Хичээл тав Эдийн засаг нь жирийн нэг авах, зарах гэсэн гүйлгээнээс эхлэх бөгөөд авах тал нь мөнгө эсвэл кредит ашиглан худалдан авалтаа хийнэ. Харин зарах талаас бараа таваар, үйлчилгээ, санхүүгийн хэрэгсэл зэрэг олон нэр төрлийн бараа байна. Энэ гүйлгээ нь олон давтагдаж эдийн засгийг машиныг ажиллуулна. Мөнгө болон кредит нь улсын нийт зарлага байх бөгөөд эдийн засгийг хөдөлгөгч гол хүчин зүйл нь байна. Зах зээл нь хүмүүс, компаниуд, банк, засгийн газар зэрэг бүх л авах, зарах талуудыг агуулсан боловч хамгийн том зарах, авах тал нь засгийн газар байдаг. Засгийн газар болон төв банк нь нийлж улсын хамгийн том авах, зарах тал болно. Засгийн газар нь татвар авч зарлага хийдэг бол төв банк нь мөнгө хэвлэх, нийт мөнгийг хянах зэрэг үйл ажиллагаа хийдэг. Төв банк, засгийн газрын хэрэгжүүлж буй бодлого нь улс орны эдийн засаг болон санхүүгийн зах зээлд хамгийн том нөлөө үзүүлдэг ба засгийн газрын хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааг Fiscal policy төв банкны хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааг Monetary policy хэмээн нэрлэдэг. - Fiscal Policy гэдэг нь засгийн газрын зарцуулалт болон мөнгө хураах үйл ажиллагаа буюу татвар зэрэг бөгөөд энэ нь улс орны эдийн засаг болон санхүүгийн зах зээлд ихээхэн нөлөөтэй. Fiscal Policy нь Английн эдийн засагч John Maynard Keynes онол дээр суурилсан бөгөөд гол зорилго нь эдийн засгийн өсөлтийг сайжруулж инфляцыг 2-3 хувь дээр барих, ажилгүйдлийн хувийг 4-5 хувь дээр буюу хэвийн байлгах зориулалттай стратеги юм.Үүнийг татвар бууруулах мөн засгийн газрын зарцуулалтаар хийх юм. Засгийн газрын зарцуулалт гэдэг нь төр нь өөрөө цэрэг, цагдаа, эмнэлэг, боловсрол гэх олон төрлийн зүйлд мөнгө зарцуулахийг хэлэх ба энэ зарцуулж буй мөнгийг дараах байдлаар босгож болно: Татвар Мөнгө хэвлэх Гадаад улс орнуудаас зээлэх (засгийн газрын бонд) Газар, хөрөнгө зарах Улс орны эдийн засаг ямар төвшинд байгаагаас хамааран ямар төрлийн Fiscal Policy явуулах нь тодорхойлогдох ба үүнд дараах 3 төрлийн бодлого багтана. Neutral fiscal policy- Эдийн засаг хэвийн байгаа тохиолдолд засгийн газраас энэ төрлийн бодлогийг баримтлах ба мөнгөний зарцуулалт нь урьд жилүүдтэй адил хэвийн байдалд, татвар зэрэг нь мөн урд жилтэй адил хэвийн төвшинд баримтлан ажиллана. Expansionary fiscal policy – Эдийн засгийн хямрал болох тохиолдолд төр нь татвар багасгаж, өөрийн зарцуулалтыг ихэсгэж хүн ам, компаниудын худалдан авах чадварыг сайжруулах замаар эдийн засгаа сайжруулах юм. Contractionary fiscal policy – Эдийн засаг хэт өсөлт, хөөсрөлт явагдаж буй тохиолдолд төр нь хөөсрөл бий болгохоос сэргийлэн энэ өсөлтийг тогтмол удаан явуулах зорилгоор хэрэгжүүлдэг бодлого юм. Үүнд татвар ихэсгэх, төрийн зарцуулалтийг доод төвшинд барих зэрэг үйл ажиллагаанууд орно. 2020 оны Covid-19 хямралын хэрэгжүүлсэн Fiscal Policy. үеэр Европын холбооны АНУ- анх 2020 оны 1 сард анхны Covid-19 тохиолдол илэрсэн. Гурав, дөрөвдүгээр саруудад Covid-19 – тоо үлэмж хэмжээгээр нэмэгдэж эхэлсэн. Эргэн сайжирсан боловч 9 сараас эхэлэн оны 1 сар хүртэл буцаж эрчимжсэн. 1 сарын дундаас эхэлэн Vaccine эхэлж халдвар буурч эхэлсэн. 2021 оны 5 сар гэхэд ажилгүйлдийн түвшин оргил үедээ буюу 14.7% хүрсэн. Ажилгүйдэл /хувиар/ Цаг Бодит Таамаг Өмнөх Dec 06, 2019 (Nov) 8:30 3.50% 3.60% 3.60% Jan 10, 2020 (Dec) 8:30 3.50% 3.50% 3.50% Feb 07, 2020 (Jan) 8:30 3.60% 3.50% 3.50% Mar 06, 2020 (Feb) 8:30 3.50% 3.60% 3.60% Apr 03, 2020 (Mar) 7:30 4.40% 3.80% 3.50% May 08, 2020 (Apr) 7:30 14.70% 16.00% 4.40% Jun 05, 2020 (May) 7:30 13.30% 19.70% 14.70% Jul 02, 2020 (Jun) 7:30 11.10% 12.30% 13.30% Aug 07, 2020 (Jul) 7:30 10.20% 10.50% 11.10% Sep 04, 2020 (Aug) 7:30 8.40% 9.80% 10.20% Oct 02, 2020 (Sep) 7:30 7.90% 8.20% 8.40% 2020 оны 8 сарын 8-нд Ерөнхийлөгч Trump мөн 483$ тэрбум баталснаас 321$ тэрбум нь жижиг дунд бизнесийн өрийг тэглэж ажилтан албан хаагчдаа авч үлдэхэд дунд бизнес эрхлэгчдэд, 75 тэрбум ам.долларыг эмнэлгүүдэд зарцуулсан. 2020 оны 12 сарын 22, 2.3 их наяд ам.долларыг (GDP 11%) Coronavirus Aid, Relief and Economy Security Act төсөлд. Үүнээс 269 тэрбум ам.долларыг татвар чөлөөлөх, 268 тэрбум ам.долларыг ажилгүйдлийг дэмжих, 510 тэрбум ам.долларыг дампуурлаас сэргийлэх нь тусалсан. Мөн 62 тэрбум ам.долларыг жижиг зээл олгох, 349 тэрбум ам.долларыг жижиг дунд бизнесийг ажилчиндаа авч үлдэхэд нь тус тус зарцуулсан байна. 2020 оны 12 сарын 28 –нд Ерөнхийлөгч Trump 868 тэрбум ам.доллар (GDP 4.1%) Covid-19 хөтөлбөрт баталж өгсөн. Үүгээр ажилгүйдлийн тэтгэмжийг 300$ 3-сарын 14 хүртэл нэмэгдүүлж бэлнээр 600$ хувь хүмүүст тараасан байна. 2021 оны 3 сарын 11 АНУ – House 1,844 тэрбум ам.доллар (2020 оны GDP 8.8%) олон нийтийн эрүүл мэндийн салбар, гэр бүл, хувь хүн, албан байгууллагад зарцуулж эхэлсэн. 1,400$ бэлнээр хувь хүн бүрт илгээсэн. Эх сурвалж https://www.imf.org/en/Topics/imf-and-covid19/Policy-Responses-to-COVID-19 АНУ засгийн газрын stimulus нь 2022 онд АНУ- ДНБ ковидоос өмнөх үеэс давуулах төлөвтэй байна. Гэвч 2022 онд инфляц хэт өндөр байгаа учраас АНУ эдийн засгаа удаашруулах бодлого буюу Hawkish бодлого баримтлах төлөвлгөөтэй байна. Fiscal Policy нь засгийн газрын төвшинд авч хэрэгжүүлдэг бол Monetary Policy- г төв банк нь мөнгөний бодлого явуулах замаар хэрэгжүүлнэ. Гол зорилго нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүн хэвийн байдалд оруулж, ажилгүйдлийг багасгах юм. Үүнд 2 үндсэн төрлийн бодлого байна: Expansionary policy – Энэ төрлийн бодлого нь урт болон богино хугацааны бодлогын хүүг (Discount Rate) багасгаж эдийн засагт байх мөнгөний нийлүүлэлтийг ихэсгэх ба зээлийн хүү бага болсон тохиолдолд компаниуд, хүмүүс мөнгө зээлэх нь ихэсгэж зарцуулалт нь мөн их болох юм. Үр дүнд нь богино хугацаанд эдийн засгийн өсөлт явагдах боловч хэт их болсон тохиолдолд мөнгөний үнэ цэнэ нь унаж inflation болох магадлалтай. Энэ төрлийн бодлого нь ихэвчлэн санхүүгийн хямралын үед хэрэглэнэ. Contractionary monetary- Эдийн засгийн өсөлт хэвийн явагдаж байгаа тохиолдолд төв банкнаас мөнгөний нийлүүлэлтийг бодлогын хүүг ихэсгэх замаар багасгах ба үр дүнд нь богино хугацааны хөөсрөл байхгүй болж урт хугацаанд энэ өсөлтөө авч үлдэх юм. Энэ төрлийн бодлого нь ажилгүйдлийг багасгаж, компаниудыг зээлийн дарамтад орохоос сэргийлэх боловч хэт чанга барих нь эдийн засгийн хямралд аваачиж мөн болно. Monetary Policy нөлөөлөх цар хүрээ - Богино хугацааны бодлогын хүү - Урт хугацааны бодлогын хүү - Exchange rate (fx rate) - Засгийн газрын бонд, хувьцаа Засгийн газрын болон хувийн секторуудын хадгаламж болон зарцуулалт - Олон улсын мөнгөний урсгал - Үүсмэл зах зээл- фюьчерс, swaps, options Federal Reserve (FED) нь АНУ- төв банк бөгөөд Monetary Policy – г хэрэгжүүлэгч байгууллага юм. Төв байгууллага нь буюу the Federal Reserve Board нь 7 гишүүнтэй Washington хотод байрлаж гишүүд бүр нь Ерөнхийлөгч, Senate – аар сонгогдоно. FED нь дараах үйл ажиллагааг хийх үндсэн зорилготой: - - Monetary Policy – г хэрэгжүүлж ажилгүйдлийг бууруулах, ханшийг тогтворжуулах, АНУ урт хугацааны бодлогын хүүг тогтоох - - Санхүүгийн байгууллагуудын тогтвортой байдлыг хангаж санхүүгийн системийг бүхэлд нь хянах - - Банкаар дамжуулж төлбөр, тооцооны аюулгүй байдлыг хангаж АНУ доллараар явагдах гүйлгээг хялбаршуулах Board of Governors – нь FED удирдах нэг хэсэг бөгөөд 7 гишүүдээс бүрдэнэ. 7 гишүүн нь АНУ ерөнхийлөгчөөр сонгогдож U.S Senate батлагдана. Гишүүд нь 12 Reserve банк хянаж, шалгах, зөвлөгөө өгөх мөн үйл ажиллагааны тогтвортой байдлыг хангана. Reserve банк нь бусад банкнуудад зээл өгөх үйл ажиллагааг мөн хянаж, ерөнхий чиглэлийг нь өгдөг. Reserve банк хэр хэмжээний төсөвтэй байх, түүнийг батлах зэрэг үйл ажиллагааг мөн явуулна. FED нь өөрийн салбар 12 банкнуудтай бөгөөд энэ банкнуудаар дамжуулан Monetary Policy – г хэрэгжүүлнэ. Банк бүр тус, тусдаа үйл ажиллагаа дааж явдаг ба банк бүр ёсөн ТУЗ гишүүнтэй. Арилжааны банк гишүүн нь байх ба 6 гишүүдийг сонгоно. Үлдсэн 3 гишүүнийг Board of Governors сонгоно. Reserve Bank болон Board of Governors 12 гишүүн нийлж FOMC болно. FED Board 7 гишүүн болон FED Reserve Bank – ны 5 гишүүн нийлж жилд 8 удаа хуралдах ба бид үүнийг Federal Open Market Committee (FOMC) гэнэ. Хуулийн дагуу FOMC нь нийлж ТУЗ дарга томилох ба одоогийн FED Chairman нь Jerome Powell 2 дахь удаагаа сонгогдон ажиллаж байгаа юм. FOMC үндсэн үйл ажиллагаа нь “Open Market Operation” буюу Monetary Policy хэрэгжүүлэх чухал шийдвэрүүдийг гаргана. Төв банк нь Open Market Operations, Discount Rate, Reserve Requirement зэрэг 3 төрлийн аргаар Monetary Policy хэрэгжүүлэх юм. FOMC хурал: https://www.federalreserve.gov/monetarypolicy/fomccale ndars.htm Open market operations: Төв банк нь бэлэн мөнгө өгөх, авах байдлаар зах зээлд нөлөөлөх ба үүнийгээ нээлттэй зах зээлээс засгийн газрын бонд худалдан авах, хөрөнгө барьцаалах замаар явуулах юм. Өөрөөр хэлбэл банкнууд нь төв банкнаас өөрийн хөрөнгө, засгийн газрын бондоо барьцаалан богино хугацаанд мөнгө зээлж, зарж болно. Зарсан бол дараа өдөр нь бага зэрэг өндөр ханшаар худалдаж авах юм. Энэ төрлийн зээлийг бид бид Repurchase Agreement (Repo) гэж нэрлэнэ. Хэрэв Төв банк repo зээл олгохгүй болвол банкнууд өөр газраас энэ богино хугацааны зээл авах хэрэгтэй болно. Эдгээр газар нь томоохон сан, тэтгэврийн сан байж болно. Мөн төв банк нь мөнгө хэвлэх байдлаар томоохон банк байгууллагуудын бондыг нээлттэй зах зээлээс худалдан авч болно. Үүнийг бид Quantitative Easing (QE) гэж нэрлэнэ. Харин Tapering гэдэг нь QE эсрэг буюу хөрөнгө худалдаж авах явцийг удаашруулж эдийн засгийг сайжруулах бодлого болно. Өөрөөр хэлбэл төв банк өөрийн хөрөнгөөсөө салж эхэлэх явц юм. - Quantitative Easing 1 – (QE1, 2008 оны 11 сарын 25, 2009 оны 3 сарын 18) - Quantitative Easing 2 – (QE2, 2010 оны 11 сарын 3) - Operation Twist (2011 – оны 9 сарын 21) - Quantitative Easing 3 (2012 оны 9 сарын 13, 2012 оны 12 сарын 12) - Quantitative Easing 4 (2020 оны 3 сарын 15) 2020 оны 3 сараас эхэлнэ АНУ төв банк FED (Federal Reserve) нь quantitative easing (QE) хөтөлбөр явуулж их хэмжээний компанийн бонд нээлттэй зах зээлээс худалдаж авсан ба үр дүнд нь өөрсдийн хөрөнгө ихсэж АНУ –индексүүд буцаад өсөж эхэлсэн юм. ES Quantitative Easing 1 - 140 өдрын турш явуулсан - 52.01% өсөлт үзүүлсэн - Нийт 378 өдөр өссөн. Quantitative Easing 2 - 42 өдөр хүлээгдсэн. - 17% өссөн - 203 өдөр өссөн. - Operation Twist - 21 өдөр хүлээгдсэн. - 24% өсөлт үзүүлсэн. - 189 өдөр DX Quantitative Easing 1 - 140 өдөр хүлээгдсэн - -14.67% уналт - 245 өдөр уналт явагдсан Quantitative Easing 2 - 63 өдөр хүлээгдсэн - -10% уналт явагдсан - 126 өдөр унсан -Operation Twist - 14 өдөр хүлээгдсэн - -5.75% уналт явагдсан - 42 өдөр унсан Эдийн засаг 2020 оны 12 сарын 15 – нд ээлжит FOMC хурал болсон бөгөөд эдийн засаг сэргэж хувьцааны зах зээл хэвийн байдалд шилжсэн гэж үзэж байгаагаа тэмдэглэл дээрээ үлдээсэн байна. Мөн инфляц FED target болох 2 хувиас давсан буюу 7 хувьд хүрсэн нь Reserve requirement: Төв банк нь бусад банк дампуурахаас сэргийлж өөрийн дансанд хадгаламж байршуулахийг шаардах ба хэр их хэмжээний мөнгө байршуулахийг төв банкнаас шийдэн гаргана. Хямрал болох тохиолдолд төв банк энэ хадгаламжийг багасгаж зээл болгон бусад банкнуудад буцаан байршуулна. Жишээлбэл 2020 оны COVD-19 шалтгаалсан эдийн засгийн хямралаас шалтгаалж АНУ – төв банк хадгаламжийг хэмжээг 0 болгон бууруулсан. Discount rate: Төв банк нь банк болон бусад санхүүгийн томоохон байгууллагууд нь бэлэн мөнгөний хомстолд орсон тохиолдолд бага хэмжээний хүүтэй зээл (бодлогын хүү) олгох ба үүнийг бид Discount rate гэж нэрлэнэ. Бодлогын хүүний хэмжээг төв банкны ТУЗ тогтоодог. Энэ зээл нь ихэнх тохиолдолд богино хугацаанд байх боловч зарим эдийн засгийн хямралтай тохиолдолд 90 хоног хүртэл байж болно. 2,50 Discount Rate 2,25 2,25 2,00 1,50 1,00 0,50 0,25 0,25 0,25 0,25 2020-03-01 2020-04-01 2020-05-01 2020-06-01 0,00 2020-01-01 2020-02-01 Fund rate нь гэдэг нь банк хоорондын хүү ба төв банк тодорхой хүүний хэмжээг тогтоож тэр хүүний дагуу илүүдэл бэлэн мөнгтөй банкнууд бусад банкнууддаа зээл байдлаар мөнгө өгөх, авах боломж олгодог. Мөн Reserve Requirement нь бусад банкнуудад FED Fund Rate- аар зээл хэлбэрээр олгогдож болно. Энэ банк хоорондын хүүг Open Market Committee (FOMC) шийдэн гаргана. FOMC жилд 8 удаа хуралдах бөгөөд хүүний хэмжээг тогтоох шийдвэр энэ хурлаас гаргана. Ихэнх тохиолдолд банк хоорондийн хүү нь Discount rate – хүүнээс бага байдаг. Гэвч FED Fund Rate нь Repo Rate ээс үргэлж их байна. 1,80 1,60 FED Fund Rate 1,55 1,58 1,40 1,20 1,00 0,80 0,65 0,60 0,40 0,20 0,05 0,05 2020-04-01 2020-05-01 0,08 0,09 2020-06-01 2020-07-01 0,00 2020-01-01 2020-02-01 2020-03-01 2000 оноос хойш FED Discount Rate өөрчлөгдсөн үе нь GC, DX, ES – д хэрхэн нөлөөлсөн дата excel дээр хийх. Мөн European Central Bank, Bank of Japan discount rate (interest rate) өөрчлөлт 2000 оноос хойш бүх датаг олох https://www.ecb.europa.eu/home/html/index.en .html https://www.boj.or.jp/en/index.htm/