Mavzu: Korxonalarda moliyaviy dastaklardan samarali foydalanish yoʻllari Kirish Reja: 1.Moliyaviy dastaklarning ahamiyati va vazifasi. 2. Qarz va ulush munosabatlarini ifodalovchi moliyaviy instrumentlar Tahlili. 3.Korxonalarda moliyaviy dastaklardan samarali foydalanish yo'llari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Moliya — markazlashgan va markazlashmagan maqsadli pul fondlarini hosil qilish, jamlash, taqsimlash va qayta taqsimlash yoki ishlatish yuzasidan paydo boʻladigan iqtisodiy munosabatlarga aytiladi. M. iqtisodiyotning pul sektorida yuzaga keladi va daromadlar asosida yuz beradi. Pul sektori pul va pulga tenglashtirilgan aktivlarning harakati boʻlib, buning natijasida pul fondlari vujudga keladi. Milliy iqtisodiyotning boʻgʻinlariga qarab turli darajada M. amal qiladi. Uning asosiy boʻgʻini quyi darajadagi yoki mikromoliyadir. Bunga korxona M. si (buni korporativ M. deb yuritiladi), xonadon M.si, jamoat tashkilotlari M.si, sugʻurtalash M.si kabilar kiradi. Davlat M.si makrodarajadagi M.ni tashkil etadi va milliy manfaatlarga xizmat qiladi. Niqoyat milliy iqtisodiyotning eng yukrri darajasi bu metimoliya boʻlib, bu tabiatan xalqaro M. munosabatlari hisoblanadi, mamlakatlararo yuz beradi, xalqaro M. tashkilotlari orqali amalga oshiriladi. Turli darajadagi M. oʻzining koʻlami bilan ajralib turadi. M. turli darajadagi moliyalashtirish usullari jihatidan ham farqlanadi. Korxona, sugʻurta va xonadon M.si oʻzini oʻzi moliyalashtirish qoidasiga tayanadi. Davlat moliyasi byudjetdan moliyalashtirish tamoyillarini qoʻllaydi. Turli nodavlat tashkilotlari va jamoat tashkilotlari qisman oʻzini oʻzi moliyalashtiradi. Milliy iqtisodiyotning mohiyati va funksiyalari moliya tizimi faoliyatida oʻz ifodasini topadi Moliya — pul mablagʻlaridan foydalanish va uning harakatini tartibga solish bilan bogʻliq boʻlgan munosabatlar tizimi boʻlib, uning vositasida turli darajada pul mablagʻlari fondlari vujudga keltiriladi va ular takror ishlab chiqarish ehtiyojlari va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida taqsimlanadi. Moliya iqtisodiyot doirasida oʻzaro bogʻliq boʻlgan bir qator vazifalarni bajaradi. 1. Moliya iqtisodiy jarayon va tadbirlarni moliyaviy taʼminlash, ularga xizmat koʻrsatish vazifasini bajaradi. 2. Moliyaning taqsimlovchi vazifasi moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan yalpi milliy mahsulotni, ayniqsa, uning milliy daromadni tashkil qiluvchi qismini davlat va mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, iqtisodiyot tarmoqlari, moddiy ishlab chiqarish sohalari, mamlakat hududlari oʻrtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon boʻladi. 3. Moliyaning ragʻbatlantiruvchilik vazifasi, birinchidan, yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash jarayoni orqali, ikkinchidan, pul fondlarini tashkil qilish va sarflash mexanizmi orqali amalga oshiriladi. 4. Moliyadan ishlab chiqarish, taqsimlash va isteʼmol ustidan nazorat qilish vositasi sifatida foydalaniladi. Moliyaviy nazorat korxona (firma)larning moliya intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar boʻlish tizimi, turli soliqlar undirib olish va mablagʻ bilan taʼminlash tizimi orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy Tizim Moliyaviy tizim individual shaxslar (shaxsiy moliya), korxonalar (biznes moliya) va hukumatlar (jamoat moliyasi) o'rtasidagi kapital oqimlarini o'z ichiga oladi. Moliya investorlar va sarmoyachilardan mablag'larni muxtoj tijoratlarga oldiberdi harakatini o'rganadi. Agar investor foydali ishlab chiqarishga sarmoya kiritsa bu hissasidan foiz hisobida ulush yoki dividendlar oladi. Shaxslar, korxonalar va hatto hukumatlar o'z faoliyati uchun zarur bo'lgan pul mablag'larini tashqi jamg'armalardan oladi.1 1 https://gocs4.ru/uz/maps/finansovaya-sistema-vklyuchaet-v-sebya-finansovaya-sistema-rossiie-sostav-i/ Asosiy qism 1.Moliyaviy dastaklarning ahamiyati va vazifasi. Bozor munosabatlari sharoitida pul va moliya-kredit dastaklarining roli va ahamiyati sezilarli ravishda ortib boradi. Pul va moliya-kredit tizimi bozor mexanizmi samarali ishlayotgan asosiy iqtisodiyot tarmoqlaridan hisoblanadi. «Moliya» fanini o‘qitishning maqsadi - kelgusida yuqori malakali iqtisodchimutaxassislar bo‘lib yetishadigan talabalar uchun O‘zbekiston Respublikasi moliya tizimi haqida nazariy bilimlar berish, ularda iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida davlat moliya siyosatining yo‘nalishlari bo‘yicha asosiy ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib fan o‘z predmetini o‘rgatish uchun quyidagi vazifalarni qo‘yadi:2 - moliyaning mohiyati, funksiyalari, tamoyillari va rolini o‘rganish; - moliya tizimi va uning bo‘g‘inlarini o‘rganish; - moliyani boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy asoslarini o‘rganish; - mikro va makro darajada moliyaning amal qilishi xususiyatlarini o‘rganish; - iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida moliyadan foydalanish asoslarini yoritish; jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida moliyaning rolini yoritish va tahlil qilish. Moliya o‘z mohiyatiga ko‘ra iqtisodiy kategoriya bo‘lib, hozirda ijtimoiy- siyosiy tuzumi turlicha bo‘lgan davlatlar tomonidan birdek foydalanilmoqda. Bu kategoriya boshqa iqtisodiy kategoriyalar (pul, foyda, tannarx, qiymat, kredit va 2 http://www.hozir.org/microsoft-word-01-namunaviy-dastur.html?page=2 h.k.) kabi jamiyatdagi ma’lum munosabatlar, mehnat mezoni va iste’mol me’yori, ishlab chiqarishni rag‘batlantirish, milliy daromadni taqsimlash kabi munosabatlarning mohiyatini ifodalaydi. Moliyaning mavjudligi, eng avvalo, jamiyatda tovar-pul munosabatlarining mavjudligi bilan bog‘liq. Moliya munosabatlarining rivojlanishi jamiyatdagi mehnat taqsimoti, mulkchilik shakllari, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tashkiliy-huquqiy faoliyatining iqtisodiy jihatdan alohidaligi hamda tashqi iqtisodiy aloqalar bilan ham bog‘liqdir. Milliy daromadning taqsimlanishi pul shaklida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida hamda boshqa qonunlarda mulkchilikning turli munosabatlarining shakllarida yanada bo‘lishining rivojlanishi mustahkamlanishi, hamda bozor tovar-pul mexanizmining takomillashuviga olib keladi. Lekin pul moliya munosabatlarining barcha tomonlarini o‘z ichiga olmaydi. Moliya munosabatlarining mavzusi, asosan, davlat hamda korxonalarning pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish masalalaridan tashkil topadi. Shuning uchun ham moliyaning rivojlanishi davlatning rivojlanishi va uning zaxiralarga bo‘lgan ehtiyoji bilan bevosita bog‘liqdir. Moliyaning mohiyati, uning iqtisodiy kategoriya sifati ijtimoiy munosabatlar orqali ko‘rinib, o‘ziga xos vazifani bajaradi. Davlat hamda korxona va tashkilotlarning kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘laridan davlat fondini tashkil qilish, taqsimlash va iste’mol qilish bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar jarayonida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish ustidan nazorat va ijtimoiy mahsulotning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi sodir bo‘ladi. Moliyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon bo‘ladi. Funksiya obyekt ichki mohiyatining konkret shaklini namoyon bo‘lish jarayonidir. 3 Moliyaning funksiyalari yuzasidan iqtisodchi olimlarning o‘rtasida qator baxsli holatlar mavjud. Bir qator taniqli moliyachilar moliyaning 3 ta funksiyasi mavjudligini e’tirof etishadi. A.M.Birman moliyaning quyidagi funksiyalari mavjudligini e’tirof etadi: 1. Xo‘jalik yuritish jarayonini pul mablag‘lari bilan ta’minlash 2. Nazorat 3. Taqsimlash A.M.Aleksandrov va E.A.Voznesenskiy tasdiqlaydiki, moliya funksiyalarni quyidagi bajaradi: 1. Pul fondlarini shakllantirish 2. Shakllantirilgan pul fondlaridan foydalanish 3. Nazorat I.T.Balabanovning fikriga ko‘ra bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaning taqsimlash funksiyasi o‘zining mazmunini yo‘qotadi. Iqtisodchi V.M.Rodionovaning fikriga ko‘ra, moliya taqsimlash va nazorat funksiyalarni bajaradi. Hozirgi sharoitda O‘zbekistonlik iqtisodchi moliyaning taqsimlash va nazorat funksiyalarini bajarishini e’tirof etishadi. 3 hozir.org/zbekiston-respublikasi-aloa-ahborotlashtirish olimlar Iqtisodiy subyektlarning asosiy maqsadi foyda olish hisoblanadi. Foyda markazlashtirilmagan pul fondlarining asosiy moliyaviy manbai hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning ko‘p ukladli shakllarini paydo bo‘lishi va bozor iqtisodiyotining amal qilishi to‘liq iqtisodiy mustaqillikni ta’minlovchi demokratik tizimni shakllantirishni obyektiv zarur qilib qo‘yadi. Bunday sharoitda iqtisodiy subyektlar faoliyatining moliyaviy natijalari, ya’ni tadbirkorlik foydasini taqsimlash ular tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy qarorlarga bog‘liqdir. Savol tug‘iladi. Turli darajadagi ko‘p sonli fondlarni shakllantirishning asosiy moliyaviy manbalari nima hisoblanadi? Albatta bunda makrodarajada Yalpi ichki mahsulot. Yalpi ichki mahsulotni taqsimlash jarayoni turli xil moliyaviy dastaklar: me’yorlar, stavkalar, tariflar, ajratmalar va boshqa moliyaviy dastaklar vositasida amalga oshiriladi. Mikrodarajada esa, uning manbai korxonalar pul daromadlari va jamg‘armalari hisoblanadi. Jamiyat taraqqiyotining turli ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarida, turli moliyaviy tizimlar amal qiladi, ba’zi hollarda mavjud iqtisodiy munosabatlarni muvaffaqiyatli obyektiv namoyon qiladi, boshqa hollarda esa, muvaffaqiyatsizroq, biroq moliya har doim taqsimlash funksiyasini bajaradi. Moliyaning boshqa muhim funksiyasi nazoratdir. U taqsimlash funksiyasi bilan uzviy bog‘liqdir. Moliya munosabatlarining turli tarkibi orasida pul fondlarining shakllanishi va ishlatilishi nazorati bilan bog‘liq bo‘lmagan birorta ham munosabat yo‘qdir. Shu bilan birga faqatgina nazorat bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy munosabat ham yo‘q. Moliya ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni shakllantirish, taqsimlash va ishlatishning barcha bosqichlarida nazoratni amalga oshiradi. Nazoratni bosh maqsadi ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish, xalq xo‘jaligining barcha bo‘g‘inlarida ishning sifatini yaxshilash maqsadida markazlashgan va markazlashmagan pul fondlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. Moliyaning nazorat funksiyasi korxonalarni barcha xo‘jalik faoliyatlarida namoyon bo‘ladi. So‘m orqali nazorat qilish ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari ustidan, bu xarajatlarning daromadlarga mos kelishi ustidan, asosiy fondlar va aylanma mablag‘larning shakllanishi va ishlatilishi ustidan amalga oshiriladi. Mazkur nazorat mablag‘lar aylanishining barcha bosqichlarida moliyalashtirish va kreditlashtirishda, naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda, budjet va moliya tizimining boshqa bo‘g‘inlari bilan o‘zaro aloqalarda amal qiladi. So‘m orqali nazorat yordamida mahsulot realizatsiyasi jarayoniga, shartnoma bo‘yicha shartlarni bajarilishiga, rentabellikka, foydaga, fond qiymatiga, aylanma mablag‘lar aylanishiga ta’sir o‘tkazadi. Shunday qilib so‘m orqali nazorat daromadlar o‘sishini, mablag‘lar va moddiy boyliklar oqilona sarflanishini rag‘batlantiradi, korxonalarni kamchiliklarni bartaraf etishga, xo‘jalik faoliyatini yaxshilashga, uning samaradorligini oshirishga, xo‘jasizlik va isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslikka majbur qiladi. So‘m orqali nazoratning muhim xususiyati shunda namoyon bo‘ladiki, u mablag‘lar kelib tushishi va ishlatilishi jarayonida uzluksiz davom etadi va maxsus tekshiruv hamda kuzatishlar bilan bevosita bog‘liq bo‘lmay, mustaqil ahamiyat kasb etadi. Moliyaning nazorat funksiyasi obyekti 4— korxonalar, tashkilotlar, muassasalar faoliyatining moliyaviy ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Moliyaviy nazoratning samaradorligini oshirish ko‘proq korxonada bosh hisobchi, moliya bo‘limlarining xodimlari ishni qay darajada yo‘lga qo‘yilganligini, moliyaviy axborotning haqqoniyligini, moliyaviy intizomga rioya qilishni, buxgalteriya hisobi 4 https://fayllar.org/moliyaning-mohiyati-va-funksiyalari-v2.html hisobotini to‘g‘ri yuritishga bog‘liqdir. Faqatgina shunday sharoitlarda moliyaviy nazoratning natijalari xalq xo‘jaligidagi holatni tahlil qilish va obyektiv baholash hamda takror ishlab chiqarish jarayoni borishini muvofiqlashtirishga qaratilgan qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Moliyaviy barqarorlik - bu aktivlar tarkibidagi moliyalashtirish manbalari strukturasining muvofiqligi xususiyatlaridan biri. Moliyaviy barqarorlikni baholash korxonaning likvidligi bilan chambarchas bog'liq, ya'ni. barcha turdagi to'lovlar bo'yicha majburiyatlarni o'z vaqtida bajarish, aylanma mablag'larni sotish qobiliyati. Xo'jalik yurituvchi sub'ektning likvidligini uning balansi orqali baholash mumkin. Balansning likvidligi faqat hisobiga to'lov vositalarini topishni o'z ichiga oladi ichki manbalar(aktivlarni realizatsiya qilish). Ammo korxona ishbilarmonlik dunyosida munosib imidjga ega bo'lsa va yetarlicha bo'lsa, tashqaridan qarz mablag'larini jalb qilishi mumkin yuqori daraja investitsion jozibadorlik. "To'lov qobiliyati" va "likvidlik" tushunchalari juda yaqin. Uning to'lov qobiliyati balans va korxonaning likvidlik darajasiga bog'liq. Shu bilan birga, likvidlik hisobkitoblarning hozirgi va kelajakdagi holatini tavsiflaydi. Korxona balans sanasida to'lovga qodir bo'lishi mumkin, ammo kelajakda salbiy imkoniyatlarga ega bo'lishi mumkin va aksincha. Hozirgi vaqtda likvidlikni aniqlashda ikkita yondashuv mavjud. Birinchisi, likvidlik va to'lov qobiliyatini aniqlash bo'lsa, korxonaning to'lov qobiliyati uning qarzlarini o'z vaqtida to'lash qobiliyatini bildiradi. Bu uning moliyaviy ahvoli barqarorligining asosiy ko'rsatkichidir. Ushbu yondashuvga ko'ra, likvidlik to'lov qobiliyatining eng keng ta'rifidir. Aniqroq ma'noda, to'lov qobiliyati - bu korxonada yaqin kelajakda to'lanishi kerak bo'lgan kreditorlik qarzlarini to'lash uchun etarli bo'lgan mablag'lar va pul mablag'larining mavjudligi. Ikkinchi yondashuv moddiy va boshqa aktivlarni naqd pulga aylantirish uchun realizatsiya qilish imkoniyatini belgilaydi, shu bilan birga barcha mulk likvidlik darajasiga ko'ra to'rt guruhga bo'linadi: · birinchi toifali likvid fondlar - barcha turdagi mablag'lar; tez sotiladigan aktivlar - qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar; Debitor qarzdorlik, 12 oy ichida to'lanishi kutilayotgan boshqa aylanma aktivlar; · o'rtacha realizatsiya qilinadigan aktivlar - uzoq muddatli moliyaviy qo'yilmalar, xom ashyo, materiallar, kam baholi va eskirgan buyumlar, tugallanmagan qurilishlar, to'lovlari 12 oydan ortiq muddatda kutilayotgan debitorlik qarzlari, boshqa zaxiralar va xarajatlar; · sotilishi qiyin yoki likvid bo'lmagan aktivlar - joriy iqtisodiy faoliyat uchun mo'ljallangan mulk (balans aktivining I bo'limi natijasi). Ushbu yondashuvga ko'ra, likvidlik va to'lov qobiliyati bir-biriga o'xshash emas. Biz uchun ikkinchi yondashuv yaqinroq, chunki likvidlik koeffitsientlari moliyaviy holatni qoniqarli deb tavsiflashi mumkin, ammo agar joriy aktivlarning muhim qismi likvid bo'lmagan aktivlar va muddati o'tgan debitorlik qarzlariga to'g'ri kelsa, bu baholash noto'g'ri bo'lishi mumkin. Likvidlik ko'rsatkichlari korxonaning likvidlik ko'rsatkichlari hisoblanadi. Ushbu nisbatlar kompaniyaning hisobot davridagi qisqa muddatli majburiyatlarini to'lash qobiliyatini aniqlash imkonini beradi. Savitskaya G.V. korxonaning qisqa muddatda to'lov qobiliyatini baholash uchun ushbu koeffitsientlarni qo'llaydi. Ular orasida eng muhimlari quyidagilardir: · umumiy (joriy) likvidlik koeffitsienti; · tez likvidlik koeffitsienti; · kritik likvidlik koeffitsienti (oraliq qoplash koeffitsienti); mutlaq likvidlik koeffitsienti; sof aylanma kapital. Umumiy (joriy) likvidlik koeffitsienti bo'linish koeffitsienti sifatida hisoblanadi aylanma mablag'lar qisqa muddatli majburiyatlar to'g'risida va korxonaning ma'lum bir muddat ichida qisqa muddatli majburiyatlarini to'lash uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan mablag'lari etarli yoki yo'qligini ko'rsatadi. Umumiy qabul qilingan ko'ra xalqaro standartlar, bu koeffitsient 1 dan 2 gacha bo'lishi kerak, deb ishoniladi. Pastki chegara aylanma mablag'lar hech bo'lmaganda qisqa muddatli majburiyatlarni to'lash uchun etarli bo'lishi kerakligi bilan bog'liq, aks holda kompaniya bankrotlik xavfi ostida bo'ladi. . Aylanma mablag'larning qisqa muddatli majburiyatlardan ikki (uch) baravar ko'p bo'lishi ham istalmagan deb hisoblanadi, chunki bu kapitalning irratsional tuzilishini ko'rsatishi mumkin. Professor Gilyarovskaya L.T. o'z ishida tez likvidlik koeffitsientini hisobga oladi. U qarz oluvchining pul mablag'larini muomaladan zudlik bilan chiqarish va qisqa muddatli qarz majburiyatlarini to'lash qobiliyatini baholash uchun mo'ljallangan va eng likvidli aktivlarning (pul mablag'lari va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar) muddatli majburiyatlarga nisbati sifatida hisoblanadi. Ayrim mualliflar Sheremet A.D. va Sayfulin R.S. , bu koeffitsientni umuman hisobga olmang. Ehtimol, bu shoshilinch likvidlikni faqat majburiyatlarni zudlik bilan to'lash zarur bo'lgan davrda hisoblash kerakligi bilan bog'liq. Standart qiymat bu ko'rsatkich - 1. Kritik likvidlik koeffitsienti (oraliq qoplash koeffitsienti) qarzdorlar bilan o'z vaqtida hisob-kitob qilish sharti bilan korxonaning rejalashtirilgan to'lov imkoniyatlarini aks ettiradi. Uni hisoblash uchun likvid aktivlarga pul mablag'lari, qisqa muddatli moliyaviy qo'yilmalar, debitorlik qarzlari va boshqa aktivlar kiradi. Shunday qilib, numeratordagi likvid mablag'lar miqdori jamiga teng III bo'lim balans aktivi minus aylanma mablag'larning ushbu bo'lim moddalari bo'yicha immobilizatsiyasi (ya'ni, mablag'lar va maqsadli moliyalashtirish bilan qoplanmagan xarajatlar va boshqalar). indikativ pastroq qiymat ko'rsatkich - 1. Ushbu nisbatni hisoblash zarurati aylanma mablag'larning ayrim toifalari likvidligi bir xildan uzoq bo'lganligi bilan bog'liq. Rossiya moliya bozori sharoitida ushbu ko'rsatkichni qo'llash xususiyatlari mavjud. Gap shundaki, rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida aylanma mablag‘larning eng likvidligiga nafaqat pul mablag‘lari, balki qisqa muddatli qimmatli qog‘ozlar va sof debitorlik qarzlari ham kiradi. Bu yondashuv to'liq oqlanadi, chunki birinchidan, qisqa muddatli qimmatli qog'ozlar haqiqatan ham yuqori likvidli fondlardir; ikkinchidan, rivojlangan bozor iqtisodiyotidagi korxona ega butun chiziq o'z mijozidan qarzlarni undirishi mumkin bo'lgan qonuniy tartibga solinadigan imkoniyatlar. Biroq, rivojlangan moliya bozori yo'qligi sababli Rossiya iqtisodiyotida bunday sharoitlar mavjud emas. Eng ko'p ishlatiladigan mutlaq likvidlik koeffitsienti. U naqd pul bilan baholanadi. Rossiyada optimal daraja 0,2 - 0,25 deb hisoblanadi. Ushbu koeffitsientni hisoblashda turli xil yondashuvlar mavjud. Bir qator mualliflar naqd puldan tashqari qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalardan ham foydalanadilar. Biroq, bizning fikrimizcha, Rossiya iqtisodiyoti sharoitida mutlaq likvidlik faqat bilan bog'liq bo'lishi kerak naqd pulda eng likvid aktiv sifatida. Yuqoridagi koeffitsientlarni baholashda mantiqiy xatolik yuzaga kelishi mumkin. Birinchidan, qarzlarni ma'lum vaqt ichida to'lash mumkinligini hisobga olgan holda, hisob-kitob paytida likvidlik ko'rsatkichlarining maxraji sezilarli darajada kamayadi. . Ikkinchidan, tashkilotlarning likvidligini aniqlashda balansda ko'rsatilgan aktivlarni baholash tannarx bo'yicha amalga oshiriladi. Tashkilotning mol-mulki qarzlar bo'yicha garov sifatida hisobga olingan taqdirda, ularning narxi mumkin bo'lgan sotish. Biroq, kompaniya balansi bunday baho bera olmaydi. Shu munosabat bilan balansga ko'ra hisoblangan koeffitsient joriy likvidlik agar tashkilot aktivida zaxiralar mavjud bo'lsa, u qisman kam baholanadi, chunki balansdagi zaxiralar mumkin bo'lgan sotish narxlarida emas, balki tannarx bo'yicha baholanadi. Kelajakdagi xarajatlar va (yoki) kechiktirilgan daromadlarning muhim zaxiralariga ega bo'lgan korxonalar uchun joriy majburiyatlarni to'g'irlashsiz hisoblangan likvidlik ko'rsatkichlari asossiz past bo'ladi. Shu bilan birga, likvidlik ko'rsatkichlarini ta'kidlash kerak Rossiya korxonalari allaqachon past. Muhim ko'rsatkich korxona likvidligini tahlil qilishda sof aylanma mablag'lar bo'lib, uning qiymati firmaning joriy aktivlari va uning qisqa muddatli majburiyatlari o'rtasidagi farq sifatida topiladi. Bu tashkilotga ko'proq ishonch beradi o'z kuchlari. Axir, u qiyin vaziyatda korxonani qutqaradi iqtisodiy sharoitlar. Masalan, debitorlik qarzlarini to'lashning kechikishi yoki mahsulotlarni sotishda qiyinchiliklar, aylanma mablag'larning buzilishi yoki yo'qolishi. Sheremet A.D.ning ishida. Ushbu ko'rsatkich sof joriy aktivlar deb ataladi. Ustida moliyaviy holat korxonalarga sof aylanma mablag'larning etishmasligi va ortiqchaligi salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Ushbu mablag'larning etishmasligi kompaniyani bankrotlikka olib kelishi mumkin, chunki bu uning qisqa muddatli majburiyatlarini o'z vaqtida to'lashga qodir emasligini ko'rsatadi. Kamchilikka iqtisodiy faoliyatdagi yo'qotishlar, umidsiz debitorlik qarzlarining o'sishi, ushbu maqsadlar uchun mablag'larni oldindan to'plamasdan qimmat asosiy vositalarni sotib olish, tegishli foyda bo'lmaganda dividendlarni to'lash, uzoq vaqt davomida to'lashga moliyaviy tayyor emaslik sabab bo'lishi mumkin. korxonaning muddatli majburiyatlari. Sof aylanma mablag'larning unga bo'lgan optimal ehtiyojdan sezilarli darajada oshib ketishi resurslardan samarasiz foydalanishdan dalolat beradi. Misollar: korxonaning xo'jalik faoliyati uchun ularga real ehtiyoj sezmasdan aksiyalar chiqarish yoki kreditlar olish, xo'jalik faoliyatidan olingan foydadan noratsional foydalanish. 2. Qarz va ulush munosabatlarini ifodalovchi moliyaviy instrumentlar Tahlili - Iqtisodiy holatning «indikatori» («barometri»)dir. Bu ko’rsatkich orqali to’rtta sektor kelajakdagi xizmatlarini, vazifalarini belgilash mumkin. Masalan, Markaziy bank hamda davlatga kelajakda iqtisodiy rivojlanishini balanslashtirishga oid samarali tezkor makroiqtisodiy qarorlar qabul qilishda o’zlarining siyosatlarini (pul kredit va soliq byudjet) olib borish imkoniyatlari yuklatilgan. - Moliya bozori to’laligicha moliyalashtirilgan hamda xizmatlashtirilgan qatlamdir, ya‘ni moliya-bozor munosabatlari jarayonida iqtisodiyotning boshqa sektorlarini jalb qila olish kuchiga egadir. SHunday qilib Moliya bozori iqtisodiyotida markaziy o’rnini egallaydi, ya‘ni moliya bozori o’z ichiga qimmatli qog’ozlar bozorini oladi. Qimmatli qog’ozlar bozori esa moliya bozorining sek‘yuritizatsiyalashtirilgan. Sekyuritizatsiya – moliya bozorida qimmatli qog’ozlarning o’sish va kuchayish rolidir. Demak, qimmatli qog’ozlar bozori ham iqtisodiyotda markaziy o’rinni egallaydi. 2. Qimmatli qog’ozlar bozori-moliya bozori asosi ekanligi Qimmatli qog’ozlar bozorining moliya bozoridagi o’rni shundan iboratki, qimmatli qog’ozlar bozori o’zining muddat hamda shakllariga qarab moliya bozorini tashkil etuvchi qisqa muddatli hamda uzoq muddatli xizmatlarni bajaradi. Qimmatli qog’ozlar bozori moliya bozorini tashkil etuvchilarga xizmat qiladi hamda u moliya bozori ichida harajatda bo’ladi, yana u moliya bozorining sekyuritizatsiyalashtirilgan «ikkilamchi analog» ko’rinishdir. U ham moliya bozori singari iqtisodiy holatni aks ettiradi. Qimmatli qog’ozlar bozorida faqatgina qimmatli qog’ozlar aylanadi. Shu xususiyati bilan boshqa bozorlardan farq qiladi. Shuni ta‘kidlash joizki, qimmatli qog’ozlar moliyaviy resurslar harakatining faqatgina bir qismining tashkil etadi. Qimmatli qog’ozlardagi tashqari moliya bozorida banklar hamda banklararo ssudalar hamda kreditlar subsidiyalar subventsiya, korxonalararo kreditlar, sug’urta va boshqalar asosiy o’rniga egadir. «Moliya bozori» faniga ma‘ruza matnlar to’plami qimmatli qog’ozlar bozori kredit bozori bilan birgalikda alohida korxona va tarmoqlarning moliyaviy holatini barqarorlashtirish, shuningdek butun xalq xo’jaligi vositalarni muhojlik sezgan yo’nalishlari va ob‘ektlariga operativ tarzda qayta taqsimlashga xizmat qiladi. Bunday qayta taqsimlash boshqaruv apparatini yechimi va xohishiga qarab emas, balki pul foizlarini qayta taqsimlashning samaradorligini yuqori bo’lish printsipiga asosan amalga oshadi. Buning natijasida barqaror moliyaviy holatga erishibgina qolmay, ishlab chiqarishni samarali rivojlanishiga ham erishiladi. Qimmatli qog’ozlar bozorini paydo bo’lishi va amal qiliil real kapital, ya‘ni moddiy boyliklar (tovarlar) bozorini amal qilishi bilan chambarchas bog’liq. Tarixiy rivojlanishning ma‘lum bosqichlarida qimmatli qogozlar yoki boshqacha aytganda fond aktivlari uchraydi. Ular xaqiqatda xaqiqiy kapitalning aksi ko’rinishi hisoblanadi. Tovar va pul bir-biriga qarama-qarshi turadi va bundan kelib chiqqan holda bir narxning o’zi 2-chi marta paydo bo’ladi: bir tomondan sotuvchida tovar ko’rinishida, ikkinchi tomondan sotib oluvchiningt puli ko’rinishida bo’ladi. Agar bu muammoni tahlil qilib ko’rsak, qimmatda qog’oz sotib olgan shaxs ma‘lum miqdordagi kapital egasiga, sotgan shaxs esa tegishli miqdordagi pul egasiga aylanadi. Amaliyotda bu jarayon murakkabroq ketadi, ya‘ni qimmatli qog’oz erkin boyaor hisoblanuvchi qimmatli qogozlar bozorida amal qiluvchi ob‘ektp aylanadi. Bu bozor ham boshqa bozorlar singari oldi-sotdini amalga oshiruvchi, talab va taklif asosida tovar narxi, aniqlanuvchi iqtisodiy munosabatlar sistemasi ko’rinishida yuzaga keladi. Yuqorida aytilgandek, qimmatli qog’ozlar fond aktivlari hisoblanadi va ular muomalada bo’ladigan bozor, ya‘ni qimmali qog’ozlar bozori fond bozori deb ham yuritiladi. Fond bozorining tovari qimmatli qog’ozlar hisoblanadi. Qimmatli qog’oz tushunchasi, ma‘lum rekvizitlar va mulkka egalik qilish xuquqini beruvchi yoki uni bergan shaxs bilan olgan shaxs o’rtasida zaem munosabatlarini ko’rsatuvchi, hujjat tushuniladi. Qimmatli qog’ozda albatta bo’lim kerak bo’lgan rekvizit sifatida unda qo’yilgan narx, ya‘ni qimmatli qog’ozning nominal bahosi hisoblanadi. Qimmatli qog’ozlar - bu spetsifik tovar. U boshqa tovarlar singari narxiga va iste‘mol qiymatiga ega, qimmatli qog’ozlarning iste‘mol qiymati deganda uning dividend yoki foiz ko’rinishi daromad keltirish tushuniladi. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga binoan qimmatli qog’ozlar ulardagi xuquqiy normalarga asoslash farqlanadi. Qimmatli qog’ozlar egalariga berilgan xuquqlarga asoslanib ular oddiy va imtiyozli aktsiya, omonat sertifikatlari va depozit sertifikatlari, obligatsiyalar, veksellar va boshqalarga bo’linadi. Qimmatli qog’ozlarning bozordagi muomala narxi aktsiyalar obligatsiya yoki boshqalar kursi yoki kurs narxlari deyiladi. Qimmatli qog’ozlar kursi o’zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi, ya‘ni ular har doim ham nominal narxga to’g’ri kelmaydi. Qimmatli qog’ozlar daromad olish uchun sotib olinadi va shuning uchun ularning kursi olinadigan daromad (dividend yoki foiz)ga bevosita bog’liq. Lekin boshqa tomondan u bank foiziga teskari bog’liq. Buni soddaroq misolda ko’ramiz. Erkin bozor munosabatlari sharoitida pul egasi pulini qaerga investitsiya qilishni o’zi tanlaydi. U o’z pulini bankka depozit ko’rinishida qo’yib, bank foizini olish yoki qimmatli qog’oz sotib olib, ya‘ni pulini investitsiya qilib, undan daromad olishi mumkin. U qilgan investitsiyasi va daromadini bankga qo’yganida va qimmatli qog’oz ogandigisi bilan taqqoslaydi. Bank foizi qancha past bo’lsa, qimmatli qog’oz kursi shuncha yuqori bo’ladi, ya‘ni sotib oluvchi pulini banka qo’yganda oladigan daromaddan yuqori bo’lishidir. Boshqacha qilib aytganda qimmatli qog’oz kursi uning nominaliga foiz sifatida quyidagi Qimmatli foizlarda bank formula bilan qog’ozdan aniqlanadi: daromad x100% foizi Faraz qilaylik, aktsiya 4000so’m nominal yoki kursi bo’yicha sotib olindi. Dividend 6% ni yoki 240 so’mni tashkil qiladi, bank esa qo’yilgan omonat uchun 3% to’laydi. Bunday holda aktsiya kursi nominalga nisbatan 200%ga teng. (6x100/3-200%). Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda 400 ming so’mlik aktsiya 8000 so’mga teng bo’ladi (800x3/100=240) Agar bankning % stavkasi 7,5%gacha o’ssa, dividend hajmi o’zgarmasa, aktsiyaning kursi boshlang’ich kursiga nisbatan 80%ni tashkil qiladi, hozirgi holat uchun 3200 so’m (4000x80/100=3200). Ushbu misol abstrakt holda olingan, chunki haqiqiy sharoitda aktsiya kursi ko’plab iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy xarakterdagi sabablarga bog’liq bo’ladi. Shu bilan birga aktsiya kursini bank %ga bog’liqligi kredit bozorini qimmatli qog’ozlar bozori bilan chambarchas bog’laydi va Markaziy bank % stavkani o’zgartirishi bilan qimmatli qog’ozlar kursini boshqarish imkonini beradi. Qimmatli qog’ozlar bozorida oldi-sotdi predmeti bo’lib, aktsiya, obligatsiya, sertifikatlar boshqa turdagi qimmatli qog’ozlar hisoblanadi. Yuqorida aytib o’tilganidek kapital pul, ishlab chiqarish tovar shakllarida bo’lishi mumkin. Qimmatli qog’ozlar bozori (fond bozori) uni pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga o’tish tezlashtirish imkonini beradi. U 2 ta funktsiyani bajaradi: Birinchisi, tarmoqlararo kapitallarni qayta taqsimlash aholining pul mablag’larini raqobatbardosh ishlab chiqarish xizmat ko’rsatish samaradorligini oshirish mumkin bo’nday tarmoqlarni rivojlantirishga yo’naltirish; Ikkinchi, vaqtincha bo’sh turgan mablag’larni davlat va boshqa tashkilotlar ehtiyojini qoplashga yo’naltirish. Aktsiyadorlik jamiyatlari aktsiyalari. U aktsionerni aktsiyadrli jamiyati kapitalida ulushi borligini tasdiqlovchi va jamiya faoliyati natijasida daromad (dividend) olish xuquqini beruvchi xujjat. Aktsiya summasi aktsionerni aktsiyadorlik jamiyatida kapital, mol-mulk, daromaddagi ulushini ko’rsatadi. Aktsiya faoliyat ko’rsatib turgan davrda egasi o’zgarganda ham mavjud (xaqiqiy) hisoblanadi. Aktsioner aktsiyani chiqargan elimek qaytarishi mumkin emas, balki ikkilamchi bozorda sotishi mumkin.. Aktsiya emissiyasi quyidagi hollarda amalga oshirishi mumk| Aktsiyadorlik jamiyatlarini ta‘sis etganda; Ustav kapitalv lakllantirishda va ustav kapitalini kengaytirish uchun qo’shimcha kapital jalb qilgan sharoitda amalga oshiriladi. Aktsiyaning bir necha turi mavjud. Bir tomondan, aktsiyani bir aktsionerdan boshqasiga berishda ularning nomi yozilgan va yozilmagan, boshqa tomondan, korporatsiyani boshqaruvida ishtirok etish jihatidan oddiy va imtiyozli aktsiyaga bo’linadi. Korporatsiya ustavida ko’rsatilgan aktsiya turlarini chiqarish mumkin. Nomi yozilgan aktsiya egalari albatta korporatsiya reestridan ro’yxatdan o’tgan bo’lishi kerak. Nomi yozilmagan aktsiya ro’yxatidan o’tkazilmaydi, chunki unga istalgan shaxs egalik qilish mumkin. Ushbu aktsiyalarga egalik qilishning o’zi ularni kompaniya qisman egaliq, qilish uchun xuquqiy asos hisoblanadi. Obligatsiya - bu qimmatli qog’oz bo’lib, uni egasi (kreditor) va chiqargan shaxs (omonatchi) o’rtasidagi qarz munosabatlarini tasdiqlaydi. Obligatsiya egasi uning to’liq qiymati va oldindan belgilangan daromadini olish xuquqiga ega. Obligatsiyalar xususiy korporatsiyalar va shuningdek davlat tomonidan chiqarilishi mumkin. Davlat qarz majburiyatlari. Unga davlat, davlat xokimiyati va boshqaruvi organlari qarz oluvchi sifatida va qarz beruvchi sifatida yuridik va jismoniy shaxslar ishtirok etgan qimmatli qog’ozlar Sertifikatlar, veksellar, cheklar va shuningdek ularning hosilaviy qimmatli qog’ozlar egalariga xuquqiy guvoxlik beruvchi qog’ozlardir. Qimmatli qog’ozlar bilan muomala qilishni shakllantiruvchilar bo’lib, avvalo fond birjalari va ular tovar birjasidagi bo’lishlari hisoblanadi. Bular bilan bir qatorda birjadan 3. tashqari Moliya bozorlar bozori va ham qimmatli faoliyat ko’rsatadi. qog’ozlar bozorining iqtisodiyotdagi roli Xalqaro statusga ega bo’lgan har qanday zamonaviy MB hamda QQBning iqtisodiyotdagi rolni quyidagilardan iborat: 1. «Barometr» rolini o’ynaydi, ya‘ni u iqtisodiy ahvolni o’lchab beradi. Umuman olganda undagi ko’rsatkichlar orqali iqtisodiy ahvoli aniq ko’rish mumkin, masalan davlat tomonidan o’tkaziladigan iqtisodiy siyosatning samaradorligi hamda sifat ko’rsatkichi ko’rsatiladi, firma hamda tashkilotlar faoliyatning ijobiy yoki salbiy oqibatlari ravshan ko’rinadi. 2. «Kammutator» rolini o’ynaydi. Bu degani iqtisodiyotda moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonining harakatini ko’rsatib beradi, ya‘ni u avtomatik ravishda byudjet soliq hamda pul-kredit siyosati instrumentlari tomonidan boshqariladigan bozor kon‘yukturasi ta‘siri ostida harakatga keladi. 3. «Katalizator» rolini o’ynaydi. Bu degani iqtisodiyotda ilmiy-texnikaviy o’sishini rag’batlantiradigan raqobatbardosh muhitini rivojlantirishdir. 4. «Internatsionalizator» (baynalminal) roligi o’ynaydi. Bu degani moliya bozorining hamda global jahon iqtisodiyotining ishtirokchilarining tengligidir. 5. «Standartizator» rolini o’ynaydi. Bu degani moliya bozorida moliyaviy instrumentlarni standartlashtirish hamda moliyaviy instrumentlar orqali texnologik operatsiyalarni olib borish. 6. «Stimulyator» rolini o’ynaydi. Bu degani iqtisodiyotda bozor sub‘ektlarining investitsiyaviy faolligi rag’batlantirishdir. Uning harakati riskni hisobga olgan holda moliyani boshqarish samaradorligi hamda investorlarning haq-huquqlarini yuqori miqdorda himoya qilish yutuqlari hisobidan ta‘minlanadi. 7. «Regulyator» rolini bajaradi. Bu degani bozor iqtisodiyoti sharoitida jarayonlarning bir tekis olib borilishdir, institut hamda instrumentlarning harakati doirasi ya‘ni bular yordamida iqtisodiyotda investitsiyaviy , pul-kredit, soliq-byudjet siyosatlari yuzaga chiqaradi. 8. «Stabilizator» rolini bajaradi. Buning ma‘nosi shuki bozorda narxning barqarorligini ta‘minlaydi. Bu barqarorlashtirish iqtisodiyotda raqobatni rivojlantirish hamda moliyaviy instrumentlar asosida talab hamda taklif og’irligi asosida vujudga keladi. 9. «Protsessor» rolini bajaradi. Bu iqtisodiyotning funktsiyalarining bajarilish jarayonidir. 10. «Sekyurizator» bu rolini bajaradi. Buning ma‘nosi shuki moliyabozori kundan kunga qimmatli qog’ozlar bilan to’ldirilib borilmoqda hamda ko’pchilik vaqtda qimmatli qog’ozlar moliyaviy munosabatlar jarayonida pul o’rnini bosmoqda. Umuman olganda moliya bozorida qimmatli qog’ozlarning ko’payish jarayonidir. 11. «Informator» rolini bajaradi. Iqtisodiyotning bozor sub‘ektlari o’zlarining axborot vositilari bilan risk xatarini kamaytiradi. 12. «Sintezator» vazifasini bajaradi. Bu degani iqtisodiyotda qimmatli qog’ozlarni, ularning yangi turlarini, texnologiyalarini hamda ular ustidan bajariladigan operatsiyalarni sxemalashtirish. QQB ning yangi ishtirokchilarning hamda mexanizmlarini funktsiyalashtirishdir.Uning bahosi – bu bozor kategoriyasining qiymatidir u 2 xil holatda ifodalanadi. 3.Korxonalarda moliyaviy dastaklardan samarali foydalanish yo'llari Moliya siyosati - bu moliyaviy resurslarni jamlash, ularni davlatning o`z funktsiya va vazifalarini amalga oshirish uchun taqsimlash va ishlatish shakl hamda usullarida tizimli namoyon bo`luvchi tadbirlar yig`indisidir. Moliya siyosati quyidagi omillarga bog`liq: tarixiy sharoitlar; iqtisodiyotning rivojlanish darajasi; siyosiy maqsadlar; iqtisodiy maqsadlar; ijtimoiy maqsadlar; maqsadlarga erishish muddatlari; milliy udumlar. Moliya siyosatining mazmuni ko`p qirrali bo`lib, quyidagi muhim bo`g`inlarni o`z ichiga oladi: moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning ilmiy asoslangan konseptsiyalarini ishlab chiqish; istiqbolda va joriy davr mobaynida moliyadan foydalanishning asosiy yo`nalishlarini belgilab olish; qo`yilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan amaliy xattiharakatlar, chora tadbirlar ko`rish. Moliya siyosati = moliya strategiyasi va moliya taktikasini belgilaydi Moliya siyosati = moliya strategiyasi va moliya taktikasini belgilaydi Moliyaviy strategiya deb korxonani moliyaviy resurslar bilan ta’minlash uchun va ulardan samarali foydalanish uchun tuzilgan uzoq muddatli rejaga aytiladi. Moliyaviy strategiya deb korxonani moliyaviy resurslar bilan ta’minlash uchun va ulardan samarali foydalanish uchun tuzilgan uzoq muddatli rejaga aytiladi. Moliya strategiyasi (vazifalarining ko`lami va davriyligiga ko`ra) asosiy operativ Asosiy moliyaviy strategiya korxona faoliyatini aniqlovchi byudjet bilan bo`ladigan, o`zaro munosabatlarni belgilovchi, korxonaning daromadlarini shakllantirish, uni sarflashga korxona ehtiyojini moliyalashtirish manbaalarini o`z ichiga oladi. Operativ moliyaviy strategiya o`z ichiga yalpi daromadlarni va mablag`larning ko`payishini va hamma yalpi harajatlarni oladi. Moliyaviy taktika strategiya belgilab bergan vazifalarni jamiyat rivojlanishining konkret bosqichida moliyaviy munosabatlarni tashkil etish usullari orqali amalga oshiradi. Moliya mexanizmi taqsimot va qayta taqsimot munosabatlarining keng tizimini amalga oshirish, daromad va jamg`armalarni tashkil etish, markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini tuzishni ta’minlovchi shakl va usullar yig`indisan iborat. Moliyaviy mexanizmining tarkibiy qismlari Moliya qonunchiligi Moliyaviy istiqbolini aniqlash Moliyaviy dastaklar va rag`batlantirish vositalari Moliyaviy boshqarish usullari Moliya qonunchiligi moliya mexanizmini amalga oshirishda belgilangan qonunchilik doirasidan chetlashmaslik Moliyaviy istiqbolni aniqlash moliyaviy mexanizming asosiy qismi bo`lib, u moliyaviy rejalar va balanslarni, hamda moliyaviy ko`rsatkichlar, norma va normativlar tizimini o`z ichiga oladi. Moliyaviy istiqbolni aniqlash moliyaviy mexanizming asosiy qismi bo`lib, u moliyaviy rejalar va balanslarni, hamda moliyaviy ko`rsatkichlar, norma va normativlar tizimini o`z ichiga oladi. Moliyaviy dastaklar va rag`batlantirish vositalar – ularga foydani taqsimlash usullari, turli fondlarga to`lovlar, ajratmalar, qo`llaniladigan imtiyozlar, sanktsiyalar, jarimalar, soliqlar, subsidiya, subventsiya va sanatsiyalar kiradi. Moliyaviy dastaklar va rag`batlantirish vositalar – ularga foydani taqsimlash usullari, turli fondlarga to`lovlar, ajratmalar, qo`llaniladigan imtiyozlar, sanktsiyalar, jarimalar, soliqlar, subsidiya, subventsiya va sanatsiyalar kiradi. Moliyani boshqarish usullari sub’yektlarning moliyaviy munosabatlarni amalga oshirish, pul oqimi – fondlarini uyushtirish, taqsimlash va samarali ishlatishga oid faoliyatni bildiradi. Moliyani boshqarish usullari sub’yektlarning moliyaviy munosabatlarni amalga oshirish, pul oqimi – fondlarini uyushtirish, taqsimlash va samarali ishlatishga oid faoliyatni bildiradi. “Hozirgi sharoitdagi moliyaviy siyosatining asosiy yo`nalishlari”ga internetdan ma’lumot olinadi va keyin qilinadi. Moliyaviy hisobotning maqsadi va vazifalari unda aks ettirilishi lozim bo’lgan axborotlarning turi, nomi va ko’lamini belgilab beradi. Moliyaviy hiso-botlardan foydalanuvchilar qarorlar qabul qilishlari uchun xo’jalik yurituvchi sub’ekt haqida quyidagi axborotlarni taqdim etish talab qilinadi: korxonaning iqtisodiy resurslari, majburiyatlari va kapitali; korxonaning iqtisodiy resurslari, majburiyatlari hamda kapitalida sodir bo’lgan o’zgarishlar; korxonaning iqtisodiy holati. Boshqacha hilib aytganda korxonaning moliyaviy holati, hisobot davri uchun moliyaviy natijalari hamda mulkiy holati haqidagi ma’lumotlar moliyaviy hisobotda aks ettirilishi kerak. Ushbu ma’lumotlarni O’zbekiston Respublikasi-ning «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonuniga muvofiq quyidagi shakllarda aks ettirish tavsiya Buxgalteriya Moliyaviy Asosiy – balansi natijalar vositalarning etiladi: to’g’risidagi harakati to’g’risidagi 1-son; hisobot hisobot shakl -2-son; shakl – shakl 3-son; Pul oqimlarining Хususiy kapitalning Moliyaviy harakati xarakati hisobotga to’g’risidagi to’g’risidagi ilovalar, hisobot hisobot hisob-kitoblar – 4-son ; shakl -5-son va ; shakl izohlar. Bu moliyaviy hisobotlar O’zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi milliy standartlari asosida ishlab chiqilgan va «Korxonaning hisob siyosati»ga asosan tuzilishi va foydalanuvchilar uchun ahamiyatli bo’lgan barcha moliyaviy ax-borotni qamrab olishlari kerak. 1-sonli «Buxgalteriya balansi» shaklda korxonaning xo’jalik mablag’lari va ularning joylashishi hamda tarkib topish manbalari o’z ifodasini topadi. Korxonaning mulki - bu uning mablag’lari summasining o’z mablag’lari manbalari summasiga to’g’ri keluvchi qismidir. Korxona moliyaviy barqarorligi esa uning mul-kiy holati hamda to’lov qobiliyati bilan baholanadi. Тo’lov qobiliyatini aniq-lashda esa korxona majburiyatlarini uning aylanma mablag’lari summasi bilan so-lishtirish lozim. 2-sonli «Moliyaviy natijalar tug’risidagi hisobot» shaklda korxonaning mahsulot sotishdan ko’rgan moliyaviy natijasi, asosiy faoliyat, umumxo’jalik faoliyati bo’yicha moliyaviy natijasi va sof foydasi ko’rsatiladi. Bu shakl ma’lu-motlari buxgalteriya balansini tuzishda ishlatiladi. 3-sonli «Asosiy vositalarning harakati to’g’risidagi hisobot” shakl korxonada mavjud mulkning holatini baholashda imkonini beradigan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Bu shakl ba’zi ma’lumotlarini (masalan, yil boshiga va yil oxiriga qoldiq summasini) balansdagi shu moddalar bilan solishtirish mumkin. Тahlil uchun esa asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymati ko’rsatkichi ishlatiladi. Ushbu shakl asosiy vositalar harakati bilan bog’liq barcha ma’lu-motlarni bergani sababli, ular asosida asosiy vositalar, ya’ni mulkning tex-nik holatini baholash mumkin. 4-sonli «Pul oqimlarining harakati to’g’risidagi hisobot» shakl korxona pul mablag’lari harakatini baholash nuqtai nazardan nihoyat darajada katta ahamiyatga ega. Bu hisobotni o’qishni bilgan kishi ma’lum bir darajada korxonaning moliyaviy natijalari shakllanishi haqidagi ma’lumot bilan tanishishi va uni 2-shakl ma’lumotlari bilan solishtirishi mumkin. Bu hisobot korxonaning naqd va naqd pulsiz muomalalarining umumiy aylanmasi haqidagi ma’lumotlarni beradi. Hisobot davri boshiga qoldiqqa hisobot davridagi kirim qo’shilib, hisobot davridagi chiqim chegirilib yuborilsa, pul mablag’lari qoldigini hisobot davri oxiriga aniqlash mumkin. 5-sonli «Хususiy kapitalning xarakati to’g’risidagi hisobot» shakl korxona-ning o’z mablag’lari manbalari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va ular-ning harakati haqida batafsilroq ma’lumot berish uchun tuziladi. Shunday qilib, moliyaviy hisobot bu moliyaviy hisobning eng yakuniy bos-qichi va uning asosiy maqsadidir. Qonunga muvofiq 1 yanvardan 31 dekabrgacha qadar bo’lgan taqvimiy Moliyaviy yil moliyaviy hisobotning hisobot hisobot quyidagilarga soliq davri taqdim hisoblanadi. etiladi: idoralariga; ta’sis hujjatlariga makroiqtisodiyot muvofiq va statistika mulkdorlarga; idoralariga; qonun xujjatlariga muvofiq boshqa tashkilotlarga. Moliyaviy hisobot hisobot yili boshidan qo’shilib boruvchi jamlama tartibda yilning har choragida taqdim etiladi. 6. Moliyaviy hisobotlarni yoritish. Тushuntirish xatlari moliyaviy hisobotlarning ajratilmas qismi hi-soblanadi. Ular tashqi auditorlar tomonidan tekshiriladi va hisobotlar to’liq bo’lishi uchun taqdim qilinishi kerak. Тushuntirish xatlari hisobotning asosiy matniga kiritilgan va kiritilmagan turli javhalarga keng tushuntirish beradi va foydalanuvchilar uchun juda katta ahamiyatga egadirlar. Ma’lumotlar hisobotda ko’rsatilgan raqamlarni foydalanuvchilar tomonidan tushunishga yordam beradigan bayonotni o’zida ifodalaydi. Odatda moliyaviy hisobotlarda joylashgan ilk tushuntirish xati hisob siyosatining umumiy yoritiilishi hisoblanadi. Moliyaviy hisobotlar tuzishda foydalaniladigan siyosatni bilish moliyaviy hisobotning aniq raqamlarini tushunish uchun kerakdir. Masalan, firma o’z ТMZlarini baholash uchun FIFO usulini ishlatmay AVESO ( yoki LIFO ) usulini ishlatganligini bilsak, ТMZ-larning qiymatini shuningdek sotilgan mahsulotlarning tannarxini to’g’ri talqin qilish uchun asosga ega bulamiz. Umuman, yoritish daromadni tan olish va xarajatlarni joriy va kelgusi davrlarda aktivlarga taqsimlashga tegishli tamoyillari nisbatan muhim xulosalar qilishni talab qiladi. Agar aniqroq aytadigan bo’ladigan bo’lsak, yoritish o’z ichida quyidagi masalalarga tegishli bo’lgan buxgalteriya hisobi usullari va tamoyillari o’z ichiga oladi: mavjud ushbu bo’lgan soha uchun ma’qul muhim bo’lgan o’zga usullarni tamoyil va tanlash; usullarni qo’llash. Тurli kompaniyalar o’z hisob siyosatining muhim qismlarida turli mod-dalarni aks ettiradilar. Moliyaviy hisobotda ko’rsatilgan summalarni tushun-tirish zarur bo’lgan va foydanuvchiga muhim bo’lgan barcha siyosat turlarini yori-tishi zarur. Ulardan tashqari keltiriladigan moliyaviy hisobotlarni yoritishlar quyidagi vazifalarni bajarishlari kerak: tafsilotlarni tushuntirish; operatsiyalarni hisobotlarda yangi izoxlash; aks ettirilmagan ma’lumotlarni moddalarga tushuntirish; keltirish; boshqa zaruriy izoxlar. Тafsilotlarni tushuntirish - moliyaviy hisobotning yuzaki qismiga kiri-tilgan bo’lsa chalkashmovchilik kelib chiqishi mumkin, bu esa hisobotning tushunar-liligini pasaytiradi. Shuning uchun ham olinadigan hisobvaraqlar, ТMZ, asosiy vositalar, qarz majburiyatlari, aktsionerlik kapitaliga nisbatan tafsilotlar ko’pincha tushuntirish xatlarida yoritiladi. Хo’jalik muomalalarni tushuntirish - yil davomidagi asosiy kirim va chiqimlar tabiati tushuntirish xatlarida yoritilishi shart. Aktsionerlik yoki boshqa turdagi kapital ishlatilganligi haqida muammolar ham ochib berilishi shart. Hisobotda aks ettirilmagan moddalarni tushuntirish - ba’zi shartnomalar yoki ish bitimlari muhim bo’lsa ham moliyaviy hisobotlarda aks ettirilmaydi, garchand ular korxona moliyaviy holatini va muammolar natijalarini tushunishda muhim hisoblansalar ham. Ular tushuntirish xatlarida aks ettiriladilar. Kela-jakda sotish yoki sotib olish bo’yicha qayd qilingan kontraktlar va majburiyatlar bunga misol bo’lishi mumkin. Moliyaviy yilning oxiri va moliyaviy hisobotni taqdim etish sanasi orasidagi davrda sodir bo’lgan hodisalar, keyingi hodisalar sifatida ochib berilishi kerak. Keyingi hodisalar buxgalteriya balansiga ta’sir etishlari va taxminlarni tuzatishi mumkin va agar u buxgalteriya balansi sanasidan keyingi holatini aks ettiradigan bo’lsa, foydalanuvchilarning xabari bo’lishi uchun u tushuntirish xatida ochib berilishi shart. Yangi ma’lumotlarni keltirish (taqdim etish) - ko’pincha ma’lumotlar moliyaviy hisobotning asosiy qismiga sig’may qoladi, ammo u xulosa chiqarish uchun muxim hisoblanadi. Masalan, qarz majburiyatlarni qo’shimcha ta’minlash sifatida qo’yilgan aktivlar, bog’liq tomonlar bilan muammolar, kelgusi besh yil ichida asosiyso’mmani to’lash taxminini o’z ichiga olgan qarz majburiyatlarining tafsilotlari, qarz majburiyatlari va shuningdek, investitsiyalar bo’yicha foiz stavkalarining tafsilotlari, investitsiyalarning haqiqiy bozordagi bahosi ochib berish, qayta moliyalashtirish bo’yicha tafsilotlar va ijara shartnomalari. Boshqa zaruriy izohlar (tushuntirish xatlari) - yuqorida aytib o’tilganlar to’liq ro’yxat hisoblanmaydi, tushuntirish xatlari bundan tashqari mufassallashtirilgan va murakkab bitimlarni, kafolatlarni, majburiyatlarni va foydala-nuvchiga moliyaviy hisobotni to’liq tushunishga yordam beradigan har qanday mod-dalarni tushuntirib berishlari shart. Xulosa: Har qanday tijorat inshootining moliyaviy xizmati boshlig'ining yana bir muhim vazifasi buxgalteriya hisobi va hisobot standartlariga muvofiq har xil moliyaviy operatsiyalar natijalari to'g'risida moliyaviy ahamiyatga va barcha moliyaviy operatsiyalar natijalari to'g'risida moliyaviy tusport va hisobotni moliyaviy boshqarish, shuningdek aniqlik bilan hisoblashdir moliyaviy ma'lumotlar. Bundan tashqari, moliya bo'limi boshlig'i hisobot hujjatlarini ro'yxatdan o'tkazishning to'g'riligini, ularning tashqi va ichki foydalanuvchilarni topshirishning o'z vaqtida bajarilishini nazorat qiladi. Va albatta, bu xodim Maksimal samarali moliyaviy xizmat ko'rsatuvchi mutaxassislarni samarali boshqarish. Foydalanilgan adabiyotlar 1.Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq / Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent : O‘zbekiston, 2016. — 56 b. 2.Tanqidiy tahlil, qatʼiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. 3.Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi maʼruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoyev. — Toshkent : O‘zbekiston, 2017. — 104 b. 4.Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taʼminlash — yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 5.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi maʼruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. — Toshkent: „O‘zbekiston“, 2017. — 48 b. 6.Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. — Toshkent: : „O‘zbekiston“, 2017. — 488 b.