№1 сабақ Салауатты өмір салты. 1. Өзін-өзі бақылау 2. Объективті көрсеткіштер (ЖСЖ, АҚҚ,ТСЖ, ӨТС, штанга сынамасы ) 3. Субъективті көрсеткіштер (ұйқы, тәбет, көңіл-күй, терлеу, жаттығуға деген ұмтылыс және т. б.) Ү/Т: Сұрақтарға жауап беру(қосымша 1) Сабақтың мақсаты: ағзаның функционалдық мүмкіндіктерінің дамуын қадағалау, денсаулықты нығайту, өзінің сезімі мен көңіл-күйін басқару. Сабақтың міндеті: дене шынықтыру мен спорттың әсерінен денсаулық пен физикалық дамудың және олардың өзгеруін үнемі бақылауға үйрету. Жоспарланған нәтиже: өзін-өзі бақылауда алынған нәтижелері негізінде дене жаттығулары кезіндегі физикалық қысымға ағзаның жауабын бағалай алуға үйрету. Кіріспе Балалардың, жасөспірімдер мен жастардың бүгінгі денсаулығы өте қатты алаңдаушылық туғызады. Жастардың психикалық және физикалық жағдайын жақсартатын құралдардың бірі-дене шынықтыру. Денсаулық - тек медициналық категория ғана емес. Ол әртүрлі факторларға байланысты болады, оның бірі - өзін-өзі бақылау. Қазіргі білім берудің міндеті-баланың толыққанды жеке, әлеуметтік және мәдени дамуын қамтамасыз ету ғана емес, сонымен бірге оны одан әрі дамыту мен өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау, өзін-өзі бағалау, шешім қабылдау, өз қызметінің мазмұнын анықтау және оны жүзеге асырудың жолдарын табу.. Өзін-өзі бақылау жалпыға қол жетімді бақылауларды, субъективті көрсеткіштерді (ұйқы, тәбет, көңіл-күй, тершеңдік, жаттығуға деген ұмтылыс және т. б.), объективті зерттеулердің деректерін (жүрек соғу жиілігі, дене салмағы, тыныс алу жиілігі, білезік буынының динамометриясы және т. б.) қамтиды. ЖСЖ деген не? Адамның жүрек соғу жиілігі, пульс деп те аталады, минутына жүрек соғу санын білдіреді Пульс-артерияға жүрек соғу арқылы қан шығарылғанда, ол оны кеңейтеді. Кеңейту жиілігін білекке немесе мойынға тигізу арқылы өлшеуге болады. Қандай жүрек соғу жиілігі қалыпты деп саналады? ◦ Жаңа туған нәресте-120-160 ◦ 1-12 айлық бала – 80-140 ◦ 1-2 жастағы бала – 80-130 ◦ 2-6 жастағы бала-75-120 ◦ 7-12 жас аралығындағы бала-75-100 ◦ 18 жастан асқан ересек адам-60-100 Физикалық күш салғаннан кейін сау адамның пульсі 5-10 минуттан кейін бастапқы күйіне келеді, пульстің баяу қалпына келуі шамадан тыс жүктеме туралы айтады. Жаттығу кезінде жүректің күшейтілген жұмысы дененің жұмыс істейтін бөліктерін оттегімен және қоректік заттармен қамтамасыз етуге бағытталған. Жүктемелердің әсерінен жүректің көлемі артады. Осылайша, жаттыққан адамның көлемі 600-900 мл құрайды, ал жоғары дәрежелі спортшыларда ол 900-1400 мл жетеді, жаттығуды тоқтатқаннан кейін жүрек көлемі біртіндеп төмендейді. Қан қысымы дегеніміз не? Қан қысымы-бұл адамның үлкен артерияларындағы қан қысымы. Қан қысымының екі көрсеткіші бар: систолалық (жоғарғы) қан қысымы — бұл жүректің максималды жиырылу кезіндегі қан қысымының деңгейі. Диастолалық (төменгі) қан қысымы-бұл жүректің максималды (расслабления)релаксациясы кезіндегі қан қысымының деңгейі. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы (өтс). Тыныс алуды өлшеу арқылы организмдегі зат алмасу қарқындылығын бағалауға болады. Қалыпты (өзгермейтін) деммен жұтылған және қалыпты дем шығару кезінде деммен жұтылған ауа көлемі тыныс алу көлемі деп аталады. Максималды тыныс алғаннан кейін максималды дем шығару көлемі өкпенің тіршілік сыйымдылығы деп аталады. Штанге сынамасы. Тыныс алу кезінде демді шығармай ұстау сынамасы (штанге сынамасы). Сынама отыру қалпында орындалады. Зерттелуші терең дем алып, мүмкіндігінше демді іште ұзақ ұстау керек (мұрынды саусақтарыңызбен қысу керек). Тыныс алуды ұстау уақытының ұзақтығы секундомермен тіркеледі. Дем шығару кезінде секундомер тоқтайды. Жақсы дайындалған адамдар демін 60-120 секунд ұстай алады. Өз өзінің жағдайын сезіну күйі бүкіл ағзаның қызметін көрсетеді. Өз өзінің жағдайын сезіну күйі мен көңіл-күй жақсы, қанағаттанарлық және жаман деп бағаланады. Жұмысқа қабілеттілік жоғары, қалыпты және төмен деп бағаланады. Ұйқы - бұл маңызды көрсеткіш. Ұйықтау кезінде күш пен жұмысқа қабілеттілік қалпына келтіріледі. Қалыпты жағдайда тез ұйықтау және қатты ұйқы болады. Нашар ұйықтау, ұзақ ұйықтай алмау немесе жиі ояну, ұйқысыздық, қатты шаршағанды немесе шамадан тыс шаршағанын көрсетеді. Тәбет- ағзаның жай-күйін анықтауға мүмкіндік береді. Шамадан тыс жүктеме, ұйқының болмауы, әлсіздік және т.б. тәбетке әсер етеді. Бұл қалыпты, жоғары немесе төмен (кейде тәбеті жоқ, тек су іше бергісі келу). Көңіл-күй- дене жаттығуларымен айналысқанда психикалық жағдайды көрсететін өте маңызды көрсеткіш. Адам өзіне сенімді, тыныш, қуанышты болса, көңіл-күйді жақсы деп есептеуге болады; қанағаттанарлық күйэмоциялық жағдайы тұрақсыз және қанағаттанарлықсыз болғанда адам қиналған, күйзелген, ауырған кезде. Шаршау - дене жүктемесі кезінде ағзада өтетін физиологиялық процесс. Шаршау жүктемеден кейін 2-3 сағаттан кейін өтеді. Жүктемелерге төзімділік. Бұл физикалық белсенділіктің қатысушылардың функционалдық мүмкіндіктеріне сәйкестігін бағалайтын маңызды көрсеткіш. Ауырсыну сезімі. Шамадан тыс дене жүктемесі, шамадан тыс шаршау нәтижесінде, сондай-ақ күн режимі бұзылған кезде белдегі, жүрек аймағындағы ауырсыну, бас ауруы сияқты ауырсыну сезімі туындауы мүмкін. Дене белсенділігінің нәтижесінде әлсіздік, бас айналу, әлсіз бұлшықет ауырсынуымен сипатталатын шамадан тыс жүктеме пайда болуы мүмкін. Жаттығуға деген ықылас сау адамдарға тән. Денсаулық жағдайындағы ауытқулар пайда болғанда, шамадан тыс жаттығулар кезінде жаттығуға деген ықылас төмендейді немесе жоғалады. Сұрақтар Қосымша 1 1. Адам барынша терең дем алғаннан кейін дем алуға қабілетті ауа мөлшері қалай аталады? А) болат күш B) белсенді салмақ индексі С) өкпенің тіршілік сыйымдылығы 2. 4-ші қабатқа көтерілгеннен кейін сіздің жүрегіңіздің соғуы (пульс) 105 соғ/мин болды. Сіздің жүрек-тамыр жүйеңіздің жағдайы қандай? A) Нашар B) Жақсы C) Өте Жақсы D) Орта 3. Аталғандардың қайсысы өзін-өзі бақылаудың объективті деректеріне жатады? А) Ұйқы B) Тәбеті C) Дене салмағы D) Өз- өзінің жағдайын сезіну күйі 4. Дені сау ересек адамдардың тыныс алу кезінде демді шығармай ұстауы (Штанге сынамасы) ? А) 15-30 секунд B) 3-5 минут C) 40-50 секунд D) 1-2,5 минут 5. Аталғандардың қайсысы өзін-өзі бақылаудың субъективті деректеріне жатады? А) Тамыр соғуы B) Ортостатикалық сынама C) Дене салмағы D) Өз- өзінің жағдайын сезіну күйі 6. Өзін-өзі бақылаудың мақсаты не? А) дене дамуын, өз ағзасының жай-күйін, дене жаттығуларының немесе нақты спорт түрінің оған әсерін қарапайым және қолжетімді тәсілдермен дербес тұрақты бақылау B) психофизикалық дайындықты бағалауда дағдыларды меңгеру С) өзін-өзі бақылаудың қарапайым қолжетімді әдістемелерімен танысу 7. Аталғандардың қайсысы дене салмағын құрамайды? А) тері жамылғысы B) қаңқа салмағы C) дене майы D) су Е) қаңқа бұлшық еттері 8. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы (өтс) дегеніміз не? A) ең терең тыныс алғаннан кейін шығарылатын ауаның максималды мөлшері B) 1 минут ішінде желдетілетін ауаның максималды көлемі C) тыныш дем шығарғаннан кейін өкпеде қалған ауа көлемі D) тыныш дем шығарғаннан кейін дем алуға болатын ауаның максималды көлемі E) деммен жұтылатын немесе дем шығаратын ауаның көлемі 9. Адамның физикалық жағдайын бағалау А) морфологиялық және физикалық көрсеткіштерді бағалау B) қанмен қамтамасыз ету функцияларын бағалау C) дене дайындығын бағалау 10. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы мыналарға байланысты: 1. бой; 2. дене бітімінің көлеміне; 3. салмағына; 4. жынысына А) егер 1,2 және 3 жауаптары дұрыс болса B) егер 1 және 3-жауаптар дұрыс болса С) егер 2 және 4-жауаптар дұрыс болса D) егер дұрыс жауап 4 болса Е) егер 1,2,3,4 жауаптар дұрыс болса