi talabalar bilimini xolisona baholashga erishish va bunday siyosatni amalga
oshiruvchi universitetlar diplomlariga ishonchni oshirish imkonini beradi.
Bo‘lajak pedagoglarda baholashga doir bilim, ko‘nikma va malakalarning shakllanishi
kelgusida o‘sib kelayotgan yosh avlodlarni shaffoflik, ob’ektivlik tamoyiliga asoslanib ish ko‘rishi
ularda o‘qituvchiga nisbatan hurmat, ta’lim jarayonini chuqur o‘rganishga qaratilgan mezonlardan
biridir.
Иқтибослар | Сноски | References:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
a.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohatlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi 3775-sonli Qarori
Ахмедова Ф.Подход восточных мыслителей к проблеме формирования личностных и
профессиональных качеств у молодого поколения. Журнал социологических
исследовании.Том 3 № 3 (2020) https://tadqiqot.uz/index.php/soci/article/view/1005/941
D.O.Kamalova. “Bo‘lajak o‘qituvchilarda pedagogik madaniyatni rivojlanganlik darajasini
mezonlar asosida aniqlash”. Pedagogika va psixologiyada innovatsiyalar. 12-son, 2020yil.
Sh.S.Shodmonova va boshqalar. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. - Т.: “Fan va
texnologiya”, 2019, 296 bet.
F. Akhmedova - Eastern European Scientific Journal, 2018 Professional Education
Pharmaceutical Personnel in Uzbekistan
Kadirova Kh. M Bekmurodov, F Akhmedova Study the Process of Harmonization Formation
of Personal and Professional Qualities at Students
International Journal of Psychosocial Rehabilitation.2019
M.X.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. Pedagogika (bakalavriat yo‘nalishi uchun
darslik) - Toshkent: “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti, 2010. – 400 b.
Alex Moore Teaching and Learning: Pedagogy, Curriculum and Culture USA, 2012 Routledge
Аngliyskiy Textbook
Подласый И.П. Педагогика: Учебник. — М.: Высшее образование,Г 2006.c540
This paper has been viewed 191,952 times since 9/23/2000. (ko‘rilgan muddat 29.10.2021)
Ж.М.Базарбаева, Д.К.Ермекбаева, З.Б.Есимсиитова/ Объективность оценки знаний
студентов – необходимое условие повышения качества подготовки специалистов
Казахский Национальный университет имени аль-Фараби Казахстанско-Британский
технический университет Алматы, Казахстан email: bazarbayeva@inbox.ru
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim
jarayonini tashkil etish bilan bog‘liq tizimni takomillashtirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi
824-sonli qarori. 31.12.2020yil
Bo‘lajak o‘qituvchilarning pedagogik madaniyatini rivojlantirishda pedagogik refleksiyani
ilmiy-nazariy asoslarining o‘ziga hos tutgan o‘rni. Toshkent Davlat Pedagogika universiteti
ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali 2020-yil 12-son.
66
№4 | 2021
Назарбоева Барно Асатовна,
Тошкент Давлат техника университети, доцент
Хусанбаева Юлдуз Бахтияровна
Тошкент фармацевтика институти катта ўқитувчиси
farihon72@mail.ru
ЎЗБЕКИСТОН ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИДА ЁШЛАР ИНТЕЛЛЕКТУАЛ
САЛОҲИЯТИНИНГ ЎРНИ
For citation: Nazarboeva Barno, Khusanbaeva Yulduz. THE ROLE OF YOUTH INTELLECTUAL
POWER IN THE SOCIAL LIFE OF UZBEKISTAN. Journal of Social Studies. 2021, vol. 4, issue
4, pp.
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2021-4-8
АННОТАЦИЯ
Ўзбекистондаги ёшлар сиёсатининг муҳим йўналишларидан бири иқтидорли ёшларни илмфанга кенг жалб этишдир. Йил сайин ёшларнинг ҳар томонлама ривожланиши учун янада
қулай шарт-шароит ва имкониятлар яратилмоқда. Ушбу мақолада Ўзбекистон ижтимоий
ҳаётида ёшлар интеллектуал салоҳиятининг ўрни кенг таҳлил қилинган. Глобаллашув ва
ахборот асри вақтида инсон тафаккури, интеллектуал салоҳияти қандай ривожланиб боради,
айни пайтда, инсон интеллекти бундай шиддатни кўтара оладими, деган саволларнинг
кўплиги ушбу масала долзарблигини исбот қилинган. Шунингдек, мақолада талабалар
ўртасида турли хил интерактив мультимедияли электрон дарсликларнинг ёшлар интеллектуал
салоҳиятига таъсирини ўрганиш мақсадида ўтказилган социологик тадқиқот натижалари
келтирилган. Олиб борилган тадқиқот натижасида юзага келган фикр-мулоҳазалар асосида
муаллиф томонидан бир қатор таклиф ва тавсиялар келтирилган.
Калит сўзлар: ёшлар, салоҳият, интеллект, электрон дарслик, интерактив, таълим,
глобаллашув, ахборот.
Назарбоева Барно Асатовна,
Ташкентский Государственный
технический университет, доцент
Хусанбаева Юлдуз Бахтияровна
Старший преподаватель
Ташкентского фармацевтического института
farihon72@mail.ru
РОЛЬ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ СИЛЫ МОЛОДЕЖИ В СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ
УЗБЕКИСТАНА
67
№4 | 2021
АННОТАЦИЯ
Одним из важных направлений молодежной политики в Узбекистане является широкое
вовлечение талантливой молодежи в науку. С каждым годом создаются все более
благоприятные условия и возможности для полноценного развития молодежи. В статье дается
комплексный анализ роли интеллектуального потенциала молодежи в общественной жизни
Узбекистана. В эпоху глобализации и информационного века было задано много вопросов о
развитии человеческого мышления и интеллектуальной компетентности, а также о том, может
ли человеческий интеллект противостоять такой напряженности. В статье также представлены
результаты социологического исследования, проведенного среди студентов с целью изучения
влияния различных интерактивных мультимедийных электронных учебников на
интеллектуальный потенциал молодежи. По результатам исследования автором был сделан
ряд предложений и рекомендаций.
Ключевые слова: молодежь, компетентность, интеллект, электронный учебник, интерактив,
образование, глобализация, информация.
Nazarboeva Barno Asatovna,
Associate Professor, Tashkent State Technical University,
Khusanbaeva Yulduz Bakhtiyarovna
Senior Lecturer, Tashkent Pharmaceutical Institute
farihon72@mail.ru
THE ROLE OF YOUTH INTELLECTUAL POWER IN THE SOCIAL LIFE OF
UZBEKISTAN
ANNOTATION
One of the important directions of youth policy in Uzbekistan is the wide involvement of talented
youth in science. Every year, more and more favorable conditions and opportunities are created for
the full development of youth. The article provides a comprehensive analysis of the role of the
intellectual potential of youth in the public life of Uzbekistan. In the era of globalization and the
information age, many questions have been asked about the development of human thinking and
intellectual competence, and whether human intelligence can withstand such tensions. The article
also presents the results of a sociological study conducted among students in order to study the
influence of various interactive multimedia electronic textbooks on the intellectual potential of youth.
Based on the research results, the author made a number of suggestions and recommendations.
Key words: youth, competence, intelligence, electronic textbook, interactive, education,
globalization, information.
Мустақилликнинг илк кунларидан бошлаб давлатимиз томонидан ёшлар масаласига
алоҳида эътибор қаратиб келинмоқда. Мамлакатимизнинг Биринчи Президенти Ислом
Каримов имзолаган илк қонунлардан бири ёшларга оид экани ҳам буни яққол тасдиқлайди.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан сўнг, шубҳасиз, унинг тараққиёти билан боғлик
ислоҳатлар амалга оширилди. Ислоҳотларни изчиллик билан амалга оширишда биринчи
кундан бошлаб ёш авлодга таянилди. Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг “Ҳаракатлар
стратегияси” тўғрисидаги Фармони ўтказиладиган барча ислоҳотлар сифатини оширишга
жамият ва давлатнинг тараққий этишида, аҳоли турмуш фаровонлигини оширишда асосий
дастурамал бўлишига, инсон манфаатларига хизмат қилишига ва уларни қийнаб келаётган
муаммоларни бартараф этишда ҳамда ёшларга оид давлат сисатини изчил амалга оширишда
катта ёрдам беради [1].
Интеллект, интеллектуал салоҳият барча замонларда, барча халқларни, яхлит давлат ва
жамиятнинг тараққиётини белгилаб берувчи жуда муҳим омиллардир. Зеро, унинг тагзамирида илм-фан, маънавият, маданият, миллийлик, тарихийлик каби унсурлар ётади.
Ҳозирда, яъни глобаллашув ва ахборот асри вақтида инсон тафаккури, интеллектуал
салоҳияти қандай ривожланиб боради, айни пайтда, инсон интеллекти бундай шиддатни
68
№4 | 2021
кўтара оладими деган саволларнинг кўплиги ушбу масала долзарблигини англатувчи
муаммолардир. Фан-техника тараққиёти даврида ёшларнинг ижтимоийлашуви жараёнини
ўрганиш, унинг бугунги динамик ривожланиш давридаги ўрнига баҳо беришда
А.Г.Здравомыслов, И.Таллман, Р.Маротц-Баден, П.Пиндас каби европалик олимлар кўплаб
тадқиқий ишларни амалга оширишган. Уларнинг фикрича, ёшларнинг ижтимоийлашуви кўп
томондан фан техника тараққиёти оқибатида ривожланди. Жамиятнинг кўп тармоқли
ривожланиши ёшларнинг ижтимоий мавқеини белгилаш учун асос бўлди [2].
Шунингдек, ушбу масалани ўрганиш жараёнида жаҳон фалсафаси, социологияси,
сиёсатшунослиги, педагогикаси ва психологиясининг классик намоёндалари Д.Локк, Ж.Руссо,
Г.Гегель, Ф.Энгельс, М.Вебер, Ж.Сартр, К.Ясперс, Э.Фромм, Э.Дюркгейм, К.Леви-Строс,
Дж.Фрэзер, Л.Леви-Брюл, А.Тойнби, О.Шпенглер, Н.Бердяев, У.Джемс, А.Маслоу,
В.Франклларнинг қарашлари катта аҳамият касб этади.
Интеллект, ёшлар мавзуси билан социологлар, психологлар, файласуфлар, тарихчилар
шуғулланишган. В.И.Добреньков, А.И.Кравченко [3], В.В Павловский [4], А.И.Ковалёва,
В.А.Луков [5] каби рус олимлари шуғулланишган бўлса, Ўзбекистонда ёшлар муаммолари
Алиқориев Н., Аликариева А., Сабирова У., Ахмедова Ф. каби бир қатор социолог-олимлар
томонидан ҳам ўрганилган [6,7]. Ёшлар ҳар бир жамиятнинг, ҳудуднинг илғор кучи
ҳисобланади. Демографик нуқтаи назардан, “ёшлар” бутун бир аҳолининг алоҳида қисми
сифатида ўрганилади. Жамиятнинг бир қисми сифатида ижтимоий фанларда тадқиқ қилинади
[8].
Социологияда тўла ишонч билан айтиш мумкинки, ёшлар масаласи ҳар томонлама,
чуқур ўрганилади. Бу борадаги социологик ёндашув жамиятни қайта тиклаш (демографик
хусусият) ва ривожлантириш тизимида ёшлар эгаллаган ўриннинг бутун мазмун-моҳиятини
очиб беради. “Ёшлик” социологик энциклопедияда инсоннинг ёш босқичи сифатида
таърифланади. Ёшликнинг бошланиши ўсмирлик даврига (17-21 ёш) ва тамом бўлиши вояга
етганликнинг биринчи босқичига (21-35 ёш) мансуб. Ҳаётнинг бу босқичи ижтимоий ва
маданий шартлар тарихий ҳолат билан таърифлангади: у фаол ва суст, бой ва бир хил бўлиши
мумкин. Фалсафий энциклопедик луғатда “ёшлик” га қуйидагича таъриф берилади: “Ёшлик
ҳаётий даврнинг муайян фазаси босқичи сифатида, биологик жиҳатдан турфа хилдир, бироқ
унинг ёш доиралари у билан боғлиқ ижтимоий мақоми ва ижтимоий-руҳий хусусиятлари
ижтимоий-тарихий табиатга эга ва ижтимиоий тузумга, маданиятга ва мазкур жамиятга хос
бўлган ижтимоийлашув қонунларига боғлиқ [9].
В.Т.Лисовский ёшларга энг лўнда таъриф беради. У қуйидагиларни таъкидлайди:
“Ёшлар – таълим, касбий, маданий ва бошқа ижтимоий функцияларни ўзлаштирувчи, каттароқ
ёшда ушбу функцияларни ўзлаштириб олган ижтимоийлашув босқичидан ўтувчи одамлар
авлодидир; аниқ тарихий шарт-шароитларга қараб ёшларнинг ёш мезонлари 16 ёшдан 30
ёшгача ўзгариб туриши мумкин” [10].
Яна бир жиддий, чуқур ёндашувни В.Н.Борязда учратишимиз мумкин. У мазкур даврни
ижтимоий ҳодиса сифатида унинг мазмун-моҳиятини очиб беришга уриниб кўради. В.Н.Боряз
нуқтаи назарига кўра, ёшлар бу:
- доимо ўзига хос ёши катта гуруҳ сифатида намоён бўлувчи объектив ижтимоий
ҳодисадир;
- ёшларнинг биологик ва социал табиати ва моҳиятан тарихий ҳатти-ҳаракатнинг
исталган босқичида жамиятнинг муайян аниқ – тарихий шаклининг умумий субъекти
ҳисобланган инсониятнинг бир қисмида мужассамлашган;
- ёшлар инсониятнинг ушбу қисми табиатини ва моҳиятини ўзлаштириш жараёнини
ижтимоий ҳаётни қайта тиклаш қонуни, нотенглик қонуни ва босқичма-босқич камолотга
етиш қонуни сингари умумий қонунларга мувофиқ бошдан кечиради;
- инсониятнинг ушбу қисми табиатини ва моҳиятини тўлиқ ўзлаштириш ҳолатига
ёшларнинг эришиши ижтимоий ҳатти-ҳаракатнинг тўлиқ ва ҳар томонлама субъекти ва
объекти сифатида ёшларнинг қарор топииши ва шу тариқа, ёшлар сифатида ўзини инкор
этишидир;
69
№4 | 2021
- ёшларнинг ёш чегаралари объектив жиҳатдан унинг камол топиш даври узунлиги
билан, градациянинг ошиб бориши эса – ушбу чегаралар доирасида – камолотга етиш алоҳида
босқичларининг узоқ муддатлилиги билан изоҳланади [11].
Бизнингча, мазкур таърифда ёшлик даври ҳам психологик жиҳатдан, ҳам социологик
жиҳатдан, ҳам биологик нуқтаи назардан батафсил изоҳланган, очиб берилган. “Ёшлик”
даврининг мураккаб ва чигалликлардан яна бири бу даврнинг ўзига хос таъсирчанликка,
ўзгарувчанликка мойиллиги ҳамда турли шароитларга мослашишининг қийин кечиши каби
хусусиятларнинг мавжудлигидир.
Мамлакатимизнинг Биринчи Президенти томонидан асослаб берилган ва давлатимз
раҳбари Шавкат Мирзиёев томонидан асосий эътибор қаратилаётган Ўзбекистон келажаги
буюклигини таъминлашнингбугунги кундаги асосий омили – бу мамлакатнинг демографик
салоҳияти ёки аҳоли таркибида ёшлар ва меҳнат қилиш қобилиятидагиларнинг мутлоқ кўп
салмоққа эга эканлигидир. Бугунги кунда дунёнинг кўпчилик ривожланган мамлакатлар
раҳбариятини бошини қотираётган асосий муаммо – бу аҳолининг табиий ўсиш
кўрсаткичларининг пасайиши оқибатида мамлакат аҳолисининг мутлоқ ва нисбий камайиши
ёки аҳолининг нисбий қариши ёки умумий аҳоли таркибида ишловчиларнинг ва ёшларнинг
салмоғининг камайиши, аксинча пенсия ёшидаги одамлар сонининг кўпайиб бораётганлиги
масаласи ҳисобланади. Ўзбекистондаги ёшлар сиёсатининг муҳим йўналишларидан бири
иқтидорли ёшларни илм-фанга кенг жалб этишдир. Йил сайин ёшларнинг ҳар томонлама
ривожланиши учун янада қулай шарт-шароит ва имкониятлар яратилмоқда. Ёшларимизнинг
улкан салоҳиятини ҳар томонлама рўёбга чиқариш учун уларнинг илм-фан, техника, ахборот
технологиялари, маданият, санъат, спорт, тадбиркорлик каби соҳалардаги ташаббусларини
қўллаб-қувватлаш ишларини янада кучайтириш ва ёшлар сиёсатини амалга оширишда давлат
ҳамда жамоат тузилмаларининг ижтимоий шериклигини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш
зарур. Интеллектуал салоҳиятга тўхталишдан, унинг мазмун-моҳияти, вужудга келиши, ўсиб
бориши даража босқичларини аниқлаш, ўрганишдан олдин “интеллект” атамиасининг ўзига
таъриф мақсадга мувофиқдир. С.И.Ожегов терминалогияси бўйича, “интеллект” инсон ақлзаковатининг бошланиши, фикрлаш қобилияти деб келтирилса, И.В.Ленин, Ф.И.Петров
бўйича, “интеллект” (лот. intellects) ақл, донишмандлик сифатида таъриф берилади.
“Интеллект” тўғрисидаги илмий тасаввурлар узоқ тарихий давр мобайнида йиғилиб,
шаклланиб, ривожланиб келди [12].
Инсон ақл-заковатининг турлича бўлишини дастлаб, Гераклит (520-460 эр.ав.)
аниқлаган. Гераклит фикрлаш қобилияти мавжуд бўлиши ва имкониятлари ҳамда даражалари
турлича эканлигини кўрсата олди. Суқрот (эр.ав. 469-399) “интеллект” остида соғлом фикрни
аниқлаган, изоҳлаган. Суқрот ингтеллектни бевосита ахлоқ билан боғлайди. Афлотун (эр.ав.
427-347) бўйича айнан, фикрнинг туғилиши ва ижобий (соғлом) хусусиятга эга бўлиш инсон
ақл-заковатининг ривожланишига олиб келади. Арасту (эр.ав. 384-322) да ҳам интеллект
соғлом фикр сифатида келтирилади. Шунингдек, унда юксак ақлга эга бўлишлик –
донишмандлик келтирилади. У донишмандликни илоҳийлик билан боғлайди. Унингча, “ақл –
бу фаолият эмас, балки унга бўлган қобилиятдир” [13].
Ўрта асрларда интеллект алоҳида бир ягона илоҳий туйғу сифатида изоҳланади. Айни
пайтда, улар ақл-заковат “уйи” инсон миясида бўлишини ҳам аниқлаганлар. Ибн Рушд (11261198) ўз ишлари орқали инсон ақл, тафаккурини ўрганишда янгича ёндашувни таклиф этди.
Унга кўра, инсон ақл, тафаккур билан туғилмайди. Инсон йиллар давомида ўз ақлини бойитиб,
янгилаб боради [14].
Уйғониш даврига келиб, эндиликда янада аниқроқ ёндашувлар кўзга ташлана
бошланди. Н.Кузанский (1401-1464 йй) да фикрлар, тафаккур тарзидаги қарамақаршиликларни фақатгина ақлий салоҳият орқали бартараф этиш лозимлиги кўрсатилади.
Англиялик файласуф-материалист Т.Гоббс [15] (1588-1679 йй) ҳамда Б.Спиноза (1632-1677
йй) лар ақл-заковат, тафаккурни ташқи муҳит, мантиқий фикрлаш ва тўғри хулоса чиқариш
жараёни сифатида таърифлашади [16].
70
№4 | 2021
Кейинги даврларда П.Гольбак [17] (1723-1789 йй), И.Кант (1724-1804 йй), Г.Гегель
(1770-1831 йй) ва бошқалар у ёки бу тарзда интеллектуал салоҳият, интеллектга таъриф
беришган [18].
Интеллектнинг тарихий-тадрижий босқичига кўра, айтиш мумкинки, мазкур атама
доимо ақл, тафаккур, фикрлаш қобилияти тушунча ва атамалари билан синоним сифатида
қўлланилган. Шунингдек, уларни илоҳийлик билан бевосита боғлшган. Социологияда
“интеллектуал” ақлли кишидан фарқли ўлароқ, яратувчанликка мойил ижтимоий субъект
сифатида қаралади. Интеллектуал жамиятнинг қолган аъзолари учун ғояларни, маълум
нормаларни ва маданий қадриятларни ишлаб чиқади ва уларни ривожлантиради [19].
Шунингдек, интеллектуал ҳавфсизлик миллий интеллектуал салоҳият сифати, ривожи
ва фаолиятига таъсир этувчи ички ва ташки зарарли омилларга карши курашиш, унинг
мавжудлигига таҳдидларни бартараф этишни таъминлашдир. Асосан ички омил ҳисобланган
таълим сифатини ошириш, таълим соҳасидаги ҳар-хил иллатларни бартараф этиш, шу билан
бирга уқтидорли авлод қалбида ҳақийқий ватанга бўлган муҳаббатни шакллантириб,
мустаҳкамлаш демакдир.Президентимизнинг 2017 йил 14 мартда қабул қилинган “Ўрта
махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари фаолиятини янада такомиллаштириш чоратадбирлари тўғрисида” [20] ги қарори эса бу йўналишдаги ишларни том маънода янги
босқичга олиб чиқиши муқаррар, албатта. Маълумки, 20 апрель куни Президент “Олий таълим
тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорни имзолади [21]. Қарор
олий таълим тизимини тубдан такомиллаштириш, мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш борасидаги устувор вазифаларга мос ҳолда, кадрлар тайёрлашнинг маъномазмунини тубдан қайта кўриб чиқиш, халқаро стандартлар даражасида олий малакали
мутахассислар тайёрлаш учун зарур шароитлар яратиш мақсадида қабул қилинган.
Ҳозирги кунда электрон қурилмалар ўқувчиларнинг кундалик ҳаётига жадал суратлар
билан кириб бормоқда. Мобил телефон, ноутбук, интернетдан фойдаланиш оддий ҳолга
айланди. Мутахассисларнинг фикрича, инсоннинг эшитиш аъзоларига нисбатан кўриш
аъзолари ёрдамида беш маротаба кўп маълумотларни эслаб қолиш мумкин. Сабаби эшитиш
аъзоларига қараганда кўриш аъзоларидан олинаётган маълумотлар қайта кодлаштирилмай
тўғридан тўғри инсон хотирасига ўтади ва сақланади. Электрон дарсликнинг сифати
ўқитувчининг шахсий билим савияси, ушбу фан учун муаллифлик услуби, педагогик,
психологик ва методик ёндошувига боғлиқ[22].
Электрон дарсликлар билим олувчиларнинг тасаввурини кенгайтиришга, дастлабки
билимларини ривожлантиришга ва чуқурлаштиришга, қўшимча маълумотлар билан
таъминлашга мўлжалланган бўлиб, билим олувчиларга мустақил ва эркин фикрлаш, олинган
билимларини босқичма-босқич бойитиш, мукамаллаштириб бориш, мустақил таълим олиш,
янги билимларни ўқув адабиётлардан излаб топиш кўникмаларини ҳосил қилишни
таъминлайди. 2020-2021 ўқув йили давомида талабалар ўртасида турли хил интерактив
мультимедияли электрон дарсликларнинг ёшлар интеллектуал салоҳиятига таъсирини
ўрганиш мақсадида социологик тадқиқот ўтказилди. Тадқиқот натижаларидан қуйидаги
маълумотлар олинди.
1-диаграмма. Электрон дарсликларга муносабатингиз?
71
№4 | 2021
Тадқиқот нафақат талабалар балки уларнинг ота-оналарида ҳам катта қизиқиш уйғотди.
Уларнинг 88% оддий дарсликларни электрон дарсликларга алмаштириш вақти келганлиги
ҳақида фикр билдиришди, лекин баъзи ота -оналар “Менинг фарзандимга электрон дарслик
керак эмас”, “Кўзига ёмон таъсир қилади” деган фикрларни билдиришди. Респондентлар
ўртасида ўтказилган сўров натижаларини қуйидаги жадвалда кўриш мумкин.
1-жадвал
Электрон дарсликларга муносабатингиз?
Ҳа
Йўқ
Ёшларнинг бандлиги оширилдими
10
90
ЭД қоғозли дарсликдан яхшими
70
30
ЭД мустақил ўзлаштиришни оширадими
5
95
ЭД янги ғояларни ишлаб чиқарадими
20
80
ЭД ўқувчилар мотивациясини кўтарадими
30
70
Электрон дарслик мураккабми
20
80
Тадқиқот натижасида ҳосил бўлган муаммолар кўриб чиқилди ва уларни комплекс
ечимига қаратилган таклифлар таклиф этилди.
Савол туғилиши табиий: ўқувчиларни электрон дарсликлардан фойдаланиш жараёнини
нима учун жадал ривожланмаяпти:
1. Барча фан хоналари мультимедиа қурилмалари ва компьютер жамламаси билан
таъминланиши керак.
2. Фан ўқитувчилари ҳар бир мавзулари учун электрон дарсликларни мустақил ярата
олишлари керак.
3. Ўқувчиларни компьютер ўйинлари орқали электрон дарсликлардан фойдаланишга
ўргатиш керак.
2-жадвал
Электрон дарсликларнинг афзаллиги нимада?
Йўқ
Ҳа
Матнлар билан ишлаш қулайлиги
5
95
Интернет алоқаси
Қўшимча адабиётлардан фойдаланиш имконияти
10
20
90
80
Тест дастури ёрдамида ўзини ўзи назорат қилиш имконияти
15
85
Фанга оид луғат дастурларининг мавжудлиги
20
80
Ўқувчининг ўрганиш доираси чегараланмаган
30
70
Ҳар томонлама тежамкорликка эга
15
75
Талабани замонавий технологияларга яқинлаштиради
Оддий дарсликка нисбатан ўзлаштириш осон
10
20
90
80
Ўқув дарсларини замон талабига биноан тез ва доимий ўзгартириш мумкин
30
70
Баъзилар кўп ҳолларда бу эстетика ва қулайликка оид савол, деган фикрда, чунки
компьютерда бир талай китобларни электрон шаклда сақлаб олиш ва исталган пайт ўқиш
мумкин. Бошқаларнинг таъкидлашича, оддий китобни қўлда ушлаб (айниқса, босмахонадан
энди чиққан бўлса), унинг ўзига хос бўёқ ҳидини туйган ҳолда ўқиганга нима етсин!
Қолаверса, қоғоз китобни мутолаа қилиш компьютер экранида ўқишга нисбатан зарарсиз,
сабаби, бунда кўзлар камроқ зўриқади. Ўз навбатида, қоғоз китоблар вақти келиб эскиради,
яроқсиз ҳолга келади, электрон шаклдаги китобларни эса, аксинча, узоқ муддат сақлаш
мумкин. Мутолаада мазкур икки жиҳатнинг устунлик ва камчиликлари борасидаги қарашлар
яна қанчадан-қанча. Чунки, ҳар бир мутолаа ишқибози ўзининг эҳтиёжи ва дидига қараб
мазкур масалага индивидуал ёндашади. Аммо, хулоса ойдин: мунозара юзага келдими, демак,
китоб ўрнига компьютер ёки бошқа техника ютуқларидан фойдаланганимизда, мутолаа ҳисси
72
№4 | 2021
йўқолмайдими, деган саволга жавоб излашнинг, масалага чуқурроқ назар ташлашнинг
фурсати етди.
Респондентларга “Сиз компьютерда, мобиль телефонларида ўйинларни ўйнайсизми?”
деган савол берганимизда ёшларнинг 50,3 фоизи ўйнайман, 49,7 фоизи – ўйнамасликларини
изҳор қилдилар. Ёшларнинг компьютерда ўйнаш даражаси ҳар хил, яъни уларнинг 6,9 фоиз
ҳар куни ва телефонда 80 % деярли ҳар куни ўйнаш билан машғул бўлса, компьютерда 36,1
фоизи хафтада 2-3 марта, 26,4 фоизи ҳафтада бир марта, 20,8 фоизи ойда 1-2 марта ўйнашга
имкон топар экан.
Ёшларнинг компьютер ўйинларига вақт сарфланиш даражаси ўзгача. Уларнинг 77,8
фоизи кунига 1-2 соат, 12,5 фоизи 3-4 соат, 8,3 фоизи эса 5-6 соат, 1,4 фоизи 7 ва ундан кўпроқ
вақтларини компьютерда ўйнашга сарфлар эканлар. Демак, ёшларнинг компьютерда
ўйнашларига ҳам маълум бир даражада эҳтиёж бор экан. Зеро, бундай ўйинлар бир томондан
уларнинг тажрибасини оширса, иккинчи томондан уларнинг вақтлари бошқа бекорчи, ёки
фойдасиз ишларга сарфланишидан сақлаб қолади. “Интернетдан фойдаланганингизда нимага
кўпроқ вақт сарфлайсиз?” деган саволга қуйидаги жавоблар олинди. Интернет ўйинларига ва
улардан баъзи бирларини кўчириб олишга – 21,5%, дўстлар ва қариндошлар билан мулоқот
қилишга – 40,0%, шоу-бизнес янгиликларига, машхур кишилар ҳаётини ўрганишга – 16,1%,
жаҳоннинг машҳур кишилари ҳаётидан шов–шувли янгиликларни қидиришга – 8,9%.
2-диаграмма. Сиз Интернетдан кунига қанча вақт сарфлайсиз?
Маълум бўлдики, ёшлар кўпроқ вақтларини, ижтимоий тармоқларга, дўстлар ва
қариндошлар билан мулоқот қилишга сарфлашар эканлар, 13,3% қизлар мода, гўзаллик
тўғрисида интернет журналларини ўқир эканлар, 2,2% респондентлар порнографик
сайтларига киришар экан, 19,3 фоизи спорт янгиликларини кўрар, 7,4% интернет орқали
жаҳон ва Ўзбекистон янгиликларини ўрганса, 5,2% Ўзбекистон ОАВда ёритилмайдиган
сиёсий ва иқтисодий янгиликларини кўрар экан. “Сиз Интернетдан тез-тез фойдаланиб
турасизми?” деган саволга 84,2% ёшлар Интернетдан ҳар куни фойдаланади, 9,6 фоизи
хафтада 2-3 марта, 2,6 фоизи хафтада бир марта, 1,4 фоизи ойда бир марта, 4,1 фоизи – баъзан,
1,4 фоизи – жуда кам Интернетдан фойдаланишар экан.
“Сиз Интернетдан кунига қанча вақт сарфлайсиз?” деган саволга респондентлар
қуйидагича жавоб бердилар. Уларнинг 69,3 фоизи кунига 1-2 соат сарфласа, 16,7 фоизи эса
кунига 2-3 соат, 13,3 фоизи 3-4 соат, 0,7 фоизи кунига 5 ва ундан ортиқ соат вақт сарфлашар
экан. “Сиз компьютер қаршисида умуман ҳисоблаганда кунига қанча вақт ўтирасиз?” деган
саволга ёшларнинг 37,4 фоизи кунига 1-2 соат сарфлашини, 27,4 фоизи эса 2-3 соат, 20,7 фоизи
73
№4 | 2021
3-4 соат, 8,9 фоизи 4-5 соат, 11,9 фоизи 5-6 соат, 3,7 фоизи кунига 6 ва ундан кўп вақт
сарфлашларини кўрсатишган.
Биринчи навбатда, ота-она ўз масъулиятини ҳис эта билиши, фарзандининг кундалик
машғулотларидан хабардор бўлиши лозим. Ота-она боланинг интернетда қанча вақт
«ўтириш»и ва мана шу вақт мобайнида нималар билан шуғулланишини назорат қилиши яхши
самара беради. Қолаверса, мактаб, маҳалла, синф раҳбари ва ўқитувчилар ўсмир хулқи ва
ундаги ўзгаришларни кузатиб бориши, болани қизиқарли ва фойдали ишларга жалб этиш
йўлларини излаши даркор.
Мамлакатимизда мавжуд интернет ОАВ, турли хил веб-сайтларнинг камчилик ва
ютуқлари тўғрисида жуда кўп гапириш мумкин. Ўйлаймизки, яқин келажакда барча камчилик
ва муаммолар бартараф этилади. Интеллект, интеллектуал салоҳият барча замонларда, барча
халқларни, яхлит давлат ва жамиятнинг тараққиётини белгилаб берувчи жуда муҳим
омиллардир. Зеро, унинг таг-замирида илм-фан, маънавият, маданият, миллийлик, тарихийлик
каби унсурлар ётади. Ҳозирда, яъни глобаллашув ва ахборот асри вақтида инсон тафаккури,
интеллектуал салоҳияти қандай ривожланиб боради, айни пайтда, инсон интеллекти бундай
шиддатни кўтара оладими деган саволларнинг кўплиги ушбу масала долзарблигини
англатувчи муаммолардир.
Ёшларни ҳар томонлама салоҳиятли баркамол инсон қилиб вояга етказишда, таълим ва
тарбия жараёнининг узвийлиги, маънавий маърифий ишларнинг доимийлигини таъминлаш
лозим. Чунки, мамлакат мустақиллиги, миллатнинг эртанги куни, унинг тараққиёт даражаси,
яъни, иқтисодий жиҳатдан ривожланиши, маънавий жиҳатдан юксалиш ва жаҳон
ҳамжамиятида муносиб ўрин эгаллаб бориши ёшлар зиммасидадир. Ислоҳотларнинг тақдири,
самарали натижалар бериши ва истиқболи аҳолининг, айниқса, ёшларнинг фаоллигига,
ижтимоий-сиёсий жараёнлардаги иштирокига боғлиқ. Чунки, давлатнинг ижтимоий-сиёсий
салоҳиятини белгиловчи омиллардан бири мамлакат ёшларининг фаоллиги, ақл-заковати ва
фидоийлигидир.
Ёшларга берилган эътиборни фақатгина “Ёшлар иттифоқи” дастурларида эмас, балки
ўз амалий фаолиятларида ҳам акс эттирсалар, ислоҳотлар ижобий самара беради. Бунинг учун
эса, фақат танқид қилиш билан чекланмасдан, ёшлар фаолиятига амалий жиҳатдан
кўмаклашиш, ёшларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, шахсий намуна ва
ташаббуслар кўрсатиш лозим. Зеро, ёшларнинг сиёсий ва ижтимоий фаоллигини оширмасдан
туриб, фаол фуқаролик жамиятини қуриб бўлмаслиги барчамизга аён. Мамлакатимизда
ёшларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш ва аҳоли ўртасида соғлом турмуш тарзини қарор
топтириш, юқори иқтисодий ўсишга эришиш ҳисобидан халқимизнинг фаровонлигини
ошириш ва кундалик ҳаётидаги муаммоларни ҳал этиш, шунингдек, 2017-2021 йилларда
Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича
Ҳаракатлар стратегияси ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 декабрдаги
Олий Мажлисга Мурожаатномасида белгиланган вазифаларнинг ўз вақтида амалга
оширилишини таъминлаш мақсадида: Халқ билан очиқ мулоқот натижалари асосида
тайёрланган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли
саломатлигини мустаҳкамлаш йили”да амалга оширишга оид давлат дастури тасдиқланди
[23].
Президентимиз таъбири билан айтганда, ҳар қандай жамият тараққиётида унинг
келажагини таъминлайдиган ёш авлоднинг соғлом ва баркамол бўлиб вояга етиши ҳал
қилувчи ўрин тутади, албатта. Шунинг учун ҳам, ёшлар мамлакатимизда амалга оширилаётган
кенг кўламли ислоҳотлар самарасини янада оширишда ҳар томонлама етук, замонавий билим
ва ҳунарларни пухта эгаллашлари лозим.
Мурожаатномада билдирилган ташаббусларнинг барчаси айнан келажак авлод
эгаларига қаратилганлиги, ёшлардан катта масъулият талаб этади. Чунки, қаратилаётган
эътибор ва берилаётган имконияга ёшларимизнинг муносабати, дахлдорлик туйғуси бўлиши
74
№4 | 2021
ва албатта, ёшлар барча соҳаларда юрт равнақи йўлида ўзининг ҳиссасини қўшадиган
даражада ютуқ ва муваффаққиятлар билан жавоб қайтариши лозим.
Мамлакат ҳаётида содир бўлаётган ижтимоий ўзгаришлар ёш авлоднинг жамиятдаги
ўрни масаласига янгича ёндашишни тақозо этмоқда. Шундай экан, ҳозирда долзарб
вазифалардан бири, ёшларни ҳуқуқий, ижтимоий-сиёсий, маънавий дунёқарашини
шакллантириш, таълим-тарбия бериш жараёнида янги усул ва услубларни яратишдан
иборатдир. Уларда ташаббускорлик, интилувчанлик, ҳаракатчанлик шаклланиши керак.
Баркамол авлоднинг маънавий етуклик даражаси юқори бўлган тақдирдагина улар ижтимоий
ҳаётнинг тараққиёт қонунларини, ҳуқуқий давлат моҳиятини ва унинг инсониятга адолатли
ҳаёт кечиришда ягона кафолат эканлигини чуқур идрок этиши мумкин.
Олиб борилган тадқиқот натижасида юзага келган фикр-мулоҳазалар асосида қуйидаги
таклиф ва тавсияларни бериш мақсадга мувофиқ ҳисобланади:
- ёш авлоднинг ҳар томонлама камол топиши учун замон руҳига мос янгидан-янги қонун
лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва уларни амалиётга тадбиқ этиш бўйича инновацион
лойиҳалар ишлаб чиқиш зарур;
- ёшлар билан ишлаш органлари ваколатларини янада кенгайтиришга доир янги қонун ва
қонун ости ҳужжатларини такомиллаштириш ҳамда модернизация қилиш керак;
- таълим тизимининг барча босқичларида сифат ўзгаришларга эришиш бўйича аниқ чоратадбирларни янада кучайтириш лозим;
- Янги Ўзбекистон ёшларининг ижтимоий фаоллигини оширишда маданият, санъат ва спорт
бўйича кўрик танловлар сифатига алоҳида эътибор қаратиш, ҳамда давлат томонидан
уларга янада кенг имкониятлар яратиш лозим;
- замон руҳига мос равишда ёшлар тадбиркорлигини ривожлантиришга оид дастурлар ва
ҳаракат режаларини такомиллаштириб бориш керак;
- ёшлар ўз сафларидаги илғор фикрловчи, ташаббускор, фидойи кишилар доирасини
кенгайтириб боришлари лозим;
- ёшлар ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш мақсадида барча соҳаларда “Янги
Ўзбекистон ёшлари: бугуни ва истиқболи” мавзуси доирасида янги инновацион, амалий ва
фундаментал лойиҳаларни ишлаб чиқиш бўйича кўрик танловларни мунтазам равишда
ташкил этиш зарур;
ёш авлоднинг ҳар томонлама камол топиши учун замон руҳига мос янгидан-янги қонун
лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва уларни амалиётга тадбиқ этиш бўйича инновацион лойиҳалар
ишлаб чиқиш зарур;
таълим-тарбия жараённинг комплекс хусусиятга эга эканлигини эътиборга олган ҳолда,
ахборот технологияларини жорий этишни интегратив ёндашув асосида ташкил этиш керак;
маънавий-маърифий тадбирларнинг кўргазмалилигини таъминлаш мақсадида ахборот
технологияларининг мультимедиа имкониятларидан унумли фойдаланиш лозим;
электрон ресурслар асосида таълим-тарбия жараёнларини лойиҳалаштиришда
жараёнларни индивидуаллаштириш, интенсивлаштириш ва оптималлаштиришга эришиш
зарур;
таълим-тарбиянинг самарадорлиги ва натижавийлигини таъминлаш мақсадида,
ахборот-коммуникация технологиялари воситаларини тизимли, мантиқий кетма-кетликда
қўллаш лозим;
олий таълим муассасаларида талаба интеллектуал салоҳиятини оширишга нисбатан
технологик ёндашувга эришиш зарур;
мамлакатимизда мавжуд ижтимоий тармоқлар фаолиятини янала такомиллаштириш,
уларнинг миқдор ва сифатини ошириш лозим;
мавжуд ижтимоий тармоқларни фильтрлаш ва ахборот ҳавфсизлигини таъминлаш
даркор;
интернет тармоғидаги услубий, имловий хатоликларга барҳам бериш лозим;
масофавий таълим технологияларидан ижтимоий-гуманитар фанларни ўқитиш
жараёнида фойдаланиш имконини берувчи дастурий таъминотни ривожлантириш зарур.
75
№4 | 2021
Иқтибослар | Сноски | References:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикасини
янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида Фармони. – Тошкент,
2017. (Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда,
20-сон, 354-модда).
Иваненков С. Социальная служба молодежи. Информационный листок о научнотехническом достижении N 91-03, ЦНТИ, Оренбург, 1991, 3 стр.(соавт.Кусжанова)
Добреньков В.И., Кравченко А.И., Гутнов Д.А. Социологическое образование в России.
– М., 2010.
Павловский В.В. Ювентология: проект интегративной науки о молодежи. Монография.
– М.: Академический проект, 2001. – 304 с.
Ковалева А.И., Луков, В.А. Социология молодежи : Теоретические вопросы. –М. :
Социум, 2009. 351 с.
Alikarievа Alokhon, Alikariev Nuriddin., Aliqoriev Olimkhon, Sabirova Umida, Rashidova
Shahnoza. Issues of improving the quality of training of Highly qualified specialists //
International Journal of Advanced Science and Technology, 29(05), 1600 - 1611. Retrieved
from http://sersc.org/journals /index.php/IJAST/article/view/10090. Vol. 29, No. 5, (2020), pp.
1600-1611.
Axmedova F. A Formation of Professional Competence At Future Pharmacists / Asian Studies,
36(2), 1-5. Retrieved from https://journals.eduindex.org /index.php/as/article/view/4255.
Педагогика, маънавият, демография, фалсафа, психология, маданиятшунослик,
физиология. – Тошкент, 2001.
Философский словарь. – М.: 2003. 384 с.
Лисовский В.Т. Социология молодёжи. Учебник. – Спб.: С.П. 1996.
Боряз В.Н. Молодёжь: методологические проблемы исследования. – Л.: 2003. 133 с.
ОжеговС.И. Толковый словарь русского языка. – М., 2011.
Арастуда бу “ақл кўзи” деб ҳам келтирилади ва бу кўз орқали инсон муайян воқеани
янада чуқурроқ кўради.
Ибн Рушд. Рассуждение, выносящее решение относительно связи между религией и
философией // Сагадеев А.В. Ибн Рушд. – М., 2013.
Қаранг: Философская трилогия «Основы философии»: «О теле» (1655); «О человеке»
(1658); «О гражданине» (1642) Источник: http://stuki-druki.com/authors/Hobbes.php
Штуки-дрюки ©.
Соколов В.В. Спиноза. Мыслители прошлого. – М., 2007.
Гольбах П.А. Избранные антирелигиозные произведения / Сост. А.Б.Ранович,
М.С.Смелянов; пер. Н.Руммера; ред. Невский В.И. ЦС СВБ СССР. – М.: ОГИЗ, ГАИЗ,
2004. - XXXV, 660 с.
Гегель. Лекции по философии духа. Берлин 1827/1828. В записи Иоганна Эдуарда
Эрдмана и Фердинанда Вальтера / пер. с нем. К. Александрова. – М. : Издательский дом
«Дело» РАНХиГС, 2014. — 304 с.
http://ru.wikipedia.org/wiki/Интеллектуал
Ўзбекистон республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг “Ўрта махсус, касб-ҳунар
таълими муассасалари фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида” ги Қарори. – Тошкент, 2017.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг “Олий таълим тизимини
янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори. –Тошкент, 2017. 20
апрель.
Ахмедова Ф.М. Пандемия давридаги таълим.Ижтимоий тадқиқотлар журнали | журнал
социальных исследований | journal of social studies №4 | 20201027. -2189-1-10-20210504
(1).
76
№4 | 2021
23.
“2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор
йўналиши бўйича “Ҳаракатлар Стратегияси” ни “Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли
саломатлигини мустаҳкамлаш йили” да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида”
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Фармони. 03.02.2021 й. ПФ6155.
77
№4 | 2021
Хошимова Гўзал Фатхуллаевна
Тошкент фармацевтика институти катта ўқитувчиси
Болтаева Барно Хамиджановна
Тошкент фармацевтика институти катта ўқитувчиси
guzalkhasimova@gmail.com
МИЛЛАТЛАРАРО НИЗОЛАРНИ ҲАЛ ЭТИШНИНГ СОЦИАЛ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
For citation: Khoshimova Guzal, Boltaeva Barno. SOCIAL TECHNOLOGIES FOR RESOLVING
INTERETHNIC CONFLICTS. Journal of Social Studies. 2021, vol. 4, issue 4, pp.
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2021-4-9
АННОТАЦИЯ
Мақолада миллатлараро низоларни ҳал қилиш усулларини ўрганиш ва таҳлил қилиш
амалга оширилган. Ушбу мақоланинг асосий мақсади замонавий кўпмиллатли давлатларда
муҳокама қилинадиган долзарб мавзу бўлган миллатлараро тўқнашувларнинг олдини олишда
асосий воситалар ҳақидаги ғояларни шакллантиришдир. Кенг миқёсли миллатлараро
низоларни ҳал қилиш технологиялари ва моделларини ўрганишда турли назарий
ёндашувларга қарамасдан, уларнинг жамият тизимига интеграциялашуви ва кейинчалик
мослашуви талаб қилинади. Муаллиф миллатлараро низоларни ҳал қилишнинг замонавий
услублари, усуллари, моделларини кўриб чиққан ҳолда, халқлар ўртасида «илтифотнинг
психологик моделини» яратиш ва қўллаб-қувватлашни устувор вазифа, деб ҳисоблайди, бу эса
ҳар қандай шаклда ва ўзаро муносабатларнинг салбий миллатлараро шакллари
ривожланишининг ҳар қандай босқичида содир бўлишига йўл қўймайди. Шунингдек,
миллатлараро низоларни ҳал қилишнинг замонавий усуллари кўриб чиқилган. Муаллифнинг
фикрича, асосий вазифа – одамлар ўртасидаги психологик бир -бирини тўлдириш моделини
яратиш ва қўллаб-қувватлаш, шунингдек, муносабатлар ривожланишининг исталган шакли ва
исталган босқичида салбий миллатлараро ўзаро муносабатларнинг олдини олишдир.
Калит сўзлар: социал технология, этнос, миллатлараро низолар, можаролар, алоқалар,
жамият, элемент, усуллар, жиҳатлар.
Хошимова Гузаль Фатхуллаевна
Старший преподаватель
Ташкентского фармацевтического института
Болтаева Барно Хамиджановна
Старший преподаватель
Ташкентского фармацевтического института
guzalkhasimova@gmail.com
78
№4 | 2021
СОЦИАЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ РАЗРЕШЕНИЯ МЕЖНАЦИОНАЛЬНЫХ
КОНФЛИКТОВ
АННОТАЦИЯ
В статье исследуются и анализируются пути разрешения межнациональных
конфликтов. Основная цель данной статьи - сформировать представление об основных
инструментах предотвращения межнациональных конфликтов, что является актуальной
проблемой, обсуждаемой в современных многонациональных государствах. Несмотря на
разные теоретические подходы в изучении технологий и моделей масштабного разрешения
межэтнических конфликтов, требуется их интеграция в систему общества и последующая
адаптация. Автор, рассматривая современные приёмы, методы, модели разрешения
межнациональных конфликтов, считает приоритетной задачей создание и поддержание
«психологической модели комплимента» между народами, не допуская ее возникновения в
любой форме и на любом этапе развития негативных межэтнических форм взаимодействия.
Рассмотрены также современные методы разрешения межнациональных конфликтов. Главной
задачей, по мнению автора, является создание и поддержание модели психологической
взаимодополняемости между людьми, а также предотвращение негативного межэтнического
взаимодействия в любой форме и на любом этапе развития отношений.
Ключевые слова: социальная технология, этнос, межнациональные конфликты,
конфликты, отношения, общество, элемент, методы, аспекты.
Khoshimova Guzal Fatkhullaevna
Senior Lecturer at the Toshkent Pharmaceutical Institute
Boltaeva Barno Khamidzhanovna
Senior Lecturer at the Toshkent Pharmaceutical Institute
guzalkhasimova@gmail.com
SOCIAL TECHNOLOGIES FOR RESOLVING INTERETHNIC CONFLICTS
ANNOTATION
The article explores and analyzes the ways of resolving interethnic conflicts. The main
purpose of this article is to form an idea of the main tools for preventing interethnic conflicts, which
is an urgent problem discussed in modern multinational states. Despite the different theoretical
approaches in the study of technologies and models of large-scale resolution of interethnic conflicts,
their integration into the system of society and subsequent adaptation is required. The author,
considering modern techniques, methods, models for resolving interethnic conflicts, considers it a
priority to create and maintain a «psychological model of compliment» between peoples, preventing
its occurrence in any form and at any stage of the development of negative interethnic forms of
interaction. Modern methods of resolving interethnic conflicts are also considered. The main task,
according to the author, is to create and maintain a model of psychological complementarity between
people, as well as to prevent negative interethnic interaction in any form and at any stage of the
development of relations.
Key words: social technology, ethnicity, interethnic conflicts, conflicts, relations, society,
element, methods, aspects.
Маълумки, замонавий жамият турли хил маданият, дин, тил билан ажралиб туради.
Атрофимиздаги дунёнинг, инсонларнинг, нарса ва ҳодисаларнинг хилма-хиллиги ҳақиқатини
билиш ва қабул қилиш, асосан, миллатлараро муносабатларда, интеграциядан яккаланишгача
бўлган
дунёқараш
позициясини
аниқлайди.
Миллатлараро
муносабатларни
шакллантиришнинг оқилона ва ўзаро мақбул усулини излаш ҳозирги замоннинг энг муҳим ва
долзарб муаммоларидан биридир. Миллатлараро низоларни шакллантириш, ривожлантириш
ва ҳал қилишда социал-психологик омилларнинг ўрни ва аҳамиятини тушуниш миллатлараро
муносабатларни ўрганишнинг истиқболли йўналиши бўлиши мумкин. Фанда миллатлараро
79
№4 | 2021
муносабатлар соҳаси ХХ асрнинг 90-йиллари охирида шаклланган «интеллектуал оқимлар»:
тарихий-этнографик, юқори ихтисослашган мафкуравий, психологик, ижтимоий, минтақавий
натижасида яратилган [1].
Миллатлараро низолар – жамиятнинг ўта кескин муаммосидир. Этник гуруҳлардаги
низони тенглаштириш – бу машаққатли ва баъзида эришиб бўлмайдиган жараёндир. Шунга
қарамай, бундай низонинг олдини олишнинг учта ёндашуви мавжуд: институционал, воситали
ва интеграциялашган.
Институционал ёндашув ички низоларнинг олдини олиш ва тартибга солиш учун
ташкилотлар тармоғини яратишни ўз ичига олади. Бундай инфратузилма миллий, минтақавий
ва глобал даражадаги институтларни ўз ичига олиши ва турли даражадаги функцияларни
бажариши керак.
Миллий низоларни олдини олиш тизимлари ташқи (хорижий) аралашув билан
бартараф этилиши мумкин бўлмаган фундаментал ижтимоий-иқтисодий сабабларга кўра,
шошилинч чораларни талаб қиладиган маҳаллий муаммоларни ҳам, миллий муаммоларни ҳам
ҳал қилиш учун жавобгар бўлиши керак. Шу билан бирга, ижтимоий гуруҳлар асосий инсон
ҳуқуқлари етарлича ҳурмат қилинмаса, фавқулодда вазиятларда халқаро ҳамжамият қўллаб қувватлашига ишонишлари керак.
Замонавий халқаро ҳуқуқий амалиёт этник низоларни босқичма-босқич ҳал этишга
халқаро институтларни жалб қилиш тамойилига асосланади. Бундай зиддиятнинг дастлабки
босқичида етакчи рол минтақавий ташкилотга юклатилган. Масалан, Америка Штатлари
Ташкилоти Гондурас ва Никарагуа ўртасидаги зиддиятни ҳал қилишга муваффақ бўлди.
Албатта, ҳеч ким Ҳамдўстлик давлатларига этник низоларни ҳал қилишнинг бошқа самарали
механизмларидан фойдаланишга тўсқинлик қила олмайди, масалан, Гаагадаги Халқаро Суд
орқали. Агар унинг қарорлари эътиборга олинмаса, БМТ Хавфсизлик Кенгашига мажбурлов
чораларини кўриш ваколатини бериш керак, бошқача қилиб айтганда, глобал институтлар
ишга тушиши керак [2].
Воситали ёндашув – низоларни ҳал қилиш учун аниқ чоралар (воситалар) нинг тўғри
комбинациясини танлашдир. Афсуски, низоларни бошқаришда маълум бир восита
бажарадиган рол, кўпинча, бўрттириб кўрсатилади. Масалан, можароларни бошқаришнинг
инглиз-америкача анъанаси музокараларни ташкил этишга, аниқроғи зиддиятли томонлар
вакиллари ўртасидаги мулоқотнинг психологик жиҳатларига ҳал қилувчи ролни юклайди.
Америка Қўшма Штатларининг зиддиятли бошқаруви асосан микрогуруҳлар: сотувчихаридор, бошқарув касаба уюшмаси, муниципал ҳамжамият ва бошқаларда юзага келадиган
низолар билан боғлиқлигини ҳисобга олсак, бу табиий ҳол. Бундай низоларни ҳал қилишда
музокаралар ҳақиқатан ҳам ҳал қилувчи рол ўйнаши мумкин. Бироқ, жамиятдаги кенг
қамровли инқироз натижасида келиб чиққан оммавий этник низолар бошқа масала; бундай
қарама-қаршиликлар бошқарувнинг турли хил дастакларидан фойдаланган ҳолда ҳар
томонлама ҳал қилиниши керак. Бошқа томондан, музокаралар жараёнини ташкил этиш, агар
у мустаҳкам ҳуқуқий асосга асосланган бўлмаса ва аниқ кун тартибига риоя қилмаса,
самарасиз бўлади [3].
Интеграциялашган ёндашув – тарангликни бартараф этиш, низоларнинг келиб чиқиши
ва кучайишининг олдини олиш учун мўлжалланган турли хил воситаларнинг мақбул
комбинациясидир. Бу воситаларга қуйидагилар киради: иқтисодий рағбатлантириш ва
санкциялар; маълумот, зиддиятли томонлар ўртасидаги мулоқот; этник сиёсат соҳасидаги
қонунларни яратиш ва улардан самарали фойдаланиш ва бошқалар. Низоларнинг типологияси
ва уларнинг ривожланиш босқичларини таҳлил қилиш турли зиддиятларга қарши чоралар
учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин. Иккинчиси муайян турдаги низоларнинг ҳар қандай
босқичида вазиятни назорат қилиш учун махсус ишлаб чиқилган чораларни кўришга имкон
беради. Бу «ўзгаришлар ёндашуви» дир [4].
Ҳар бир миллатлараро низо ўзига хосдир. Шу билан бирга, уларнинг табиати бир хил
ва шунинг учун тартибга солишнинг ривожланган шакллари ва усуллари мавжуд. Албатта, ҳар
бир ҳолатда у ёки бу этник зиддиятнинг ўзига хос хусусиятларини, сабабларини ҳисобга олиш
80
№4 | 2021
зарур. Можаронинг кўламини, унинг қандай шаклда ўтишини, диний омилнинг
мавжудлигини, можарода иштирок этаётган ҳудуднинг геосиёсий позициясини, зиддиятли
томонлар ортида турган ташқи кучларни ва бошқаларни ҳисобга олиш муҳим. Можароларни
ҳал қилишнинг имкониятлари ва усуллари шу ҳолатларга боғлиқ. Агар этник низонинг олдини
олиш мумкин бўлмаса, нима бўлади? Қандай қилиб уни тинчитиш ва ҳал қилиш мумкин?
Миллатлараро низоларни ҳал қилиш технологияси – бу йўналишдаги фаолиятнинг
алгоритмини назарда тутади. Можарони ҳал қилиш бўйича иш олиб борилаётганда, биринчи
навбатда, низоларнинг сабаблари, унинг таржимаи ҳоли, низо иштирокчилари, томонларнинг
позицияси ва муносабатлари, низога якуний муносабат таҳлил қилиниши керак.
Биринчидан, шуни ёдда тутиш керакки, этник низони бошида, аввалида, ҳали кенг
кўламли характерга эга бўлмаганида, уни тинчитиш осонроқдир. Гап шундаки, миллатлараро
низолар, бирданига алангаланиб бораверади. Агар можаро узоқ босқичга ўтган бўлса, узайган
бўлса, уни ҳал қилиш қийинлашади, баъзида қайтарилмас оқибатларга олиб келади.
Низони кучсизлантириш усулларидан бири – энг радикал элементлар ёки гуруҳларни
ажратиб турувчи ва муросага ва музокараларга мойил бўлган кучларни қўллабқувватлайдиган чора -тадбирлар тизими орқали можарога жалб қилинган кучларнинг
парчаланишидир. Кенг кўламли санкцияларни қўллаш – иқтисодий, сиёсий, дипломатик,
ҳарбий ва бошқалар – можароларни секинлаштиришнинг самарали воситаси, баъзида қуролли
аралашув зарур бўлади. Бу кўпинча, зўравонлик тўқнашувда инсон ҳуқуқлари бузилган
тақдирда содир бўлади. Агар қуролли кучлар бошқа давлатлар ҳудудида ишлатилса, халқаро
ташкилотларнинг рухсатномаси талаб қилинади. Қуролли характердаги миллатлараро
тўқнашувларда жанговар ҳаракатларнинг тўхтатилишига ва томонларнинг сулҳ тузишига
эришиш муҳим аҳамиятга эга. Бу урушаётган томонларнинг ҳаяжонини совутишга ва
музокаралар учун шароит яратишга имкон беради. Натижада зиддиятнинг эмоционал фони
ўзгаради, эҳтиросларнинг интенсивлиги пасаяди, бу эса низоларни ҳал қилишда прагматик
ёндашувлар ҳаракатини кенгайтириш имконини беради [5].
Тажриба шуни кўрсатадики, музокараларда томонлар ўртасида келишувга, қоида
тариқасида, арбитраж, манфаатлар мувозанатини тенглаштирувчи ва тинчликпарварлик
ролини бажарувчи воситачилар иштирокисиз эришиш мумкин эмас. Музокаралар жараёнида
партиялар, халқаро ташкилотлар ва жамоат кучларининг расмий вакиллари ҳам халқ
дипломатияси усулида иштирок этишлари мумкин.
Низоларни ҳал қилиш ҳар доим катта маҳорат талаб қиладиган жуда мураккаб
жараёндир. Айниқса, этник-ҳудудий низоларни ҳал қилиш жуда қийин. Бунда ушбу усулни
алтернатив сифатида қўллаймиз. Унинг моҳияти таклиф қилинаётган ечим вариантларидан
стандарт бўлмаган, ғайриоддий танловдан фойдаланишдир. Масалан, “ҳудудни тинчликка
алмаштириш” ёки имтиёзлар эвазига иқтисодий ҳудудий имтиёз, маълум бир этник гуруҳнинг
ҳуқуқларини тиклаш. Бу механизм Боснияда Фаластин-Исроил музокараларида ишлатилган.
Қарама-қарши томонларни ажратиб турувчи янги давлат чегаралари белгиланганлиги сабабли
ҳудуд ўзгаради, лекин баъзида аҳолининг этник таркиби қочқинлар ва ички кўчирилганлар
туфайли ўзгаради. Аслида, кўпинча иккала вариант ҳам бирлаштирилади (Босния ва
Герсеговина, Абхазия, Жанубий Осетия, Тоғли Қорабоғ ва бошқалар). Этник низоларни ҳал
қилишнинг барча усуллари учта вариантга келтириш мумкин.
Биринчидан, бир томоннинг бошқасига нисбатан тўлиқ ғалабаси, яъни зиддиятли
вазиятни куч нуқтаи назаридан ҳал қилиш. Бундай ҳолда, мағлубиятга учраган томон, одатда,
миллий нафрат ҳисси, янги авлодларга етказилган мағлубиятнинг аччиқлиги ва можаролар
очиқ ҳолатдан яширин ҳолатга ўтиш орқали сақланиб қолиши мумкин. Бир мунча вақт ўтгач,
бундай низо яна кучайиши мумкин.
Иккинчидан, қарама-қарши томонларнинг ўзаро мағлубияти мавжуд бўлганда, мавжуд
бўлган низони ҳал қилиш имкониятлари мавжуд. Бундай натижа, ҳар икки томоннинг
кучларини йўқотиш билан муқаррар, бироқ уларнинг ҳеч бири бошқасини сезиларли даражада
мағлубиятга учратмаган.
81
№4 | 2021
Бунда низони ҳал қилиш учун томонлар воситачиларга мурожаат қилишга,
муаммонинг муросали ечимини излашга мажбур бўладилар, бу одатда ҳар икки томонни
вақтинча қониқтиради. Ушбу усул ёрдамида зиддият амалда яширин ҳолатга ўтади, бунда
томонлар бир-бирини рақиб сифатида кўришда давом этадилар. Низони ҳал қилишнинг ушбу
варианти, кейинчалик амалга ошиш эҳтимоли юқоридир.
Учинчидан, албатта, асосий масалалар бўйича келишувга эришиш ва конструктив ўзаро
алоқаларни ўрнатиш шаклида томонларнинг ўзаро розилиги билан низоларни ҳал қилиш
вариантлари мавжуд. Бундай натижа зиддиятли томонларнинг низони ижобий ҳал этиш учун
сиёсий иродаси борлигига боғлиқ. Шу билан бирга, улар олдида турган умумий муаммоларни
ҳал қилиш учун уларнинг кейинги ҳамкорлиги механизмлари ишлаб чиқилмоқда.
Медиаторлар ёки халқаро ташкилотлар эришилган келишувларнинг кафолати ролини ўз
зиммаларига оладилар. Ушбу вариантлар ёрдамида зиддият узоқ вақт яширин ҳолатга ўтади
[6].
Этник низоларни бартараф этиш воситалари ва усулларини ишлаб чиқишда
можароларнинг олдини олиш каби омил муҳим рол ўйнайди. Этник зиддиятларнинг пайдо
бўлишини олдиндан билиш, энг кам йўқотиш билан, имкон қадар тезроқ олдини олиш,
локализация қилиш ёки ҳал қилиш учун тегишли чораларни кўриш имкониятига эга бўлишни
англатади.
Миллатлараро муносабатлар ва миллатлараро низоларнинг потенциал манбаларини
прогноз қилиш миллатлараро зиддиятларни тартибга солиш технологияларининг таркибий
элементларидан биридир. Ижтимоий муҳитда миллатлараро жараёнларни прогноз қилишнинг
аниқлиги миллатлараро муносабатларни ва миллатлараро низоларни ҳал қилиш
технологияларининг самарадорлигини белгилайди.
Миллатлараро низоларни ҳал қилишнинг социал технологияларининг моҳияти унинг
элементлари ва таркибий қисмларини таҳлил қилиш орқали аниқланади:
 белгиланган мақсадга эришиш учун субъектлар фаолиятини ташкил этиш усуллари;
 ижтимоий жараёнларни бошқариш учун технологик шароитлар;
 миллатлараро низоларни ҳал этишнинг асосий тамойиллари;
 миллатлараро муносабатларни ҳал қилишнинг технологик белгилари.
Биринчи элемент – субъектларнинг ҳаракат босқичида миллатлараро низоларни изчил
ҳал этишни таъминлайдиган мақсадга эришиш фаолияти миллатлараро муносабатларнинг
ишлаш механизмини амалга оширишдан иборат.
Иккинчи элемент – технология объект ва субъектнинг фаолияти жараёни сифатида
муайян шарт-шароитлар мавжудлигини назарда тутади:
• технологиялаштириш объекти маълум даражада мураккабликка эга бўлиши;
• унинг тузилишининг барча элементлари, уларнинг тузилиш хусусиятлари ва ишлаш
схемалари маълум бўлиши;
• кўрсаткичлар, операциялар, процедуралар тизимининг мавжуд бўлиши;
• такрор ишлаб чиқариш учун муҳит яратиш ва бошқарувнинг зарур даражасини
таъминлаши керак.
Учинчи элемент технологик жараён операциялари ва процедуралари кетмакетлигининг бирлигида намоён бўлади; технологик ечимлар дастурининг бутун циклини
сўзсиз бажаришдир.
Тўртинчи элемент – миллатлараро муносабатларни ҳал қилиш технологиялашуви
белгилари:
 миллатлараро муносабатларни ўзаро боғлиқ босқичларга ва ўзаро бирлаштирувчи
босқичларга, операцияларга ва жараёнларга ажратиш, бўлиниш, чегаралаш;
 режалаштирилган, прогнозли натижага эришишни назарда тутадиган ҳаракатларни
мувофиқлаштириш ва босқичма-босқич амалга ошириш;
 тартиб ва операцияларни амалга оширишнинг ўзига хослиги ва аниқлиги [7].
Назария, методология, процедуранинг умумийлиги миллатлараро қарама-қаршиликлар
ва низоларнинг олдини олиш ва ҳал қилиш учун социал технологияларни ишлаб чиқиш
82
№4 | 2021
тизимида намоён бўлади. Бу технологияларни ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланиш аниқ
муаммоларни ҳал қилишга қаратилган. Улардан энг муҳими:
 прогноз қилиш;
 низоларни тартибга солишнинг мантиқий тасдиқланган тугалланган механизмини
шакллантириш;
 янги бошқарув ечимларининг тез ва муаммосиз бажарилишини таъминлаш;
 уларни бошқариш услублари ва усулларини оқилона ташкил қилишга асосланган ва
миллатлараро муносабатлар маданиятини шакллантириш ва низоларни ҳал қилиш
жараёнларини ахборот билан таъминлашга ҳисса қўшиш;
 давлат органлари ходимларининг бошқарув функцияларини оширишдир.
Миллатлараро низоларнинг олдини олиш ва ҳал қилиш учун социал технологияларни
ишлаб чиқиш ва жорий этиш ўзига хос тузилишга эга, жумладан:
1)
миллатлараро муносабатлар ҳолатининг диагностикаси ва уни прогноз қилиш;
2)
объектив шароитлар, дастлабки шартлар ва субъектив омиллар мажмуасини ҳар
томонлама таҳлил қилиш;
3)
муаммоли вазиятни таҳлил қилиш;
4)
муқобилларни таҳлил қилиш;
5)
мақсад ва вазифаларни аниқлаш;
6)
кутилган мақсадларга эришиш учун кўп вариантли дастурларни ишлаб чиқиш;
7)
низоларни ҳал қилиш технологияларини жорий этиш учун объектив шароитлар ва
субъектив омилларнинг тайёрлик даражасини аниқлаш;
8)
низоларни бошқариш услублари ва усулларини аниқлаш;
9)
ҳаракатлар сценарийсини тайёрлаш ва уни тасдиқлаш;
10) ечимларни танлаш;
11) танланган қарорни бажаришга тайёргарлик;
12) ҳаражатлар сметасини аниқлаш;
13) социал технологияларни ишлаб чиқиш ва жорий этишнинг барча босқичларини илмий,
сиёсий, ҳуқуқий ва ресурс билан таъминлаш учун шарт -шароитлар яратиш;
14) социал технологияларни жорий этиш жараёнларининг ахборот хавфсизлиги;
15) социал технологизация дастурини амалга ошириш жараёнини назорат қилиш
механизмлари;
16) миллатлараро муносабатларни ҳал қилишда технологияни жорий этиш самарадорлигини
баҳолаш мезонлари.
Прогнозлаш ва моделлаштириш асосида низоларни тугатишнинг тўғридан-тўғри
жараёнининг лойиҳасини ишлаб чиқиш мумкин, у низони ҳал қилиш технологияси
вазифасини бажаради ва кетма-кет ҳаракатлар тизими бўлиб, уни амалга ошириш ва уни ҳал
қилишга имкон беради.
Социал технологияларни қўллаш муваффақиятига унинг услубий, ташкилий,
процессуал, оператив қўллаб-қувватланиши орқали эришилади. Услубий кўмак тескари алоқа
олиш усуллари, воситаларини танлаш, уни қайта ишлаш, ахборотни аниқ хулоса ва
тавсияларга айлантириш тамойилларини таҳлил қилишдан иборат. Миллатлараро низоларни
ҳал қилишни ташкил этиш ўзаро боғлиқ процедуралар ва операциялар ҳамда мақсад ва
вазифаларни шакллантириш орқали амалга оширилади [8].
Миллатлараро низоларни ҳал қилиш жараёни, қоида тариқасида, узоқ ва босқичлардан
иборат бўлиб, уларнинг ҳар бирида амалий социал технологиянинг маълум бир элементи
амалга оширилади. Социал технологиялар мақсадини муваффақиятли амалга ошириш учун
қуйидагилар муҳимдир:
• эришилган натижани меъёрий жиҳатдан белгиланган миллатлараро муносабатларнинг
асосий оқимига ўтказиш;
• бошқарув ва ўзини ўзи бошқариш механизми;
• ресурсларни қўллаб-қувватлаш тизими;
83
№4 | 2021
• бошқарув ходимларини технологик менежмент шароитида шахсий ва жамоавий
фаолиятнинг аниқ тамойиллари, қоидалари ва усулларига ўргатиш.
Социал технологияларнинг операциялари ва процедуралари тўплами, уларнинг
тузилиши ҳар қандай миллатлараро тўқнашувнинг ўзига хос хусусиятларини – келиб чиқиши,
сабаблари, омиллари, намоён бўлишининг хусусиятларини, иштирок этувчилар таркиби ва
унинг ўзгариши тенденцияларини, томонларнинг зиддиятлари даражаси ва чуқурлиги ва
ҳамкорликка тайёрлигини, зиддиятни ҳал қилишда зиддиятли томонларнинг ҳаракатларининг
мантиқий кетма-кетлигини акс эттиради. Муайян социал технологияларнинг мақсадлари
ўртасидаги фарқларга қарамасдан, уларни ишлаб чиқиш усуллари ва ишлаш тамойиллари бир
хилдир. Турли мақсадлар, операциялар ва процедураларнинг мазмуни, уларнинг ишлаши ва
такрорланиши учун зарур бўлган ресурсларнинг сифат кўрсаткичлари мавжуд.
1- жадвал
Миллатлараро низоларни ҳал қилиш бўйича давлат органлари, сиёсий ва жамоат
ташкилотлари ва арбобларининг бошқарув фаолиятининг асосий босқичлари
Босқичлар
I Босқич
Низо ташхиси
II Босқич
Низо ҳолатини
ўзгартириш
III Босқич
Низони ҳал қилиш
Жараён
Низо ҳақида дастлабки
маълумотларни тўплаш
Низони ўзгартиришнинг
мумкин бўлган усулларини
аниқлаш
Низони ўзгартириш бўйича
гуруҳий ишни ташкил этиш
Низони ҳал қилиш бўйича
ишларни ташкил этиш
Операциялар
Керакли маълумотларни тўплашнинг
асосий йўналишларини аниқлаш
Маълумотларни тўплаш усулларини
танлаш
Вазиятларни таҳлил қилишнинг асосий
чизмасини аниқлаш
Муаммолар устиворлигини кескинлик
даражасига қараб аниқлаш
Низони олдини олиш бўйича мустақил
экспертларнинг ташаббускор гуруҳини
яратиш
Қарама-қарши томонлар ўртасида
музокаралар ташкил этиш
Низони ҳал қилиш йўлларини аниқлаш
Социал технологияларнинг энг муҳим элементи – бу ижтимоий лойиҳани амалга
ошириш механизмини аниқлашдир. Муайян технологиянинг муваффақияти ёки
муваффақиятсизлиги кўп жиҳатдан уни амалга ошириш механизми қанчалик моҳирона
тузилганига боғлиқ. Технологиянинг ажралмас қисми бу ахборот-таҳлилий таъминот
тизимидир [9].
Ижтимоий муносабатлар ривожланишининг ҳозирги босқичида миллатлараро
низоларни ҳал қилишни социал моделлаштириш усулларига асосланган социал
технологиялардан фойдаланмасдан ва миллий муносабатлар тўғрисидаги маълумотларни
тўплаш, таҳлил қилиш ва сақлаш учун замонавий ахборот дастурларидан фойдаланмасдан
тасаввур қилиб бўлмайди.
Миллатлараро низони ҳал қилиш технологияси ҳар бири мустақил социал
технологияни ифодаловчи кўплаб элементлардан ташкил топган мураккаб жараёндир. Низони
ҳал қилиш босқичларига мос келадиган нисбатан мустақил ўзига хос технологиялар сифатида
қаралиши мумкин бўлган миллатлараро низоларни ҳал қилишнинг социал
технологияларининг қуйидаги асосий элементлари мавжуд:
1. Мураккаб технология, уни қўллаш зиддиятли этник гуруҳлар, одатда, келишув
ечимларининг потенциал диапазони низони давом эттиришдан кўра афзалроқ бўлганини
тушунадиган бир вақтда содир бўлади. Бу жараён низоларни ҳал қилишнинг бутун жараёни
учун процедура ва операцияларни ишлаб чиқиш билан бошланади.
84
№4 | 2021
2. Алоқа технологияси, уни амалга ошириш жараёнида тегишли шароитларда
зиддиятли этнослар биринчи навбатда тўғридан-тўғри музокараларни бошлашга тайёрлиги
ҳақида бир-бирига сигнал бериб, кейинчалик улар учрашишга розилик билдирадиган ва
музокаралар тартиб-қоидалари орқали келишувга эришишга ҳаракат қиладиган шартлар
ҳақида хабар беради.
3. Музокаралар технологияси, икки томонлама музокаралар асосида ёки учинчи
кучлар ёрдамида қарама-қарши бўлган этнослар келишувга эришишга ҳаракат қиладиган энг
камида, ҳар икки томон учун ҳам низони давом эттириш учун афзалроқ бўлади.
4. Ҳал этиш технологияси, уни амалга ошириш жараёнида эришилган келишув ҳаётга
татбиқ этилади. У ҳал қилиш шартларига риоя қилиш мақсадида этник гуруҳлар ўртасида
музокаралар олиб бориш орқали учинчи томонларнинг назорати остида текширилади.
Албатта, ҳақиқий ҳаётда ҳамма нарса мураккаброқ. Кўпгина миллатлараро
тўқнашувларда ушбу технологияларнинг иккинчи, учинчи ва тўртинчи босқичларини бошлаш
мумкин эмас.
Миллатлараро низоларни ҳал қилиш технологиясини ишлаб чиқишда, бошқа қарамақарши томон (унинг турмуш тарзи, тарихи, ютуқлари, меъёрлари,) ҳақида эҳтиёткорлик билан
танланган ва фарқланган маълумотлар, шунингдек, ҳар икки томоннинг ҳаёт ва инсон
муносабатларига оид турли ғоялари ҳақида маълумот берилиши керак.
Эҳтиёткорлик билан танланган ахборот технологияси алоқа учун асос яратади, бу эса
келгусидаги низоларнинг потенциал иштирокчиларини мулоқот қилиш учун ўқитиш билан
тўлдирилиши керак. Бу турдаги нозик ва ўта сезгир алоқаларда, иштирокчилар фаол тинглаш,
тўғри сўзларни танлаш ва суҳбатлашиш нимани англатишини билишлари керак, шунда бошқа
тараф улар жиддий қабул қилинаётганини сезади. Р.Краус ва М.Дейч шундай хулосага
келишдики, кескинликни пасайтириш томонга ҳақиқий бурилиш фақат иштирокчилар
мулоқотга тайёрланиб, бу омилларнинг аҳамиятини англай бошлагач мумкин бўлади
[10,11,12].
Миллатлараро низоларнинг олдини олишнинг энг самарали технологияларидан бири
Г.Келман томонидан ишлаб чиқилган. Исроилликлар, фаластинликлар ва мисрликларга
коммуникация технологиясидан дарс берар экан, у биринчи навбатда учта гуруҳни
бирлаштирди, бу эса фикрлардаги катта фарқларга қарамасдан конструктив ва очиқ суҳбатлар
ўтказиш имконияти шаклида ижобий натижа берди. Ўзаро томонларни тинглашга
тайёргарликсиз, алоқанинг бошқа иштирокчиларига тенг қарашга онгли равишда ҳаракат
қилмасдан ва сўз бойлигида минимал мувофиқликсиз ҳеч қандай мулоқот бўлиши мумкин
эмас – бу миллатлараро муносабатларни тартибга солувчи ушбу технологиянинг асосий
нуқталаридан биридир [13].
Шундай қилиб, миллатлараро муносабатларни такомиллаштириш орқали
миллатлараро низоларни олдини олиш ва бартараф қилишнинг муҳим жиҳати қуйидагилардан
иборатдир:

билимларнинг эволюцияси ва у қандай шароитда ўзгариши технологияси;

қарама-қарши томоннинг тарихига, динига, ахлоқига ва социологиясига кириш
технологияси. Ушбу технология мутахассислар ва экспертларнинг билимларидан
фойдаланиш ва тарқатишни ўз ичига олади;

миллатлараро алоқалар технологияси, бу низо тарафларига ўз ҳис-туйғулари ва
фикрларини билдириш, бошқа томонга нисбатан нотўғри қарашларни бартараф этиш ва
уларни ҳақиқий ва фарқли билимлар билан алмаштириш услублари ва усулларини
тарқатиш имконини беради.
Миллатлараро низоларни назарий ва амалий тадқиқотлар пайтида, музокаралардан
олдин олиб бориладиган технологиянинг аҳамияти тобора кўпроқ таъкидланмоқда, бу
диагностика босқичи билан таққосланади, бунда томонлар жамоатчиликнинг босимисиз ва
натижаларни эълон қилмасдан маълумот алмашишлари ва фикр алмашишлари ва дўстона
муносабатларни тиклашлари мумкин. Бу тушунмовчиликлар, манфаатлар тўқнашуви ва
душманликнинг «зиддиятли учбурчаги» ни ўрганишга асосланган. Олдиндан музокаралар
85
№4 | 2021
технологияси (афсуски, ўрганилмаган), норасмий, лекин ҳиссий ва идрокий жиҳатдан,
манфаатлар, идроклар, эҳтиёжлар, қўрқувлар ва бошқаларни жуда мураккаб тарзда ўзаро
ўрганишни назарда тутади. Шунингдек, зиддиятли томонларнинг вазиятни тушунишга ва улар
нимани хоҳлашларини ва нимага интилишларини, қаерда муросага келишлари ва асосий
қадриятларга таъсир қилиш ва муросага келиш мумкин эмаслигини аниқлашга мажбур
қилади. Олдиндан олиб бориладиган музокаралар технологиясида низони идрок этиш тартиби
ишлаб чиқилиши керак ва бунда оммавий ахборот, миллатлараро низоларни ҳал қилиш ва
тизим яратиш технологияларини ишлаб чиқиш алоҳида аҳамиятга эга [14].
Социал технологияларнинг муҳим жиҳати – низоларни ҳал қилишда муросага келиш,
унга эришиш усуллари ва воситаларидир. Миллатлараро низоларда муросага келиш – бу
уларни ҳал қилишнинг оқилона усули, бу низода иштирок этаётган этник гуруҳларнинг,
шунингдек, давлатнинг ўзаро муросага келиши орқали келишувга эришишдан иборат.
Келишувга эришиш учун манфаатларнинг келишмовчилик даражасини, низо
объектини аниқ белгилаш; ушбу шартларда ҳар бир этник гуруҳ томонидан амалга
оширилиши мумкин бўлган имтиёзлар чегараларини билиш; музокаралар олиб боришга
ишонадиган ва агар муваффақиятли бўлса, шартнома тузиш ишончли вакилларни танлаш
керак.
Миллатлараро тўқнашувларда ижтимоий технологиялар консенсусга эришилганда
муваффақиятли амалга оширилади. Консенсус – қарама-қарши томонларнинг келишуви
(этник гуруҳлар, давлатлар ва бошқалар) орқали қарор қабул қилиш шакли.
Миллатлараро муносабатларда социал технологияларни ривожлантириш сифати паст
даражасининг сабабларидан бири бир хил технология таркибида индивидуал операциялар ва
процедураларни назарий жиҳатдан таъминлашнинг турли даражаларида ётади.
Миллатлараро низоларни ҳал қилиш технологияси нафақат расмийлаштирилган
операциялар тўпламидир. Социал технологияларда уларнинг кетма-кетлиги объектнинг
моҳиятини, унинг ривожланиш қонунларини билиш асосида белгиланади. Шунинг учун,
миллатлараро муносабатларда қўлланиладиган технологияларни лойиҳалашда таклиф этилган
операциялар объектнинг хусусиятларига боғлиқ бўлиши керак ва бунинг учун ишончли
ахборот-таҳлил базаси талаб қилинади.
Социал технологиялар тўғрисида кўплаб олимлар ўрганиб, таҳлил қилишган [15,16].
Муайян технологиялар асосида миллатлараро муносабатларда ахборотни оптималлаштириш
турли кўрсаткичларни тўғри боғлаш имконини беради. Бундан ташқари, бошқарув
субъектлари фаолиятида мунтазам операциялар сонини камайтиришга ёрдам беради,
миллатлараро низоларни ҳал қилишда аналитик ишларнинг ҳажмини сезиларли даражада
кенгайтириш имконини беради. Бошқарув ахборот тизимини яратишнинг маъноси социал
технологиянинг ҳақиқий, ишончли ва низолар ҳақида етарли билимга эга бўлишидир.
«Цивилизациялар ўртасидаги фарқлар нафақат ҳақиқий, балки улар энг муҳимидир.
Цивилизациялар тарих, тил, маданият, урф-одатлар, энг муҳими, динлар билан ажралиб
туради. Турли цивилизацияларнинг одамлари худо ва инсон, шахс ва гуруҳ, фуқаро ва давлат,
ота-оналар ва болалар, эр ва хотин ўртасидаги муносабатларга турли хил қарашлар ҳуқуқ ва
мажбуриятларнинг, эркинлик ва мажбурлаш, тенглик ва иерархиянинг ўзаро боғлиқлиги
ҳақида турли фикрларга эга. Бу фарқлар асрлар давомида шаклланган. Улар яқин келажакда
йўқолмайди. Улар сиёсий мафкура ва сиёсий режимлар ўртасидаги фарқлардан кўра тубдан
тубдир» [17].
Миллатлараро низоларни ўрганиш усуллари ҳамда уларни тартибга солиш
истиқболларини баҳолаш ҳам боғлиқ бўлган муҳим саволни қуйидагича шакллантириш
мумкин:
Миллатлараро низоларнинг ўзига хос хусусиятлари нимада? Улар бошқа зиддият
турларидан нимаси билан фарқ қилади? Улар этник муносабатлар билан чамбарчас боғлиқ
бўлган махсус сабабларга кўра пайдо бўладими ёки миллатлараро низони ташкил этишнинг
ўткинчи шаклими? Миллатлараро низоларда қандай миллийлик бор? Этносоциологик
адабиётларда бу масалани ҳал қилишнинг иккита ёндашувини кузатиш мумкин:
86
№4 | 2021
1. Этник келиб чиқиш ва низолар узвий боғлиқдир; этник фарқлар низоларни келтириб
чиқаради. Фарқлар қанчалик чуқурроқ бўлса, низоли муносабатлар шунчалик катта бўлиши
мумкин. Бундай тушунтириш примордиалистик этник концепцияга яқинроқдир.
2. Миллатлараро зиддиятларнинг илдизлари этник ҳақиқатлардан ташқарида ётади.
Можаролар турли сабабларга кўра юзага келади, этник келиб чиқиши зиддиятнинг моҳияти
эмас, балки унинг намоён бўлиш шаклидир. Ушбу талқин конструктивизм ва
инструментализмга яқинроқдир
Низоларнинг энг кўп учрайдиган таърифларида этник зиддиятларни фақат гуруҳлараро
низолар билан аниқлаш тенденциясини ва шунга мувофиқ, этник можаролар муаммоларидан
микродаражадаги низоларни истисно қилиш тенденциясини қайд этиш мумкин.
Тишков В.А. миллатлараро низони ички ва давлатлараро қарама-қаршиликлар шакли
сифатида белгилайди, бунда ҳеч бўлмаганда томонларнинг бири этник тамойилга мувофиқ
жалб қилинади ва ташкил этилади [18].
Ямсков А.Н. миллатлараро низони бир ёки бир нечта маҳаллий этник гуруҳларнинг
муҳим қисми томонидан илгари ўрнатилган вазиятни рад этиш натижасида вужудга келадиган
динамик ўзгарувчан ижтимоий-сиёсий ҳолат, деб таърифлайди, улар қуйидаги жараёнларда
намоён бўлади:
1. Этно-демографик мувозанатни сезиларли даражада ўзгартирадиган ва жамоатчилик
фикри томонидан «натижа» сифатида белгиланадиган минтақадан этносайланган эмиграция.
2. Мавжуд вазиятни ўзгартириш зарурлигини эълон қиладиган, этник гуруҳни
ҳаракатга келтирадиган ва шу билан ҳокимиятни ва қарама-қарши томонни (бошқа этник
гуруҳни) қасос олишга ундайдиган сиёсий ташкилотни яратиш.
3. Ўз-ўзидан (яъни юридик ташкилотлар томонидан тайёрланмаган) норозилик
ҳаракатлари [19].
Миллий суверенитет давлатга нисбатан асосий бўлиб, унинг асосини ташкил этади,
унинг таркибий ижтимоий гуруҳларининг нисбати қандай бўлишидан қатъи назар, унинг
мавзуси умуман этник жамоатдир. Миллий суверенитетни муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлар
тизими бўйича этник жамоа ва давлат ўртасидаги муносабатлар шакли сифатида кўриш
мумкин.
Агар суверенитет этносга мустақил бўлиш ҳуқуқини ва уларнинг тақдирларини ҳал
қилишни кафолатласа, сиёсий ўз тақдирини белгилаш ва давлат ҳокимиятининг мустақиллиги
фақат миллий суверенитет мазмуни тарафларидан бири бўлган этник ўзини ўзи ташкил этиш
воситасидир. Бундан ташқари, у қуйидагилардан иборат:

этник ҳудуднинг яхлитлиги ва автономлиги;

маънавий, иқтисодий, маданий, ижтимоий ривожланиш моделларини эркин танлаш
ҳуқуқи;

ҳудуднинг сони, географик жойлашуви, маданият хусусиятларидан қатъи назар, барча
халқларнинг ҳуқуқий тенглиги;

ирода учун имкониятларнинг мавжудлиги;

ижтимоий гуруҳлар, институтлар томонидан этник жараёнларга «аралашув» нинг
мақбул табиати.
Ўз давлатчилигининг шаклларини халқ томонидан ўз тақдирини белгилаш учун
бошланғич тамойиллар тизимларнинг ўз-ўзини ташкил этишнинг умумий тамойиллари
ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, нафақат географик жойлашув каби мезонлардан, балки
этник тизимларнинг ўзига хос ҳолатини тавсифловчи омиллардан: маданиятнинг
хусусиятлари, иқтисодиётнинг ҳолати, миллий онг, анъаналарнинг таъсири ва бошқалардан
келиб чиқиш керак.
Ушбу мезонларга – тизимнинг очиқлик даражаси, бошқа халқлар билан алоқадаги
объектив эҳтиёжлар даражаси, улар билан интеграциялашув даражаси ёки ассимиляция
даражаси, миллатлараро алоқаларнинг табиати киради. Шу маънода, халқнинг сиёсий ўз
тақдирини белгилаш жараёни, босқичлари ва хусусиятлари, хусусан, бу халқнинг ҳозирги
87
№4 | 2021
вақтда этник жиҳатдан мустақил бўлган яхлитлиги ва қўшнилар билан қанчалик мустаҳкам
боғлиқлиги билан белгиланади: миллий онг, анъаналарнинг таъсири ва бошқалар [20].
Турли тушунчалар асосида этник низоларни ҳал қилиш истиқболлари бошқача
кўринади. Агар миллатлараро низоларнинг сабаблари инсоннинг биологик табиатига ёки
унинг руҳининг ўзига хос хусусиятларига ёки маданий фарқларга асосланган бўлса, унда
миллатлараро низолар инсониятнинг бутун тарихига ҳамроҳ бўлади, улар абадий ва илдиз
отмайди. Агар улар иқтисодий тизимнинг ўзига хос хусусиятлари ёки аграр ва саноат жамияти
ўртасида ўтиш даври харажатлари ифодаси бўлса, унда бу турдаги низоларнинг шартларини
бартараф этиш ёки йўқ қилиш орқали биз низоларнинг ўзини йўқ қиламиз. Бу назарияларнинг
баъзилари ҳақиқатга кўпроқ мос келишини айтиш қийин эмас. Уларнинг ҳеч бири универсал
эмас, яъни ҳеч ким барча этник тўқнашувларнинг сабабларини тушунтира олмайди.
Миллатлараро низолар умумий, универсал, “ҳақиқий” сабабларга эга эмас. Биринчидан,
миллатлараро низолар бошқача бўлиб, баъзиларида кучли маданий компонент, бошқаларида
иқтисодий, учинчиси демографик ва бошқалар мавжуд.
Иккинчидан, ҳар қандай ижтимоий ҳодиса каби миллатлараро низолар кўп ўлчовли,
кўп факторли жараёндир. Агар бирон-бир низо ҳақида маълумот тўпласак, биз унинг ортида
асосан иқтисодий сабаблар борлигини билиб олсак, зиддиятли гуруҳлар ўртасидаги маданий
фарқлар муҳим эмаслигини айтишимиз мумкинми?
Миллатлараро низолар бўйича эмпирик тадқиқотлар турли омилларнинг ўзаро
таъсирини ҳисобга олган ҳолда кенг қамровли ва кўп ўлчовли: этник келиб чиқиши ва меҳнат
бозори, иқтисодий тузилиш ва алмашинув меъёрлари бўлиши керак. Бу борада
мамлакатимизда қатор эмпирик ишлар олиб борилмоқда[21].
Хулоса қилиб айтганда, халқаро илмий ҳамжамият миллатлараро низоларни ҳал этишга
мажмуавий ёндашувни ишлаб чиқиш учун интеллектуал саъй-ҳаракатларини ва ресурсларини
бирлаштиришни талаб қилади.
Иқтибослар | Сноски | References:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Авксентьев В. А. Этическая конфликтология: В 2 ч. – Ставрополь, 2014. – Ч.1.
Гарибян С.М. «Межэтнический конфликт» - миф или реальность? // Гуманитарные,
социально-экономические и общественные науки. 2015. №10-1.
Гуриева С. Д. Современные способы урегулирования межэтнических конфликтов //
Вестник Санкт-Петербургского университета. Социология. 2009. №1-2.
Омелаенко Н.В. Регулирование межэтнических конфликтов: аналитический обзор //
Известия вузов. Социология. Экономика. Политика. 2021. – №2.
Онькова А.В.Теоретическое обоснование межэтнических конфликтов // Проблемы
Науки. 2017. – №4 (86).
Сулягина Ю.О. Специфика межэтнических конфликтов в современной России:
методологический подход // Материалы Афанасьевских чтений. 2019. №1 (26).
Здравомыслов А.Г. Межнациональные конфликты в постсоветском пространстве. – М.,
2007.
Иванов В.Н., Патрушев В.И. Инновационные социальные технологии государственного
имуниципального управления. – М., 2012.
Иванов В.Н., Патрушев В.И. Инновационные социальные технологии государственного
имуниципального управления. – М., 2012.
Курт Р. Спиллман и Кэти Спиллман. Образы врага и эскалация конфликта //
Исследованиемеждународных конфликтов. – М., 1991. – № 3.
Краусс Р.М., Деутш М., Cоммуниcатион ин Интерперсонал Баргаининг// Жоурнал оф
Персоналитй андСоcиал Псйчологй. – 1966. – Вол. 4.
Келман Ҳерберт C., Cоҳен С.П. Тҳе Проблем-Солвинг Wоркшоп: А Соcиал
Псйчологиcал Cонтрибутион то тҳе Ресолутион оф Интернатионал Cонфлиcтс//Жоурнал
оф Пеаcе Ресеарч. – 1976. – Вол. 13.
88
№4 | 2021
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Конфликтная этничность и этнические конфликты. – М., 2014.
Хантингтон С. Столкновение цивилизаций // ПОЛИС. 2014 – № 1.
Alikarievа Alokhon, Alikariev Nuriddin., Aliqoriev Olimkhon, Sabirova Umida, Rashidova
Shahnoza. Issues of improving the quality of training of Highly qualified specialists //
International Journal of Advanced Science and Technology, 29(05), 1600 - 1611. Retrieved
from http://sersc.org/journals /index.php/IJAST/article/view/10090. Vol. 29, No. 5, (2020), pp.
1600-1611.
Axmedova F. A Formation of Professional Competence At Future Pharmacists / Asian Studies,
36(2), 1-5. Retrieved from https://journals.eduindex.org /index.php/as/article/view/4255.
Дробижева А.М. Социальные проблемы межнациональных отношений в постсоветской
России. – М., 2013. – С. 22-24.
Тишков В.А. Очерки теории и политики этничности в России. – М., 2007.
Ямсков А.Н. Этнический конфликт: проблемы дефиниции и типологии // Идентичность
и конфликт в постсоветских государствах. – М., 2007.
Сикевич З.В. Социология и психология национальных отношений: учеб. пособие. –
СПб., 2009.
Kadirova H.B., Akhmedova F.M..Sociological Analysis of the Nation's Identity, the Levels of
Feeling the National Identity in Uzbekistan. International Journal of Innovative Technology
and Exploring Engineering (IJITEE) ISSN: 2278-3075, Volume-9, Issue-1, November 2019
A9153119119.pdf (ijitee.org)
89
№4 | 2021
ISSN 2181-9556
Doi Journal 10.26739/2181-9556
ИЖТИМОИЙ ТАДҚИҚОТЛАР
ЖУРНАЛИ
4 ЖИЛД, 4 СОН
ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ
ИССЛЕДОВАНИЙ
ТОМ 4, НОМЕР 4
JOURNAL OF
SOCIAL STUDIES
VOLUME 4, ISSUE 4
Контакт редакций журналов. www.tadqiqot.uz
ООО Tadqiqot город Ташкент,
улица Амира Темура пр.1, дом-2.
Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: info@tadqiqot.uz
Тел: (+998-94) 404-0000
Editorial staff of the journals of www.tadqiqot.uz
Tadqiqot LLC The city of Tashkent,
Amir Temur Street pr.1, House 2.
Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: info@tadqiqot.uz
Phone: (+998-94) 404-0000
90