O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti
“Bank-moliya xizmatlari” fakulteti
“Bank va jamg‘arma ishi” kafedrasi
“Himoyaga tavsiya etildi”
kafedra mudiri
Z.D. Niyozov
_____________________
KURS ISHI
Mavzu: Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar
bozoridagi operatsiyalari
Bajardi: BI-111 guruh talabasi
Pirnazarov J.X
Ilmiy rahbar: ass.Tog`ayev S.S
Samarqand 2013 yil.
Himoya sanasi «____»______________2013 yil.
Bahosi _______________________________________________________________________
1.____________________________________________________________________________
2.____________________________________________________________________________
3.____________________________________________________________________________
1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti
“Bank-moliya xizmatlari” fakulteti
“Bank va jamg‘arma ishi” kafedrasi
«Tasdiq lay man»
kafedra mudiri
Z.D. Niyozov
_________________
«____»___________
Kurs ishi bo‘yicha «Bank-moliya xizmatlari» fakultetining «Bank ishi» ta’lim yo‘nalishi
2-bosqich BI-111 guruh talabasi Pirnazarov Jonibekga
Topshiriq
1. Kurs ishining mavzusi: Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalari
2. Kurs ishi bo‘yicha birlamchi ma’lumotlar olish
manba’lari:____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
____________
3. Kurs ishi rejasi va bajarish muddatlari:
T/R
I
II
III
Kurs ishining rejalari
Bajarilish
muddatlari
Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalar
faoliyatining nazariy asoslari
Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalar
faoliyatining huquqiy asoslari
Qimmatli qog’ozlar bozoridagi operatsiyalarini amalga oshirish
tartibi (O’zsanoatqurilishbank misolida)
Topshiriq berilgan sana__________________________________________________________
Kurs ishini topshirish muddati____________________________________________________
Kurs ishini rahbari______________________________________________________________
Topshiriqni oldim_______________________________________________________________
Eslatma: 1. Topshiriq ikki nusxada tuziladi, bir nusxasi talabaga beriladi, ikkinchi nusxasi
kafed-rada saqlanadi
2. Ushbu topshiriq kurs ishiga ilova qilinadi
2
Mavzu: Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalari
Reja:
Asosiy qism
1. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalar
faoliyatining nazariy asoslari.
2. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalar
faoliyatining huquqiy asoslari.
3. Qimmatli qog’ozlar bozoridagi operatsiyalarini amalga oshirish tartibi
(O’zsanoatqurilishbank misolida)
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
3
1. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalar
faoliyatining nazariy asoslari
Qimmatli qog'oz - o'zi bilan bog'liq mulkiy huquqlarni aks ettiradigan hujjatdir,
u daromad manbayi bo'lib xizmat qiladi. U bozorda muomalada yuritilishi va oldisotdi vositasi bo'lishi mum- kin. Jahon amaliyotida qimmatli qog'ozlarning har xil
turlari ishlatiladi.
Qimmatli qog'ozlar bozori kredit munosabatlari bilan birga- likda, o'z
qiymatiga ega bo'lgan, sotish, sotib olish va to'lovlarni amalga oshirish mumkin
bo'lgan maxsus hujjatlar (qimmatli qog'ozlar)ga egalik qilish bilan ham bevosita
bog'liq. Qimmatli qog'ozlar o'zida mulkchilik huquqini mujassamlashtirgan
bozorda erkin aylanadigan, sotib olish, sotish va boshqa bitimlarning obyekti
bo'ladigan, doimiy va bir martalik daromad olish manbayi bo'lib xizmat qiladigan,
pul kapitalining bir ko'rinishidagi hujjatdir. Qimmatli qog'ozlar turli subyektlar
tomonidan chiqarilishi mumkin. Bu emitentlar 5 guruhga bo'linadi:
1. Hukumat.
2. Davlat
korxonalari.
3. Xususiy sektor.
4. Markaziy bank.
5. Chet
el subyektlari.
Hamma qimmatli qog'ozlarni davlat, xususiy yoki xalqaro qimmatli
qog'ozlarga ajratish mumkin. Xususiy sektor tomonidan chiqarilayotgan qimmatli
qog'ozlar qatorida turli ishlab chiqarish korxonalari, tijorat banklari, investitsion
banklar, investitsion fondlar va boshqalarning qimmatli qog'ozlari alohida o'rin
tutadi. Xalqaro qimmatli qog'ozlar ularning hisoblanadigan valuta va emitentlari
bo'yicha bo'linadi.
Qimmatli qog'ozlar muomalada bo'lish hududiga ko'ra regional (mahalliy),
milliy va xalqaro qimmatli qog'ozlarga bo'linadi.
4
O'zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishgandan so'ng 1993-yil 2-sentabrda
Oliy Kengash tomonidan „Qimmatli qog'ozlar va fond birjasi to'g'risida"gi Qonun
qabul qilindi. Ushbu qonun qimmatli qog'ozlar bozorini tashkil qilish bo'yicha
birinchi va asosiy hujjat bo'ldi. Keyinchallik bu qonunga besh marotaba
qo'shimcha va o'zgartirishlar kiritildi.
Bu qonunga asosan, O'zbekiston Respublikasi hududida quyidagi turdagi
qimmatli qog'ozlar chiqarilishi va muomalada bo'lishi mumkin:
1. Aksiyalar.
2.
Obligatsiyalar.
3. Xazina
majburiyatlari.
4. Depozit
sertifikatlari.
5. Veksellar.
6.
Qimmatli qog'ozlar hosilalari, ya'ni opsion va fyucherslar kiradi.
Shu bilan birgalikda, O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 96moddasiga binoan qimmatli qog'ozlar jumlasiga quyidagilar kiradi:
1. Chek.
2. Depozit
3.
va jamg'arma sertifikatlari.
Bankning pul taqdim qiluvchiga beriladigan jamg'arma daftarchasi.
4. Konosament.
5. Obligatsiyalar
6. Veksellar.
Qimmatli qog'ozlarning bu turlariga qisqacha ta'rif beramiz.
OBLIGATSIYA. „Obligo" - lotin tilida „qarz olish" mazmunini bildiradi.
Emitentga obligatsiya egasi tomonidan ma'lum pul mablag'i kiritilganligi va unda
ko'rsatilgan muddatda nominal qiymatini hamda qo'shimcha foiz to'lab berish
majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog'ozdir. Obligatsiya uning egasiga
emitentning ishini boshqarishda qatnashish huquqini bermaydi.
5
XAZINA MAJBURIYATLARI - uning egasi tomonidan ma'lum pul
mablag'ini budjetga kiritganligi va uning butun aylanish davrida aniq belgilangan
foizini to'lab berish majburitini tasdiqlovchi qimmatli qog'ozdir.
DEPOZIT SERTIFIKATLARI - jamg'armachining bankka qo'ygan pul
mablag'ini ifodalovchi va muomala muddati tugagani- dan keyin qo'ygan pul
mablag'ining hamda foyda sifatida ustama foizining huquq va imkoniyatini
beruvchi qimmatli qog'ozdir. Depozit sertifikati bank tomonidan beriladi.
VEKSEL - qarz majburiyati bo'lib, veksel beruvchining ushbu vekselni
ko'rsatilgan muddatda taqdim etgani, veksel oluvchiga uning nominal qiymatini
to'lab berish majburiyatini beruvchi qimmatli qog'oz va to'lov vositasidir.
QIMMATLI QOG'OZLAR HOSILALARI - bular shunday qimmatli
qog'ozlarki, ularning foydasi yoki zarari bir nechta bozor ko'rsatkichlari bilan,
ya'ni bozor indekslari bilan bog'liqdir. Qimmatli qog'ozlar hosilalari - „opsion"
yoki „fyucherslar" ko'rinishida bo'ladi.
KONOSAMENT - yuk tashuvchi tomonidan yuk egasiga, yukni dengiz orqali
olib o'tishga qabul qilinganligini tasdiqlovchi va yuk qabul qiluvchiga yukni yetib
borgan portida taqdim qilish majburiyatini yuklovchi hujjatdir.
Hozirgi davrga kelib qimmatli qog'ozlar qo'yilmalari tobora ko'payib bormoqda.
Yangi va yosh davlatlarda aksiyadorlashtirish va mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish, korxona va tashkilotlarning aksiyadorlik jamiyatlariga aylanishi va ular
tomonidan har xil qimmatli qog'ozlarni muomalaga chiqarishlari, shu bilan
birgalikda fond bozorlarining rivojlanishiga turtki bo'lmoqda. Agar 1985-yilga
kelib
butun
dunyoda
muammoga
aylanib
turgan
barcha
aksiya
va
obligatsiyalarning bozor narxi 9 trln AQSH dollarini tashkil qilgan bo'lsa, ayrim
manbalarga ko'ra, hozirgi kunda ushbu ko'rsatkich 50 trln AQSH dollariga yaqin
summani tashkil qilar ekan.
Banklar va bank faoliyati to'g'risida"gi Qonunga asosan tijorat banklari
qimmatli qog'ozlar bozorida turli xil faoliyat olib borishlari mumkin. Shu bilan bir
qatorda, banklarning qimmatli qog'ozlar bozoridagi faoliyati „Qimmatli qog'ozlar
bozorining faoliyat ko'rsatish mexanizmi to'g'risida"gi Qonuning 17-mod- dasiga
6
muvofiq, shuningdek, „O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki to'g'risida"gi va
„Banklar va bank faoliyati to'g'risida"gi Qonunlar bilan tartibga solinishi
belgilangan.
„Banklar va bank faoliyati to'g'risida"gi Qonunga binoan tijorat banklari
qimmatli qog'ozlar bozorida quyidagi:
-
qimmatli qog'ozlar (veksel, aksiya, obligatsiyalar, depozit sertifikatlar va
boshqalar)ni chiqarish;
-
qimmatli qog'ozlarni sotib olish, sotish, saqlash, ular bilan boshqa
operatsiyalarni amalga oshirish;
-
tovar yetkazib berish va xizmat ko'rsatishdan kelib chiqadigan talab huquqini
olish, bunday talablarni inkassatsiya qilish;
-
mijozlar ishonib topshirgan operatsiyalarni: mablag'larni jalb etish va
joylashtirish va qimmatli qog'ozlarni boshqarish va hokazo ishlarni bajarish;
-
fond bozori ishtirokchilariga bu borada bank faoliyati yuzasidan maslahatlar
berish kabi operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin.
Bu faoliyat turlarini amalga oshirish borasida tijorat banklari uchun cheklashlar
yo'qligi sababli ular fond bozorida haqiqiy qantashchi - investitsion institut sifatida
ish yuritadi. Banklarning qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalari ko'p maqsadlarni
ko'zlagan holda yuritiladi. Shu bois banklarning qimmatli qog'ozlar bozoridagi
faoliyatdan asosiy maqsadlari:
-
qimmatli qog'ozlar chiqarish asosida kredit va hisob-kitob faoliyati yuritish
uchun qo'shimcha pul resurslarini jalb qilish;
-
qimmatli
qog'ozlarga
sarflangan
va
o'z
investitsiyalaridan
bankka
to'lanadigan foiz va dividendlar evaziga qimmatli qog'ozlarning kurs qiymati
oshishi tufayli foyda olish;
-
mijozlarga qimmatli qog'ozlar operatsiyalariga doir xizmatlar ko'rsatishdan
foyda olish;
-
erkin raqobat asosida bankning xizmat sohasini kengaytirish hamda korxona
va tashkilotlarning kapitallarida qatnashish evaziga yangi mijozlarni jalb qilish;
7
bankning qimmatli qog'ozlari orqali resurslarni jalb qilish va ulardan
-
foydalanish;
bankning likvidli mablag'lariga qo'yilmalarning daromadliligini ta'minlagan
-
holda likvidlik zaruriy zaxirasini saqlab borish;
mijozlarning qimmatli qog'ozlarni me'yorida olib sotishi hamda moliyaviy
-
risklarni qimmatli qog'ozlar hosilalari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar
orqali sug'urta qilish kabilarni keltirish mumkin.
Tijorat banklarining qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalari O'zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining 19-dekabr 1998-yilda qabul qilingan „Tijorat
banklari tomonidan qimmatli qog'ozlar bilan o'tkaziladigan operatsiyalariga
qo'yiladigan talablar to'g'risida"gi Nizomi asosida olib boriladi.
Bu Nizomga asosan tijorat banklari qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar olib
borish uchun Markaziy bankdan umumiy litsenziya olishlari lozim. Makur
litsenziyani olish uchun tijorat banklari Markaziy bankka quyidagi hujjatlarni
topshirishlari zarur:
1. Ariza.
2. Bankning
3.
investitsiya siyosati to'g'risidagi Nizom.
Bankning emissiya siyosati to'g'risidagi Nizomi (ikki nusxada).
Arizada bank rejalashtirayotgan faoliyat turi, bankning investitsiya siyosati va
undan ko'zlanayotgan maqsad va tadbirlarni aniq bayon qilish uchun:
-
bank kapitaliga nisbatan investitsiya faoliyatidan olinadigan foydaning
salmog'i;
-
bu faoliyat turi bo'yicha bankning ichki nazorati va uning olib borilishi tartibi;
-
qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar olib boruvchi xodimlarning faoliyat
doirasi va ularga qo'yilgan cheklovlar;
-
qimmatli qog'ozlar bo'yicha bank ichki hisobi va hisobotlarini yuritish
bo'yicha monitoring o'tkazish tartibi ko'satilishi lozim.
Tijorat banki Markaziy bankka taqdim qiladigan investitsiya siyosati va
bankning emissiya siyosati to'g'risidagi nizomlari odatda bank Kengashi
8
tomonidan tasdiqlangan bo'ladi. Tijorat bankining investitsiya siyosatida
investitsiya
strategiyasi
va
maqsadi,
bank
mablag'lariga
sotib
olish
rejalashtirilayotgan qimmatli qog'ozlar turlari, investitsiyalarni amalga oshirish,
muddatlari;
-
emitentning moliyaviy ahvoli, qimmatli qog'oz qo'yilmalarining risk darajasi,
diversifikatsiyalanganligi,
qimmatli
qog'ozlarning
sifati
va
barqarorligini
kafolatlovchi rejalar majmuasi ko'satiladi.
Bank qimmatli qog'ozlari uzoq muddatli manfaatlarni ko'zlaydigan investorlar
uchun ham, vaqtincha bo'sh turgan mablag'larini jamlovchilar uchun ham ancha
manfaatli qo'yilma obyektidir. Uzoq muddatga mo'ljallangan maqsadlarni amalga
oshirish ko'zlanganda yirik va o'rtacha tijorat banklarining aksiyalariga mablag'
investitsiyalash eng yuqori samara berishi mumkin.
Hozirgi vaqtda mavjud qoidalarga binoan, banklarning depozit sertifikatlari va
veksellari, Markaziy bank tomonidan aksiyalar, obligatsiyalar, qimmatli qog'ozlar
hosilalari Davlat mulki qo'mitasi tomonidan muvofiqlashtiriladi. Undan tashqari
Respublikada qimmatli qog'ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat
qilish markazi, Korporotiv qimmatli qog'ozlar markazi tashkil qilingan.
Qimmatli qog'ozlar bozorida moliyaviy broker sifatida banklar komission
shartnoma yoki topshiriq shartnomasi asosida mijozning hisobidan amalga
oshiriladigan qimmatli qog'ozlar oldi-sotdisida vositachilik vazifasini bajaradi.
Brokerlik operatsiyalari - banklar o'z mijozlarining topshiriqlariga binoan
komission operatsiyalarni amalga oshirishi, ya'ni o'z nomidan mijozning hisobidan
qimmatli qog'ozlar oldi- sotdisiga oid bitimlarni tuzishi mumkin. Bunda, bank
mijozning hamma ko'rsatmalarini bajarishi lozim hamda komission haq olishga,
mijozning
topshirig'ini
bajarishda
qilingan
qo'shimcha
sarf-xarajatlar
kompensatsiyasini olishga haqlidir. Komission bitim quyidagi 2 shartnomaga
asoslanadi:
-
bank (komission) bilan mijoz (komitent) o'rtasidagi shartnoma;
-
komissioner bilan uchinchi shaxs o'rtasidagi shartnoma.
9
Odatda, qimmatli qog'ozlar sotib olishga doir komission shartnoma tuzishdan
oldin xaridor-komitentlar vositachi bankning tasarrufiga berish uchun o'z hisobkitob varag'iga zaruriy qimmatli qog'ozlar sotib olishga yetarli pul summasini
o'tkazadi. Qimmatli qog'ozlar sotishga oid komission shartnoma tuzishda sotuvchikomitent o'zi sotmoqchi bo'lgan qimmatli qog'ozni vositachi bankka oldindan
deponentlab qo'yadi.
Bank kreditidan foydalanib qimmatli qog'ozlar sotib olingan taqdirda (agar
kredit boshqa bankdan olingan bo'lsa), mijoz uning uchun qimmatli qog'ozlar sotib
olish operatsiyasini bajaradigan vositachi bankni bundan xabardor qilishi lozim.
Bank
ishtirokidagi qimmatli qog'ozlar
komissiyasi deganda
qimmatli
qog'ozlarni mijozdan o'z mablag'lari hisobiga sotib olish yoki o'z portfelidan
qimmatli qog'ozlarni sotish nazarda tutiladi. Bu bitimlarni amalga oshirishda bank
o'z nomidan va o'z hisobidan harakat qiladi. Bank tartibga solinadigan fond
bozorida rasmiy savdoga yoki fond birjalarining tartibga solinadigan bozorida
ruxsat etilgan qimmatli qog'ozlar bilangina komission operatsiyalarni amalga
oshiradi. Bunday operatsiya bajarilganda bank operatsiyasi to'g'risida mijozga
taqdim etadigan hisobotida bank yoki olgan narx rasmiy birja kursiga to'g'ri
kelishini tasdiqlaydigan ma'lumotlarni keltirish lozim.
Tranzit komission bitimlar deganda birjada qatnashish huquqiga ega bo'lgan,
bunday operatsiyalarda qatnashishiga ruxsat berilmagan banklar va boshqa kredit
institutlarining topshirig'iga binoan amalga oshiriladigan operatsiyalar tushuniladi.
Bunda, bank boshqa komissionerlarning buyrug'iga binoan komissioner rolini
bajaradi. Dastlabki komissioner tranzit komissionerning to'g'ri tanloviga javobgar
bo'ladi.
Banklarning topshiriq shartnomasi asosida brokerlik operatsiyalarida mijoz
bankka uning nomidan qimmatli qog'ozlar sotib olish yoki sotish topshirig'ini
beradi. Bu faoliyat topshiriq shartnomasi bo'yicha bir tomon bank nomidan va
hisobidan muayyan yuridik harakatlarni amalga oshirish majburiyatini o'z
zimmasiga oladi. Mijoz bankka haq to'lashi bilan bank tuzilgan shartnomaga
10
binoan o'ziga berilgan topshiriqni bajarishi lozim. Bunda, bank berilgan
topshiriqni faqat mijozning ko'rsatmalariga binoan baja- rishi kerak.
Mijozdan olingan topshiriqnomada qimmatli qog'ozlarning birjada qabul
qilingan nomi (qat'iy, foizli qimmatli qog'ozlarning chiqarilgan yili, seriyasi va
foiz stavkasi), miqdori (aksiyalar yuzasidan - donalarda, qat'iy foizli qimmatli
qog'ozlar yuzasidan - nominal qiymati bo'yicha so'mda), kurs cheklashlari (limit),
topshiriqnomaning amal qilish muddati, topshiriq beruvchi mijozning nomi va
to'liq manzili, mijoz hisob-kitob varag'i va depozit varag'ining raqami, qimmatli
qog'ozlarni yetkazib berish va saqlash tartibi, toprishiqnomada tuzilgan sana,
korxona va tashkilot mas'ul shax- sining imzosi bo'lishi shart.
Mijozlardan og'zaki ravishda yoki telefon orqali olingan top- shiriqlar yozma
ravishda rasmiylashtiriladi va mas'ul shaxsning imzosi bilan tasdiqlanadi. Qanday
operatsiya to'g'risida gap bora- yotgani talabnomaning matnida aniq ko'rsatilishi
kerak.
Tijorat banklari investitsiya kompaniyalari sifatida faoliyat yuritganida emitent
bilan kelishuv asosida qimmatli qog'ozlar chiqarishining tashkilotchisi sifatida
harakat qilishi mumkin. Bank emitentning qimmatli qog'ozlarini chiqarishni
tashkil etib, aslida qimmatli qog'ozlar emissiyasini amalga oshiradi, ya'ni vositachi
sifatida harakat qiladi. Emitentlar va investorlar o'rtasida harakat qilganda bank
imkon qadar olishni ko'zlab harakat qiladi. Emissiyani tayyorlash jarayonida
tijorat banklari emissiyasining turi, hajmi va shart-sharoitlari to'g'risida emitent
bilan muzokaralar yuritib, bitim tuzadi.
Konsalting (maslahat) operatsiyalari. Tijorat banklari o'zining mijozlariga va
boshqa fond bozorining ishtirokchilariga, aho- liga qimmatli qog'ozlar chiqarish,
ularning muomalada bo'lishi, fond portfelini shakllantirish va boshqalar yuzasidan
shartnoma asosida faoliyat ko'rsatadi. Maslahat xizmat turlariga:
-
qimmatli qog'ozlar bozorini tadqiq qilish va istiqbolini belgilash;
-
huquqiy maslahatlar berish;
-
kasbiy o'qitish va o'rganish;
-
qimmatli qog'ozlarni baholash;
11
-
axborot xizmatlari ko'rsatish kabilarni kiritish mumkin.
Trast operatsiyalari. Trast - ingliz tilida „ishonch" degan
ma'noni bildiradi. Bank jismoniy va yuridik shaxslardan pul mablag'larini ma'lum
bir muddatga jalb qilib, shu muddat ichida olingan mablag'ni yuqori foyda olib
keladigan operatsiyalarga joylashtiradi. Trast operatsiyalari bank ishida va
banklarning sanoat va iqtisodiyotning boshqa sohalari bilan aloqalarida katta rol
o'ynaydi.
2009 yilning 31 dekabri holatiga quyidagi aksionerlar 1% dan oshiq aksiyaga
ega edilar:
№ Aksioner nomi
2009
yildaga 2008 yildagi
ulush
ulush
1
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 53,3
50,1
2
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
26,7
32,2
3
O‘zbekneftegaz
3,3
0,8
4
O‘zbekiston Respublikasi Milliy banki
2,3
2,8
5
«Asakabank» DATB
1,7
1,6
6
O‘zsanoatqurilishbank
1,5
1,9
7
«Agrobank» OATB
1,3
1,6
8
«O‘zbekinvestr» NKEIS
1,3
1,2
9
Alohida olinganda 1% dan kam ulushga 6,5
6,6
egalar
Jami
100
12
100
Sotish uchun amalda mavjud bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarga operatsiyalarlar.
Ming so‘mda
2009 yil 31 dekabri
Korporativ aksiyalar – kotirovkaga 575.298
2008 yil 31 dekabri
643.842
ega emas
Sotish uchun amalda mavjud bo‘lgan 575.298
qimmatli
643.842
qog‘ozlarga
operatsiyalarlar jami
Investisiya - bu xususiy,
davlat korxonalari va tashkilotlari qimmatbaxo
qog’ozdariga uzoq muddatga quyilgan mablag’lardir. Tijorat banklari krediti
investisiyasidan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:
Birinchidan, bank kredit berganda, bank mablag’larini nisbatan qisqa vaqt
ichida foydalanishga beradi va kredit summasi hamda u bo’yicha foiz stavkasini
o’z vaqtida
qaytarishni talab qiladi. Investitsiyada esa quyilgan mablag’lar
(quyilmalar) xali o’z egasiga qaytib kelishidan oldin uzoq davr mabaynida bankka
mablag’ ( daromad)olib kelishini bildiradi.
Ikkinchidan, bank kreditida kredit munosabatlarini yuzaga keltirish bo’yicha
tashabbus qarz oluvchi tomonidan o’rtaga tashlanadigan bo’lsa, investisiyada esa
qimmat baho qog’ozlar bozorida aktivlarni sotib olishga intiluvchi tijorat banki
tashabbus ko’rsatadi.
Uchinchidan, bankning kredit shartnomasida bank kam mikdordagi
kreditorlar o’rasida asosiydir. Investitsion shartnomalarda esa tijorat banki ko’plab
kreditorlardan biridir.
Turtinchidan, bank kreditida bank va qarz oluvchi bevosita kredit shartnoma
orqali bog’langan bo’lib, ularning faoliyatiga hech kim aralashmaydi. Investisiyada
esa turli xil qimmat baho qog’ozlar orqali korxona tashkilotlarning faoliyati bilan
bankning faoliyati bog’lanib ketadi.
13
Tijorat banklari tomonidan investitsion faoliyat olib borishdan asosiy maqsad
ularning
daromadliligi
va
likvidliligini
(bankning
faoliyati
bo’yicha
majburiyatlarini o’z vaqtida bajara olish qobiliyati) ta’minlashdan iborat.
Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida tijorat banklarining investitsion siyosati
bank faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi va banklarning
likvidliligini ta’minlashda asosiy rol o’ynaydi. Banklarning investitsion faoliyati
turli xil qimmat baxo qog’ozlar: oddiy va imtiyozli aksiyalar, obligasiyalar, davlat
qarzdorlik
majburiyatlari,
depozit
sertifikatlari,
veksel
va
boshqalarga
mablag’larini quyish orqali amalga oshiriladi.
Alohida
olingan
davlatlarda
banklar
tizimining
rivojlanishi
va
banklar
o’tkazadigan operatsiyalarning turlari va kulamiga qarab ularning investitsion
faoliyati turli yo’nalishlarga qaratilgan bulishi va shu operasiyalar turlari bo’yicha
olinadigan daromad salmog’i ham turli xil bo’lishi mumkin. Masalan, Amerika
banklari amaliyotida davlatning qisqa muddatli qarz majburiyatlarini ifodalovchi
qimmatli qog’ozlariga investitsiya qilish odatda kam daromad keltiradi, ammo ular
yuqori likvidlilikka ega va ular bo’yicha tulayamaslik riski nolga tent bo’lib, bozor
stavkasining o’zgarish riski ham kichik bo’lgan qimmabaxo qog’ozlar hisoblanadi.
Uzoq muddatli qimmatbaxo qog’ozlar yuqori daromad keltiradi, shuning
uchun banklar ularni muddati tugaguncha saqlashadi. Banklar o’z mablag’larini
munigipalitetlarning qimmatbaxo
qog’ozlariga
xam kuyishadi, chunki ular
bo’yicha to’lanadigan foiz soliqqa tortilmaydi.
Uz
likvidliligini ta’minlash maqsadida banklar uncha katta bo’lmagan
summani
boshka qimmatbaho qog’ozlar: bank akseptlari, qimmatbaho qog’ozlar
bozoridagi tijorat qog’ozlari, brokerlik ssudalar va tovar-kredit korporasiyalari
sertifikatlariga
quyishadi.
Rivojlangan
mamlakatlarda
tijorat
banklarining
investitsion faoliyati daromad keltirishi nuqtai nazaridan bank daromadi tarkibida
kredit foizidan keyingi ikkinchi manbadir.
Tijorat banklari, investision faoliyatining
daromadlilik darajasi bir kator iqtisodiy
va tashkiliy omillar ta’sir kursatadi. Bu omillar orasida asosiylari sifatida
quyidagilarni keltirish mumkin.
14
- shakllarining mavjudligi, shu jumladan bank faoliyatida xususiy va aksioner
mulk shakllarining ustivorligi;
- kredit-moliya tizimining siliklangan va aniq faoliyat yurituvchi strukturasining
mavjudligi;
- qimmatbaxo qog’ozlar bozorining zamonaviy
va rivojlangan muassasalarining
mavjudligi;
- qimmatbaxo qog’ozlarni muomalaga chikarish va qimmatbaho qog’ozlar bozori
qatnashchilari faoliyatini nazorat etuvchi qonuniy aktlar va tartiblarining
mavjudligi;
- tijorat banklarining xalqaro investitsion faoliyatini yuritish amaliyotida bo’lgan
yuqori sifati qimmatbaho kog’ozlar muomalasining amal kilishi;
- investitsion faoliyat soxasi va qimmatbaho qog’ozlar bozori uchun mo’ljallangan
yuqori malakali mutaxassislar va tadbirkorlarning mavjudligi , ularni tayyorlash va
boshkalar.
Aloxida
olingan
qimmatbaho
qog’ozlar
turlari
va
guruhlarining
daromadliligi banklarning investisiya portfelining bozor bahosiga bog’liq bo’ladi.
Oxirgi
o’z navbatida quyidagi faktorlar ta’sirida uzgarib turadi. Bular
obligasiyalarning foiz stavkalari, xisobga olingan
foizlar, veksellar bo’yicha
foizlar, aksiya bo’yicha devidentlar va qimmatbaho qog’ozlarga bo’lgan talab va
takliflardir. Odatda qimmatbaho qog’ozlarning bozor narxi va undan tijorat
banklari oladigan daromad teskari mutanosib izmida. Qimmatbaho qog’ozlar
baxosi past bo’lganda ulardan keladigan daromad yuqori va aksincha bo’lishi
mumkin. Shuning uchun qimmatbaho qog’ozlar foizi kichik bo’lganda, ularni sotib
oluvchi investor foiz stavkalari oshganda qimmatbaho qog’ozlarni real bozor
qiymatining pasayishi muomalasi bilan duch kelishlari mumkin.
Shunday kilib, foiz stavkalarining oshuvi salbiy va ijobiy tomonlarga ega
bo’ladi. Qimmatbaho qog’ozlarning foiz stavkalari oshganda mablag’larni
investitsiya qilish bankka fonda keltirishi mumkin, ammo yuqori foiz stavkalari o’z
navbatida bankning investitsiya portfelining qadrsizlanishini bildiradi. Bunday
15
holat qimmatbaho qog’ozlar bozorida yuz berganda, amaliyotda bankning
investisiyey mablag’lari bog’langan yoki “yopilgan” deyiladi.
Qimmatli qog‘ozlar bozori holatiga baho berish va uning ri-vojlanish darajasini
aniqlashda qimmatli kog‘ozlar oldi-sotdi-siga oid bitimlar hajmini tahlil qilish
muhim jihatlardan hisoblanadi. Respublikamiz qimmatli qog‘ozlar bozorining
oxirgi 10 yillik tahlilidan ko‘rinadi-ki, birja savdosi bitimlari hajmi sezilarli
darajada ort-gan. Jumladan, 2012 yil mo-baynida «Toshkent» respublika fond
birjasida tuzilgan bir-ja bitimlari 170,6 mlrd. so‘m-ni tashkil etib, 2002 yildagi 6
05/2013(192) hajmiga nisbatan 10 barobar oshgan. 1
Tijorat banklarining kapi-tallashuv darajasini yanada oshi-rish, ushbu sohaga
xususiy kapi-talni keng jalb qilish borasida amalga oshirilayotgan ishlar bank-lar
kapitali yetarlilik daraja-si mikdorining muntazam oshib borishini ta’minlamoqda.
Xusu-san, yakunlangan 2012 yilda kapi-talning yetarlilik darajasi 24,3 foizga teng
bo‘lib, xalqaro bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi talabi (8 foiz)ga nisbatan 3
ba-robardan yuqori miqdorni tash-kil etadi.
Ma’lumki, Prezidentimiz-ning «Fond bozorini yanada ri-vojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida» 2012 yil 19 martda-gi PQ-1727-sonli qarori Koreya fond
birjasi taklifi asosida respublikamiz fond bozorini modernizatsiya qilish, unga zamonaviy
texnologiyalar
va
in-vestorlarning
keng
qatlamini
jalb
qilish
imkoniyatlarini yaratdi. Mazkur Qarorga muvofiq Koreya fond birjasi bilan bir
qatorda fond bozorining faol ishtirokchilari hisoblangan -«O‘zsanoatqurilishbank»,
Xalk banki, Tashqi iqtisodiy fao-liyat milliy banki va «Asaka» banklarga
«Toshkent» respubli-ka fond birjasi aksiyadorlari sifatida qatnashish huquqlari
berildi. «Toshkent» respublika fond birjasi savdo aylanmasi tahlili bank qimmatli
qog‘ozlari eng hari-dorgir ekanligini ko‘rsatmokda. Jumladan, 2012 yil davomida
fond birjasi umumiy savdo ay-lanmasida 51,6 foizi, birlamchi joylashtirishga oid
savdolar-ning 78,5 foizi bank qimmatli qog‘ozlari hissasiga to‘g‘ri keladi. Ayniqsa,
birja savdolarida eng ko‘p hajmda sotilgan qimmatli qog‘ozlarning 10 ta emitent2
qatoridan quyidagi banklar o‘rin olgan.
1
Bozor, pul va kredit jurnali 2013-yil 5-son. 6-bet.
16
Birja savdolarida aholi to-monidan eng ko‘p harid qilingan qimmatli qog‘ozlar
bank qimmatli qog‘ozlari hisoblanib, ular 47,5 foizni tashkil qiladi. Yuridik shaxs sarmoyadorlarda bu qiymat 51,9 foizga teng. Ay-tish joizki, sarmoyadorlar tomonidan «Uzsanoatqurilishbank», «Qishloqqurilishbank», «Ipak Yo‘li bank»,
«Ipoteka-bank»,
«Hamkorbank»
va
«Turon»
qiymatidan yuqori bahoda harid qilinmoqda.
17
banklar
aksiyalari
nominal
2. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalar
faoliyatining huquqiy asoslari
Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qimmatli qog’ozlari
qonunning maqsadi qimmatli qog’ozlar bozori sohasidagi munosabatlarni tartibga
solishdan
iborat.
Ushbu Qonun quyidagi qimmatli qog’ozlarga nisbatan amal qiladi: aksiyalar,
obligatsiyalar, g’azna majburiyatlari, depozit sertifikatlari, qimmatli qog’ozlar
hosilalari va veksellar.
Ushbu qonun qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan 1-moddasida
ko’rsatilgan.
Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va
boshqa
qonun
hujjatlaridan
iboratdir.
Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O’zbekiston
Respublikasining qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risidagi qonun hujjatlarida
nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma
qoidalari qo’llaniladi.
Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risidagi qonun hujjatlari aks ettirilgan.
Ushbu
qonunning
Ushbu
Qonunda
quyidagi
3-moddasida
ko’rsatilgan.
asosiy
qo’llaniladi:
tushunchalar
aksiya — o’z egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar
tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u
tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga bo’lgan huquqini
tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan egasining nomi yozilgan
emissiyaviy
qimmatli
qog’oz;
axborotni oshkor qilish — qimmatli qog’ozlar bozorida manfaatdor shaxslarning
axborotni olish maqsadidan qat’i nazar, axborotdan uning topilishi va olinishini
kafolatlaydigan
shakllarda
foydalanishini
ta’minlash;
veksel — veksel beruvchining yoki vekselda ko’rsatilgan boshqa to’lovchining
vekselda nazarda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga muayyan summani
18
to’lashga doir shartsiz majburiyatini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog’oz;
davlat
qimmatli
qog’ozlari
—
O’zbekiston
Respublikasining
g’azna
majburiyatlari va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi vakolat bergan
organ tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar, shuningdek O’zbekiston Respublikasi
Markaziy
bankining
obligatsiyalari;
depo hisobvarag’i — deponentning qimmatli qog’ozlarini saqlash va qimmatli
qog’ozlarga bo’lgan huquqlarni hisobga olish uchun mo’ljallangan depozitariyning
hisobga
olish
registrlaridagi
yozuvlar
yig’indisi;
depo hisobvarag’idan ko’chirma — deponentning qimmatli qog’ozlarga bo’lgan
huquqlarini
tasdiqlaydigan,
depozitariy
tomonidan
beriladigan
hujjat;
depozitar operatsiyalar — hisobga olish registrlarida depozitariylar tomonidan
depozitar
operatsiyalar
standartlariga
muvofiq
bajariladigan operatsiyalar;
depozit sertifikati — bankka qo’yilgan omonat summasini va omonatchining
(sertifikat saqlovchining) omonat summasini hamda sertifikatda shartlashilgan
foizlarni sertifikatni bergan bankdan yoki shu bankning istalgan filialidan
belgilangan muddat tugaganidan keyin olish huquqini tasdiqlovchi noemissiyaviy
qimmatli
qog’oz;
depozitariyning hisobga olish registrlari — depozitariyda qimmatli qog’ozlarni
saqlash va qimmatli qog’ozlarga bo’lgan huquqlarni hisobga olish bo’yicha
depozitar
operatsiyalar
deponent
—
standartlari
depozitariyda
depo
bilan
belgilangan
hisobvarag’iga
ega
yozuvlar
tizimi;
bo’lgan
shaxs;
investitsiya aktivlari — qimmatli qog’ozlar, pul mablag’lari va qonun hujjatlariga
muvofiq
investitsiya
aktivlari
deb
e’tirof
etiladigan
boshqa
mol-mulk;
investor — qimmatli qog’ozlarni o’z nomidan va o’z hisobidan oluvchi yuridik
yoki
jismoniy
shaxs;
korporativ obligatsiyalar — ochiq aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa tashkiliyhuquqiy shakllarda tashkil etilgan tijorat banklari tomonidan chiqariladigan
obligatsiyalar;2
noemissiyaviy qimmatli qog’ozlar — ushbu Qonunga muvofiq emissiyaviy
2
(3-moddaning o’n to’rtinchi xatboshisi O’zbekiston Respublikasining 2009 yil 15 dekabrdagi O’RQ-232-sonli Qonuni tahririda — O’R QHT,
2009 y., 50-51-son, 531-modda)
19
qimmatli
qog’ozlar
tushunchasiga
oid
bo’lmagan
qimmatli
qog’ozlar;
obligatsiya — obligatsiyani saqlovchining obligatsiyaning nominal qiymatini yoki
boshqa mulkiy ekvivalentini obligatsiyani chiqargan shaxsdan obligatsiyada
nazarda tutilgan muddatda olishga, obligatsiyaning nominal qiymatidan qayd
etilgan foizni olishga bo’lgan huquqini yoxud boshqa mulkiy huquqlarini
tasdiqlovchi
emissiyaviy
qimmatli
qog’oz;
fond birjasi — ochiq va oshkora birja savdolarini oldindan belgilangan vaqtda va
belgilangan joyda o’rnatilgan qoidalar asosida tashkil etish hamda o’tkazish orqali
faqat qimmatli qog’ozlar savdosi uchun sharoitlar yaratuvchi yuridik shaxs; 3
egasining nomi yozilgan qimmatli qog’ozlar — mulkiy huquqlarning realizatsiya
qilinishi o’z egasining ro’yxatdan o’tkazilishini talab etadigan qimmatli qog’ozlar;
emissiyaviy qimmatli qog’ozlar — bitta chiqarilishi doirasida bir xil belgilar va
rekvizitlarga ega bo’lgan, mazkur chiqarilish uchun yagona shartlar asosida
joylashtiriladigan
hamda
muomalada
bo’ladigan
qimmatli
qog’ozlar;
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarilishlarining yagona davlat reestri —
ro’yxatdan o’tkazilgan emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarilishlarining ro’yxati;
emitent — emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqaruvchi va ular yuzasidan
qimmatli qog’ozlarning egalari oldida majburiyatlari bo’lgan yuridik shaxs;
emitentning optsioni — emitentning muayyan miqdordagi qimmatli qog’ozlarini
optsionda ko’rsatilgan muddatda qat’iy belgilangan narxda sotib olish huquqini
tasdiqlovchi
emissiyaviy
qimmatli
qog’oz;
O’zbekiston Respublikasining g’azna majburiyatlari — emissiyaviy qimmatli
qog’ozlar egalari O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjetiga pul mablag’lari
kiritganliklarini tasdiqlovchi va bu qimmatli qog’ozlarga egalik qilishning butun
muddati mobaynida qat’iy belgilangan daromad olish huquqini beruvchi
emissiyaviy
qimmatli
qog’ozlar;
qimmatli qog’ozlar — hujjatlar bo’lib, ular bu hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs
bilan ularning egasi o’rtasidagi mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini
tasdiqlaydi, dividendlar yoki foizlar tarzida daromad to’lashni hamda ushbu
3
(3-moddaning o’n ettinchi xatboshi O’zbekiston Respublikasining 2009 yil 22 sentyabrdagi O’RQ-223-sonli Qonuniga asosan chiqarilgan —
O’R QHT, 2009 y., 39-son, 423-modda)
20
hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga o’tkazish imkoniyatini
nazarda tutadi. Qimmatli qog’ozlarning qiymati O’zbekiston Respublikasi milliy
valyutasida
ifodalanadi;
qimmatli qog’ozlar bozori — yuridik va jismoniy shaxslarning qimmatli
qog’ozlarni chiqarish, joylashtirish va ularning muomalasi bilan bog’liq
munosabatlari
qimmatli
tizimi;
qog’ozlar
bozori
ishtirokchilari
—
qimmatli
qog’ozlar
emitentlari,qimmatli qog’ozlarning egalari, investorlar, qimmatli qog’ozlar
bozorining professional ishtirokchilari, shuningdek qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda
birjalar;
qimmatli qog’ozlar bozorining professional ishtirokchisi — qimmatli qog’ozlar
bozorida
professional
faoliyatni
amalga
oshiruvchi
yuridik
shaxs;
qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchisining mijozi (mijoz) —
deponent
yoki
qimmatli
xizmatlaridan
qog’ozlar
bozori
professional
foydalanuvchi
ishtirokchisining
boshqa
shaxs;
qimmatli qog’ozlar bozorida professional faoliyat — qimmatli qog’ozlarni
chiqarish, joylashtirish va ularning muomalasi bilan bog’liq xizmatlar ko’rsatish
bo’yicha
litsenziyalanadigan
faoliyat
turi;
qimmatli qog’ozlarga doir bitimlar — qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi, ularni
hadya qilish, meros qilib olish, ularni ustav fondiga kiritish va qimmatli
qog’ozlarning egasi almashuviga olib keladigan boshqa aktlar, shuningdek
qimmatli
qog’ozlar
garovi;
qimmatli qog’ozlarga doir fyuchers — o’zida nazarda tutilgan muddatda
muayyan miqdordagi qimmatli qog’ozlarni qat’iy belgilangan narxda sotib olish
yoki
sotish
majburiyatini
tasdiqlovchi
emissiyaviy
qimmatli
qog’oz;
qimmatli qog’ozlarni joylashtirish — qimmatli qog’ozlarni bitimlar tuzish orqali
ularning
Qimmatli
dastlabki
qog’ozlar
markaziy
egalariga
depozitariysi
—
depozitariylarda
berish;
depo
hisobvaraqlari bo’yicha emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni saqlash, bunday
qimmatli qog’ozlarga bo’lgan huquqlarni hisobga olish va emissiyaviy qimmatli
21
qog’ozlar
harakati
yagona
tizimini
ta’minlovchi
davlat
depozitariysi;
qimmatli qog’ozlarning muomalasi — qimmatli qog’ozlarni sotib olish va sotish,
shuningdek qonun hujjatlarida nazarda tutilgan, qimmatli qog’ozlarning egasi
almashuviga
olib
keladigan
boshqa
harakatlar;
qimmatli qog’ozlarni nominal saqlovchi — qimmatli qog’ozlar egalarining
reestrida ro’yxatdan o’tkazilgan, qimmatli qog’ozlarning egasi bo’lmagan holda
boshqa shaxsning (qimmatli qog’ozlar egasining yoki u vakil qilgan shaxsning)
topshirig’iga binoan qimmatli qog’ozlarni saqlash, hisobga olish va ularga bo’lgan
huquqlarni
tasdiqlashni
amalga
oshiruvchi
depozitariy;
qimmatli qog’ozlarni chiqarish — yuridik shaxsning fuqarolik huquqlarining
ob’ekti sifatida qimmatli qog’ozlar paydo bo’lishiga qaratilgan harakatlari;
qimmatli qog’ozlar egasi — qimmatli qog’ozlar o’ziga mulk huquqi yoki boshqa
ashyoviy huquq asosida tegishli bo’lgan yuridik yoki jismoniy shaxs;
qimmatli qog’ozlar egalari reestri — ro’yxatdan o’tkazilgan qimmatli qog’ozlar
egalarining belgilangan sanadagi holatga ko’ra shakllantirilgan, ularga qarashli
egasining nomi yozilgan qimmatli qog’ozlarning nomi, miqdori, nominal qiymati
va toifasi, shuningdek reestrda ro’yxatdan o’tkazilgan shaxslarga axborotni
yuborish
imkoniyatini
beradigan
ma’lumotlar
ko’rsatilgan
ro’yxati;
qimmatli qog’ozlar emissiyasi — emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni chiqarish va
joylashtirish;
qimmatli qog’ozlar emissiya risolasi — emitent va u chiqaradigan qimmatli
qog’ozlar to’g’risidagi ma’lumotlarni, shuningdek investorning qimmatli qog’ozlar
olish to’g’risidagi qaroriga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan boshqa axborotni aks
ettiruvchi
hujjat;
qimmatli qog’ozlarning hosilalari — o’z egalarining boshqa qimmatli
qog’ozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini tasdiqlovchi va yuridik
shaxslar tomonidan emitentning optsionlari, qimmatli qog’ozlarga doir fyucherslar
va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan qimmatli qog’ozlar.
Qimmatli qog’ozlar chiqarilish shakliga ko’ra blankalar tarzida hujjatli va
depozitariyning hisobga olish registrlaridagi yozuvlar tarzida hujjatsiz bo’lishi
22
mumkin.
Qimmatli qog’ozlarning chiqarilish shakli qonun hujjatlariga muvofiq
qimmatli
qog’ozlar
chiqarish
to’g’risidagi
qarorda
belgilanadi.
Aksiyalar hujjatsiz shaklda chiqariladi. Obligatsiyalar yuridik va (yoki) jismoniy
shaxslar uchun chiqariladi. 4
Ushbu
qonunning
4-moddasida
ko’rsatilgan.
- emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi qarorda quyidagilar
ko’rsatilishi
-
kerak:
emitentning
to’liq
nomi,
joylashgan
eri
(pochta
manzili);
- emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi qaror tasdiqlangan sana;
- emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi qarorni tasdiqlagan
emitent
boshqaruv
organining
nomi;
- emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning nomi va ularning chiqarilish shakli; 5
-
emissiyaviy
-
emissiyaviy
-
chiqarilishdagi
-
ilgari
qimmatli
qimmatli
qog’ozlarni
emissiyaviy
joylashtirilgan
emissiyaviy
qog’ozlar
huquqlari;
joylashtirish
shartlari;
qimmatli
emissiyaviy
qimmatli
egasining
qimmatli
qog’ozlarning
qog’ozlarning
qog’ozlarning
nominal
soni;
soni;
qiymati.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi qarorda qonun
hujjatlariga muvofiq boshqa qoidalar ham ko’rsatilishi mumkin. Emissiyaviy
qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi qaror qonun hujjatlariga va
emitentning ustaviga muvofiq emitent boshqaruv organi tomonidan tasdiqlanadi.
Emitentning majburiyatlari bajarilishini garov, bank kafolati yoki qonunda
nazarda tutilgan boshqa usullar bilan qo’shimcha ta’minlanadigan obligatsiyalarni
chiqarish to’g’risidagi qarorda qo’shimcha ta’minot bergan shaxs to’g’risidagi va
ta’minot shartlari haqidagi ma’lumotlar ham ko’rsatilishi kerak. Bu holda
obligatsiyalarni chiqarish to’g’risidagi qaror qo’shimcha ta’minot bergan shaxs
4
(4-modda O’zbekiston Respublikasining 2009 yil 15 dekabrdagi O’RQ-232-sonli Qonuniga asosan to’rtinchi qism bilan to’ldirilgan — O’R
QHT, 2009 y., 50-51-son, 531-modda)
5
(5-moddaning oltinchi xatboshi O’zbekiston Respublikasining 2009 yil 22 sentyabrdagi O’RQ-223-sonli Qonuniga chiqarilgan — O’R QHT,
2009 y., 39-son, 423-modda)
23
tomonidan ham imzolanishi kerak. Davlat korxonasi ochiq aksiyadorlik jamiyati
etib o’zgartirilayotganda O’zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish
davlat
qo’mitasi tomonidan tasdiqlangan aksiyalarning
aksiyalarni
chiqarish
Emissiyaviy
qimmatli
emissiya
to’g’risidagi
qog’ozlarning
chiqarilishi
risolasi
qarordir.
davlat
ro’yxatidan
o’tkazilganidan keyin emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi
qarorning bir nusxasi qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha vakolatli
davlat organida qoladi, bir nusxasi emitentga beriladi va bir nusxasi emissiyaviy
qimmatli qog’ozlar chiqarilishini tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilingan holda
ro’yxatdan o’tkazilgan emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarish to’g’risidagi
qarorga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish, shuningdek mazkur qarorni o’z
kuchini yo’qotgan deb topish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga
oshiriladi.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi qarorida qabul
qilingan. Emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini davlat ro’yxatidan
o’tkazish qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha vakolatli davlat
organi tomonidan emitentning arizasi asosida amalga oshiriladi. Emitentning
arizasiga
-
quyidagilar
emissiyaviy
-
qimmatli
qimmatli
ilova
qog’ozlarni
qog’ozlar
chiqarish
qilinadi:
to’g’risidagi
emissiya
qaror;
risolasi;
- blanka namunasi (hujjatli shakldagi emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarilgan
taqdirda);
-
ro’yxati
qonun
hujjatlarida
belgilanadigan
boshqa
hujjatlar.
Qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha vakolatli davlat organi
emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini ro’yxatdan o’tkazish uchun
taqdim etilgan hujjatlar olingan sanadan e’tiboran o’ttiz kun ichida davlat
ro’yxatidan o’tkazishi yoki emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini
davlat ro’yxatidan o’tkazishni rad etish to’g’risida asoslantirilgan qaror qabul
qilishi
Emissiyaviy
shart.
qimmatli
qog’ozlarning
24
chiqarilishi
davlat
ro’yxatidan
o’tkazilayotganida emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi
qarorning har bir nusxasida emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishi davlat
ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risida belgi qo’yiladi va emissiyaviy qimmatli
qog’ozlarning chiqarilishiga berilgan ro’yxatdan o’tkazilganlik raqami ko’rsatiladi.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarilishini davlat ro’yxatidan o’tkazish
uchun taqdim etiladigan hujjatlarning to’g’riligi uchun javobgarlik emitent
zimmasida bo’ladi. Emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini davlat
ro’yxatidan o’tkazishda emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini davlat
ro’yxatidan
o’tkazishni
rad
etish
uchun
quyidagilar
asos
bo’ladi:
- emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini davlat ro’yxatidan o’tkazish
uchun taqdim etilgan hujjatlarning hamda ulardagi ma’lumotlarning qimmatli
qog’ozlar bozori to’g’risidagi qonun hujjatlari talablariga nomuvofiqligi;
- emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risida qaror qabul qilish
tartibiga
emitent
tomonidan
rioya
etilmaganligi;
- qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
yig’imlarning
to’lanmaganligi;
- emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarishni amalga oshirayotgan yuridik shaxsda
ularni
chiqarish
huquqining
yo’qligi.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarilishini davlat ro’yxatidan o’tkazishni
rad etish to’g’risidagi qaror ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. Emissiyaviy
qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini davlat ro’yxatidan o’tkazishni rad etish.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini davlat ro’yxatidan o’tkazishda
emitent
mazkur chiqarilishdagi emissiyaviy
qimmatli qog’ozlar
nominal
qiymatining 0,01 foizi miqdorida respublika byudjetiga yig’im to’laydi.
Ilgari ro’yxatdan o’tkazilgan chiqarilishdagi emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning
nominal qiymati oshirilgan taqdirda, emitent mazkur chiqarilishdagi emissiyaviy
qimmatli qog’ozlar nominal qiymati oshgan summasining 0,01 foizi miqdorida
respublika
byudjetiga
yig’im
to’laydi.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni davlat ro’yxatidan o’tkazganlik uchun yig’im
quyidagi
hollarda
25
olinmaydi:
- aksiyalar O’zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish davlat qo’mitasi
tomonidan
tasdiqlangan
emissiya
risolasi
asosida
chiqarilgan
taqdirda;
- aksiyadorlik jamiyatining ustav fondi davlat aktivlari hisobiga ko’paytirilganda
ilgari ro’yxatdan o’tkazilgan emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarilishiga
o’zgartishlar
kiritilgan
taqdirda;
- O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarorlarida nazarda tutilgan hollarda.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini va (yoki) ilgari ro’yxatdan
o’tkazilgan emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarilishiga doir o’zgartishlarni
davlat ro’yxatidan o’tkazganlik uchun yig’imlar o’tkazish maqsadga muvofiq.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarilishlarining yagona davlat reestrida
qimmatli qog’ozlarning nomi, soni va emitenti to’g’risidagi ma’lumotlar,
shuningdek qonun hujjatlariga
muvofiq boshqa axborot bo’lishi lozim.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarilishlarining yagona davlat reestrini
yuritish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilanadi.
Emissiyaviy
qimmatli
qog’ozlar
chiqarilishlarining
yagona
davlat
reestrlarida amalga oshiriladi.
Emissiyaviy
qimmatli
qog’ozlarning
chiqarilishi:
- emissiya jarayonida emitent tomonidan qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risidagi
qonun hujjatlari talablari buzilganda, shuningdek emissiyaviy qimmatli qog’ozlar
chiqarilishi haqidagi e’lon qilingan axborotda noto’g’ri ma’lumotlar aniqlangan
taqdirda
to’xtatib
turilishi;
- chiqarilishni to’xtatib turishga olib kelgan qoidabuzarliklar emitent tomonidan
bartaraf etilmagan yoxud chiqarish to’g’risidagi qarorda belgilangan muddatda
mazkur
chiqarilishdagi
joylashtirilgan
-
sud
qimmatli
taqdirda
tomonidan
qog’ozlarning
amalga
haqiqiy
emas
60
foizdan
oshmagan
deb
deb
topilishi
kam
qismi
topilishi;
mumkin.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishi amalga oshmagan yoki
haqiqiy emas deb topilgan taqdirda, mazkur chiqarilishning barcha qimmatli
26
qog’ozlari muomaladan olinishi lozim, amalga oshmagan yoki haqiqiy emas deb
topilgan emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini joylashtirishdan
emitent olgan mablag’lar esa qonun hujjatlarida belgilangan tartibda egalariga
qaytarilishi kerak. Emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishini amalga
oshmagan yoki haqiqiy emas deb topish va mablag’larni egalariga qaytarish bilan
bog’liq chiqimlarning o’rni emitent hisobidan qoplanadi.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqarilishini to’xtatib turish, emissiyaviy
qimmatli qog’ozlar chiqarilishini amalga oshmagan yoki haqiqiy emas deb topish
ko’rsatilgan. Davlat qimmatli qog’ozlarini chiqarish emissiya risolasisiz va davlat
qimmatli qog’ozlarining chiqarilishi davlat ro’yxatidan o’tkazilmagan holda qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Davlat qimmatli qog’ozlari
qisqa muddatli (bir yilgacha muddatga), o’rtacha muddatli (bir yildan besh
yilgacha muddatga) va uzoq muddatli (besh yil va undan ortiq muddatga) etib
chiqarilishi mumkin.
Davlat qimmatli qog’ozlarini chiqarish va qonunlar asosida amalga oshiriladi.
Depozit sertifikatlarini chiqarish qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish
bo’yicha vakolatli davlat organi bilan kelishilgan holda O’zbekiston Respublikasi
Markaziy
banki
tomonidan
belgilangan
tartibda
amalga
oshiriladi.
Veksellarni chiqarish qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha
vakolatli davlat organi bilan kelishilgan holda O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan
tartibda amalga oshiriladi. Depozit sertifikatlarini veksellarni chiqarish va ishlatish
qonunga muvofiq amalga oshiriladi. Qimmatli qog’ozlarni joylashtirish va ularning
muomalasi shartlari asosida amalga oshiriladi. Qimmatli qog’ozlarni O’zbekiston
Respublikasi hududida joylashtirish va ularning muomalasiga, agar qonunda
boshqacha tartib belgilanmagan bo’lsa, ular davlat ro’yxatidan o’tkazilganidan
keyingina
yo’l
qo’yiladi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan chiqarilgan
qimmatli
qog’ozlarni
amalga
oshirish:
- O’zbekiston Respublikasining norezidentlari tomonidan chiqarilgan qimmatli
27
qog’ozlarni
O’zbekiston
Respublikasi
hududida;
- O’zbekiston Respublikasining rezidentlari tomonidan chiqarilgan qimmatli
qog’ozlarning O’zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida muomalaga kiritish
kvotalari va tartibini belgilaydi.
Qimmatli
qog’ozlarni
joylashtirish
lozim
bo’ladi.
Emitentlar qimmatli qog’ozlarni mustaqil ravishda, shuningdek banklar va
investitsiya
vositachilari
orqali
joylashtirish
huquqiga
ega.
Qimmatli qog’ozlarni joylashtirish quyidagi turlarda amalga oshirilishi mumkin:
qimmatli qog’ozlarni xususiy yo’sinda joylashtirish (oldindan ma’lum bo’lgan,
soni cheklangan investorlar orasida yopiq obuna qilish, ommaviy e’lon bermagan
va
reklama
kampaniyasi
o’tkazmagan
holda);
qimmatli qog’ozlarni ommaviy joylashtirish (soni cheklanmagan investorlar
orasida
reklamadan
foydalangan
holda
ochiq
obuna
qilish).
Ushbu moddaning ikkinchi qismida sanab o’tilgan hollarning har biri uchun
qimmatli qog’ozlar chiqarilishining eng kam yoki eng ko’p hajmi qonun
hujjatlarida
belgilanadi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish davlat qo’mitasi
tasdiqlagan emissiya risolasi asosida chiqariladigan aksiyalarni joylashtirish
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda mazkur qo’mita
tomonidan
amalga
oshiriladi.
Banklar va investitsiya vositachilari emissiyaviy qimmatli qog’ozlar
chiqarilishining joylashtirilmagan qismini sotib olish majburiyatini olmagan holda
emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni emitent nomidan sotish to’g’risida emitentlar
bilan
shartnomalar
tuzishi
mumkin.
Joylashtirilayotgan qimmatli qog’ozlarning soni emissiyaviy qimmatli
qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi qarorda ko’rsatilgan qimmatli qog’ozlar sonidan
ortiq bo’lmasligi kerak. Emitent emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning haqiqatda
joylashtirilgan sonini
bildirishnomada
ularning chiqarilishi
ko’rsatadi.Emissiyaviy
yakunlari to’g’risidagi yozma
qimmatli
qog’ozlarni
chiqarilishi
yakunlari to’g’risidagi bildirishnomani taqdim etish tartibi qonun hujjatlarida
28
belgilanadi.
Emitent
chiqarilayotgan
emissiyaviy
qimmatli
qog’ozlarni
joylashtirishni emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishi davlat ro’yxatidan
o’tkazilgan kundan e’tiboran bir yil ichida tugallashi shart. Emissiyaviy qimmatli
qog’ozlarni ommaviy joylashtirish emissiyaviy qimmatli qog’ozlarning chiqarilishi
davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risidagi xabar e’lon qilinganidan keyin
kamida
ikki
hafta
o’tgach,
amalga
oshiriladi.
Emissiyaviy qimmatli qog’ozlar chiqaruvchi emitent, shuningdek u bilan
shartnomaga ko’ra emissiyaviy qimmatli qog’ozlarni joylashtirishni amalga
oshiruvchi banklar va investitsiya vositachilari mazkur qimmatli qog’ozlar
olinguniga qadar investorga qimmatli qog’ozlar emissiya risolasi va emissiyaviy
qimmatli qog’ozlarni joylashtirish shartlari bilan tanishib chiqish imkoniyatini
ta’minlashi shart.
Qimmatli qog’ozlar muomalasi qimmatli qog’ozlar bozorida yuridik va
jismoniy
shaxslar
tomonidan
bitimlar
tuzish
orqali
amalga
oshiriladi.
Qimmatli qog’ozlarga doir bitimlar yozma shaklda amalga oshiriladi va qonun
hujjatlarida
belgilangan
tartibda
ro’yxatdan
o’tkazilishi
kerak.6
Tashkil etilgan bozorlarda oldi-sotdi bitimlarini tuzish paytida ular yuzasidan
hisob-kitob qilish muddatlari qimmatli qog’ozlar savdosi tashkilotchisining
qoidalari
bilan,
boshqa
hollarda
esa
oldi-sotdi
shartnomalari
bilan
belgilanadi.Belgilangan muddatlar buzilgan taqdirda, bitim haqiqiy emas deb
hisoblanadi.
Qimmatli
qog’ozlar
savdosining
tashkilotchilari
quyidagilardir:
fond birjasi, shuningdek qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risidagi qonun hujjatlari
talablariga
muvofiq
fond
qimmatli
qog’ozlarning
bo’limlarini
birjadan
tashkil
tashqari
etgan
savdosi
boshqa
birjalar;
tashkilotchisi;
qimmatli qog’ozlarning mulkdori yoki qimmatli qog’ozlarga bo’lgan mulkiy
huquq egasi.
6
(15-moddaning ikkinchi qismi O’zbekiston Respublikasining 2009 yil 22 sentyabrdagi O’RQ-223-sonli Qonuni tahririda — O’R QHT, 2009 y.,
39-son, 423-modda)
29
Ushbu moddaning: birinchi qismi ikkinchi xatboshisida ko’rsatilgan
qimmatli qog’ozlar savdosining tashkilotchilari qimmatli qog’ozlar savdosini
tashkil etish qoidalarini qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha
vakolatli
davlat
organi
bilan
kelishuvga
binoan
belgilaydi;
birinchi qismi uchinchi va to’rtinchi xatboshilarida ko’rsatilgan qimmatli qog’ozlar
savdosining tashkilotchilari savdoni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tashkil
etadi.
Fond birjasi, shuningdek qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risidagi qonun
hujjatlari talablariga muvofiq fond bo’limlarini tashkil etgan boshqa birjalar va
qimmatli qog’ozlarning birjadan tashqari savdosi tashkilotchisi faoliyatni tegishli
litsenziya asosida amalga oshiradi. Fond birjasining, shuningdek qimmatli
qog’ozlar bozori to’g’risidagi qonun hujjatlari talablariga muvofiq fond
bo’limlarini tashkil etgan boshqa birjalarning a’zolarini qimmatli qog’ozlar
savdosida ishtirok etishga qo’yish ularda investitsiya vositachisi yoki investitsiya
aktivlarini
ishonchli
boshqaruvchi
sifatida
qimmatli
qog’ozlar
bozorida
professional faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziya bo’lgan taqdirdagina
amalga oshiriladi.
Davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirish va ularning muomalasi qimmatli
qog’ozlar orqali amalga oshiriladi. Davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirish va
ularning
muomalasi
qonun
hujjatlarida
belgilangan
tartibda
amalga
oshiriladi. Depozit sertifikatlarini joylashtirish va ularning muomalasi qimmatli
qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha vakolatli davlat organi bilan kelishilgan
holda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan tartibda
amalga
oshiriladi.
Veksellarni joylashtirish va ularning muomalasi qimmatli qog’ozlar bozorini
tartibga solish bo’yicha vakolatli davlat organi bilan kelishilgan holda O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
tomonidan
belgilangan
tartibda
amalga
oshiriladi.
Qimmatli qog’ozlar bozorida professional faoliyat qimmatli qog’ozlar
bozorini tartibga solish bo’yicha vakolatli davlat organi tomonidan beriladigan
30
litsenziya asosida amalga oshiriladi, qonun hujjatlarida belgilangan hollar bundan
mustasno. Qimmatli qog’ozlar bozorida professional faoliyat quyidagilar sifatida
amalga
oshiriladi:
- investitsiya vositachisi (brokeri, dileri);
- investitsiya maslahatchisi;
- investitsiya fondi;
- investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchi;
-depozitariy;
- hisob-kitob — kliring palatasi;
-transfer-agent;
-
qimmatli
qog’ozlarning
birjadan
tashqari
savdosi
tashkilotchisi.
Litsenziya talabgoriga uning arizasiga binoan qimmatli qog’ozlar bozoridagi
professional faoliyatni amalga oshirish uchun yoki mazkur faoliyat turining
qismlari uchun litsenziya berilishi mumkin.Qimmatli qog’ozlar bozoridagi
professional faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziya qimmatli qog’ozlar
bozorida professional faoliyatni birga qo’shib olib borish uchun belgilangan
cheklashlar hisobga olingan holda beriladi. Faqat qimmatli qog’ozlar bozori
mutaxassisining malaka guvohnomasi bo’lgan kamida ikki xodimga ega yuridik
shaxslar (investitsiya fondi bundan mustasno) qimmatli qog’ozlar bozorining
professional
ishtirokchilari
bo’lishi
mumkin.Qimmatli
qog’ozlar
bozori
mutaxassisining malaka guvohnomasi uch yil muddatga beriladi.
Qimmatli qog’ozlar bozorida professional faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik
shaxslarning tashkil etilishi, faoliyati, qayta tashkil etilishi va tugatilishi tartibi
qonun hujjatlarida belgilanadi. Qimmatli qog’ozlar bozorida professional faoliyatni
birga qo’shib olib borishga doir cheklashlar asosida bo’ladi.
Investitsiya fondining faoliyati boshqa turdagi faoliyat bilan birga qo’shib olib
borilishi mumkin emas.
Depozitariyning professional faoliyatini birga qo’shib olib boruvchi transferagent investitsiya vositachisining professional faoliyatini amalga oshirishga haqli
emas.
31
Professional faoliyatni birga qo’shib olib borish va qimmatli qog’ozlar
bo’yicha operatsiyalarni o’tkazishga doir qo’shimcha cheklovlar qimmatli
qog’ozlar bozorini tartibga solish bo’yicha vakolatli davlat organi tomonidan
belgilanadi.
32
3. Qimmatli qog’ozlar bozoridagi operatsiyalarini amalga oshirish tartibi
(O’zsanoatqurilishbank misolida)
O`zsanoatqurilishbank – O`zbekiston Respublikasidagi yirik universal
banklardan biridir.7
1991 yilda Bank aksiyadorlik tijorat banki sifatida qayta tashkillashtirilldi va
quyidagi litsenzilar asosida faoliyat ko`rsatadi:
1. Markaziy Bank tomonidan 1991 yil 25 iyunda bank operatsiyalarini amalga
oshirish uchun 17-sonli litsenziya. Ushbu litsenziya 2009 yil 27 iyunda
yangilangan;
2. Xorijiy valyutada operatsiyalar bilan operatsiyalarni amalga oshirish uchun 47sonli Bosh litsenziya Markaziy Bank tomonidan 2009 yil 27 iyunda berilgan.
2009 yil 24 aprelda 2008 yil yakuni bo`yicha o`tkazilgan aksiyadorlar umumiy
yig`ilishi qaroriga asosan Bank aksiyalari nominal qiymatini 2000,0 so`mdan 2200
so`mga oshirish yo`li bilan Bank ustav kapitali 110.000.000.000 mlrd. so`mga
yetkazildi.
2009 yil 28 dekabrda Aksiyadorlarningning navbatdan tashqari yig`ilishida yana
bir bora Bank aksiyalari nominal qiymatini 2200 so`mdan 2360 so`mga oshirish
yo`li bilan Bank ustav kapitali 118.000.000.000,00 mlrd. so`mga etkazildi.
2010 yil 4 iyunda bo`lib o`tgan Aktsiyadorlarning navbatdagi umumiy yig`ilishida
bank aksiyalari nominali 2360 so`mdan 2475 so`mga oshirish to`g`risida Qaror
qabul qilindi. Natijada Bank ustav kapitali 123,75 mlrd. So`mni tashkil qildi.
Ustav kapitali 50.000.000,0 dona, 48.000.000,0 dona oddiy aksiya va 2.000.000,0
dona imtiyozli aksiyalardan tashkil topgan.
Imtiyozli aksiyalar oddiy aksiyalardan quyidagi kreteriyalalar bilan
farq qiladi:
▪ imtiyozli aksiya egalari Aksiyadorlar Umumiy Yig`lishida qatnashish va ovoz
berish huquqiga ega emas, O`zR qonunchiligida belgilangan holatlar bundan
7
O`zsanoatqurilishbank .com.uz
33
mustasno;
▪
imtiyozli aksiyalar
bo`yicha
fiksirlangan
foizli
dividendlar
to`lanadi;
▪ Bank likvidatsiya bo`lgan taqdirda, ustav kapitaliga kiritgan ulushlarini va
hisoblangan dividendlarni oddiy aksiya egalariga nisbatan olish huquqiga ega.
Oddiy aktsiya egalari:
▪ aksiyadorlar umumiy yig`ilishida qaror qabul qilishda ovoz berish huquqigq ega;
▪ Bankni boshqarishda qatnashish;
▪ Bank daromadiga qarab dividend olish;
▪ bank likvidatsiya bo`lgan taqdirda, ustav kapitaliga kiritgan ulushlarini va
hisoblangan dividendlarni imtiyozli aksiya egalaridan keyin olish huquqiga ega.
Aksiyadorlar O`zR qonunchiligida va Bank ustavida belgilangan boshqa
huquqlarga ega.
Aksiyadorlar quyidagi huquqlarga ega:
▪ xizmat ko`rsatuvchi depozitariydan Depo hisobvarrag`idan ko`chirma;
▪ dividend ko`rinishida foydaning bir qismini olish;
▪ Bank likvidatsiya bo`lgan taqdirda, o`z ulushiga muvofiq Bank mulkining bir
qismini olish;
▪ Bank boshqaruvida qatnashish;
▪ Bank ustaviga asosan Bankning moliyaviy-ho`jalik faoliyati to`grisida to`liq va
ishonchli ma`lumot olish;
▪ O`z huquqlarini davlat qimmatli qog`ozlar bozorini nazorat qiluvchi organ yoki
sudda o`z huquqlarini himoya qilish;
▪ olgan dividendlarini o`z ihtiyorlariga ko`ra sarflash;
▪ qimmatli qog`ozlar bozorining malakaviy ishtirokchilari yoki Bankning vijdonan
bo`lmagan hatti-harakati yoki malakasizligi natijasida qo`yilgan hatolari hisobiga
keltirilgan zararlarini qoplanishini talab qilishga;
▪ o`z manfaatlarini himoya qilish maqsadida assotsiatsiya va boshqa jamoa
birlashmalariga birlashishlari mumkin;
▪ olinishi mumkin bo`lgan zarar va yo`qotishlarni sug`urtalash.
Aksiyadorlar Bank ustavida belgilangan boshqa huquqlarga ega.
34
XULOSA
Kurs ishi jarayonida quyidagi ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi:
1. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalar faoliyatini
takomillashtirishdagi muammolardan biri-portfelni boshqarishdan ko‘zlangan
maqsadni aniqlash hisoblanadi. Ushbu muammo portfelni shakllantirish statistik
ma’lumotlardan, portfelni boshqarishdan dinamik masalalarga o‘tish jarayonida
baza modellarini modifikatsiyalash zarurligi bilan bog‘liq.
Bank amaliyoti ko‘rsatishicha, shartnomaning amal qilish muddati bo‘yicha
mijoz o‘z operatsiyalar manfaatlarini o‘zgartira olmaydi. Ushbu vazifani amalga
oshirish operatsiyalar portfeli prognozini aniqlash imkonini beradi.
2. Maqsadlarga ko‘ra, banklarning operatsiyalar faoliyati aktivlar o‘rtasida
portfel operatsiyalarlarini samarali taqsimlanishidan iboratdir. Ushbu portfel
shakllanishida xavfsizlik, daromadlilik kabi jihatlarga e’tibor qaratish lozim.
Operatsiyalar nazorati portfelining ikki turini, ya’ni daromad va o‘sish
portfelini alohida ajratish lozim. Ushbu portfellar asosida daromad shakllanadi.
Har bir portfel kam risklilik, yuqori likvidlilik va daromadlilik tamoyillariga
asosan shakllanadi.
3. Operatsiyalar portfeli jismoniy yoki yuridik shaxsga tegishli bo‘lgan
qimmatli qog‘ozlar majmui hisoblanadi. Ushbu portfelni boshqarishdan maqsad
portfelning operatsiyalar xususiyatini saqlab qolishdir. Portfelli operatsiyalarni
boshqarishda investor o‘zi uchun shart-sharoit yaratishi, banklar esa, qimmatli
qog‘ozlarni optimal tuzulmasini aniqlashi zarur.
4. Qimmatli qog‘ozlarning milliy bozoriga operatsiyalarlarni jalb qilish
sur’atlarini oshirish bilan bog‘liq muammo emissiya, qimmatli qog‘ozlar
segmentlari hajmlari va turlarini kengaytirishdan iborat. Buning uchun quyidagilar
amalga oshirilishi lozim:
35
a)
investorlarning
muayyan
operatsiyalar
loyihalarga
ajratilayotgan
mablag‘larni asosiy manba hisoblangan qimmatli qog‘ozlar emissiyasining
samarali mexanizmini joriy etish;
b) davlat va korporativ qimmatli qog‘ozlar majmuini kengaytirish;
v) jamoa operatsiyalarlash institutlari tarmog‘ini kengaytirishda banklar
faolligini oshirish;
g) konvertatsiyalanuvchi qimmatli qog‘ozlar emissiyasining me’yoriyhuquqiy asoslarini ishlab chiqish.
Yuqoridagilarni amalga oshirish tufayli emissiya, qimmatli qog‘ozlar
segmentlari hajmlari va turlarini kengaytirishga erishiladi.
5. Fond birjalarida faoliyat yuritayotgan banklar muntazam va vaqtinchalik
risklar bilan to‘qnashadi. Birinchisi, bu-fond bozorida umumiy ahvol bilan bog‘liq
risklardir. Ikkinchisi esa, selektiv, inflyatsion, sohaviy, hududiy operatsiyali
risklarga tegishlidir.
6. Tijorat banklari faoliyatida mavjud ko‘rsatkichlar, imkoniyatlar darajasida
optimal, yuqori daromadlilik va ishonchlilik xususiyatlarini yo‘lga qo‘yilishi
banklar uchun xalqaro hamkorlik aloqalarini o‘rnatishda muhim asos bo‘lib xizmat
qiladi.
36
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T.: “O‘zbekiston”, 2010.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi
qonuni, T.: “O‘zbekiston”, 1996.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Tijorat banklarida foizlarni hisoblash
to‘g‘risida”gi Nizomi, Adliya Vazirligida 2004-yil 30-yanvarda 1306-son
bilan ro‘yxatga olingan.
4. O‘zbekiston
hisobvaraqalari
Respublikasi
tijorat
banklarida
buxgalteriya
hisobi
rejasi”, Adliya Vazirligida 2004-yil 13-avgustda 773-17-
son bilan ro‘yxatga olingan.
5. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”, T.: “O‘zbekiston”, 2009.
6. Abdullayeva Z.Sh “Pul va pul tizimi”, T.: “O‘zbekiston”, 2010.
7. Ermatov M. Yo‘ldoshev A. “Bank balansi tahlili”, T.: “Bozor pul kredit “,
2002
8. Niyozov Z.D., Boboyev Sh.Q. “Pul, kredit va banklar”, S.: SamISI 2006.
9. Rashidov O. Yu., Toymuhammedov I.R. “Pul muomalasi, kredit va moliya”,
o‘quv qo‘llanma, T.: TDIU, 2007.
10. O‘zbekiston Respublikasining “Foizlarni o‘stirmaslik to‘g‘risida”gi Nizomi
A dliya Vazirligida 2004-yil 1-yanvarda 1304-son bilan ro‘yxatga olingan.
37
INTERNET SAYTLARI
www.cbu.uz
www.bank.uz
www.banker.uz
www.thebanker.com
www.lex.uz
www.minfin.uz
www.mineconomy.uz
www.stat.uz
www.agrobank.uz
www.mikrokreditbank.uz
www.uzsqb.uz
www.qqb.uz
www.google.co.uz
www.gov.
38