Aralin 1: University of Batangas Mission, Vision, Philosophy, Goals and Objectives Ang araling ito ay tumatalakay sa PVMGO ng unibersidad. Binibigyang pansin ang mga adhikain at layunin ng unibersidad hindi lamang sa mga mag-aaral kundi pati na rin sa komunidad. Sa dulo ng aralin, ang mag-aaral ay inaasahan na: 1. Nabibigkas nang pasalita ang PVMGO ng unibersidad. 2. Naisasabuhay ang pilosopiya, misyon , bisyon at layunin ng universidad. 3. Naisasapuso ang PVMGO sa pamamagitan ng pagsasakatuparan ng malikhaing gawain. Paunang Pagtataya: Susing Tanong: Ano ang hangarin at layunin ng unibersidad sa iyo bilang isang magaaral at paano ito makatutulong sa iyo sa pag -abot ng iyong mga pangarap? Mga Kagamitan/Nilalaman Philosophy The University of Batangas, a stock non-sectarian, private educational institution, believes in the pursuit of knowledge, values and skills necessary for the preservation and improvement of the Philippine society. It has faith in the dignity of the human person, in the democratic process, in the reward for individual excellence, and in the freedom of a person to worship God according to his conscience. Thus, the institution believes that the development of the individual as a person and worker is an effective means in building a better family, community and nation, and a better world. Vision We envision the University of Batangas to be a center of excellence committed to serve the broader community through quality education. Mission The University of Batangas provides quality education by promoting personal and professional growth and enabling the person to participate in a global, technology and research-driven environment. Goals 1. To partner communities where literacy, livelihood, and technology transfer projects can be implemented with the direct and indirect involvement of the UB family 2. To support medical and dental missions to indigent barangays in coordination and cooperation with services and welfare organizations. 3. To provide staff assistance, lecturers and training on Social, Cultural and Sports components such as anti-drug abuse education, peace and order, theater arts, health and safety, labor laws, cooperative, leadership, culture and sports, etc. 4. To develop and strengthen the human and spiritual aspects of a person or individual through enhancement programs like group dynamics, recollections, retreats, etc. 5. To support environmental awareness and management programs and other community development projects. Objectives 1. Pursue academic excellence through continuing search for the application of truth, and knowledge and wisdom via traditional and alternative modes of instructional delivery. 2. Promote moral and spiritual development through an integrated educational process that will enhance human character and dignity; 3. Develop cultural, economic and socio-civic conscience through an educational content relevant to national development needs, conditions and aspirations; 4. Strengthen involvement in community services through varied economic and environmental projects; 5. Attain institutional self-reliance through responsive programs for staff, facilities and systems development; 6. Ensure financial viability and profitability 7. Adopt internationalization to meet the shifting demands in the national, regional and global labor environment; and 8. Increase the University's productivity and innovation in research, scholarship and creative activities that impact economic and societal development Aralin 2: Batayang Kaalaman sa Panunuring Pampanitikan Ang araling ito ay tumatalakay sa kahulugan ng panitikan gayundin sa iba’t ibang uri nito. Inisa-isa rin ang mga katangian ng mabuting akdang pampanitikan at ang kahalagahang panlipunan ng matalino at epektibong panunuring pampanitikan. Sa katapusan ng araling ito, ang mag-aaral ay inaasahan na: Naipahahayag ang kahulugan at mga uri ng panitikan. Naipaliliwanag ang batayang kaalaman sa panunuring pampanitikan at ang mga katangian ng isang mabuting manunuri ng panitikan. 3. Naipahahayag ang mga isyung panlipunan na kasalukuyang pinapaksa sa mga akdang pampanitikan. 4. Naipahahayag nang may kasiningan ang mga kaalaman sa pamamagitan ng paglikha ng isang tula. 1. 2. Paunang Pagtataya Alamin natin ang iyong sariling pagpapakahulugan at pang-unawa sa salitang Panitikan. Punan ng iyong kasagutan ang mga kahon sa ibaba. Mayaman ang Pilipinas sa iba’t ibang uri ng panitikan – mula sa mga unang akdang pasalita hanggang sa mga kathang nakasulat. Nariyan ang mag bugtong at sawikain, ang relihiyosong mga tula, ang pasyon, ang makukulay na awit at korido, ang mga akdang rebolusyonaryo sa huling mga dekada ng ika-19 na dantaon, ang mga nobela at maikling kwento, ang iba’t ibang uri ng dula, sanaysay, at ilan pang mga anyong pampanitikan. Bagamat ang sistematikong pagkalap ng mga akda at ang pagsasaaklat ng mga ito ay nagaganap pa rin sa kasalukuyan, marami nang pagtatangka na magbigay ng pagsusuri sa naturang mga akda na tinaguriang panitikan. Sa mga aklat na ginamit sa kolehiyo at unibersidad sa pagtuturo ng katutubong panitikan, maraming sagot na ibinigay sa mga sumusunod na mahahalagang katanungan: Ano ang panitikan? Ano ang kaugnayan nito sa buhay? Ano-anong mga elemento ang bumubuo rito? Kabilang sa mga kinagawiang sagot ang mga sumusunod na pormulasyon: • Ang panitikan ay isang salamin, isang larawan, isang repleksiyon o representasyon ng buhay/karanasan/lipunan/kasaysayan • Ito ay isang likhang-isip na ginagamitan ng mga salita o mga talinhaga upang ipamalas ang aliw-iw at galaw ng buhay. • Ito ay isang kathang nilikha upang mapagkunan ng aral o leksiyon na mapagbubunga ng mambabasa o nakikinig sa sariling buhay. • Ang panitikan ay tagapagpalaganap ng ng mga ideyal na kaisipan, mga adhika at simulain, bukod sa pagiging instrumento sa pagbuo ng karakter ng tao. Iba pang kahulugan: • Ang panitikan ay buhay dahil ito ay repleksyon ng pamumuhay at pakikipamuhay ng mga tao sa kanyang ginagalawang lipunan. • Ang panitikan ay isang mabisang instrumento upang mapagbago ang damdamin at isipan ng tao, at mapakilos siya ayon sa idinidikta ng kanyang puso at isip. • Hindi lamang lumilinang ng nasyonalismo ang panitikan, binubuhay at pinasisigla rin nito ang damdaming pagpapahalaga sa minanang kultura na binuo ng mga henyo ng ating lahi. • Ayon kay Zeus Salazar “ ang panitikan gaya ng wika ay hindi lamang lundayan at tagapagpahalaga ng ating kultura kundi ito ay kuhanan-impukan ng alinmang kultura.” Nilalaman at iniingatan nito ang sining, karanasan, tradisyon, at mga mithiin ng bawat bansa. Ano SOSLIT Ang SOSLIT ay isang kurso sa pag-aaral at paglikha ng panitikang Filipino na nakatuon sa kabuluhang panlipunan ng mga tekstong literari sa iba’t ibang bahagi ng kasaysayan ng bansang Pilipinas. Sinasaklaw nito ang mga isyung panlipunan na tinalakay ng mga akdang Filipino tulad ng kahirapan, malawak na agwat ng mayayaman at mahirap, reporma sa lupa, globalisasyon, pagsasamantala sa mga manggagawa, karapatang pantao, isyung pangkasarian, sitwasyon ng mga pangkat minorya at/o marhinalisado, at iba pa. Anyo at Uri ng Panitikan Ating muling alamin ang iba’t ibang anyo at uri ng panitikan gamit ang link sa ibaba. Link: https://quizlet.com/45736496/flashcards Ang salitang panitikan ay nagmula sa panlaping PANG-na nagiging PAN-kapag inuunlapi sa salitang-ugat na nagsisimula sa D, L, R, S, at T. Sa salitang-ugat na TITIK, na nakakaltasan ng T at nagiging [-ITIK] kapag nauunlapian. At sa hulpaping –AN na ang ibig sabihin ay proseso o paraan. Samakatuwid, PANG+TITIK= PAN+TITIK= PANITIK+AN = PANITIKAN Ang panitikan ay nahahati sa dalawang anyo. 1. TULUYAN o PROSA. Ito ay ang mga akdang nasusulat sa karaniwang takbo ng pangungusap. Ito ay binubuo ng mga pangungusap at mga talatang may iisang diwa. 2. PATULA o PANULAAN. Ito ay ang mga akdang nasusulat sa di-karaniwang takbo ng pangungusap. Ito ay may sukat at tugma at nabubuo sa pamamagitan ng mga taludtod na nabubuo sa isang saknong. Mga Genre o Uri ng Panitikan Ang dalawang anyo ng panitikan na nabanggit sa itaas ay binubuo ng mga uri ng panitikan. Ang tiyak na uri ng panitikan ay tinatawag na GENRE. Bawat genre ay naglalahad at nagsasalaysay ng iba’t ibang layunin at pumapaksa sa maraming uri ng bagay o pilosopiya. https://www.coursehero.com/file/28308819/Lektyur-Panitikanpdf/ 1. Mga Akdang Tuluyan a. b. c. d. e. f. g. h. i. https://tnhsg9filipinomanlantao.wordpress.com/2014/10/25/ang-panitikan-at-mgauri/ Alamat - pinagmulan ng mga bagay-bagay sa daigdig Anekdota - tumatalakay sa kakaiba o kakatwang pangyayaring naganap sa buhay ng isang kilala, sikat o tanyag na tao Nobela o kathambuhay - isang mahabang kuwentong piksyon na binubuo ng iba’t ibang kabanata Pabula - mga hayop o kaya mga bagay na walang-buhay ang gumaganap na mga tauhan Parabula - maikling salaysay na maaaring nasa anyong patula o prosa na malimit nangangaral o nagpapayo hinggil sa isang pangyayari, na kadalasang isinasalarawan ang isang moral o relihiyosong aral Maikling Kwento - isang maikling salaysay hinggil sa isang mahalagang pangyayaring kinasasangkutan ng isa o ilang tauhan at may iisang kakintalan o impresyon lamang Dula - nahahati ito sa ilang yugto na maraming tagpo. Pinakalayunin nitong itanghal ang mga tagpo sa isang tanghalan o entablado Sanaysay – isang maikling komposisyon na kalimitang naglalaman ng personal na kuru-kuro ng may-akda. Talambuhay - nagsasaad ng kasaysayan ng buhay ng isang tao hango sa mga tunay na tala, pangyayari o impormasyon Talumpati - isang buod ng kaisipan o opinyon ng isang tao na pinababatid sa pamamagitan ng pagsalita sa entablado k. Kuwentong-bayan - karaniwang kaugnay ang kwentong-bayan ng isang tiyak na pook o rehiyon ng isang bansa o lupain l. Balita - mga iba’t-ibang makatotohanang pangyayari na nagaganap sa isang lugar o bansa. 1. j. 1. Mga Akdang Patula https://ebalagat.wordpress.com/2016/11/24/mga-akdang-patula/ a. Mga Tulang Pasalaysay - pinapaksa nito ang mahahalagang mga tagpo o pangyayari sa buhay, ang kagitingan at kabayanihan ng tauhan. b. Awit at Korido - Naglalaman ang isang awitin ng bahaging pang-tinig na ginagampanan, inaawit at pangkalahatang tinatanghal ang mga salita (liriko), karaniwang sinusundan ng mga intrumentong pang-musika. Ang korido ay isang uri ng panitikang Pilipino, isang uri ng tulang nakuha natin sa impluwensya ng mga Espanyol. Ito ay may sukat na walong pantig bawat linya at may apat na linya sa isang saknong. Ang korido ay binibigkas sa pamamagitan ng pakantang pagpapahayag ng mga tula. c. Epiko - uri ng panitikan na tumatalakay sa mga kabayanihan at pakikipagtunggali ng isang tao o mga tao laban sa mga kaaway na halos hindi mapaniwalaan dahil may mga tagpuang makababalaghan at di-kapani-paniwala. d. Ballad - ang ballad ay isang uri o tema ng isang tugtugin. e. Sawikain – idyoma, moto, salawikain f. Bugtong - pahulaan, o patuuran ay isang pangungusap o tanong na may doble o nakatagong kahulugan na nilulutas bilang isang palaisipan g. Kantahin - (katulad din ng awit) mga awitin na matatagpuan sa iba’t ibang panig ng lugar sa bansa h. Tanaga - isang maikling katutubong Pilipinong tula na naglalaman ng pang-aral at payak na pilosopiyang ginagamit ng matatanda sa pagpapagunita sa mga kabataan Panunuring Pampanitikan Pag-alam. Pagtantiya. Pagtimbang. Pagbusisi. Pagsipat. Mula sa Introduksyon ni Rosario Torres –Yu, sa kanyang aklat na Kilates hinggil sa panunuring pampanitikan, kinikilates ng Pilipino ang isang bagay para alamin o di kaya ay tiyakin kung magugustuhan niya ito o di kaya ay tatanggaping mahalaga at may kabuluhan. Sa kulturang Pilipino inaalam muna kung ano ang isang bagay bago masabi kung ano ang iniisip o di kaya ay niloloob tungkol dito. Sa pag-alam, tinitingnan itong mabuti o sinisipat para makitang mabuti ang hindi agad nakikita sa unang tingin. Ganito rin sa panitikan. Binabasa upang kilatisin sa klasrum ang isang tula, maikling kwento, nobela, dula at iba pang anyo ng panitikan at teksto. Kinikilates ang akda upang makabuo ng kahulugan at pagpapahalaga kaugnay nito. Ang pagbabasa na may layuning kilatisin ang isang akda ay pumapasok sa gawain ng kristisismo. Isa itong gawain o praktika na bahagi ng pampanitikang pag-aaral. Isa itong espesyalisadong larangan sa loob nito. May kaugnayan ang kristisismo sa kabuuuang produksyon ng panitikan, katunayan ay itinuturing na may mahalagang silbi dito. Katangian ng Isang Akdang Pampanitikan • Alamin ang mga katangian ng isang akdang pampanitikan gamit ang link sa ibaba. • Link: • • Katangian ng Mabuting Kritiko Ang mga sumusunod ang mga katangian ng isang mabuting kritiko: • Matapat sa sariling itinuturing ang panunuri ng mga akdang pampanitikan bilang isang sining • Handang kilalanin ang sarili bilang manunuri ng akdang pampanitikan at hindi manunuri ng lipunan, manunulat, mambabasa o ideolohiya • Laging bukas ang pananaw sa mga pagbabagong nagaganap sa panitikan • Iginagalang ang desisyon ng ibang kritiko na patuloy na sumasandig sa ibang disiplina gaya ng linggwistika, kasaysayan at sikolohiya, atbp. • Matapat sa sariling itinuturing ang panunuri ng mga akdang pampanitikan bilang isang sining • Matapat na kumikilala sa akda bilang isang akdang sumasailalim sa paraan ng pagbuo o konstruksyon batay sa sinusunod na alituntunin at batas. • Ayon kay AGA, kailangan ng isang kritiko ang tigas ng damdaming naninindigan upang maging tiyak na kapakinabangan ng panitikan ang kanyang pagmamalasakit Batayang Kaalaman sa Panunuring Pampanitikan Sa panunuri, nakikita ang bumubuo sa pagkatao ng mga Pilipino, kung ano ang pinahahalagahan niya, at kung ano ang suliraning kinasasangkutan niya. Napapalutang nito kung ano ang klase ng pamumuhay niya. Sinusuri o hinusgahan ang akda ng isang manunulat sa pamamagitan ng mga tanong na: • Ano ang sinasabi ng akda? • Paano ito sinabi? • Kailan ito nasulat? • Sino ang sumulat? • Para kanino ito isinulat? Sa iyong mga gagawing pagsusuri sa asignaturang ito, maaari mong gamitin ang mga katanungan sa ibaba upang higit pang mapalalim ang iyong pagkaunawa. • Anong karanasan na siyang paksa ng representasyon ng mga akdang binasa ang tinutukoy sa pagbasa? • Paano inilalarawan o nirerepresenta ang karanasan? • Ano-anong mga pamamaraang pampanitikan ang ginagamit sa mga akda? • Anong karanasan sa akda ang hinihingi nito na kasangkutan mo? • Anong kamalayan ang pinaiiral ng akda? • Bakit ganoon ang ugali/paniniwala ng mga tauhan? • Ano-ano ang minamahalaga sa paglalarawang ito? Bakit? • Kaninong ideolohiya ang sinusuportahan o di kaya ay kinokontra ng akda? • Paano ito nagagawa ng teksto? Para sa mga estudyante, ang kaalaman at kasanayang magmumula sa panunuri ng panitikan ay hindi lamang magpapatalas sa mapanuring pag-iisip. Hahamon din ito sa aktibong pagsali sa mahahalagang usapin katulad ng pagbubuo ng kaalaman para makilala ng Pilipino ang kanyang sarili, ang kanyang pagkalahi at pagkabansa, para sa panlipunang pagbabago. Pansariling Pagtataya: 1. Ano ang mahalagang gampanin ng panunuring pampanitikan sa patuloy na pagpapayaman ng sining at literatura? 2. Paano nakatutulong ang panitikan sa paghubog, paglago, at pagbabago ng lipunan? 3. Sa iyong palagay, anong mga pagpapahalaga ang maaari mong matutunan sa pag-aaral at panunuri ng isang akda? 4. Pagkilala sa May-Akda 5. Si Genoveva Edroza-Matute (He·no·bé·ba Ed·ró·za Ma·tú·te) ay isang kilaláng kuwentista, mananaysay, at guro sa Filipino. 6. Isinilang siya sa Maynila noong 3 Enero 1915 kina Anastacio Edroza at Maria Magdalena Dizon. Naging asa- wa si Epifanio Gar. Matute, ang lumikha ng sikat na programa sa radyo at serye sa telebisyon na Kuwentong Kutsero noong dekada 50. Nag-aral siyá sa Manila North High School (ngayon ay Arellano High School), Philippine Normal School (PNS), Philippine Normal College (PNC na Philippine Normal University ngayon), at University of Santo Tomas. Nagturo siyá nang 46 taon sa mga eskuwelahang Cecilio Apostol Elementary School at Arellano High School, at naging tagapangulo ng Kagawaran ng Filipino sa PNC. 7. Ang ilan sa mga kinatha niyang maikling kuwento ay “Leave-taking” at “Land of the Bitter” na nailathala sa Manila Post Sunday Magazine at sa Manila Post Monthly. Ngunit higit siyáng kinagiliwan sa kaniyang mga kuwen- tong nagsusuri sa sikolohiya ng batà at hinggil sa karanasan ng guro, gaya ng “Walong Taong Gulang,” “Noche Buena,” “Kuwento ni Mabuti,” at “Paglalayag sa Puso ng Isang Bata.” Nailathala ang kaniyang antolohiya ng maiikling kuwento at sanaysay sa Ako’y Isang Tinig noong 1952; ang ilan pang sumunod na koleksiyon ay nasa Piling Mga Maiikling Kuwento 1939–1992, Sa Anino ng EDSA at Iba Pang Mga Kuwento, at Tinig ng Damdamin. Nakapaglathala din siyá kasama ng kaniyang asawa sa Mga Pagpapahalagang Pilipino sa Mga Akda: Mga Kuwento, Mga Sanaysay, Mga Dula noong 1992. 8. Kinilala ang husay ng kaniyang pagsusulat at dedikasyon sa pagtuturo ng mga timpalak ng Don Carlos Palanca Memorial Awards 1950s–1960s; Outstanding PNS-PNC Alumna Award noong 1966; Patnubay ng Sining at Kalinangan Award ng Maynila noong 1967; Gawad Pambansang Alagad ni Balagtas ng Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas noong 1988; at Gawad CCP Para sa Sining noong 1992. Liham sa Kabataan ng Taong 2070 ni Genoveva Edroza-Matute Ika-2 ng Abril, 1970 Sa Iyo, Kabataan ng 2070, Mula sa pusod ng malalim na pag-iisa ng nakahihindik na katahimikan ng pag-iisa. sinulat ko a kong kong hakdawin ang isang nuong dantaon, ng ating salinlahi upang iabot sa iyo kabataan, ang bu na sa karumihan at katiwalian at madlang kasalanan na kamay. Upang humingi ng kapatawaran sa ib umamot ng anag-ag ng pag-asa sa gitna ng kalituhan ng kasalukuyang panahon. Ngayo'y Araw ni Balagtas. May mga palatuntunan. May ilang pagdiriwang. May pangkat na da bulaklak at papuri sa Bantayog doon ni Balagtas. May ilang paalala sa ilang tanggapan at paaralan tu "Tagalog" . Naka-barongs [mabilis ang bigkas] ang mga gurong lalaki at ang ilang pinunong namama sa lubhang naiinitan (Abril ngayon), barongs na yari sa telang galing sa Hongkong. At tapos na ang A upang ilabas na muli sa isang taon. Ang mga baro’t saya, at barongs, pati na wika. Bakit Barongs ang tawag namin ang itinatanong mo kabataan? hindi bayan ang dating itinagur allergic, pinamamantalan ang punong taynga sa salitang Tagalog. Gaya nanga ng wikang Tagalog, salitang Barong-Tagalog. Ginawang Barong na lamang, ngunit sapagkat sa Ingles, Kapag maram Barongs. Bakit bumilis ang bigkas? A, iyan ay sapagkat ang Pasay man ay naging Pasay (mabilis) n Barongs ay hindi magiging barongs (mabilis)? Paano nga pala ninyo malalaman, Kabataan ng 2070 Pilipino (tao ito, hindi wika), ay sadyang may iba nang paraan ng pagsasalita, kahit ng sariling wika, Crowd? Kaya ang tinatawag na Bakya Crowd na Magsaysay ay binibigkas ng sibilisadong Pilipino n Romyulow; ang Pedro ay Pedrow; ang Mang Teban ay Meng Teyven.. At ako nga pala, minsan, ay may hawak na kapirasong papel na kinatatalaan ng pangalan ko, at nagtanong sa akin, "Are you, Mrs Nagtataka ka, kabataan ng 2070?Bakit, Ang tanong mo? Bakit ganoon, ang tanong mo? Talag salita ng ingles na parang tunay na Amerikano. Wa-Klas (walang Class) ang pagsasalitang Tagalog lamang. Yan ang lumitaw sa isang pag-aaral daw ng isang iskolar na may isang ekspertong Amerikano na Pilipina. Ni hindi para sa mga utusan sa mga aksesorya, kabataan. Hindi. Sapagkat sa mga aks iniingles na, kaya't pati utusan ay umiingles na rin, kahit pa ganito, "yu et na, Rechard... ha. Ay wil gagamit ng Filipino. Ngunit bakit, ang ipinipilit mong itanong, kabataan? Bakit kayo nagkaganoon sa inyong panah wika, kaya sa kaisipan man at sa pag-uugali ay banyaga. Kung ano ang pinakakain ay siyang ididigh sa amin, pagkain kasangkap. Mangyari pa nga ba ang kaisipan, kalinangan, ugali, pamumuhay ng kabataan. Wala na ang banyangang sumakop, matagal na silang wala, dalawampu't limang taon na k iisip ninyo, pag-aasal ninyo? A, Hindi mo nga pala alam, kabataan ng 2070. Maniniwala kabang dalawa ay Ingles parin ang wikang panturo sa aming mga paaralan? Naunahan na kami ng malayung-malay na nahuling lumaya. Katakot-takot na mga pagsubok ang ginawa sa paaralan kung dapat na ngang g Oo, pagkatapos ng dalawampu't limang taon na ng kalayaan! at gaya ng maasahan, hindi n Amerikano-makapangyarihang dolar, masarap na pagllabay ng walang gugul, sarisaring Iskolarship deplomacy. Oo,kabataan ng 2070, saaming panahon ay "status symbol" parin ang humingi ng pauma pambansa. Kalakaran parin sa mataas na pinuno, kahit sa pinakamataas, na magsimulang magtalum at mag-Ingles na pagkatapos. Karangalan pa ring hindi raw maisaulo ang poambansang Awit sa Fil pagiging guro, oo, magiging guro, napagkaisahan sa puliong ng mga mag-aaral " hindi pa panahon u at isang "matalinong magiging guro ang humingi ng tuldok na ayos" (point of order) at "akin ang sahi lamang sa pamamagitan ng di-matapos-tapos na halakhakan. At sa pasulatan ng nasabi ring dalubhas nang lumipat na sa Ingles ay nag-iwan ng ganitong pag-aglahi sa kanyang mga kasamahan, "O, ano Paunang Pagtataya Suriin ang nilalaman ng tula at sikapin na masagutan ang mga gabay na tanong. Bata, Bata, Ano ang Pangarap Mo? ni Ben Beltran, SVD Brasong payat ang unan, banig mo ay karton Nanginginig ka sa ginaw, sa higaang kariton Damit mo na gusgusin, hindi na nalabhan Kahapon pa kumain ng mula sa basurahan. Mga batang lansangan sa gubat na aspalto Lahat panay sabog sa solvent o shabu Ang iba’y nagtitinda ng tsiklet, sigarilyo O sariling katawan sa dayuhang milyonaryo. Refrain: Bata, bata, ano ang pangarap mo? Paglaki mo kaya ika’y maging ano? Naglipana sa kalye, mga musmos na tulad mo May gatas pa sa labi, nasadlak na sa impiyerno. Sa lipunan ng mga pipi, bulag at bingi Walang pumapansin sa tahimik mong hikbi Pag-asa ka ng bayan, tadhana’y malagim Hinigop ng buhawi, nilamon ng dilim. Gabay sa Pagsusuri 1. Sino ang persona sa tula? Paano mo ito nasabi? 2. Ano ang larawan ng bata sa akda? 3. Paanong higit na nailalarawan ang kalagayan ng bata sa indayog ng pagbasa sa tula? 4. Anong mga imahen sa tula ang ginamit na nagpatingkad sa mensahe nito? 5. Aling taludtod o saknong sa tula ang nagbigay ng pinakamalinaw na larawan ng kahirapan? Ipaliwanag ang napili. Mga Kagamitan/Nilalaman Panitikan Hinggil sa Kahirapan Ang panitikan ay nagsasabi o nagpapahayag ng mga kaisipan, mga damdamin, mga karanasan, hangarin at diwa ng mga tao at ito rin ang pinakapayak na paglalarawan lalo na sa pagsulat ng tuwiran o tuluyan at patula. Ang kahirapan ay ang kadalasan nating tinutugunan ng pansin, dahil ito ang isa sa mga sitwasyon na kinakaharap ng ating bayan kung saan maraming naaapektuhan lalo na ang mga kabataan. Ang kahirapan ay isang kalagayan kung saan hindi nakakamtan ng nakakaranas nito ang mga pangunahing pangangailangan sa pang araw-araw. Ang mga taong nakakaranas ng kahirapan ay paminsan umaasa na lamang sa gobyerno dahil sila ay nawawalan na ng pag-asa at inaasahan nila na magagawan ng solusyon ang kanilang kinalalagyan, ngunit ang inaasahan nilang tulong ay paminsan nagiging sanhi ng korupsyon. At ang iba naman ay hinahayaan na lang na kainin sila ng kahirapan. Ano nga ba ang permanenteng solusyon para dito? May solusyon nga ba talaga?. Ang isang tao mahirap man o mayaman ay may karapatang makatanggap ng payak na pangangailangan katulad ng pangangalagang pangkalusugan, malinis na tubig, sapat na pagkain sa pang-araw-araw, at malinis na kapaligiran. Ngunit bakit hindi sila nakakatanggap nito kung ito ay isang karapatang panlahat? ANYO NG KAHIRAPAN Ang kahirapan ay tumutukoy sa kalagayan o katayuan ng isang tao na walang isang halaga o ng mga pag-aaring materyal o salapi. Ang absolute na kahirapan ang kalagayan o katayuan ng hindi pagkakaroon ng paraan o pamamaraan upang makayanan o makapagdulot magkaroon ng payak o basikong mga pangangailangang pantao, katulad ng malinis na tubig o naiinom na tubig, nutrisyon, pangangalagang pangkalusugan, kasuotan, at tirahan. Ang relatibong kahirapan ay ang kalagayan ng pagkakaroon ng mas kakaunting mga mapagkukunan o mas kakaunting kitang salapi kaysa ibang mga tao sa loob ng isang lipunan o bansa, o kapag inihambing sa mga karaniwang bilang sa buong mundo. Ang suplay ng mga pagkain na pangangailangan ay maaaring malimitahan ng mga limitasyon sa mga serbisyo ng pamahalaan gaya ng korupsiyon, ilegal na paglisan ng kapital, mga kondisyonalidad sa utang at sa pagkaubos ng utak/kaalaman ng mga propesyonal na pang-edukasyon at pangkalusugan Paano nasusukat ang Kahirapan? Ayon sa United Nations (UN) nasusukat ang kahirapan bilang absolute o relative. Ang absolute na kahirapan ay sumusukat sa kahirapan kaugnay ng dami ng pera o halagang kakailanganin para matugunan ang mga batayang pangangailangan tulad ng pagkain, pabahay at pananamit o basic needs. Ang relative na kahirapan naman ay nagbibigay kahulugan sa kahirapan batay sa ugnayan nito sa ekonomikong kalagayan ng mga mamamayan sa isang lipunan. Halimbawa, maaaring ituring na mahirap ang isang tao kung ang kanyang estado ng pamumuhay ay mas mababa kaysa sa itinakdang karaniwang antas ng pamumuhay sa isang lugar (Habitat, 2019, Bernales, 2020). Mula sa tala ng multi-dimentional poverty index (MPI) may apat na dimensiyon ang sinusuri upang tukuyin ang kahirapan sa Pilipinas: 1)edukasyon, 2) kalusugan at nutrisyon, 3) pabahay, tubig at sanitasyon, at 4) trabaho. SANHI NG KAHIRAPAN KAKULANGAN SA EDUKASYON Isa sa pinakamalaking problema ng mga taong nakakaranas ng kahirapan ay ang kakulangan sa edukasyon. Dahil sa kahirapan, hindi sila nakakatanggap na sapat na kaalaman upang matulungan ang kanilang pamilya. Edukasyon ay importante dahil ito ay ang tanging yaman na hindi kailanman mananakaw. Ito ang nakakapag-hulma sa ating kaisipan at kakayahang maging matagumpay sa buhay. Ang kawalan ng edukasyon ay nakakapagdulot ng kamangmangan sa mga kabataan. Kadalasan nating sinasabi na ang kabataan ang pag-asa ng ating bayan. Ngunit ano ang mangyayari sa ating kinabukasan kung ang kabataan sa mga hirap na bayan ay tila hindi nakapag- tatapos? Dahil dito, ang karamihan sa kanila ay napipilitang mag hanap ng trabaho kung saan ang sahod ay mababa lamang. KAWALAN NG TRABAHO Ito ang nagdudulot sa kahirapan. Ukol sa ating ekonomiya at sa overpopulation, hindi na sapat ang bilang ng trabaho sa dami ng mga nagtatapos. Dahil dito wala silang pagkakakitaan upang masuportahan ang kanilang mga pamilya sa pang araw-araw na pangagailangan. EPEKTO SA KABATAAN Maraming epekto ang idinudulot ng kahirapan sa kabataan, ngunit ang mga kadalasang epekto nito ay ang: MAAGANG PAGBUBUNTIS Karamihan sa mga kabataan ngayon ay nakakaranas ng maagang pagbubuntis dahil hindi sila nabibigyan ng sapat na impormasyon ukol sa pagbubuo ng pamilya at kung ano ang mga responsibilidad at kahihinatnan nito. Ito rin ay isa sa mga pinagmumulan ng pagtaas ng populasyon sa bansa dahil mas lalong nadadagdagan ang nanganganak . KAGUTUMAN AT HINDI PAYAK NA KALUSUGAN Dahil karamihan sa kanila ay hindi nakakatanggap ng paksang pangunahing pangkalusugan, ito ay nagdudulot ng mga iba’t ibang sakit. Ang malnutrisyon ay ang pinaka-karaniwang sakit sa mga taong nakakaranas ng kahirapan, ito ay dahil sila ay may kakulangan sa wasto at masustansyang pagkain. Paglalagom: Magkakaiba ang mukha ng kahirapan; ito ay dahil sa magkakaiba rin ang danas sa penomenong siyang isa sa pinakapangunahin at batayang suliranin ng maraming bansa sa mundo. May kahirapan maging sa mga mauunlad na bansa, ngunit higit ang kahirapan sa mga tinatawag na third world at developing countries. Magkakaiba rin ang pamantayan sa pagsukat ng kahirapan sa iba’t ibang mga bansa, bagaman mayroong mga rekomendadong panukat sa insidente ng kahirapan sa daigdig. Efren R. Abueg Unang antolohiya ng kanyang mga katha ang BUGSO, ngunit marami na ring librong pinamatnugutan si Efren Abueg, tulad ng Mga Piling Akda ng KADIPAN (1964), Mga Agos sa Disyerto (edisyong 1965, 1974 at 1993), MANUNULAT: Mga Piling Akdang Pilipino (1970) at Parnasong Tagalog ni Abadilla (1973). Kinilala ang kanyang kakayahan sa pagsulat ng maiikling kuwento sa pagkakaloob sa kanya ng anim na Taunang Gawad Carlos Palanca (1959, 1960, 1963, 1964, 1967, at 1974); unang gantimpala sa timpalak ng KADIPAN (1957), Pang-alaalang Gawad Balagtas (1969); pangatlong gantimpala sa timpalak ng Pilipino Free Press(1969) at Mangangatha sa Tagalog (1992) ng Unyon ng Manunulat ng Pilipinas. Sa nobela naman, nagwagi siya sa timpalak ng Liwayway (1964, 1965, at 1967) at sa sanaysay ay nakamit niya ang unang gantimpala sa timpalak ng KADIPAN noong 1958. Kasama sa maraming teksbuk sa Filipino ang kanyang mga nagkagantimpalang akda, aktibo siya sa pagtuturo ng wika at panitikan sa MLQ University (1965-1972), Philippine College of Commerce (1971-72), Pamantasan ng Lungsod ng Maynila (197477), Ateneo de Manila University (1977-78) at sa kasalukuyan, propesor siya sa De La Salle University. Naging pangulo ng Kapisanan ng mga Propesor sa Pilipino (KAPPIL, 1986-88), at Linangan ng Literatura ng Pilipinas (Literary League of the Philippines) at direktor ng Philippine Folklore Society. http://panitikan.ph/2013/05/15/efren-abueg/ Paksang Aralin: Narito ang sipi ng ng akda ni Efren R. Abueg. MABANGIS NA LUNGSOD Ang gabi ay mabilis na lumatag sa mga gusali, lumagom sa malalaki’t maliliit na lansangan, dumant araw ay may bagong lunas na walang bisa. Ngunit ang gabi ay waring manipis na sutla lamang ng unang palapag ng mga gusali. Ang gabi sa kalupaan ay ukol lamang sa dilim sa kalangitan sapagkat a na liwanag ng mga ilaw-dagitab. Ang gabi ay hindi napapansin ng lalabindalawahing taong gulang na si Adong. Ang gabi ay tulad lam ang gabi’y naroroon, hindi dahil sa may layunin sa pagiging naroroon, kundi dahil sa naroroon katul walang kabuluhan sa kaniya kung naroon man o wala ang gabi- at ang Quiapo. Ngunit isang bagay ang may kabuluhan kay Adong sa Quiapo. Alisin na ang nagtatayugang gusali roo na ang mga tindahang hanggang sa mga huling oras ng gabi’y mailaw at mabawasan ang mga taon na hinahanap sa isang marikit na altar. Sapagkat ang simbahan ay buhay ni Adong. Kung ilang hanay ang mga pulubing naroroon at mga nagtitinda ng tiket ng suwipistek, ng kandila, ng sa mga hanay na iyon ay nakatunghay ang simbahan, naawa, nahahabag. At nakatingala naman simbahan kundi sa mga taong may puso pa upang dumukot sa bulsa at maglapag ng konting barya s Mapapaiyak na si Adong. Ang tingin niya tuloy sa mga ilaw-dagitab ay parang mga piraso ng apoy na loob ng marusing na bakuran ng simbahan, nagsawa na ang kaniyang mga bisig sa wala pang tuno ng babala. Babalang ipinararamdam ng pangangalam ng kaniyang sikmura at sinasapian pa ng takot “Mama... Ale, palimos na po.” Ang maraming mukhang nagdaraan ay malalamig na parang bato, ang imbay ng mga kamay napapahalaga ng pagmamadali ng pag-iwas. “Palimos na po, ale... hindi pa po ako nanananghali!” Kung may pumapansin man sa panawagan ni A “Pinaghahanapbuhay ‘yan ng mga magulang para maisugal,” madalas naririnig ni Adong. Nasasaktan untag sa kaniya ni Aling Ebeng, ang matandang pilay na kaniyang katabi sa dakong liwasan ng simba At halos araw-araw, lagi siyang napapaiyak, hindi lamang niya ipinahahalata kay Aling Ebeng, ni kan maiiwasan ang paghindi sa kaniya ng limang piso, sa lahat. Walang bawas. “May reklamo?” ang nakasisindak na tinig ni Bruno. Ang mga mata nito’y nanlilisik kapag nagpatumpi At ang mga kamay ni Adong ay manginginig pa habang inilaladay niya sa masakim na palad ni Bruno kaniyang bulsa, ngunit kailan man ay hidni nakarating sa kaniyang bituka. “Maawa na po kayo, Mama.. Ale.. gutom na gutom na ako!” Ang mga daing ay walang halaga, waring mga patak ng ulan sa malalaking bitak ng lupa. Ang mga ibinuburol ng karukhaan. Ang kampana ay tumutugtog at sa loob ng simbahan, pagkaraan ng maikling sandali, narinig ni nagmamadali na tila ba sa wala pang isang oras na pagkakatigil sa simbahan ay napapaso, nakarar Natuwa si Adong. Pinagbuti niya ang paglalahad ng kaniyang palad at pagtawag sa mga taong papal “Malapit nang dumating si Bruno...” ani Aling Ebeng na walang sino mang pinatutungkulan. Manap napawi ang katuwaan ni Adong. Nilagom ng kaniyang bituka ang nararamdamang gutom. Asng pang nagpapantindig sa kaniyang mga balahibo ay waring dinaklot at itinapon sa malayo ng isang mahiwag mga taon malamig, walang awa, walang pakiramdam-nakadarama siya ng kung anong bagay na ap ang nararamdaman niya matapos mapawi ang kaniyang gutom at pangamba. Kung ilang araw na niya pa’t waring umuuntag sa kaniya na gumawa ng isang marahas na bagay. Ilang barya ang nalaglag sa kaniyang palad, hindi inilagay kung inilaglag, sapagkat ang mga palad na palad na wari bang mga kamay lamang na maninipis ang malinis. Dali-daling inilagay ni Adong ang nalaglag sa kaniyang palad. At sa kaabalahan niya’y hindi na napansing kakaunti na ang mga taong lu ang mga mukhang malamig, ang imbay ng mga kamay na nagpapahiwatig ng pagwawalang bahala, “Adong... ayun na si Bruno” narinig niyang wika ni Aling Ebeng. Tinanaw ni Adong ang ininguso sa kaniya ni Aling Ebeng. Si Bruno nga. Ang malapad na katawa pinapangit ng suot na gora. Napadukot si Adong sa kaniyang bulsa. Dinama niya ang mga barya r biglang umagos sa kaniyang mga ugat. Ngunit ang lamig na iyon ay hindi nakasapat upang ang ap Mahigpit niyang kinulong sa kaniyang palad ang mga baryang napagpalimusan. “Diyan na kayo, Aling Ebeng... sabihin ninyo kay Bruno na wala ako!” mabilis niyang sinabi sa matand “Ano? Naloloko ka na ba, Adong? Sasaktan ka ni Bruno. Nakita ka ni Bruno!” Narinig man ni Adong ang sinabi ng matanda, nagpatuloy pa rin sa paglalakad, sa simula’y marahan, n ay pumulas siya ng takbo. Lumusot siya sa pagitan ng mga dyipni na mabagal sa pagtakbo. Sumik paglalakad. At akala niya’y nawala na siya sa loob ng sinuot niyang mumunting iskinita. Sumandal siy sa pamamagitan ng kaniyang likod. At sa murang isipang iyon ni Adong ay tumindig ang tagumpay ng ng paglayo sa Quiapo, ng paglayo sa gutom, sa malalamig na mukha, sa makatunghay na simb kinasusuklaman. Muling dinama niya ang mga barya sa kaniyang bulsa. At iyon ay matagal din niyan “Adong!” Sinundan iyon ng papalapit na mga yabag. Napahindik si Adong. Ang basag na tinig ay naghatid sa kaniya ng lagim. Ibig niyang tumakbo. Ibig mga kamay ni Bruno ay parang bakal na nakahawak na sa kaniyang bisig, niluluray ang munting la laban sa gutom, sa pangamba at kabangisan. “Bitiwan mo ako! Bitiwan mo ako!” Naisigaw na lamang ni Adong. Ngunit hindi na niya muling narinig ang basag na tinig. Naramdaman na lamang niya ang malupit na ilang sandali, hindi na niya naramdaman ang kabangisan sa kapayapaang biglang kumandong sa ka Mga Kagamitan/Nilalaman Pagkilala sa May-Akda DOMINADOR B. MIRASOL Siya ay anak ng mag-asawang Aklanon at Bikolana na nagkaugat sa Tondo. Manggagawa sa lagarian ang kanyang ama, kaya’t bukod sa mga estero, barungbarong at mga looban ay karaniwan na ring tanawin sa kanya ang mga troso at kusutan. Ang mga paksang hinango mula sa kanyang nilikhang kapaligiran ay hindi katakatakang matuklasan sa marami ng kanyang isinulat na akda. Nagsimula siyang sumulat noong labingwalong taong gulang, naging patnugot siya ng pitak sa Pilipino ng “The Quezonian” pahayagang pang-estudyante ng MLQ University. Pagkaraang makapag-aral doon ng journalism ay naging kagawad siya ng Aliwan, at nang lumaon ay ng Liwayway. Isa siya sa mga sinanay na kabataang manunulat ng palihang pampanitikan sa ilalim ng noo’y direktor ng editoryal ng Liwayway si Agustin C. Fabian. Mula roon, ay gumawa siya ng sariling pangalan sa panitikan. Dalawang ulit na siyang nagwagi sa timpalak ng maikling kuwento ng Palanca Memorial Awards. Unang Gantimpala noong 1964 sa kanyang kuwentong “Mga Aso sa Lagarian” gayundin ang kanyang “Mga Bangkay sa Dalampasigan ng mga Uwak” noong 1970. Kabilang sa kanyang mga isinulat na nobela ay ang : Apoy sa Madaling Araw” ko-awtor si Rogelio L. Ordonez na nagtamo ng pangalawang gantimpala sa timpalak ng nobela ng Liwayway noong 1963. “Mga Halik sa Alikabok” unang gantimpala noong 1966 at “Magkabiyak ng Larawan” na nalathala rin sa Liwayway noong 1973-1974. Naging lecturer sa Departamento ng Pilipino at Panitikan ng Pilipinas, UP, kaugnay siya sa kasalukuyan sa DPI at magpahanggang ngayon ay patuloy pang may hinahanap sa buhay. Paksang Aralin: Eli, Eli Lama Sabachthani? Ni Dominador Mirasol Serye ng kawalang-pag-asa sa buhay ni Elias. Nakulong dahil sa pagpatay nang ipinagtanggol si Celia sa manggagahasa; mala-hayop ang pagtrato sa bilanggong menor-de-edad sa Welfareville; lupit na buhay sa bilangguan dahil sa pagkain, sanidad, at siksikang espasyo; at ang iniihiang pagkain para sa mga preso. Nakapatay muli si Elias at inilipat naman sa Deathrow. Sa pagbitay, nagkaroon ng bagong pag-asa si Elias: sa pagbabanyuhay. LIT 1 MODYUL 3 Continue Aralin 1: Mga Uri at Halimbawa ng Karapatang Pantao; Mga Piling Akda hinggil sa Karapatang Pantao Aralin 1: Kahulugan at Kahalagahan ng Karapatang Pantao Mahalagang malaman natin ang ating karapatan upang matamasa ang mga pangunahing pangangailangan bilang tao. Sinumang umagaw sa ating mga pangangailangan o kumitil sa ating buhay ng walang dahilan ay lumabag sa ating karapatan bilang tao. Maari tayong dumulog sa hukuman kung sakaling nahahadlangan ang ating karapatan. Sa pagtatapos ng modyul na ito ang mga mag-aaral ay inaasahang: 1. Naibubuod ang mahahalagang pangyayari at/o kaisipan sa mga akdang pampanitikan tungkol sa karapatang pantao. 2. Nahihinuha ang kaugalian at kalagayan ng lipunan gayundin ang pagkilala sa may akda. 3. Naibabahagi ang sariling pananaw at saloobin ng akdang nabasa sa pasulat na gawain. 4. Naipaliliwanag ang sanhi at bunga ng mga suliraning panlipunan sa pamamagitan ng mga makabuluhang akdang pampanitikang nakatuon sa karapatang pantao. Mga Kagamitan/Nilalaman: Ang isyu sa karapatang pantao ay nananatili pa ring isang mainit na usapin sa bawat bansa sa mundo. Sa katunayan, ayon sa United for Human Rights(2019), tila malayo pa sa katotohanan na maipatupad ang Universal Declaration of Human Rights sa iba’t ibang bansa dahil sa tumitinding karahasan at pang-aabusong nararanasan lalo na sa mga bansang mahihirap. Patunay rin dito ang ulat ng Amnesty International 2017’s World Report na nagsasabing nararanasan pa rin lalong-lalo sa kontinente ng Africa at ilang bansa sa Asya ang represyon, pang-aabuso at pagpatay. Ano nga ba ang Mga Karapatang Pantao? Ang mga karapatang pantao ay mga pamantayang moral o kaugalian na naglalarawan ng mga tiyak na pamantayan ng paggawi ng tao at palaging protektado bilang mga karapatang likas at legal sa batas-munisipyo at batas-pandaigdigan. Karaniwang nauunawaan sila bilang mga di-matututulan at pangunahing karapatan "na nararapat matanggap ng isang tao dahil lamang sa pagiging tao niya" at "na likas sa lahat ng mga tao", anuman ang kanilang edad, etnikong pinagmulan, lokasyon, wika, relihiyon, lahi, o anumang iba pang kalagayan. Angkop sila saanman at kailanman sa diwa ng pagiging pansansinukob, at sila ay pantay-pantay sa diwa ng pagiging kasingpantay ito sa lahat. Itinuturing ang mga ito bilang nangangailangan ng empatiya at pamamahala ng batas at nagpapataw ng obligasyon sa mga tao na respetuhin ang mga karapatang pantao ng iba, at karaniwang itinuturing na hindi dapat bawiin ang mga ito maliban kung resulta ng nararapat na proseso batay sa mga tiyak na pangyayari; halimbawa, maaaring kabilang sa karapatang pantao ang pagiging malaya sa ilegal na pag-aresto, pagpapahirap, at pagbitay. Naging napakamaimpluwensya ang doktrina ng karapatang pantao sa larangan ng pandaigdigang batas at sa loob ng mga pandaigdigan at panrehiyonal na institusyon. Binubuo ng mga kilos ng mga estado at di-pampamahalaang organisasyon ang isang batayan ng patakarang pampubliko sa buong mundo. Iminumungkahi ng ideya ng karapatang pantao na "kung maaaring sabihin na may karaniwang wikang moral ang pahayag pangmadla ng pandaigdigang lipunan tuwing kapayapaan, ito ay yaong sa karapatang pantao". Patuloy ang mga matibay na pag-angkin na ginawa ng doktrina ng karapatang pantao sa pagpupukaw ng maraming pag-aalinlangan at debate tungkol sa nilalaman, kaurian at katwiran ng karapatang pantao hanggang sa panahong ito. Ang eksaktong kahulugan ng salitang karapatan ay kontrobersyal at paksa ng patuloy na debateng pilosopikal; habang nagkakaisa na sumasaklaw ang karapatang pantao sa malawakang uri ng mga karapatan tulad ng karapatan sa makatarungang paglilitis, proteksyon mula sa pang-aalipin, kalayaan sa pananalita o karapatan sa edukasyon, may di-pagkakasundo tungkol sa alin ng mga tanging karapatan ang dapat maisasama sa pangkalahatang balangkas ng karapatang pantao; iminumungkahi ng iilang palaisip na ang karapatang pantao ay dapat saligang kahilingan upang maiwasan ang mga pinakamalubhang kaso ng abuso, habang itinuturing ito ng iba bilang mas mataas na pamantayan. Kahulugan at Kahalagahan ng Karapatang Pantao Karapatan ng tao na matugunan ang kanyang mga pangangailangan upang siya ay mabuhay nang may dignidad bilang tao. Ang karapatang pantao ay ang mga karapatan na tinatamasa ng tao sa sandaling siya ay isilang. Ang pagkakamit ng tao ng mga pangangailangan niya tulad ng pagkain, damit, bahay, edukasyon at iba pang pangangailangan ay nangangahulugan na nakakamit niya ang kanyang karapatan. Uri ng Karapatang Pantao Ang karapatang pantao ay nahahati sa karapatan bilang indibidwal at pangkatan. Indibidwal o personal na karapatan. Ito ay ang mga karapatan na pag-aari ng mga indibidwal na tao para sa pag-unlad ng sariling pagkatao at kapakanan. Ang mga karapatang ito at ang sibil o pulitikal na karapatan, ang panlipunan, pangkabuhayan, at kultural na karapatan. 1. 1. Karapatang Sibil. Ito ang mga karapatan ng tao upang mabuhay na malaya at mapayapa. Ilan sa mga halimbawa ng karapatang sibil ay ang karapatang mabuhay, pumili ng lugar kung saan siya ay maninirahan, maghanapbuhay at mamili ng hanapbuhay. 2. Karapatang Politikal. Ito ang mga karapatan ng tao na makisali sa mga proseso ng pagdedesisyon ng pamayanan tulad ng pagboto ng mga opisyal, pagsali sa referendum at plebisito. 3. Karapatang Panlipunan. Ito ay ang mga karapatan upang mabuhay ang tao sa isang lipunan at upang isulong ang kanyang kapakanan. 4. Karapatang Pangkabuhayan. Ito ang mga karapatan ukol sa pagsususulong ng kabuhayan at disenteng pamumuhay. 5. Karapatang Kultural. Ito ang mga karapatan ng taong lumahok sa buhay kultural ng pamayanan at magtamasa ng siyentipikong pag-unlad ng pamayanan. Panggrupo o kolektibong karapatan. Ito ang mga karapatan ng tao na bumuo ng pamayanan upang isulong ang panlipunan. Pangkabuhayan, at pangkultural na pagunlad sa pamamagitan ng paggamit ng kanilang likas na kayamanan at pagsusulong ng malusog na kapaligiran. MGA HALIMBAWA NG KARAPATANG PANTAO • • • • • • Kalayaan sa pagsasalita Pagkakapantay- pantay sa harap ng batas Karapatang makapaghanap-buhay Karapatan sa pagkain Karapatang makilahok sa kalinangan Karapatan sa edukasyon Pagpapalawig ng Aralin AKDA 1: Kung susuriin ang panitikan ng kasaysayan, maraming pangyayari sa nakaraan ang tumatak at nag-iwan ng latay ng pagpapaalaala sa pangyayaring naghihimagsik, lumalaban at sumasalungat ang mga mamamayan sa mga pangyayari sa ating bayan. Maraming akda ang naisulat sa bawat yugto, panahon na naghihihmagsik, ngunit dahil sa mga akda’y mahigpit na ipinagbawal sa una pa lang nang paglalathala at karamihan sa mga manunulat na ito ay ipinakulong. Tinalakay ng mga manunulat sa kanilang panitik ang kabulukan ng lipunan at pulitika. Ang alinmang establisimento ay naging sagisag ng kabulukang dapat baguhin. Madarama sa simbahan, sa paaralan at maging sa tahanan ang lason ng kawalang pag asa ng mga manunulat sa pamahalaan. Maging ang mga pari, mga guro, at mga magulang bilang awtoridad o mga taong dapat igalang ay niyanig ng mga akdang naghihimagsik bilang kalaban na pabigat sa hinihingi nilang pagbabago. Sumangga ang panitikang ito sa pagsasaad na dapat gawin upang lutasin ang suliranin. Ang panitikan ay nagbubunsod sa pagkilos ng mga mamamayan sa kanilang mga hinaing, damdamin o kaisipang nais ipahayag. Ito ang lakas na nagbubukold ng kanilang damdamin, nagmumulat ng kanilang mga mata sa katwiran at katarungan. Maituturing na mapaghimagsik ang panitikan kung ito’y tumitiwalag at tumutuligsa sa katayuan ng lipunan, tuwirang humahamon sa umiiral na panahon, maaaring ito ay laban sa maling pamamahala ng gobyerno, katiwalian, kultura, relihiyon at moralidad. Pagkilala sa May-akda: Talambuhay ni KA AMADO V. HERNANDEZ Lider-Manggagawa, Manunulat, Makata, at National Artist for Literature “Sa aking piita’y hindi pumupurol ang lumang panulat, / bawa’t isang titik, may tunog ng punlo at talim ng tabak.” — Amado V. Hernandez, “Bartolina” (Sinaliksik at sinulat ni Gregorio V. Bituin Jr. ) ISA SIYA sa kinikilalang dakilang Pilipino ng ating bansa. Siya’y isang manunulat, nobelista, makata, lider-manggagawa, at bilanggong pulitikal. Siya ng kanyang asawang si Atang dela Rama ang isa sa dalawang mag-asawa na kinikilalang National Artist ng Pilipinas. Bata pa siya ay kinakitaan na siya ng hilig sa pagsusulat. Nang lumaon ay naging tanyag siya sa larangang ito. Mula 1926 hanggang 1932, sinubaybayan ng marami ang kanyang kolum na “Sariling Hardin”. Noong 1929, hinamon siya ng kanyang kaibigang makata na si Jose Corazon de Jesus sa debate sa balagtasan. Ang kay de Jesus ay nakalathala sa pang-araw-araw niyang kolum na “Mga Lagot na Bagting ng Kudyapi” sa pahayagang Taliba, habang ang kay Ka Amado naman ay sa kolum niyang “Sariling Hardin” sa pahayagang Pagkakaisa. Tumagal nang mahigit isang buwan ang kanilang makasaysayang Balagtasan hinggil “sa lumang usapin ng lahi”. Makaraan ang sampung taon, muling inilathala ito sa pahayagang Mabuhay Extra ni Teodoro Agoncillo na siyang editor nito. Bilang manunulat, marami siyang natanggap na gawad-pagkilala. Noong 1938, ang kanyang narrative poem na Pilipinas ay nanalo ng Commonwealth Literary Award. Ang kanyang nobelang Mga Ibong Mandaragit ay nanalo ng Balagtas Award mula sa Cultural Center of the Philippines (CCP). Noong 1962, ang koleksyon ng tula na Isang Dipang Langit ay nanalo ng Republic Cultural Heritage Award. Ang tulang-kasaysayan na Bayang Malaya ay nanalo ng Balagtas Award noong 1969. Ang kanyang nobelang Mga Ibong Mandaragit ay maituturing na pagpa-patuloy ng nobelang El Fili ni Rizal. Bilang mamamahayag, nakasama siya sa nabuong Philippine Newspapers Guild (PNG) noong 1945, na umanib sa Congress of Labor Organizations (CLO). Naging pangulo si Ka Amado ng CLO noong 1947. Sa kanyang pamumuno, pinangunahan ng CLO ang welga ng 2,600 mga manggagawa mula sa Manila Trading and Supply, Co., Canlubang Sugar Estate, Metram Gomtawco Sawmill, Republic Sawmill, atbp. Noong 1948, sa pangunguna muli ng CLO, nag-aklas muli ang mga mang-gagawa sa malalaking kumpanya tulad ng Philippine Refining Co., Benguet Consolidated Mines, Luzon Brokerage, atbp. Nagawa rin nito ang kaunaunahang “stay-in” strike sa Franklin Baker, isang kumpanyang Amerikano. Noong 1949, may 83 welgang naisagawa, kung saan sa taon ding ito inilunsad ang ikaapat na Kongreso ng CLO, na ang kanilang gi-namit na islogan ay “Manggagawa at Seguridad!” at “Ibagsak ang Imper-yalismo!” Noong 1950 ay nagwelga ang 38,000 manggagawa. Ang kamalayang pampulitika ng manggagawang kasapi ng CLO ay nasustina sa kanilang binuong “Workers Institute” na pinamahalaan ng Komite sa Edukasyon, Impormasyon at Panana-liksik. Dahil sa kanyang pagiging aktibo at pagtataguyod sa kapakanan ng mang-gagawa, noong Enero 26, 1951, hinuli at ikinulong si Ka Amado. Limang buwang inkomunikado si Ka Amado sa Camp Murphy (ngayo’y Camp Aguinaldo) bago naiharap ang pormal na sakdal sa kanya noong Agosto 1951 sa salang “rebellion complexed with other crimes”. Ibinaba ang hatol na nagkasala si Ka Amado kaya’y siya’y nakulong ng limang taon at anim na buwan. Palipat-lipat siya ng kulungan sa Muntinlupa, Camp Murphy, Camp Crame, Fort McKinley, at Panopio Compound. Sa kulungan niya isinulat ang kanyang koleksyon ng mga tula, ang “Isang Dipang Langit”. Noong Hulyo 26, 1956, pansamantala siyang nakalaya sa bisa ng lagak (bail), at noong Mayo 31, 1964, si Ka Amado ay napawalang sala. Mula 1958 hanggang 1961, nakatanggap siya ng apat na Palanca Awards sa kanyang mga isinulat na dula. Noong 1965, dumalo siya sa kumperensya ng mga mamamahayag na Asyano sa Indonesia, at nalathala ang kanyang ulat hinggil dito sa Taliba, kung saan nanalo siya ng NPC-Esso Journalism Award. Noong 1966, dinaluhan naman niya ang Afro-Asian Writers meeting sa Tsina. 1966 din nang dumalo siya sa International War Crimes Tribunal sa London kung saan ipinagtanggol niya ang Pilipinas sa bintang na ang kanyang bansa ay isang “war criminal” sa Biyetnam. Noong 1967, tumakbo siyang konsehal ng Maynila ngunit natalo. Nagsulat siyang muli at naging editor ng Ang Masa. Si Ka Amado ay namatay sa atake sa puso noong Marso 24, 1970. Noong 1973, iginawad sa kanya ang karangalan bilang Pambansang Alagad ng Sining (National Artist for Literature) ng Pilipinas. Ilan sa kanyang mga isinulat ay ito: 1. Bayang Malaya (Tulang Kasaysayan) 2. 3. 4. 5. 6. 7. Mga Ibong Mandaragit (Nobelang Sosyo-Politikal) Isang Dipang Langit (Koleksyon ng Tula) Luha ng Buwaya (Nobelang Sosyo-Politikal) Tudla at Tudling: Katipunan ng Tula 1921-1970 Langaw sa Isang Basong Gatas at Iba Pang Kwento Magkabilang Mukha ng Isang Bagol at Iba Pang Akda Upang inyong mabasa ang paksang aralin, narito ang sipi ng maikling kwentong isinulat ni Amado V. Hernandez “Langaw sa Isang Basong Gatas”. /files/5357507/langaaawww(4).pdf Gabay sa Pagsusuri: Bilang pag-unawa sa iyong nabasang akda, atin munang bigyan ng pansin ang laman ng maikling kwento: 1. 2. Sino-sino nga ba ang mga tauhang nagbigay buhay sa akda? Ano-ano nga ba ang mga pangyayaring pumukaw sa iyong damdamin matapos mong mabasa ito? 3. Kung ang isang basong gatas ay ihahalintulad sa mga pagbabago at pag-unlad na nagaganap sa ating lipunan, ano kaya ang ipinahihiwatig ng Langaw sa pamagat ? AKDA 2: Panitikan Hinggil sa Karapatang Pantao / TULA PAGKILALA SA MAY- AKDA: Maraming manunulat ang naniniwala at kumikilala sa panulat bilang isang malalim na bolo na makakasugat sa manhid nating lipunan at walang pakialam na pamahalaan. Isa na rito si Rogelio L. Ordoñez na kilala at kinikilala sa kanyang kontribusyon sa panulaan at panitikan bilang mabisang instrumento ng pagsusulong ng mas malaya at patas na lipunan. Ang kanyang mga tula at dula ay ilan lamang sa mga akdang tunay na naghihimagsik at sumasalungat sa tahimik na bibig ng ibang manunulat. Tunay na nagpakita ng paghihimagsik laban sa pang-aapi ng mga maimpluwensya at makapangyarihan sa pamahalaan, inilalarawan at iminumulat ang mga maralita sa kaapihan ng ating lipunang ginagalawan. Isang premyadong manunulat si ROGELIO L. ORDOÑEZ – kuwentista’t nobelista, makata’t peryodista — Gantimpalang KADIPAN sa sanaysay at maikling kuwento, Gantimpalang Liwayway sa nobela, Gawad Balagtas sa pamamahayag, Pambansang Alagad ni Balagtas sa literatura, Jose Rizal National Centennial Commission sa sanaysay at Gawad Alejandro G. Abadilla bilang “malikhaing manunulat at militanteng peryodista.” Pinarangalan din siya ng probinsiya ng Cavite bilang Progresibong Caviteño sa larangan ng panitikan, at ng mismong bayan niya ng Imus bilang natatanging taga-Imus sa literatura. Noong Hunyo 25, 2011, ginawaran siya ng KM64 Poetry Collective ng titulong MAKATA NG BAYAN “dahil sa kanyang panulaang masugid na nagsusulong sa mga adhikain at pakikibaka ng sambayanang Pilipino, lalo na yaong nakararaming isinadlak ng hari-hariang iilan sa mga imburnal at pusali ng lipunan.” Sa pagdiriwang ng Poesia 2011, pinarangalan siya ng Pamantasang De La Salle (Dasmarinas) “sa kanyang natatanging ambag sa pagpapalago ng kamalayang panlipunan at pagpapahalaga sa kulturang Pilipino… sa malalim na pagsusuri sa kalagayang pambansa… at kinikilala ang kanyang kontribusyon sa panulaan at panitikan bilang mabisang instrumento ng pagsusulong ng mas malaya at patas na lipunan.” Sa paggunita sa ika-107 taong anibersaryo ng Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas, ginawaran siya noong Set. 30, 2011 ng plake ng karangalang “namumukod at bantog na manunulat na, sa pamamagitan ng kanyang prolipikong panulat, ay patuloy na nagbibigay-dangal sa Unibersidad at, bilang nobelista at makata, natanghal ang kanyang sarili na isa sa pangunahing tagapag-ambag sa ikayayaman ng Literatura ng Pilipinas.” Marahil maraming bagay ang papasok sa iyong isipan kapag nabasa mo ang tulang Di Na Ako Makahabi ng Tula na isinulat ni Rogelio L. Ordonez. Ngunit gaano nga ba ang iyong kaalaman kapag sinabi nating isang tula. Sa bahaging ito, matutunghayan natin ang halimbawa ng isang akdang pampanitikan, ang tula - inaasahang higit na mauunawaan at mapapahalagahan ang iyong kaalaman bilang isang mag-aaral, gayundin ang iyong pagiging isang Pilipno. Narito ang sipi ng ng tulang isinulat ni Rogelio L. Ordonez. Di na Ako Makahabi ng Tula Ilang araw na akong nakatulala sa papawiring makulimlim di ako makahabi ng tula tumakas at nagliwaliw ang mga salita nagkagutay-gutay papel ng kamalayan mga metapora’y pumailanlang sa kalawakang nilunok ng dilim mga imaheng mapagmulat at matulain at mga talinghagang dapat arukin ibinartolina sa kagubatan ng pangamba at sa kabukirang di sibulan ng pag-asa ibig pang gahasain ng mga buntala. di na ako makahabi ng tula pilantod na ang mga taludtod mga saknong ay uugud-ugod di tuloy makaakyat sa gulod mga eskinita ng parnaso’y di mayakap dibdib ng bangketa’y di malamutak kinulaba mga mata at di makita luha’t pawis ng manggagawa’t magsasaka di marinig hinagpis ng mga sawimpalad paano tutulain pa epiko ng pakikibaka ng sambayanang masa kung mga daliri’y ikinadena’t dinurog ng dusa? muli akong maglulunoy sa iyong mga alaala muli kong sasamyuin mga pulang rosas sa ulilang hardin ng mga pangarap muli kong idadampi ang palad sa nagnaknak na sugat ng mga dantaon muli’t muli kong palalanguyin ang diwa sa ilog ng dugo at luha at magbabanyuhay ang lahat muling aalingawngaw singasing ng punglo atungal ng kulog at bombang pumutok saka lamang, oo, saka lamang makahahabi ako ng tulang magsasabog ng mga talulot ng apoy sa puso’t diwa ng uring busabos at dayukdok! Gabay sa Pagsusuri: 1. Paano magiging makabuluhan para sa mga katulad mong mag-aaral na pag-aralan ang tulang Di Na Ako Makahabi ng Tula bilang bahagi ng akdang pampanitikan? 2. Bakit mahalaga para sa mga mag-aaral at guro ang alamin at makialam sa usaping mayroon ang tulang nabasa? Paglalagom Karapatan ng tao na matugunan ang kanyang mga pangangailangan upang siya ay mabuhay nang may dignidad bilang tao. Ang karapatang pantao ay ang mga karapatan na tinatamasa ng tao sa sandaling siya ay isilang. Ang pagkakamit ng tao ng mga pangangailangan niya tulad ng pagkain, damit, bahay, edukasyon at iba pang pangangailangan ay nangangahulugan na nakakamit niya ang kanyang karapatan. Mahalagang malaman natin ang ating karapatan upang matamasa natin ang mga pangunahing pangangailangan natin bilang tao. Sinumang umagaw sa ating mga pangangailangan o kumitil sa ating buhay ng walang dahilan ay lumabag sa ating karapatan bilang tao. Maari tayong dumulog sa hukuman kung sakaling nahahadlangan ang ating karapatan. Aralin 1: KONSEPTO O KAHULUGAN NG KASARIAN Ang araling ito ay naglalaman ng mga terminolohiyang nagpapaliwanag at nagbibigay kahulugan sa mga tiyak na terminong inilahad hinggil sa kasariaan. Sa dulo ng aralin, ang mag-aaral ay inaasahan na: 1. Nagugunita ang bawat konsepto o kahulugan ng salitang kasarian hinggil sa paksang mayroon ang aralin. 2. Nailalahad ang sariling pananaw sa mga karapatang indibidwal ng bawat kasarian. 3. Naipahahayag ang saloobin at kaalaman tungkol sa mga anyo ng diskriminasyon ayon sa kasarian. Paunang Pagtataya Isa sa mga naging mainit na isyu sa lipunang Pilipino ay ang tungkol sa mga usaping pang-kasarian lalo‘t higit ay ang pagkakapantay-pantay ng mga tao ayon sa kanilang kasarian. Mayroong iba't ibang tungkulin ang isang babae at lalaki. Mayroong tungkulin sa tahanan, kapaligiran, bayan, pamilya, lipunan, eskwelahan o paaralan at marami pang iba. Ang mga babae ay inaasahan na maging mapag-intindi o mapag-unawa, mapangalaga at maalalahanin. Kung ikaw ay may asawa't mga anak na, inaasahan na ikaw ay magiging maunawain dahil kadalasan ang mga anak ay makukulit at pasaway. Dahil bilang ilaw ng tahanan, ikaw ang magsisilbing unang guro ng iyong mga anak upang sila ay maihanda sa mga gawain ng paaralan. Ito ay isang halimbawa ng tungkulin sa pamilya. Inaasahan ring ikaw ay maging responsable, dahil ikaw ang nanay, inaasahan na ikaw ang gagawa ng mga gawain ng isang tipikal na maybahay, ito ay isang halimbawa ng tungkulin sa tahanan. Ganoon rin kung ikaw ay nag-aaral o isang estudyante pa lamang, inaasahan na ikaw ay magiging masipag at matiyaga. Ikaw ay nararapat lamang na mag-aral nang mabuti upang ikaw ay magkaroon nang magandang kinabukasan, ito ay isang halimbawa ng tungkulin sa paaralan. Nararapat lamang din na ikaw ay tumulong sa iyong magulang sa mga gawaing bahay, ito ay isa rin sa mga halimbawa ng tungkulin sa tahanan. Katulad ng mga babae, mayroon ding mga tungkulin ang mga lalaki. Kung ikaw ay may asawa't anak na, inaasahan na ikaw ang magtatrabaho o magtataguyod sa iyong pamilya. Ang Ama ang sentro o ang padre de pamilya. Dahil bilang haligi ng tahanan, nararapat lamang na ang ama ang magtatrabaho upang may maipakain at may maibigay na pera para sa pang-araw- araw na gastusin. Ito ay isang halimbawa ng tungkulin sa pamilya. Kung ikaw ay lalaki, ikaw rin ay inaasahan na magbuhat ng mga mabibigat na bagay sa kadahilanang mas malakas ang mga lalaki kaysa sa mga babae. Ito ay isang halimbawa ng tungkulin sa lipunan. Kung susuriin sa pangkalahatang, lalo na sa panahong ngayon, pumaparehas na ang tungkulin ng babae at lalaki sa paaralan o eskwelahan, maging sa lipunan. KABAN NG ARAL Panuto. Punan ang KWL chart hinggil sa isyung pangkasarian ng mga hinihinging impormasyon. What I KNOW 1. 2. 3. What I WANT TO KNOW 1. 2. 3. What I LEARNED 1. 2. 3. Madalas mapagpalit ang pakahulugan sa ilang mga terminolohiya, kaya marapat lamang na ito ay gawan nang paglilinaw. Narito ang ilan sa mga konsepto at kanilang kahulugan: • SEX O SEKSUWALIDAD – tumutukoy sa natural o biyolohikal na katangian na nagtatakda ng pagkakaiba ng babae sa lalaki. Ang ating seksuwalidad ay natatalaga sa pamamagitan ng ating Genetic inheritance o ang pinagmulan ng lahi. Ang ating genes naman ay nagtataglay ng ating mga biyolohikal na katangian na ating mamamana at naipapasa sa mga salinlahi sa pamamagitan ng pagsusupil. • GENDER O KASARIAN – tumutukoy sa isang aspektong kultural na natutuhan hinggil sa seksuwalidad. Ang mga ideya natin tungkol sa kasarian ay ating natututuhan mula sa lipunang ating kinabibilangan at ginagalawan. Ang seksuwalidad ang tukuyin pinapangkat ang mga tao bilang ―”babae” at ― “lalaki”. Kung kasarian ang ginagamit na termino ay ― “pambabae” o ― “panlalaki” ORYENTASYONG SEKSUWAL (SEXUAL ORIENTATION) - tumutukoy sa pisikal at emosyonal na atraksiyon na nararamdaman ng isang indibidwal para pa sa isa pang indibidwal. • • PAGKAKAKILANLANG PANGKASARIAN (GENDER IDENTITY) - kinikilala bilang malalim na damdamin at personal na karanasang pangkasarian ng isang tao, na maaaring nakatugma o hindi nakatugma sa sex nya nang siya‘y ipanganak. Kabilang dito ang personal na pagtuturing niya sa sariling katawan at iba pang ekspresyon ng kasarian, kasama na ang pananamit, pagsasalita, at pagkilos. • HETEROSEKSUWAL (HETEROSEXUAL) – tumutukoy sa mga taong nagkakanasang seksuwal sa miyembro ng kabilang kasarian; mga lalaki na ang gustong makatalik ay babae at mga babaeng gusto naman ay lalaki. HOMOSEKSUWAL (HOMOSEXUAL) – tumutukoy sa mga taong nagkakaroon ng seksuwal na pagnanasa sa mga taong nabibilang sa katulad na kasarian; mga lalaking mas gustong lalaki ang makakatalik at mga babaeng mas gusto ang babae bilang seksuwal na kapareha. LESBIAN (TOMBOY) – tumutukoy sa mga babae na ang kilos at damdamin ay panlalaki; mga babaeng may pusong lalaki at umiibig sa kapwa babae. • • • GAY (BAKLA) – tumutukoy sa mga lalaking nakakaramdam ng atraksiyon sa kanilang kapwa lalaki; may ilan na nagdadamit at kumikilos na parang babae. • BISEXUAL (BISEKSUWAL) – tumutukoy sa mga taong nakakaramdam ng atraksiyon sa dalawang kasarian. • ASEXUAL (ASEKSUWAL) – tumutukoy sa mga taong walang nararamdamang atraksiyong seksuwal sa anumang kasarian. TRANSGENDER (TRANSGENDER) – tumutukoy sa isang tao na nakakaramdam na siya ay nabubuhay sa maling katawan; ang kanyang pag-iisip at pangangatawan ay hindi magkatugma. • KARAPATAN SA PAGPILI NG KASARIAN AT SEKSUWALIDAD Ang ilang mga karapatang ipinaglaban ng mga homoseksuwal sa buong mundo ay: • • • Karapatang malayang ipahayag ang kanilang kalooban Karapatang maikasal nang sibil at mapagkalooban ng mga benipisyong ibinibigay ng pamahalaan sa mga kasal na heteroseksuwal at sa kanilang mga anak; at Karapatang mabuhay nang malaya at walang diskriminasyon Pagpapalawig sa Aralin PANANAW SA HOMOSEKSUWALIDAD NG MGA PILIPINO Ang Pilipinas ay isa sa mga bansa sa mundo na pinaka-tumatanggap sa mga LGBT (gay-friendly nation). Sa isang pandaigdigang pag- aaral na kinabibilangan ng 39 na bansa, pansampu ang Pilipinas sa 17 bansang tumatanggap sa homoseksuwalidad. Sa kabilang dako, masasabi na Malaki ang impluwensiya ng Simbahang Romano Katoliko sa pananaw ng mga Pilipino laban sa homoseksuwalidad. Sa pamumuno ng Catholic Bishop‘s Conferences of the Philippies (CBCP), ang Simbahang Katoliko ay aktibo sa pagkontra sa pagbibigay ng mga karapatan sa mga pangkat-LGBT. Ang mga konserbatibong Pilipino, pati na rin ang mga Muslim, ay naniniwala na ang homoseksuwal ay immoral. Ganito rin ang ibang sektang Romano tulad ng Jesus is Lord Church ni Bro. Eddie Villanueva . RELIHIYON AT PANANAW NG IBA TUNGKOL SA HOMOSEKSUWALIDAD May mga pangunahing relihiyon sa mundo ang naninindigang salungat sa kanilang paniniwala ang pagiging homoseksuwal. Dahil sa ganitong paniniwala, tinutuligsa nila ang mga homoseksuwal. Hinuhusgahan nila ang homoseksuwal at naniniwalang ito ay makasalanan. Sa kabilang dako, mayroon na ring mga lipunang may liberal na pag-iisip at tinatanggap na rin ang kultura ng homoseksuwal. DISKRIMINASYON BATAY SA KASARIAN Ang mga pagkakaiba at hindi pantay-pantay sa pagtrato ng mga kasarian ay makikita sa ating lipunan tulad ng aspektong politikal, pang-hanapbuhay, at maging sa tahanan. • • • Sa politika, may pagkakaiba ang mga kasarian sa kapangyarihang politikal sa pamahalaan, komunidad at institusyon. Sa tahanan, may pagkakaiba rin ang mga gawaing nakaatang sa kanila gaya ng paggawa ng desisyon at paghanap ng mapagkukunan ng pangangailangan sa tahanan. Sa panghanapbuhay, ang pang- aabuso ay mas madalas maranasan ng kababaihan at homoseksuwal kaysa sa mga kalalakihan. MGA ANYO NG DISKRIMINASYON AYON SA KASARIAN • • • • Hindi pagtanggap sa trabaho Mga pang-iinsulto at pangungutya Hindi pagpapatuloy sa mga establisyemento dahil sa kanilang kasuotan o pagkilos Bullying sa paaralan Narito ang link kung saan maaaring mai-download ang akdang Eli Eli Lama Sabachthani ni Dominador Mirasol. https://drive.google.com/file/d/1ygU1SdwusTSZ5e0GoIDjVjByugLN_7D/view?fbclid=IwAR3gXmH_lamqgz0fat7Kb6aXUEwUVIoe7yL5kCAb7dYfP0 IuPMN5ltTk2X4 LIT 1 MODYUL 4 Continue Aralin 2: Liham ni Pinay Mula sa Brunei ni Ruth Elynia S. Mabanglo LESSON 2: Liham ni Pinay Mula sa Brunei ni Ruth Elynia S. Mabanglo Ito ay isang akdang tula na tumatalakay sa kalagayan ng kababaihan noon at ngayon sa iba’t ibang lawak at antas ng lipunang Pilipino. Sa dulo ng aralin, ang mag-aaral ay inaasahan na 1. Naiisa-isa ang mga gampanin ng isang maybahay. 2. Nasusuri ang mga salitang ginamit sa akda na nagpapahiwatig sa kalagayang kababaihan. 3. Nailalahad ang realidad ng buhay ng kababaihan na nakapaloob sa akda at ang sariling opinyon sa kalagayan ng kababaihan ngayon. Paunang Pagtataya Gaano mo kakilala ang iyong ina? Magbigay ng isang sitwasyon na kinailangan mo ang kalinga o pansin ng iyong ina? Ihanda ang iyong kasagutan at ilahad sa klase. Pagbasa at Pagsusuri sa Akda Liham ni Pinay mula sa Brunei ni Ruth Elynia S. Mabanglo Ako’y guro, asawa at ina. Isang babae--pupol ng pabango, pulbos at seda, Kaulayaw ng batya, kaldero at kama. Napagod yata ako’t nanghinawa, Nagsikap mangibang-lupa. Iyo’t iyon din ang lalaking umuupo sa kabisera, Nagbabasa ng diyaryo uma-umaga. Naghihintay siya ng kape At naninigarilyo, Habang kagkag ako sa pagitan ng kuna at libro, Nagpapahid ng lipstick at nagpapatulo ng gripo. Hindi siya nag-aangat ng mukha Umaaso man ang kawali o umiingit ang bata. Hinahatdan ko siya ng brief at tuwalya sa banyo, Inaaliw kung mainit ang ulo. Wala siyang paliwanag Kung bakit hindi siya umuwi magdamag, Ngunit kunot na kunot ang kanyang noo Kapag umaalis ako ng Linggo. Ayaw niya ng galunggong at saluyot Kahit pipis ang sobreng inabot, Ibig pa yatang maghimala ako ng ulam Kahit ang pangrenta’y laging kulang. Ako’y guro, asawa at ina. Isang babae-- napapagal sa pagiging babae. Itinakda ng kabahaging Masumpa sa walis, labada’t oyayi Kahit may propesyo’t kumikita ng salapi. Iyo’t iyon din ang ruta ng araw-araw-Kabagutang nakalatag sa kahabaan Ng bahay at paaralan, Ng kusina’t higaan. May karapatan ba akong magmukmok? Saan ako tatakbo kung ako’y malungkot? May beerhouse at massage parlor na tambayan Ang kabiyak kong nag-aasam, Nasa bintana ako’t maghihintay. Nagbabaga ang katawan ko sa paghahanap, May krus ang dila ko’t di makapangusap. Humihingi ng tinapay ang mga anak ko, Itinotodo ko ang bolyum ng radyo. Napagod yata ako’t nanghinawa, Nagsikap mangibang-lupa. Noon ako nanaginip na nakapantalon, Nagpapadala ng dolyar at pasalubong. Nakakahinga na ako ngayon nang maluwag, Walang susi ang bibig, ang isip ay bukas. Aaminin kong ako’y nangungulila Ngunit sariling kape ko na ang tinitimpla. Nag-aabang ako ng sulat sa tarangkaha’t pinto, Sa telepono’y nabubusog ang puso. Umiiyak ako noong una, Nagagamot pala ang lahat sa pagbabasa. Ito lamang ang sagot, Bayaang lalaki ang maglaba ng kumot. Pansariling Pagtataya: 1. 2. 3. 4. Sino ang persona sa tula o sino ang nagsasalita sa tula? Ilarawan siya. Sino ang lalaking binabanggit sa tula? Ilarawan siya. Ano ang ginawa ng persona sa tula nang siya ay mapagod at manghinawa? Ano na ang kasalukuyang kalagayan ng persona sa tula? Ilarawan. Pagbubuod Sa loob ng maraming taon, ang pigura ng maybahay ay nauugnay sa babae na inilaan ang kanyang sarili nang eksklusibo sa mga gawaing bahay, habang ang asawa ay lumabas upang magtrabaho at kumita ng pera na pinapayagan upang suportahan ang pamilya sa pananalapi. Sa ngayon ay karaniwan na sa kababaihan na kumuha ng mga trabaho na katumbas ng sa kalalakihan : iyon ay, nagtatrabaho na rin sila nang may bayad, maging o hindi sila gumagawa ng gawaing bahay. Sa parehong paraan, lalong karaniwan sa kalalakihan na magsagawa ng mga gawain sa sambahayan na hindi nila inako noong nakaraan panahon, dahil kadalasang gawaing bahay ay isinagawa ng maybahay. LESSON 1: Mga Isyung Pangmanggagawa at kaugnay na Panitikan Ang araling ito ay tumatalakay sa kahalagahan ng mga manggagawa sa pagpapaunlad ng pambansang ekonomiya. Binibigyang pansin rin ang mga isyu at suliranin na kanilang kinaharap at patuloy na pinaglalabanan sa kasalukuyan sa pamamagitan ng makabuluhang akdang pampanitikan na sumasalamin sa kanilang kalagayan. Sa dulo ng aralin, ang mag-aaral ay inaasahan na: 1. Natutukoy ang mga katangian ng mahusay na akdang pampanitikan na tumatalakay sa mga isyung pangmanggagawa at pangmagsasaka. 2. Naibubuod ang mga mahahalagang pangyayari o kaisipan sa bawat akdang binasa/mababasa. 3. Napalulutang ang mga sanhi at bunga ng mga suliranin na mayroon sa akda. 4. Natutukoy ang mga napapanahong isyu at suliranin na kinakaharap ng mga manggagawa. 5. Nakapagpapahayag ng saloobin kaugnay ng mga isyu at akdang tinalakay sa pamamagitan ng pagkiha ng isang bidyo. Paunang Gawain Bilang introduksyon sa paksang tatalakayin, panoorin ang bidyo tungkol sa mga manggagawang Pinoy gamit ang link sa ibaba. Manggagawang Pilipino. Link: Sang-ayon ka ba sa iyong napanood tungkol sa mga manggagawang Pinoy? Maituturing mo rin ba silang mga bayani ng makabagong panahon? Maiisigaw mo rin ba ang mga katagang “Hoy!Pinoy ako.” ng may buong pagmamalaki? Maituturing na katuwang sa pagbabago ang mga manggagawang Pilipino. Kinikilala ang kanilang abilidad at husay sa iba’t ibang larangan dahil na rin sa kanilang talento, kasipagan, lakas ng loob, matibay na pananalig sa sarili, at tibay ng pananampalataya. Kaalinsabay ng kanilang pagsisikap ay ang pangarap na mabigyan ng maginhawang buhay ang kanilang mga pamilya at ang bunga ng kanilang pagsisikap ay ang katuparan ng mga pangarap ng kapwa nila Pilipino. Subalit sa kabilang banda, hindi maisasantabi na may mga isyu at suliraning kinakaharap ang mga manggagawang Pinoy na kinakailangang mabigyan pansin, aksyon, at solusyon. Mga Kagamitan/Nilalaman Manggagawa. Ang manggagawa ay mahalaga sa pag-unlad ng ekonomiya. Sila ay may malaking bahaging ginagampanan sa industriya. Ang lupa at kapital bilang salik ng produksiyon ay hindi malilinang kung walang manggagawa. Ang pagkonsumo at produksiyon ay patuloy na nagaganap dahil sa pagpupunyagi ng mga manggagawa. Sila ang buhay at sandigan ng pag-unlad ng industriya. Ang literal na kahulugan ng manggagawa ay isang taong gumagawa ng isang partikular na trabaho. Magsasaka. Isang taong nagtatanim at nagpapatubo ng mga pananim at nag-aalaga ng mga hayop at nabubuhay na mga organisasyong gagamitin bilang pagkain at bilang hilaw na mga materyales. Isa itong karaniwang hanapbuhay para sa mga tao magbuhat na magsimula o magkaroon ng kabihasnan. Isyung Pambansa. Mga mahahalagang pangyayari o kaganapan sa loob ng bansa na may malawakang epekto sa iba’t ibang sektor ng lipunan na kinabibilangan ng pamilya, simbahan, pamahalaan, paaralan at ekonomiya. Ang mga problema ng mga manggagawa ay nagbubunyag ng kadena ng mga sanhi at epekto na nauugnay sa pang-ekonomiya, pampulitika at kulturang mga kadahilanan. Isang komprehensibong pagsusuri ng mga problemang ito ang maaaring magbigay ng kasangkapan sa mga manggagawa, kaya may pangangailangan na maunawaan ang istruktural at moral na batayan ng mga isyu. Pitong Batayang Problema ng mga Manggagawa • • • • • • • Mababang Sahod Kondisyon sa Paggawa Hindi Makataong Pagtrato Walang Seguridad sa Trabaho Underemployment Diskriminasyon Kawalan ng Organisadong Unyon Mababang Sahod. Noong 1889, inayos ng mga Pilipino ang unang unyon ng paggawa upang igiit ang karapatan ng mga manggagawa sa isang makatarungang sahod. Ngayon, pagkatapos ng mas mababa sa isang siglo ng pakikibakang panlipunan ang mga kondisyon ay mananatiling hindi mapigilan. Ang rate ng sahod sa Pilipinas ay mababa kumpara sa mga nasa ibang bansa; sa Estados Unidos, ang rate ng sahod ay labing pitong beses kaysa sa sahod sa Pilipinas; sa mga binuo bansa, sampung beses pa; at sa les binuo mga bansa, apat na beses pa. Hindi nakakagulat na malaman, sa isang survey na isinasagawa ng Union Bank of Switzerland na naglalagay ng sahod ng mga manggagawang Pilipino pangalawa hanggang sa pinakamababa sa mundo. Kondisyon sa Paggawa. Pinilit na magdusa sa ilalim ng mahirap na mga kondisyon sa pagtatrabaho kapalit kawalan ng trabaho at kalaunan pagkagutom, ang mga manggagawang Pilipino ay matagal na binawian ng karapatan sa buhay at tungkulin upang magtrabaho. Hindi sapat na pisikal na pasilidad at panukalang pangkaligtasan sa trabaho ang pagkakalantad sa mapanganib na kemikal, hindi makatuwirang iskedyul ng trabaho, hindi makatarungang kabayaran, hindi sapat na mga benepisyo sa iwanan, limitado, kung hindi kawalan ng pagkakataon para sa personal at propesyonal na paglago, at hindi matatag na katayuan sa pagtatrabaho - ito ay ilan lamang sa mga hindi makatarungang mga kondisyon sa pagtatrabaho na pasanin ng mga manggagawang Pilipino. Hindi Makataong Pagtrato. Direktang nauugnay sa mahirap na mga kondisyon sa pagtatrabaho ay ang mga mapang-api na gawi na ipinataw sa mga manggagawa ng mga tagapag-empleyo na minamaliit sa paggawa bilang mga materyal na instrumento lamang ng kapital na akumulasyon. Kabilang sa mga hindi makataong kasanayan ng mga tagapag-empleyo ang kabiguan na ipatupad ang sahod at mga kabayaran tulad ng ipinanukala ng batas, sexual harassment, pang-aabuso sa katawan, mga ilegal na pagpapaalis, at iba pang mga problema na nagmula sa mahirap na mga kondisyon sa pagtatrabaho. Kahalagahan ng Paggawa o Manggagawa • • • • • • Lumilikha ng mga produkto na kailangan ng bansa Pinoproseso ang mga hilaw na material ng agrikultura Nagpapaandar at gumagamit ng makinarya at ibang teknolohiya Lumilinang ng likas na yaman Nagbabayad ng buwis sa pamahalaan Konsyumer ng mga produkto Ang mga sumusunod na akdang pampanitikan ay tumatalakay sa mga isyung pangmanggagawa at kaugnay na iba pang suliraning pambansa. Basahin ang mga ito at sagutan ang mga katanungan sa pagsusuri na matatagpuan sa katapusan ng bawat akda. Akda Bilang 1: Kanino Ko Ibubulong? pluma at papel ni Rogelio L. Ordonez (Tula) kanino ko ibubulong alimura ng utak na kumukulo at himagsik ng pusong nagdurugo? kanino ko ibubulong himutok at pagdaramdam ng mga katawang inilugmok ng karimlan sa mga bangketa ng kalunsuran? kanino ko ibubulong hinagpis ng bitukang nabalumbon tagulaylay ng mga matang luhaan lagi’t laging nakatitig sa kawalan ng papawiring walang hanggan? kanino ko ibubulong lagutok ng mga buto ng pawisang katawan ng obrerong inalipin ng kasakiman? kanino ko ibubulong daing ng butuhang mga bisig ng sakadang nakaluhod sa tubuhan at magsasakang naninimdim sa palayan? kanino ko ibubulong hinagpis ng munting mga daliring nagkakalkal ng basurahan para magkalaman ang tiyan? maririnig kaya ito ng diyos ni abraham o ng uring mayamang walang pakiramdam? maulinigan kaya ito ng binging lipunang namanhid na yata ang budhi’t isipan? kanino ko nga ba ibubulong dalamhati ng lahing sumisiksik sa kamalayan at mga eksena’y nagmamartsa sa kaisipan? ibulong ko na lamang kaya sa naglilingkisang cadena de amor sa limot na’t ulilang libingan sa ragasa ng marahas na habagat sa madawag na kaparangan sa lagaslas ng mga ilog sa dibdib ng kabundukan sa mahamog na mga bulaklak sa pusod ng kagubatan sa dagundong ng alon sa naninimdim na pasigan sa tungayaw ng kulog at sagitsit ng kidlat sa makulimlim na kalawakan? kanino ko ibubulong ang lahat-lahat? sa singasing ba ng mga punglo upang malinaw na marinig, maunawaan ng uring gahaman at tampalasan litanya ng dusa’t bagabag ng nakabartolinang mga sawimpalad? kanino ko nga ba ibubulong dalamhati ng uring ginagahasa ng lungkot dahil sa mga diyus-diyosang budhi ay baluktot walang pakialam sa kinabukasan ng bansang hinuthot angking kayamanan? tiyak mga bulong ko’y mauunawaan ng mga kadugo at kauri lamang kataling-pusod at kaisang-diwa sa kalbaryo ng dusa’t dalita walang hinahangad kundi makalaya sa tanikala ng pagkatimawa laging bumabangon sa pagkagupiling upang milyong sulo ay paglagablabin! oo, mga kauring sakbibi ng dusa’t dalita… “ang daing ng maralita ay maririnig lamang ng kapwa maralita.” Gabay sa Pagsusuri 1. Ano ang kahulugan ng sumusunod na salitang ginamit sa tula? 2. 3. 1. 2. 3. a. Alimura 4. a. Nabalumbon 5. a. Tagulaylay 6. a. Obrero 7. a. Singasing 8. a. Tampalasan 9. 10. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Ano ang sentral na paksa ng tula? Sino ang nagsasalita sa tula? Paano mo iyon nasabi? Ano-anong simbolismo ang mababasa sa tula? Ipaliwanag ang bawat isa. Ano-anong suliranin ng mga manggagawa ang nabanggit sa tula? Bakit kaya nila ito nararanasan? 10. Paano ipinakita sa tula ang ugnayan ng kahirapan at pagiging manggagawa? Ipaliwanag. Pansariling Pagtataya: Upang higit na mapalalim ang iyong pagkaunawa sa mga akdang nabasa, ilahad ang iyong mga kasagutan sa mga sumusnod na katanungan: 1. Gaano kahalaga ang ambag ng mga manggagawa at magsasakang Pinoy sa pambansang ekonomiya? 2. Bakit mahalaga na maituring na isyung pambansa ang mga isyung pangmanggagawa? 3. Sa iyong palagay, ano ang partikular na suliraning pangmanggagawa ang dapat na agarang binibigyang pansin at solusyon ng lokal at nasyonal na pamahalaan. Paglalagom: Ang mga isyung pangmanggagawa at pangmagsasaka ay dapat na ituring na mga isyung pambansa. Nakasalalay sa mga manggagawa ang pambansang ekonomiya. Nakasalalay naman sa mga magsasaka ang pambansang agrikultura. Kapwa may ambag ang dalawang sektor sa araw-araw na buhay ng bawat Pilipino. Kung kaya ang ano mang isyung kinakaharap ng bawat isa ay nararapat lang maikintal sa kamalayan ng bawat Pilipino. References: Agimat. KM17 Asintadong Panitikan. Retrieved from https://bit.ly/30IdwxL Aklatang Bayan. Kabyawan Chapbook VI (Kilometer 64). Retrieved from https://bit.ly/2WVLZI2 Bernales, Rolando A. et.al. (2020) SOSEDAD at LITERATURA o Panitikang Panlipunan. Malabon City: Mutya Publishing House, Inc. Domingo, D. (2014, October 2). Ang Pagsusuri sa Panitikang Pilipino sa Panahon ng Kontemporaryo. Slideshare. https://www.slideshare.net/dennimardomingo/pagsusuri-sapanitikang-pilipino-sa-panahon MASO Katipunan ng Panitikan ng mga Uring Manggagawa. (n.d.). http://panitikangmanggagawa.blogspot.com/ Mendoza, K. [Kim Zeus Mendoza]. (2018, March 1). Manggagawang Pilipino [Video]. Youtube. https://bit.ly/39rBaCm Ordoñez, R. (2015, August 24). Kanino Ko Ibubulong?. Pluma at Papel. Retrieved from https://plumaatpapel.wordpress.com/2015/08/23/kanino-ko-ibubulong/ PANITIKAN.COM.PH. (n.d.) Mga Ibong Mandaragit (Buod). https://www.panitikan.com.ph/mga-ibong-mandaragit-buod Platumlist. PROTESTULA: Salita ang Panlaban. Retrieved from https://bit.ly/2BsKeug Tudla Productions. (2014, September 11). Lupa at Hustisya: Hacienda Luisita [Video]. Youtube. https://bit.ly/2D14NhU Unknown. (2015, August 8) Tata Selo Ni: Rogelio Sikat [web log]. http://solomonannkristy.blogspot.com/2015/08/tata-selo-nirogelio-sikat.html Viuda, M.C. (2019, September 7). [Opinion] Ang Magsasaka: Salamin ng kasipagan - at ng kahirapan. Rappler. https://www.rappler.com/voices/ispeak/magsasaka-kasipagankahirapan Contact English (US) Aralin 1: Ang mga Pangkat Minorya ng Pilipinas at kaugnay na Panitikan Ang araling ito ay naglalarawan sa mga minorities gayundin ang sitwasyon at suliranin na kanilang nararansan na siya namang sinasalamin ng tulang Katutubo. Sa dulo ng aralin, ang mag-aaral ay inaasahan na: 1. Naipaliliwanag ang sanhi at bunga ng mga suliraning panlipunan sa pamamagitan ng mga makabuluhang akdang pampanitikang na nakatuon sa pangkat minorya. 2. Naihahanay ang mga suliranin mula sa akdang tumatalakay sa pangkat minorya. 3. Naiuugnay ang mga damdamin at imaheng nabuo sa akda sa kasalukuyang kalagayan ng mga pangkat minorya sa bansa. 4. Nakapagsusulat ng repleksyong papel hinggil sa pangkat minorya na naglalahad ng kabuluhang panlipunan ng isang akdang pampanitikan. Paunang Pagtataya: Ating silipin ang ilang kaalaman tungkol sa pangkat minorya ng Pilipinas. I-click lamang ang link at sagutan ang maikling pagsusulit. Link: https://quizlet.com/479399183/flashcardshttps://quizlet.com/479399183/flashcards Mga Kagamitan / Nilalaman: Ang Pangkat Minorya “Madali tayong mamangha na makita ang mga pambansang minorya na isinasabuhay pa rin ang kanilang kultura. Nagdaan ang daan-daang taon ng magiting na pagharap sa kolonyalismo, mga digmaang pandaigdig, at hanggang sa kasalukuyan, nahaharap din sila sa mga problemang katulad ng kalakhan ng mga mamamayang Pilipino.”. Larawang hinango mula sa https://bit.ly/2ORE2io Anong damdamin ang ipinapakita ng larawan sa itaas? Ano ang mga natatanging pagkakakilanlan ng mga katutubo? Ang katutubo o minorities ay naglalarawan o tumutukoy sa mga pangkat etniko na sama-samang namumuhay sa isang lugar o rehiyon. Sa pamamagitang ng kanilang pamumuhay ay naipapamalas nila ang kultura at kasaysayan na nagbubuklod at naguugnay sa kanila. Sa kabila ng modernisasyon ay kapansin-pansin pa rin ang pagpapanatili nila ng natatanging katutubong kultura ng ating mga ninuno. Hindi maitatanggi ang napakahalaga nilang kontribusyon sa pagpreserba at patuloy na pagpapayaman ng ating kultura at tradisyon. Subalit sa kabila ng natatatanging kontribusyong ito, kadalasa’y sila pa rin ang nababalewala, nagiging biktima ng diskriminasyon sa benepisyong pampubliko, at humaharap sa mga pagsubok gaya ng pakikipaglaban nila para sa kanilang ancestral domains at likas na yaman, gayundin sa pagsulong nila sa kanilang mga karapatan. Para kanino nga ba ang ating bayan? Ito ba’y para sa mga nasa kabihasnan lamang o para sa lahat ng Pilipino saan mang sulok ng bansa? Basahin ang mga sumusunod na akda at sagutan ang mga katanungan sa pagsusuri. Akda Bilang 1: “Katutubo” ni Tatay Remo Fenis Ang tulang “Katutubo” ay sinulat ni Tatay Remo Fenis o Tatay Remo na isang environmentalistang manunulat. Masasabing ang akda ay naglalayong bigyang pansin ang mga pangkat minoryang walang boses at hindi lubusang kinikilala sa lipunan. Alamin ang mga partikular na suliraning pinatutungkulan sa akda na kinasasangkutan ng mga katutubo. Basahin mabuti ang sipi ng tula sa ibaba at isaalang-alang ang mga gabay na katanungan sa pagbabasa. Tula Katutubo ni Tatay Remo Fenis Habang lahat ay hindi nakatingin Habang sa kanila ay walang pumapansin Mga Gabay na Katanungan Iniisa-isa silang patahimikin Silang pinagkakaisahang ng mga magagaling Sino ang tinutukoy sa tula? Sa paanong paraan sila pinapatahimik? Balingan ng pansin lamang kung kailangan Hahangaan tuwing may kasiyahan sa bayan Sa iyong palagay, sino ang “magagaling” na pinatutungkulan sa akda? Makulay nilang kultura at kasuotan. Ibinibida sa mga dayuhan Kailan lamang binibigyang pansin at paghanga ang mga katutubo? Ngayon ay anong kalagayan nila? Nung dumako ang iba-ibang pananampalataya Nilisan ang dalampasiga’t kapatagan Upang tanngapin ang mga dayuhanng nakikipagkaibigan Sila ba ngayon ay nasaan? Anong yugto sa kasaysayan ang binabanggit sa bahaging ito ng tula? Ni kahit pagkilala man lang sa karapatan Ay di maibigay pilit pang pinagkakaitan Hindi naging marahas dahil subok na mahal ang kapayapaan Ngayon si katutubo ay nasaan? Sino bang may gawa ng kanilang kalagayan? Mula sa kaliwa hanggang sa dulong kanan Pare-parehong sila’y hinahamak at di kilala tunay na pagkakilanlan Hindi naman nagmamaka-awa kahit ito’y kalapastangan na Sa bawat buhay na naibuwis ay binhing tutubo na pag-asa Ano ang iyong kasagutan sa mga may salungguhit na katanungan? Mag-aalsa sila, magbubuklod sila pagdating ng araw Anong damdamin ang ipinapahayag sa mga huling taludtod ng tula? Sisingilin isa-isa ang mga makasalanan sa mundong ibabaw. Pansariling Pagtataya: Sa pangkalahatan, saan mo maihahalintulad ang estado ng pamumuhay ng mga pangkat minorya sa ating bansa? ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ______ Pansariling Pagtataya: Bilang mag- aaral na naging bukas ang isipan sa iba't ibang suliraning panlipunan na natalakay sa mga nagdaang buwan, ano ang maaari mong maging kontribusyon upang mabago ang sitwasyong nailarawan sa mga akdang iyong nabasa sa araling ito? Pagpapalalim ng Nilalaman: Upang higit pang mapalalim ang mensahe ng akda at mas mabigyang- linaw ang katotohanan sa likod ng paglalahad sa mga nararanasan ng mga pangkat minorya sa bansa, ating balikan ang isyu tungkol sa tangkang pagpapasara ng Lumad schools sa Mindanao. Panoorin ang bidyo gamit ang link sa ibaba. Link: Sang-ayon ka ba sa ideyang ipinahayag na ang suliranin at laban ng mga Lumad ay suliranin at laban din ng bawat Pilipino? Ipaliwanag