Ani: The Philippine Literary Yearbook
Volume 41, 2019-2020
Published in 2021
Editor: Herminio S. Beltran, Jr.
Special Section Editor: Mia Tijam
Managing Editor: Erika Antuerfia
Art Director: Ronie Chua Padao
Publication Coordinator: Stacy Anne Santos
Copyeditor: Salvador Biglaen
Proofreader: Louise Adrianne O. Lopez
Artists for Cover and Section Dividers: Marcellino C. Sanchez Jr.
Norma Jean Lopez
Je An "Govinda" Marquesto
Fara Manuel-Nolasco
Dominic Ian E. Cabatit
Kyle Alistair Tan
Jerome Agustin
Published by the Cultural Center of the Philippines
CCP Complex, Roxas Boulevard, Pasay City
Arsenio J. Lizaso
President
Chris B. Millado
Vice-President and Artistic Director
Libertine S. Dela Cruz
OIC, Cultural Content Department
Beverly W. Siy
OIC, Intertextual Division
Marjorie M. Almazan
Jeef Marthin Manalo
Geraldin V. Villarin
Staff, I.D.
ISSN: 2782-9766
© 2021 Cultural Center of the Philippines
All rights reserved. No part of this e-book may be reproduced, or used in any form or means of—graphic, electronic or mechanical—including recording, scanning or
through information storage retrieval system without written permission from the copyright owners.
Copyright to the works in this publication belongs to the respective authors and visual artists. The opinions expressed in this publication are those of the authors and do not
necessarily reflect the views of the Cultural Center of the Philippines or of the Philippine government.
For questions or comments with respect to content, or if you wish to obtain copyright permission for your intended use that does not fall within these terms, please contact
the CCP Intertextual Division, at 8832-1125 local 1706/1707 or 0919-3175708, or at ccpintertextualdivision@gmail.com.
TALAAN NG NILALAMAN
x
Mensahe mula sa CCP
Maria Margarita Moran-Floirendo
Artmaking is Truly Unstoppable
x
Arsenio J. Lizaso
Behikulo ng Mga Mambabasa
xi
Chris B. Millado
To More Harvest of Filipino Ingenuity and Creativity
xii
Herminio S. Beltran Jr.
Upang Higit na Makilala ang Lugar na Pinagmulan
xiv
Mia P. Tijam
Against the Constraints of Numbers
xv
Mensahe mula sa mga Patnugot
1
Natatanging bahagi
Michael Andio Tagalog Suan
Isla ng Pagtatama
2
Helen Rose Roncal
Aking Saklay
3
Gloria Antuerfia
Tuloy ang Lakad
4
Angeline Rodriguez Pancho
J.A.P.A.N.
6
Ariane May Urayenza
Chronicles Along Edsa
8
Sooey Valencia
Of Scars and Bells
10
Yvette Tan
I Often Forget I’m Disabled Until I Remember I am
14
Raphael Coronel
How to Disappear Completely
15
Dionie B. Fernandez
Bawat Araw
16
Ronaldo D.S. Bernabe
Di Hadlang
17
Prismness / Steffi Nucum
Inertia
18
Jack Lorenz Acebedo B. Rivera
At Least?!
19
Joel J. Clemente
Ang Huling Biyahe
23
Prosa Al Joseph Lumen
Arnie Q. Mejia
Arnold Matencio Valledor
Benster G. Comia
Pagmamapa Sa Malayong Lakbayin
25
26
Wika ang Humuhuning Ibon
34
Paris to Barcelona
37
Pagsusupling43
Japan by Design
50
The Psycho-Geography of My Room
56
Nihon ni Ikitai Desu
64
The Bridge Over Troubled Water
68
A CCP Production Manager in Japan
Reflections on a Two-Day Trip to the North
71
84
Muling Pagdalaw sa Lungsod ng Dabaw:
Pakikipanayam sa Sarili Bilang Isang Dabawenyo
88
Paghahanap sa Dagat
91
Elmer Del Moro Ursolino
FB Chat
93
Elizabeth Joy Serrano-Quijano
Pikpik99
Carl Lorenz G. Cervantes
Christine Marie Lim Magpile
Crystal Micah Urquico
Dominique Garde-Torres
Earl Carlo Guevarra
Edgar Bacong
Pikpik (Salin)
101
Ernesto Villaluz Carandang II
Ang Milano, Padua, at Venezia sa Aking Alaala
Ilang Taon Bago ang Pandemya
104
Fe M. Valledor
Escalator120
Fermin Antonio Del Rosario Yabut
All Shores Lead to Home
Francisco Arias Monteseña
Lakbay-Lumbay123
Gerome Nicolas Dela Peña
Biyaheng-Mansiyon129
Gillian P. Reyes
When Travel Stops, We Still Move
133
Gil Sotelo Beltran
Knowing One’s Self and Beyond
135
Gregorio V. Bituin Jr.
Lakad-Laban Sa Laiban Dam
145
Jan Angelique Dalisay
Confessions of An Exit Crybaby
147
Jane Tricia Cruz
Higit pa sa Hamog
149
Jason F. Pozon
Bruha152
121
Jayson V. Fajardo
Sa Pasig: Marso 17, 2020 at iba kong mga nakaraan sa lungsod
159
Jessie Ramirez Jr
Edsa Tres! Ang Bagong Pakikibaka sa EDSA
164
Jett Gomez
Looking Through Bus Window
166
Kabundukan167
Joel Donato Ching Jacob
Running, Running Away, A Five Shop Town and Rain
168
John Christopher Endaya
May Dayo sa Caloocan!
172
Pagbabalik sa Kalsada
173
John Jack G. Wigley
Arriba, Viva Mexico!
174
John Paul Egalin Abellera
Trip-Tych182
John Patrick F. Solano
Lunch Break 185
Mac Andre Arboleda
Medical Problem, Military Response
186
Maffy Carandang
A Journey Home
187
Maria Ella Betos
Naruto Dimple
191
Maria Sophia Andrea Rosello
Ang Biyahe ko Patungo sa Eskuwelahan
193
Marren Araña Adan
Makati196
Nap Arcilla III
Manungod sa Upon
201
Hinggil sa Baboy-Ramo (Salin)
202
Norsalim S. Haron
Bihag203
Patricia May Labitoria
Tābi po!: On Filipino Myths and the Environment
206
Peter Michael C. Sandico
Traveling in the Time of the Travel Ban
208
Priscilla Supnet Macansantos
The Roads We Travel
211
Ramzzi Fariñas
The Heart of Light
218
Rene Boy Abiva
Tingkal220
Rene M. Raposon
A Big Surprise
222
Rhea Claire Madarang
Huling Lakad
224
Ricky C. Angcos
Huwebes sa Al Batha
227
Ronnie M. Cerico
Kalinga237
Stefani J. Alvarez
Mga Mumunting Butil sa Buhangin Wama A. Jorbina
#2020TRAVELGOALS249
242
Tula251
Adrian Pete Medina Pregonir
Bukid sang Melibengoy
252
Bundok Melibengoy (Salin)
253
Matútum254
Allan Popa
Matútum (Salin)
255
Mga Burador sa Sitio Malaya
256
Mga Guryon sa Sitio Malaya (Salin)
257
Mga Diyutay nga Sugilanon sang Tantangan
258
Mga Hiblang Kuwento ng Tantangan (Salin)
259
3/30/20260
Liham sa Kaibigan
261
Anna Vanessa G. Miranda
Pag-uwi262
Anthony Baculbas Gabumpa
Dayo sa mga Kuwentong-Dagat ng Sulok
263
Anthony B. Diaz
Kun Mamarapara ka sa Biko na Dalan
264
Kung Minsang Mapadpad ka sa Kurbadang Daan (Salin)
265
Si Filemon, Si Filemon, Wala na sa Kadagatan
266
Si Filemon, Si Filemon, Wala na sa Karagatan (Salin)
267
Arnel T. Noval
Arnold Matencio Valledor
Pakiusap268
Arthur David P. San Juan
Kain, Cainta!
269
Basil Bacor, Jr.
Makabagong Alamat – Baranggay San Francisco,
Lungsod ng Mabalacat, 17:52
270
Chelsey Keith P. Ignacio
Underpass271
Cindy Velasquez
How to Return
272
Claire Quilana
Sa Dakong Hilaga
274
Cris R. Lanzaderas
Food Trip
275
Governor F. Halili Avenue
276
Himlayang Arko
277
Tagaytay Weekend
278
Dennis Andrew S. Aguinaldo
Dexter Reyes
Ang Maninisid
279
Distansiya280
Eilyn L. Nidea
Lupad nin Agimadmad
281
Lipad ng Kamalayan (Salin)
282
Hinabing Alaala
283
Love Beyond Measure
284
Elmer Del Moro Ursolino
Alert Level 4
285
Elvie Victonette B. Razon-Gonzalez
An Epiphany in Jardin de Monet a Giverny
286
Emmanuel Lacadin
Bahagyang Tangkang Pagsasatula Sa Batad 287
Eric P. Abalajon
Finding a Book of Revolutionary Filipino Poems
in a Cramped Bookshop in Toronto
288
E. San Juan Jr.
Ang Darling Damuneneng Ko
289
Froy P. Beraña
Langit290
Langit (Salin)
291
Gerome De Villa
Bisperas292
Glen A. Sales
Pagkaligaw293
Heather Ann Ferrer Pulido
Panagsasaa294
Time to Go Home (Translation)
295
Papuntang Divisoria, 2020
296
Biyaheng Probinsiya 297
Jaime Dasca Doble
The Poet Sees A Bird 298
Jaime Jesus Uy Borlagdan
Mga Isla, Caramoan
299
Mga Pulo, Caramoan (Salin)
300
James M. Fajarito
Balibago, 1992
301
Jeremie Joson
Shooting Star
302
Jett Gomez
Biyaheng Pauwi
303
Joel F. Ariate Jr.
Ang Lumalangoy na mga Lumang Panaginip sa Ilog Shirikawa
304
Kung Kulang na ang Babalikan
305
Sa Neues Museum sa Berlin
306
Honesto M. Pesimo Jr.
Jose Velando Ogatis I
The Last Mambabatok
307
The Woman and Children of Obando
308
Travel Reduced to a Google Search
309
City Exploration
310
Kelvin Gatdula Lansang
Bucket List
311
Korina Muella
Ang Dahilan Kung Bakit Hindi Ko Ninanais ang Alon
315
Sa Ilog
316
Makaraya Eota Gale Ro Among Banwa
317
Ganito na pala ang Aming Bayan (Salin)
318
Mark Angeles
Larong Kanto
319
Natalie Pardo-Labang
Ugnayan320
Nerisa del Carmen Guevara
Chicken Little
Nestor C. Lucena
Paglalakbay323
Nikki Mae Recto
Medyas Noche
324
Niño Manaog
Suddenly, Last Summer
325
Suddenly, Last Summer (Salin) 326
Norsalim S. Haron
Ang Lawa
327
Paterno B. Baloloy Jr.
Nang Muli Akong Mapadaan sa Kalye ng Yale sa Cubao
328
Paulene Abarca
Ang Karagatang Nais Umagos Muli
329
Paul Jerome Flor
Blank Postcards
330
Radney Ranario
Pagbabalik: Biyaheng Leyte Makaraan ang Tatlong Dekada
331
Ramzzi Fariñas
Darkness in Danglas
332
Raymond Calbay
At the Qi Zhang Bus Stop
333
Rey Manlapas Tamayo Jr.
Minsan sa may Panatag
334
Roland Peter J. Nicart
Panapuan335
Juan Carlos G. Montenegro
Larry Boy B. Sabangan
321
Pasalubong (Salin)
336
Roman Marcial D. Gallego
Ang Umaga ay Hindi Iba sa Maghapon
337
Romeo Palustre Peña
Bagaheng Digma
338
Rommel Chrisden Rollan Samarita
Sa Gitna ng Kalawakan
339
Ronnel V. Talusan
Pagtawid340
Roy Rene S. Cagalingan
Nása Dalampasigan Tayo
Ruth Chris Casaclang De Vera
Tupig342
Tupig (Salin)
Shur C. Mangilaya
341
343
Dueonan344
Hangganan (Salin)
345
Tresia Siplante Traqueña
Sa Loob
346
Yanna Regina Mondoñedo
In-flight Entertainment
347
Kuwentong Pambata348
Christine Siu Bellen-Ang
Asul na Botas
349
Genaro Gojo Cruz
Higugmaon Ta Ikaw
353
Mark Norman S. Boquiren
Pangako, Papa?
356
Paul John C. Padilla
Si Gol at Ang Gintong Barko
359
Tungkol sa Mga May-Akda364
Acknowledgment392
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Artmaking is Truly Unstoppable
Our building might be closed, but CCP never stops to become the lead institution for
arts and culture in the Philippines. We remain relevant, steadfast, and forward-thinking.
We are presenting the 41st edition of Ani, the CCP’s official literary journal.
Since its inception in the 1980s, Ani has consistently harvested the best and the most
relevant literary works from both novice and veteran creative writers from all the regions in the
country.
This journal is proof that artmaking is truly unstoppable. The CCP Intertextual Division
was in the middle of gathering works when the national lockdown was declared.
Conceived amid the social unrest, writers do really fight the virus with their pens.
In this time when we can’t go out of our homes and travel, this literary journal will bring us to places and experience
local cultures through the 146 literary works and seven artworks.
Please get your free copy. This is our offering to the literary community and reading public.
CCP aims to nourish every Filipino’s soul through our arts and culture programs. Let’s keep on harvesting the best of
Philippine arts and culture.
MARIA MARGARITA MORAN-FLOIRENDO
Chairperson
Cultural Center of the Philippines
x
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Behikulo ng Mga Mambabasa
Anna Quindlen, author of the book “How Reading Changed My Life, ” wrote: “Books
are the plane, and the train, and the road. They are the destination, and the journey. They are
home.”
Apat na pung ulit na itong napatunayan ng Ani ng Sentrong Pangkultura ng Pilipinas
sa mga nagdaang taon nito.
Sa taong ito, sa birtwal na paglulunsad ng ikaapat na pu’t isang tomo ng Ani, muling
mapatutunayan na ang mga akdang pampanitikang isinaaklat ay magiging behikulo ng mga
mambabasa sa isang paglalakbay.
Kaya, ang tanggapan ng inyong lingkod ay nagpapaabot ng marubdob na pagbati sa lahat ng mga nasa likod ng aklat
na ito, mula sa mga manunulat, hanggang sa mga malikhain at administratibong suporta. Makakaasa kayong ang inyong mga
pagsisikap ay hindi nakaliligtas sa aking pansin.
Ang birtwal na paglulunsad ngayon ng Ani ay may isa pang mahalagang bagay na pinatutunayan, na ang paglalakbay
ng diwa at damdamin sa panitik ay hindi mapipigilan ng ano mang pandemya. Kasama ninyo ako sa paglalakbay na ito.
Mabuhay ang Ani! Mabuhay kayong lahat!
ARSENIO J. LIZASO
Pangulo
Sentrong Pangkultura ng Pilipinas
xi
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
To More Harvest of Filipino Ingenuity and Creativity
The 41st edition of Ani, the official literary journal of the Cultural Center of the
Philippines, was born amid the global health crisis and socio-political unrest.
Despite the uncertainties brought by the pandemic, the CCP Intertextual Division worked
even harder to gather the best and most relevant literary works from veteran and upcoming
writers from the different regions in the country, who all shared their travel experiences through
prose, poems, short stories, essays, even artworks and photographs.
From over thousands of submissions, the editorial team led by award-winning writer
Herminio S. Beltran, Jr., with Mia P. Tijam as the special section editor, the literary journal
features 146 literary works and seven artworks.
Among the selected literary pieces, thirteen were written by Persons with Disability (PWDs) and Persons Affected by
Disability (PADs). We put this special section to promote inclusivity and gender equality in art making.
In a time when lockdown has been imposed, the literary journal lets us journey to interesting places and experience local
cultures without leaving the safety of our homes. Now, more than ever, we need arts, for this instance literature, to sustain us
through the difficult time.
Ani 41 is a testament that no pandemic or wars can stop artists from creating and engaging works of self-expressions.
Congratulations to the people behind this artistic endeavour. We are looking forward to more harvest of Filipino
ingenuity and creativity.
CHRIS B. MILLADO
Vice President and Artistic Director
Cultural Center of the Philippines
xii
Title: Life doesn't flow backwards
Artist: Je An "Govinda" Marquesto
Year: 2020
Medium: Thread and nails
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Upang Higit na Makilala ang Lugar na Pinagmulan
Metapora o simbolo ng buhay ang biyahe. Sa pagbibiyahe, higit na nakikilala ng biyahero ang kaniyang sarili—ang
kaniyang mga kalakasan o kahinaan.
Malaking hamon ang paksang ito sa pagsusulat. Sa pagtula, madali tayong mahulog sa cliché. Kaya, hinahamon ng
manunulat o makata ang kaniyang sarili para tumuklas ng bago o sariwang anyo, imahen, at pananaw sa buhay at lipunan. Sa
pagkukuwento at pagsasalaysay, hinahamon ng manunulat ang kaniyang sarili para balikan at muling humango ng kahulugan
sa kaniyang mga karanasan sa pagbibiyahe, batay man ito sa katotohanan o imahinasyon.
Napagtagumpayan ng mga manunulat sa Ani 41: Lakbay ang hamon na ito. Sa mga tula at kuwento, bumabalik ang
makata sa lugar na kinalakhan upang higit na makilala ang lugar na pinagmulan. Binibigyang-pansin ito sa Ani 41. Sa muling
pagtanaw sa sarili, napagmumuni-munihan nila ang kapaligiran at kultura. Hindi lamang sa sariling bayan kundi maging sa
bayang binibisita.
Sa tomong ito na binubuo ng mga tula, sanaysay, at maikling kuwento, ibinabahagi ng mga manunulat sa iba’t ibang
larangan at propesyon ang kanilang karanasan at pananaw sa pagbibiyahe.
Inaanyayahan ang mga manlalakbay at manggagawang pangkultura, gayundin ang PWDs (Persons with Disability) sa
isang espesyal na seksiyon para ikuwento sa atin ang kanilang karanasan sa paglalakbay.
Herminio S. Beltran Jr.
Pangkalahatang Patnugot
xiv
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Against the Constraints of Numbers
The last time the government completed a census on how many Persons With Disability (PWDs) we have in the
Philippines was in 2010 through the Census on Population and Housing. The Philippine Statistics Authority published the
results of the survey on the net by 2013, saying that 1.57% of the Philippine Population are PWDs. That’s 1.44 million
Filipinos who are PWDs.
A decade however has passed, and one can suppose that there are more registered and unregistered PWD population.
The latter constricted from registering because of reasons ranging from the physicality of registering and to the consequences of
the internalized stigma of being indeed a registered PWD. There may be then more from what can be considered as a minority,
if viewed from the perspective of a dichotomy between the number of able and disabled citizens. And most often it is the
disabled and their communities or the PADs (Person Affected by Disability) who would care for what these numbers signify,
because society is constructed according to the needs of the majority—from education, to transportation, to everything that
spans a person’s life including livelihood.
Who then are the disabled? To be registered as a PWD in the country requires the approval of the Department of Health
(DOH). And “disability” in the Philippines is categorized by the DOH into: 1) Deaf/Hard of hearing; 2) Intellectual; 3)
Learning; 4) Mental; 5) Orthopedic; 6) Physical; 7) Psychosocial; 8) Speech and language impairment and; 9) Visual. Who is
aware of the criteria that define each? Which would then define and identify a disabled person.
The diversity of disabilities calls for first and foremost a reframing of the definition and perception of these disabilities.
In order for the disabled to have the appropriate and differentiated awareness, acknowledgement, and support from people
and institutions. Many of these institutional terms still in use—such as “mentally retarded” for individuals with pyschosocial
disabilities—are considered by contemporary conversations as derogatory and discriminatory, therefore by its existence alone
in the language of governing agencies propagates the same culture.
The conversation about the state and rights of PWDs has been ongoing. The question is who are in the conversation,
who are expressing for the PWDs, who are listening to the PWDs, who have the power to change and enact awareness, laws,
policies, guidelines, funds, programs—that which make-up and control the narrative of the past, present, and future of
PWDs. The conversation also asks who among the people we vote for from the barangay up to the presidential level have the
true welfare and inclusivity of PWDs as part of their agenda. After all, being a registered voter is required for the disabled or
the legal guardian of the disabled so as to be certified therefore experience the benefits as a PWD.
xv
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The Intertextual Division of the Cultural Center of the Philippines through its literary journal ANI 41 has opened its
platform for this conversation for both PWDs and PADs: to be their own voices of their intentions and imaginations. The
theme was originally about the travel insights of PWDs and PADs, and evolved to include the experience of COVID-19 as
the virus became an urgent and fatal affliction in the country. As an institutional response of witnessing, as a testament of this
minority’s memory whose daily survival and quality of life have become even more challenged in this pandemic than its usual
lifespan of trials.
Out of the officially documented 1.44 million PWDs, and out of the more than a thousand submissions for the journal,
there were 24 who submitted a total of 56 works for the literary special section in both Filipino and English. And 45 who
submitted a total of 100 works for the art special section. We could not select all and we are grateful for all. The Special Section
of ANI 41 then presents this offering of the diverse voices who chose to put their narratives in this discourse—this first harvest
which would show us an arc of the narratives of the travels, and the journey of overcoming, from PWDs and PADs unto the
time of this pandemic.
People who are indeed different from everyone else, because even the mode of production-- and appreciation of art and
literature from this production—is different for the disabled, and may require more nuances in the appreciation of these if we
were not a PWD or PAD. In art, many PWDs who are challenged in communicating themselves—who may be able to make
themselves understood only through pointing, frowning, or smiling—find a way to express themselves. And in reading the
included written works here, we may wonder how a visually impaired teenager is able to write an essay. Or question what may
be the significance of an apostrophe at the end of each line in the orality of what someone with a speech impairment calls his
written poem. And maybe we may begin to understand what the visual, written, and other arts mean to our fellow Filipinos
who live with and through disabilities every day.
The disabled and the affected who are different even from each other, yet aspire for the same as everyone else in the
country—to be regarded, to be treated, and to live humanely. And so, this hope, that this beginning from ANI 41 would enact
and inspire 1,439,931 and more voices in all of our languages.
Mia P. Tijam
Special Section Editor
xvi
NATATANGING BAHAGI
Title: Et Iris
Artist: Norma Jean Lopez
Year: 2020
Medium: Watercolor and Latex Paint on Board
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Isla ng Pagtatama
ni Michael Andio Tagalog Suan
Sa aking muling pagtungtong
Sa isla ng Corregidor
Ito ang aking nararamdaman:
Nais kong tumayo
Ngunit hindi talaga kaya.
Nanatili sa aking wheelchair,
Nagpatuloy ang daloy ng luha.
Mata ko'y namangha.
Luntiang paligid ay kakaiba,
May halimuyak na dala.
Sapagkat—
Ako ay namangha,
Sa paligid na ito noon,
Maraming dugo ang bumaha.
Ako'y nabingi
Sa tahimik na sigaw ng mga bundok na tabi-tabi:
Umaawit ang mga paniki.
Ako ay nabingi
Sa mga putok ng baril at mga pagmamakaawa,
Sa mga sigaw at panggagalaiti.
Sa isang silid na napakahaba,
Marami roong linta.
Ako ay nanahimik at taimtim na sa Diyos tumalima.
Maganda itong isla,
Gawa sa galit at pagkawasak;
Gawa sa dugong timba-timba.
Nilakad ko ang kahabaan nito,
Kasabay ng pagsilip ko sa kahapon,
Binalikan ang paghahari noon ng mga Hapon.
Sa dulo nito,
Tumulo ang aking luha
Habang pinatutugtog ang Lupang Hinirang.
2
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Aking Saklay
ni Helen Rose Roncal
May isang bagay,
Magulang ko'y ibinigay.
Hanggang sa paglaki,
Aking kaagapay.
Matalik na kaibigan
Kung aking ituring.
Araw at gabi,
Siya'y aking kapiling.
Sa bawat hakbang ko,
Siya'y nakaalalay;
Laging nariyan,
Hindi nang-iiwan.
Sa lungkot at saya,
Kami lang dalawa.
Maging sa kamatayan,
Ako'y sasamahan.
Maraming salamat,
Mahal kong kaibigan.
Sa ’king puso’y di ka lilisan,
Aalagaan ka at iingatan.
3
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Tuloy Ang Lakad
ni Gloria Antuerfia
High school na ako noon nang magsimula ang
katanungan sa aking sarili kung bakit ganito, bakit gano’n.
Bakit iba ako sa kanila? Napakaraming tanong. Naranasan
ko ang maraming pagsubok; tila ito ang kalyeng dinaanan ko
sa aking kabataan. Madalas, ako ang napapansin at nandoon
palagi ang bako-bakong daan na itinuturing kong panlalait
mula sa iba. Pero hindi ko pinatulan ang mga ito. Nagpatuloy
ako sa paglakad. Ipinakita ko na hindi ako apektado kahit
na sa sarili ko ay nasasaktan ako at naghihimagsik ang aking
kalooban. Nasabi ko sa aking sarili na kailangan ko ng lakas
ng loob upang maipagpatuloy ko ang paglalakbay na ito.
Ipinakita ko sa kanila na hindi hadlang ang bagal at paikaikang hakbang ng aking mga paa.
Pagdating ng college, panibagong yugto ng buhay,
bagong mukha ng mga kaibigan. May mga naririnig pa rin
akong tumutukso sa akin at patuloy pa rin ako sa paglakad.
Di ko pinansin ang gaspang ng daan. Ang mahirap ay ang
taas ng building sapagkat madalas nasa ikaapat na palapag
o ikalimang palapag ang klase namin. Araw-araw ay ganoon
ang sitwasyon. Mahirap man at masakit sa aking mga paa ay
nagpatuloy ako hanggang sa nakasanayan ko na.
Nagsikap ako sa loob ng klase. Kailangan ako ang
pinakamataas ang marka sa exams. Sinabi ko sa sarili na
dapat ako lagi ang nangunguna. Kaya lang, pagdating sa P.E.
ay talo ako; hindi ko kayang makipagsabayan sa mga kaklase
ko. Kaya gumawa ako ng paraan na hindi maapektuhan ang
grades ko. Kinausap ko ang P.E. teacher ko kung ano ang
puwede kong gawin. Hindi ko hinayaan na talunin ako ng
aking kapansanan. Kaya tuwing P.E. namin, ako ang naassign na tumingin sa mga hindi sumusunod sa exercises,
natoka ako sa pagpili ng musika, paggawa ng props, at dito
ko nagamit ang aking pagiging malikhain. Matapos nito ay
nagkaroon ako ng maraming kaibigan at madalas, sila na
ang nagtatanggol kapag may tumutukso sa akin.
Sagot ko, “Nahihirapan po kaya lang po ay wala
namang ibang paraan upang hindi ako mahirapan.”
Hindi ko napapansin na may ibang magulang pala
na nakakakita sa akin, lumapit sila sa akin at nagtanong,
“Iha, ikaw ba ay hindi nahihirapan sa pag-akyat-panaog sa
paaralan na ito?”
Tugon niya, “Sana katulad mo na lang ang anak ko,
may kapansanan pero nagsusumikap. Hatid-sundo na nga
pero isang araw, sinabi niya sa amin na ayaw na daw niyang
mag-aral. Tanggap mo ang iyong kapansanan?”
Ang sagot ko, “Opo, kasi kung hindi ay marahil
nasa loob lang ako ng bahay dahil kapag lumabas ako ay
tutuksuhin lang ako.”
Hindi naman dapat ikahiya ang kapansanan at
walang may gusto nito. Hindi dapat ayawan ang pag-
4
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
aaral. Edukasyon ang isang paraan upang magkaroon ng
magandang kinabukasan. Kahit ganito ako ay may pangarap
din ako sa buhay. At ang lakas ng loob ang patuloy na
gumagabay sa akin para humakbang.
trabaho ko. Dumalo ako sa isang training upang maging
isang katekista. Pagkatapos ng training, naatasan kaming
magturo sa mga eskuwelahan sa 58 na iba’t ibang barangay
sa elementarya at hayskul.
Lakas at tibay ng loob. Ito ang mga katagang tumimo
sa aking isipan. Naalala ko noong nasa elementarya ako,
hindi ako marunong lumaban. Tinutukso ako ng mga
kaklase ko: “Pilay! Pilay! Pilay!” Tapos ginagaya kung paano
ako maglakad. May mga araw na ayoko nang pumasok,
ayaw ko nang mag-aral kasi nahihiya ako. Ang ginagawa ng
teacher ko, pinupuntahan ako sa bahay. Hindi raw ako dapat
mahiya. Ayon sa kaniya, “Ipakita mo sa kanila na kaya mo,
nakikita ko sa iyo na nagsisikap kang mag-aral, matalino ka,
pag-aaral ang isa sa paraan upang magkaroon ng magandang
kinabukasan.”
Tuwing ikaapat na linggo ng buwan, nagkakaroon ng
pagtitipon sa lahat ng parokya sa diocese ng Pangasinan at
dito ay may iminungkahi sa aming mga sekretarya ng parokya
na kumuha ng scholarship exam para pag nakapasa ay magaaral sa Maynila. Kumuha ako ng pagsusulit at pagkatapos
ng tatlong buwan, may dumating na sulat sa aming opisina
at nakasaad dito na isa ako sa nakapasa at may imbitasyon
na pumunta ng Maynila para sa final exam. Sabi ko noon sa
sarili ko: “ito na ba ang kasagutan sa aking mga pangarap?”
Noon pa man, pinangarap ko nang makarating ng Maynila
at marahil ito na ang panahon na aking minimithi.
Maagang namatay ang Nanay ko sa sakit sa puso.
Hiwalay sila ng Tatay ko kasi hindi tanggap ng lolo ang
tatay ko na dati raw nilang tauhan noon. Ang teacher ko at
lola ko ang naging inspirasyon ko. Matapos ang kolehiyo,
nakapagtrabaho ako sa aming munisipyo sa Pangasinan
bilang isang casual clerk sa Assessor's Office. Umalis ako
pagkatapos ng tatlong taon. Natanggap naman ako bilang
sekretarya sa aming parokya at maayos naman ang naging
Pilay man ako ay nagpatuloy ako sa paglalakbay.
Marami mang pangamba ay nagkaroon ako ng bagong
destinasyon—ang Maynila.
Narito pa rin ako ngayon, patuloy na humahakbang.
Mas maraming liko, mas maraming bako-bakong daan,
pero di ako hihinto. Tuloy ang lakad.
5
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
J.A.P.A.N.
by Angeline Rodriguez Pancho
Can you imagine a 17-year-old visually impaired girl
who had never been abroad nor never been separated from
her family away from home for eighteen days? The girl that
I am talking about is me. I was invited by the President of
the Philippine Blind Union and by Free the Children Japan
for a training in the country to study, observe, and to help
promote the inclusivity of the persons with disability in
the society. Believe it or not, I wasn’t with my mom, dad,
a teacher, or any other sighted companion. I was with four
other visually impaired students who were also invited for
the training, and I was the youngest and the only one from
Naga City.
sessions, training, workshops, Olympic games, and a talent
show. On the fourth day of the camp, all of us presented
our advocacy, and what we were going to do to solve it. My
advocacy was inclusive education. I shared why it was my
advocacy, discussed my plans for it, and what I was going to
do to make inclusive education open in all schools. At that
camp, I learned that age didn’t matter in making a change. I
also learned that language or nationality was not a hindrance
in making friends with other people.
After the “Take Action Camp,” there was a day-off.
We were so happy because it was a day for relaxing, and
that meant we could do everything we wanted to do. And
as usual, I just logged into my social media accounts, played
some music, and talked to my family because I was really
missing them. In the afternoon, we were with the FTCJ staff
and we interacted with them.
It was held from August 15, 2018 to September 2,
2018, and it was hosted by Free the Children Japan. On the
day I stepped on another country for the first time, I felt
kind of nervous and shy, but because of the warm welcome
from the Free the Children Japan staff, it made me feel like I
was home. I had a feeling that I'd be gaining friends and I'd
be enjoying the next days.
Honestly, the next days were stressful for me, so much
so that I already wanted to go back to the Philippines.
Trainings, seminars, and workshops were held. We went to
institutions like the rehabilitation center and the vocational
center. We also visited the Japan Braille Library. I was so
grateful for the chance given to me to be in the biggest and
oldest braille library in Japan because I really like books.
On our first five days, we joined the Take Action
Camp. Together with us five visually impaired Filipino
students were Japanese students who were in Grade 5 to
Grade 12. I was roommates with four Japanese girls. Some
Japanese students assisted me when going to the cafeteria,
washing station, event room, grounds, and even when
preparing my meal. At the five-day camp, we did activities
such as small group sessions, coaching sessions, country
I know that we went to Japan for a leadership training,
but the seventeen-year-old me was so happy to be in the
happiest place on earth—Tokyo Disneyland! It was my
6
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
dream to go to Disneyland ever since I was a kid, so it was
a dream come true! It happened on August 26, 2018. And I
really enjoyed the view, the rides, and the ambiance. I got a
chance to ride on two attractions, and those two rides were
extreme for me already. I was also given a chance to have
my picture taken with two mascots. They were so cute, even
though I was afraid of mascots. No one knew how happy I
was on that day.
we left, they showed us their gymnasium. I really love the
TSUKUBA School for the Blind. The facilities were great,
and how I wish we had a school for the blind like that here
in my place.
September 1, 2018 was the day of presentation of our
action plan for the Philippines. I was really nervous that day
that I didn’t eat that much during breakfast. It was in the
afternoon when we presented our action plan. And it was
successful! Our action plan was all about "audio and tactile.”
We wanted to have a system like that here in the Philippines,
and the reason why we thought about that project because
we believe that it could help visually impaired people a lot.
During our last week in Japan, although it was
stressful, I learned so many things. I learned that people with
disability have their rights as a person in the community,
that they can be a neurologist, an architect, or even a lawyer,
and they must not set a limit on themselves. And I realized
that sometimes disability is not in the person with disability,
it’s in the environment, and people without disability. I also
found out how Japan designed facilities for persons with
disability starting from the transportation structures to
jobsite architecture.
I was the one who shared our experience in Japan
during the presentation. I also discussed how their system
for persons with disability helps their people. Starting from
the braille code and audio system to the tactile system.
The presentation was successful, and we received very nice
comments.
On August 31, 2018, we went to School for the Blind.
We met some visually impaired Japanese students, and they
were so friendly and bubbly. And they were happy people,
and they almost didn’t mind being visually impaired. We
did some experiments in their laboratory. I didn’t have any
experience in performing experiments before, that’s why I
was really amazed with the experiment procedures. We got
a chance to go to their library, and I was happy, because
books were everywhere. In our interaction with them, we
shared about the systems for the persons with disability
in the Philippines, and they also shared about what Japan
had for persons with disability. They were amazed at the
Philippines, but we were more amazed at Japan. Before
And of course, we were given a chance to buy
pasalubong for our family and friends. I bought chocolates,
candies, Hello Kitty stuff, Disney stuff, and Pikachu stuff.
Although I was in Japan, it didn’t stop me from fangirling.
I got a chance to buy CNCO Japan Edition. It was actually
one of the reasons why I was so excited to go to Japan, aside
from the fact that we were going to Tokyo Disneyland.
The training changed my life. I won’t forget the
memories we had in Japan and for how they did not make
me feel like I was different, even though I was a foreigner in
the country.
7
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Chronicles Along Edsa
by Ariane May Urayenza
Manila commute is such a pain in the ass. It is doubly
so for someone hailing from a nearby province like myself.
And oh, make it triply, for someone who has a profound
hearing loss on both ears—again, like me.
motorists in the two barangays I have to pass through would
kill one another just to get ahead of the procession.
Don’t you find it funny that we Filipinos measure
distance not in terms of kilometers, but by the time it will
take us to travel from one point to another? Whenever
someone asks me how far my place is from the town proper,
I would simply answer, “About 15 minutes away,” and that’s
just an estimate. On the worst days, it could take forever as
some roads would really get congested with students spilling
over the streets.
Let me explain. Even if I don’t get to travel frequently
to and from work like everyone else (I’m a home-based
freelancer), the few times I did were enough to convince me
that the Philippine traffic situation is one of the worst in
the world. And it keeps getting difficult to bear every year.
I know I’m not in the position to complain since I’m not a
regular commuter, but the hellish EDSA bumperto- bumper
almost always makes me wish I don’t have any business
going anywhere in Manila. This I blame on my quarterly
medical checkups at a psychiatric institution in the middle
of Mandaluyong City.
Upon alighting from the trike, we would ride a
jeepney going to the UV Express terminal where utility
vans await shuttle passengers. This second ride takes about
10 minutes, which is not bad considering that you can get
off the jeepney and walk the remaining distance yourself
when the traffic gets worse at the crossroads and drivers are
unloading passengers at prohibited spots. Once we arrive at
the terminal, I would show my PWD card to the dispatcher
to get a five-peso discount on the fare. That’s already a
good deal as the travel covers the length of North Luzon
Expressway and EDSA.
Yup, I have been diagnosed with clinical depression
in early 2013. But that’s a topic for another story. Let’s just
focus on my traffic grievances.
Day of my consultation, I have to wake up at around
four or five o’clock in the morning. I only have 30 minutes
to spend on my bathroom rituals and 10 minutes to get
dressed. That’s 40 minutes dedicated to preparation alone.
I have to skip breakfast as any further delay would result in
another 30 minutes of waiting for a tricycle to take us, my
father and me, to the junction of McArthur highway. The
first ride takes approximately 15 minutes, 30 tops, as most
Once along EDSA, I have to endure an hour-long
penitential ride inside a claustrophobia-inducing and poorly
ventilated vehicle. I don’t know about you, but whenever
I have to take the UV, I always end up with one that has
a broken air conditioning unit. I would randomly share
8
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
almost the same breathing space with another passenger,
who should consider work-from-home arrangements based
on the way he would nod off to sleep.
Commuting as a deaf person has its limits. For one,
I cannot be expected to pass the fare from one passenger to
another or to the driver himself unless I’m facing the one
who is holding the money. I cannot also be expected to hear
anything the driver says. That’s why I still prefer riding the
bus. But buses have a bad reputation on the roads. The driers
would challenge other drivers to a race, stop whenever they
effin’ want, and would step on the gas so hard, you would be
thrown to the windshield if you’re waiting in the aisle to get
a seat. No wonder buses often figure in most road accidents
these days.
In rare cases when vehicles along the EDSA
southbound lane are on a standstill and we’re already late
for my doctor’s appointment, we would instinctively get off
the van and walk the length going to a nearby MRT station.
Luckily, I have my VIP pass in the form of my PWD ID. I
just have to show this to the guard, along with my father’s
Senior Citizen ID, and soon we would be breezing through
the queue.
I know, I know. All of my complaints could have
been easily resolved if I opted to avail of a carpooling service
instead. The thing is, I still have great faith in our public
transportation system. I still believe that one day, all my
predicaments will be resolved and the Filipinos will finally
get what they deserve from the taxes paid in sweat, blood,
and tears. For now, I might as well shut up and let the real
mandirigmas claim all the rights to complain about the
worsening commute situation.
But just because I have this privilege, it does not mean
I will be able to get first dibs on train seats. On one occasion,
I had to write down personal details and sign a form before
I was issued a discounted beep card. Next thing I knew, the
train I had been hoping to ride was no longer in sight. While
I’m not against such SOPs, I lament the fact that PWDs
with non-visible conditions are now facing criticism from
individuals who have grown wary of people using said ID
without legit disabilities. This is actually the reason why
I refrain from using discount privileges on jeepneys and
tricycles. After all, it’s just two or five pesos, so why bother?
9
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Of Scars and Bells
by Sooey Valencia
The news anchor on TV said that a war was about
to break out. I watched the Twin Towers crumble to the
ground—smoke billowing out of the burning buildings—
and hoped that all flights going anywhere would be cancelled.
An hour later, however, the pictures of the burning buildings
continued to flash on the screen. My mother telephoned the
airport—no cancellations. My legs then would be cut open.
Again.
mother rummaged through her bag for her emptying packet
of cigarettes and a lighter. She always smoked when Daddy
Kostas talked of schedules.
We would spend the first two days settling into his
flat in Veronas, he said, enthusiastically adding that it was
the district where Lord Byron was buried. I thought of my
dog with the same name and remembered he was buried in
my cousin’s backyard two years ago. I opened my mouth
to correct him—my dog wasn’t buried there!—but realized
my throat had gone dry. On the third day, we would visit
my grandparents Katy and Giorgos in Athens. The thought
of seeing them excited me. I pictured Grandma Katy, a
stubby old woman with bleach-blond hair and blue eyes,
hurriedly getting out of her seat by the dining table, having
forgotten to bring the Greek salad with her on the way out
of the kitchen. Daddy Kostas’s family had a thing for salads.
On the fourth day, we would see the temple of Athena and
Poseidon, and visit the nuns in the hidden monastery. And
before the week ended, we would be in the hospital.
The wind came in numbing gushes against our faces
when my mother and I exited Eleftherios Venizelos. The
leaves on the trees were frosted and the potted flowers
surrounding the international airport in Athens stood
alertly by their stems. Amidst the flurry of white faces and
a strange-sounding language, we lugged our bags around,
our bodies freezing underneath layers and layers of clothing,
our eyes searching for the familiar round figure of Daddy
Kostas which emerged a few minutes later. Taking our bags,
he greeted us, the warmth of his leather coat thawing our icy
faces. He squeezed both my cheeks, making them feel hot
and turn rosy. We walked to the car.
Lighting another cigarette, my mother blew smoke
out the window. My mind trailed off as I tried to keep it
away from being in the hospital again. I closed my eyes
and felt the car seat vibrate underneath me, the car going
faster and faster. The wind blew in my hair and I imagined
what it would be like to run—to have the wind blow me
away from there, going far, far away. I imagined there
would be no hospitals, that there would only be snow in the
The windows of his silver-gray Honda Civic squeaked
as he rolled them down saying that there was no need for
air-conditioning in a country like Greece. The country was
an air-conditioner itself—freezer even, the temperature
often dropping below six degrees. My mother and I made
clouds with our breaths. Daddy Kostas chuckled and began
to talk about what would happen in the next few days. My
10
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
mountaintops in Karpenisi like there was in April. I would
play in the snow until it melted and when it did, I would
melt along with it.
made entirely of cobblestones, though curiously, he didn’t
look angry at them at all. The nuns, in turn, replied in
bustling voices, nodding their heads enthusiastically, one of
them walking toward me. “We take you to the bells,” she
said.
To run. To run. To run.
As the end of the week approached, I sat at my
grandparents’ table for lunch holding Vanna, a Greek version
of Barbie that my Auntie Vaso had given to me. A koukla
to take care of me, she said, scooping spoonfuls of rice pilaf
into my mouth.
She took me by the hand and we walked through a
door that led to a dark and even longer staircase. I looked
back and saw that the other nuns were following us, lined
in pairs. At the end of the line, Daddy Kostas alongside my
stunned mother, watching the patches of sky move through
the tiny arches.
“Would you take care of me?” I asked Vanna between
mouthfuls.
Three brass bells hung next to each other at the top
of the tower overlooking the mountainside and the steps
that surrounded it. Standing next to the bells, I felt big—
even bigger than the steps I had to climb to get there. The
nun motioned to her companions and they formed a circle
around me and began to pray. While they did, she explained
to me that the bells were magical and any wish I made while
I rang them would be granted.
My blistered feet felt swollen when we climbed the
stairs up the mountain in Loutraki, to the monastery of
Saint Patapius. By the fifth flight of stairs, my legs were
barely able to move and I tripped. The sand on the steps
dug into my knees. Daddy Kostas knelt urgently in front of
me. Folding my pant legs, he exposed my reddened knees,
purpling bulges forming on them, bits of skin beginning to
peel. Scooping me up onto his shoulders, he carried me the
rest of the way.
A breeze blew in as I clutched one of the bells’ ropes,
giving it a slight tug. If you really are a magical bell, then
I wish you would cure me. Another tug! If you really are
a magical bell, then let these nuns cure me instead with
their prayers and holy water. Another tug! If you really are
a magical bell, then don’t let this day end. Another tug! If
you really are a magical bell, let there be no more operations.
Another tug! If you really are a magical bell... if you really
are a magical bell... if you really are a magical bell... Tug!
Tug! Tug! And the bells tolled, speaking to the wind and
the mountain, calling out to the people of Loutraki, telling
them to pray for me.
The nuns at Saint Patapius monastery reminded me
of the ones from The Sound of Music. In an instant I forgot
that I had fallen on the cruel steps, feeling as though I had
entered the movie itself. They came to us in a group, all clad
in black. They smiled, their faces unmarked by the passage
of time. Most of them claimed that they had been there for
more than twenty years.
Daddy Kostas spoke to them in unbroken Greek that
echoed like booming drums throughout the monastery
11
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Night came with unwelcomed fear. The window over
Daddy Kostas’ study table stayed open—cold air coming in,
his study lamp doubling as a nightlight, shedding light on a
stack of books and papers. He had studied my case earlier. I
held Vanna close to me and began to wonder if the operations
that would happen the next day would be my last. I tried to
close my eyes and fall asleep but all I could think of was the
tolling of the magical bells, the mountains whispering to the
wind, bowing down in prayer, and remembered a time when
the world seemed to bear no such magic.
with Disney characters grinning at me while I was under the
mercy of painkillers that did not seem to work. My feet felt
like they were constantly being stabbed under their casts.
My entire body felt bruised and cold. The pain told me I
was alive, that I existed again after hours of being wiped out
of the world.
“Don’t cry moro mou,” Daddy Kostas said, wiping
my cheeks.
I replied with sobs and searched for my mother
whom I found asleep on a small sofa bed provided for
patients’ companions.
Dr. Pistevos was a man in his sixties who walked tall
and wore his curly hair funny, held up by gel—or was it
grease? When he smiled his teeth looked like lined-up pearls,
but slightly larger. He walked with a spring in his step and
an air that he knew what he was about to do.
“See these children, huh?” he whispered. “They have
it worse than you. Look at Giorgos, eh. Eleven years old
kid. They operated his knees. Very painful.” Daddy Kostas
pointed at the child in the bed next to mine and waved at
his mother. He told Giorgos something in Greek. The poor
boy only groaned.
When they wheeled me into the operating room,
I chanced upon Daddy Kostas wearing a mask and green
scrubs, washing his hands thoroughly with soap. He looked
back at me, his eyes twinkling, and my heart slowed.
“He says you will be friends,” Daddy Kostas informed
me. Giorgos had both his casted legs spread out and hung
up in the air. His face soured as his mother tried to feed
him forkfuls of the hospital’s spaghetti that the nurses had
brought in earlier. Most of it dangled from his mouth and
fell out as he moaned louder.
When the needles began to emerge from their hiding
places, Dr. Pistevos offered his hand to me. “Mifo vas,” he
said. “Don’t be afraid. Don’t be afraid.”
“We found a vein!” the nurses told him.
“Don’t be afraid,” I repeated, my voice cracking. My
hand jerked, blood flowering out.
At the other end of the room, a little girl watched,
naked from the waist down as her mother hung her newlyhandwashed pair of pajamas outside the window. The little
girl had soiled them earlier we were told.
Upon waking, the first thing I saw through tearclouded eyes was darkness. The silhouette of Daddy
Kostas’s jovial face smiling at me, his hands making shadow
puppets—an attempt at distraction. The walls were covered
Two days later, Anna, a ten-year-old girl who had a
problem with her spine, arrived with her father John. She
12
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
spoke no English but always had a nice smile on her face
even after her surgery. We swapped comic books and toys,
animal-shaped balloons, and juice boxes while our parents
conversed and watched football matches on television, each
rooting for the opposite team.
“Spanakopita! Yasas moro mou! Ti kanies?” Grandma
Katy came in with a basket of spinach pies, her bright blue
eyes looking worriedly at me as she shook her head and gave
me a kiss.
A lot of Greek words would follow later, but Daddy
Kostas always ended the day with the same words to make
me remember:
It was Daddy Kostas who taught me how to speak
Greek. The other children joined him. We spent the days
pointing at pictures and learning a new language. Daddy
Kostas would teach me Greek and them English.
“S’gapo, agapi mou.”
“I love you too, daddy,” I would reply before falling
into a deep sleep. I learned the art of saying goodbye in
hospitals.
“Spiti, house. And soon we will go home,” he said
when the painkillers wouldn’t take effect.
“Milo, apple... Soupia, soup.” He pointed at the
apple that sat next to the tasteless soup on the food tray.
“Gala, milk! Again, the milk...” He took a sip of the milk.
“...better than in Bahrain, eh? In Bahrain the milk is skata!
Shit! When we get home, I will give you some Milko. You
like that, moro mou?”
When the day came that I was free to leave, my new
friends—Anna, Maria, Nikki, and Dmitris, got out of their
beds and into their wheelchairs to wave goodbye and offer
well wishes. They said they would miss me in their broken
English, giving me candy, some even promising to write me
once they got out. Their parents joined them, helping mine
scoop me out of my wheelchair and clumsily into the car.
Handshakes were exchanged between the adults and the
children rapped wildly on the car’s window, leaving their
fingerprints—that would soon fade—as the only reminder
of the friendships we had formed. Then, the engine revved
and the car sped away.
The other children cheered and asked their parents for
milk in English.
“Yiatros, doctor,” Dr. Pistevos chimed in as he did his
rounds. “Don’t be afraid,” he sang, tapping my numb toes
lightly, asking me to wiggle them a little.
13
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
I Often Forget I’m Disabled Until I Remember That I Am
by Yvette Tan
I remember I’m disabled when I need to do things
like climb stairs, jeeps, and buses. Or to be more precise,
haul myself up jeeps and sometimes, crawl up buses. I can’t
run, so I’ve made peace with one of the first to go when the
zombie apocalypse arrives.
tired, over there. The people also seem more compassionate.
Not all the time, but certainly more than in this country.
Things are different when I travel locally. I generally
don’t use a cane when I travel locally, partly because I keep
thinking I won’t need it (I do), and partly because I get
treated worse when I bring it with me. I sprained my knee
once and had to rely on a cane full time for two or three
weeks. The few times I had to go to the mall, it seemed like
people were bumping into me on purpose. Dodging bodies
was as exhausting as the act of walking while in pain. This
didn’t happen when I didn’t use a cane. I recall a friend who
is no longer with us telling me the same thing: she too, had
to use a cane, and whenever she left the house, people would
intentionally bump into her. Were these coincidences or are
Filipinos just cruel?
I don’t really know what I have, but it fits the
symptoms of Becker muscular dystrophy, where muscles
get weaker over time at a rate that’s faster than the average
person. I don't know what I have because I never got tested.
I never got tested because I don’t have the money for it.
I used to be able to walk long distances as long as I
did it at my pace, which, I have been told, is not fast. That
stopped last year when I’d had to start bringing a cane with
me when I traveled. This has helped, first, because using a
cane allows me to walk for longer, but also because in other
countries, disabled people are shown the courtesy needed
for them to get by.
Right now, I’m trying to exercise as regularly as
possible. They say that exercise won’t do anything for
muscular dystrophy, but I’m going to try anyway, just so I
can say I did something. I hate exercising and have always
found ways to avoid it, but now, all I have to do is remember
how it feels to have to rely on a cane, and that’s usually
enough to get me moving. I’m trying to delay what I hope
isn’t an inevitability. But just in case it is, I’ve already asked
people to recommend stores that sell canes with hand-carved
handles. If I’m going to have to rely on a cane, I’m going to
find one with style.
Because I have a cane, I’m allowed to board the plane
earlier. I’m allowed to sit on full trains and subways. I am
allowed to use the elevators that most of the public cannot.
In some countries, I get free entrance into museums. I’m
grateful for all of this because it’s always when I’m far away
from home that I feel the weakest, the most unbalanced. The
infrastructure is also friendlier towards the disabled overseas,
even though I’m forced to walk longer, and thus, get more
14
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
How to Disappear Completely
by Raphael Coronel
I look at my hands and weep
until they’re no longer there, eat
an apple, allow it to promise me
health, let things lie to me, watch
the sun turn the sky purple, then
send a DM for absolution, I swear
I scraped my knees picking up
groceries, got a tan playing on the streets,
come home, Lola made a snack, pandesal,
butter, sugar, coke, take a tooth brush,
make my gums bleed, appear as a moth
in my sleep, wings, abdomen,
wax, pin, repeat, again, and again,
till I’m orderly yet punctuated with commas,
side of the road meat,
I’ll be disappearing, the trick is the distraction,
not the trauma I’ve told everyone,
it’s everything that isn’t.
15
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bawat Araw
ni Dionie B. Fernandez
Anak, bawat araw sa iyong buhay ay paglalakbay;
daang baluktot o matuwid, iyong binabaybay.
Makararanas ka ng kaligayahan, kabiguan, at lumbay.
Sakaling ika’y madapa, kami ni Tatay ay nakaalalay.
Una kang naglakbay sa aking sinapupunan;
Siyam na buwan kitang hinintay at iningatan.
Nang ika’y iniluwal sa mundo, aking kaligayahan;
Bawat araw na lumipas ay makasaysayan.
Una mong silid-aralan ang ating tahanan.
Mga obra mo sa dingding, iyo pang masisilayan.
Pangunahing aralin—pagmamahal at kabutihan,
Mga sandata sa pagkamit ng ibayong karunungan.
Sa bawat yugto ng iyong paglalakbay, laging isiping
Kawangis ng umiikot na gulong ang buhay natin.
May panahong nasa ibaba ngunit kusang tumataas din.
Maging handa nawa ang iyong loob sa anumang susuungin.
Pangaral namin ni Tatay, iyong pakaingatan.
Sa puso mo sana ay laging manahan:
Pagmamahal, pagpapakumbaba, at kabaitan.
Upang balakid sa iyong paglalakbay ay malampasan.
16
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Di Hadlang
ni Ronaldo D.S. Bernabe
Ipinanganak akong ngongo o may kapansanan
Na ang pagsasalita ay malabo at hindi maintindihan.
Tampulan ng tukso, hinahamak ng kung sino-sino.
Minsan sa buhay ko, napapaiyak na lang ako
Sa lugar na walang makakakita ng aking pagluha.
Ayoko kasing ipakita na nasasaktan at apektado ako
Sa bawat kantiyaw at panunukso.
Nagsumikap akong mamuhay nang normal
kahit ang katotohana’y hindi ako normal.
Kaagapay ang mapagmahal kong nanay at tatay
Na minahal ako kahit ako’y may kakulangan.
Hindi nila ako ikinahiya at pinabayaan.
Lubha nila akong inaruga at ipinagmalaki sa kahit na sino.
Pinag-aral din kahit ako'y may kapansanan;
Buong pusong nagtiwala sa'king kakayahan.
Nagtiwalang makakatapos ako at magtatagumpay.
Anumang hamon ang dumating, taas-noo kong kinalaban.
Totoong napakahirap mabuhay kapag hindi ka normal.
Nandiyan ang paghamak at panlalait ng karamihan
Sa pakikipag-ugnayan, dahil may iba na hindi ako
maiintindihan.
Pero kahit ganoon, nagsumikap pa rin ako sa pag-aaral.
Hanggang sa dumating ang araw ng aking pagtatapos.
Pagod at hirap ng aking magulang, akin nang sinuklian
Ng diplomang katas ng pagsusunog ko ng aking kilay.
Abot-langit akong lumuluha at inalay ito sa aking mga
magulang.
Patunay lang ‘yan na hindi hadlang ang kapansanan
para abutin ang pangarap.
Kahit pa kulang-kulang, magsumikap at
lumaban gaano man kahirap ang buhay.
Kaysa naman sa normal nga't kumpleto,
pag-aaral ay hindi naman pinahalagahan.
Makikita mong nakauniporme pero nasa bilyaran at
basketbolan.
Hindi naman pumapasok, pero umaalis sila ng bahay,
dala-dala lang ang baon na bigay nina nanay at tatay.
Kapansana'y hindi hadlang sa biyahe ng tagumpay
Maniwala ka lang sa sarili mo at sa sarili mong kakayanan.
Samahan din ng dasal at gabay ng maykapal
Upang ang pangarap ay garantisadong makamtan.
17
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Inertia
ni Prismness / Steffi Nucum
Pawisang mga mata,
Mabigat na mga paa,
Lubog ang katawan sa kama,
Walang ganang huminga.
Lahat ng sulok at kanto ay aking kinapa;
Bawat abiso at manwal, akin nang kinabisa.
Sa doktor pati sa albularyo, ako na'y napunta
Ngunit ang aking takipsilim, hindi na darating pa.
Bawat marka sa kisame,
Bawat anino sa dingding,
Bawat huni ng bentilador
Ay nakapinta sa aking gunita.
Sa pagmumuni-muni, aking napagtanto
Na ang isig na hinahanap sa bawat ikot ng mundo
Ay maaaring hindi panlabas kung hindi panloob.
Sa sariling palad, ang inertia ay tataob.
Limot na ang tanawin sa labas,
Ang mga patalastas at palabas.
Limot na ang nakasanayang gilas,
Mga problemang tila walang lunas.
Sa tindi ng lumbay, biglang naalala
Ang unang natutuhan sa pag-aaral ng pisika:
Isang panlabas na puwersa
Ang tanging gagapi sa inertia.
Patuloy itong bumibitag sa aking kaluluwa,
Pinapatay ang kagustuhang umalpas at lumaya
Saan ba mabibili o mapupulot itong bala
Na tutulak sa akin paalis ng aking kama?
18
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
At Least?!
ni Jack Lorenz Acebedo Rivera
Hanggang at least na lang ba?
Nalaman ko lang din ngayong pandemya ang tamang
terminolohiya para sa mga kasamahan kong PWD, bingi
dapat o deaf. Ang kaalamang ito ay nakita ko sa isang
infographic na ginawa ng Rappler mula sa impormasyon na
nanggaling sa De La Salle-College of St. Benilde’s School of
Deaf Education and Applied Studies (SDEAS).
Bumili ang nanay ko ng medicine holders para sa
isang linggo, iba’t iba ang kulay kada araw at hiwalay din ang
mga lalagyan, parang maliliit na drawer. Nahahati rin ito per
meal; ang isang rectangle ay hinati sa apat: breakfast, lunch,
dinner, at bedtime. Malaki ang tulong nito para hindi ko
malimutan kung anong gamot na ang aking nainom at kung
anong gamot ang kailangan ko pang inumin.
Matagal-tagal ko na ring alam na dapat nang itigil ang
paggamit ng salitang retarded o mentally retarded. Degrading
term kasi ang mga ito. Tama pa rin naman ang terminong
blind at esensiyal pa rin ito.
Ngunit liban sa mga nasabi, ang tunay na tagumpay
rito ay iyong mga nakaumbok na tuldok sa bawat maliliit
na compartment. May braille translation ang apat na
pagkakahati-hati. Naisip at isinaalang-alang ng gumawa ang
mga kapatid nating bulag.
Mga simpleng bagay lamang ito, pero para sa
amin, ang tamang katawagan ay umpisa ng mas malalim na
pag-alam at unawa sa aming mga sitwasyon.
***
***
Nasubukan mo na bang yumuko para gumamit ng
ATM? Nagtaka ka ba kung bakit kailangan sobrang baba
ng mga ATM? O nainis dahil sa hirap ng pagwi-withdraw o
pagde-deposit?
Sumasakay ako sa LRT mula Recto papuntang
Katipunan tuwing may patimpalak o event ako sa area.
Noong mga unang pagkakataon ay nag-e-escalator ako.
Sa Recto station, sa pagkakaalala ko, tatlong palapag ang
kailangan mong akyatin para makarating sa bilihan ng ticket
tapos may dagdag pang kailangang akyatin para makarating
sa mismong train platform. Sa Katipunan station naman ay
sa underground ka lalabas kaya kailangan mo ulit na umakyat
ng isa pang palapag para makarating sa fare gate at isa pa ulit
para makalabas ka sa mismong kalsada ng Katipunan. Puro
pag-akyat at pagbaba.
Nalaman ko lamang din ang mga sagot dito mula sa
isang artikulo na may video ng isang Person with Disability
na naka-wheelchair. Makikita roon na nag-sorry ang lalaki
sa dagdag hirap na dulot ng mga ATM na may mababang
disenyo. Sinabi niya na ginawa ang mga ATM na iyon na
hindi isinasaisip ang mga taong naka-wheelchair, isama mo
na rin ang mga dwarf o people with short stature.
19
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
***
Noong una at bago pa lamang ako nagagawi rito, lagi
akong nag-e-escalator o kung sira ito, hagdan nga. Kaya
naman, pawis na pawis na ako at kailangang magpalit ng
damit tuwing pupunta ako sa mismong lugar ng event,
kung hindi ay matutuyuan ako ng pawis at magkakasakit.
Ilang taon din akong nagtiis sa pag-akyat at pagbaba na mas
pinahihirap kung sira ang mga escalator.
Noong una akong ma-publish sa Youngblood
section ng Philippine Daily Inquirer ay hindi ko alam na
nakaimprenta na pala ang aking isinulat sa buong Pilipinas
at sa kalakhan ng Internet. Hindi inaabisuhan ng PDI kung
sino ang natanggap nila para sa Youngblood section.
Matagal ko nang ipinasa ang unang artikulo na may
orihinal na titulong “The Time Miracle Was Not Enough”
(pinalitan ng “Defeating”) na nagsasaad ng aking mga
karanasan sa aking depresyon at tangkang pagpapakamatay.
Sa totoo lamang, wala sa isip ko na nailathala ito. Talagang
nagkataon lang na nagawi kami ng aking ina sa McDo para
kumain at mayroon silang libreng kopya ng PDI na agad ko
namang binasa. Buti na lang din at nagawi ang aking mata
sa Youngblood section.
Nito ko lamang nalaman na may elevator pala ang
mga LRT station ng Recto at Katipunan. Hindi masyadong
kita at alam ng mga tao ang mga elevator sa mga estasyon
ng tren dahil kung hindi ito sira, ito naman ay nasa likod o
sa isang tagong bahagi at malayo sa main entrance ng mga
estasyon. Pero, at least, may elevator. Wala mang rampa
papasok ng entrance, pero, at least, di ba?
Pero, hanggang at least na lang ba tayo?
Isa pang problema nito ay nag-uunahan ang mga
hindi naman PWD sa paggamit ng mga elevator na ito. May
pagkakataon na kailangan pang maghintay ng isang nakawheelchair dahil puno na ang elevator ng mga taong hindi
naman PWD. Nangyari rin ito sa isang buntis. At siyempre
pa ay nangyari na rin sa akin. Gigitgitin ka pa ng mga hindi
PWD at itutulak sa elevator.
Tuwang-tuwa ako noon. Pero nalaman ko na baka
kaya inilathala ng PDI ang sanaysay ko after so many weeks
ay dahil kamamatay lang ng isang mamahayag dahil sa
suicide.
Idinetalye ko sa sanaysay na iyon kung paanong ang
Helpline—na endorsed mismo ng Department of Health
(DOH)—at ang hotline mismo ng DOH ay walang
naitulong ni katiting para sa suicide prevention. Walang
sumagot sa una; pabalang ang sagot sa pangalawa. Parehong
delikado para sa isang may matinding suicidal tendency.
Para sa akin, the Philippines does not have incompetent
government, we have incompetent government and
incompetent people. Pero isipin din natin na hindi dapat
sisihin ang pagod-sa-trabaho-at-kulang-sa-edukasyong si
Juan, biktima lang din siya ng sistematikong korupsiyon,
ganid na kapitalismo, at edukado’t sistematikong panloloko.
Bawat segundo ay mahalaga para sa mga alanganin ang
buhay. Hindi rin maisasantabi na ang mga nagtatangkang
magpakamatay ay maaaring tumawag o humingi ng tulong,
ngunit walang sumagot o bastos ang sumagot, ilang segundo
bago sila magpakamatay.
20
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nabasa ng secretary ng DOH ang artikulo ko sa
PDI. Ilang araw lang ang nakalipas mula sa publishing date
ay kinontak ako ng namamahala sa Youngblood section
at sinabi niyang gusto ngang makipag-ugnayan ng isang
opisyal mula sa DOH. Gusto raw akong tulungan. Ibinigay
ko naman ang aking detalye.
Sana ibalik ang tulong sa NGF at sana makatulong tayo sa
NGF. Truth be told, hindi ganoon kagaling iyong bagong
USAP hotline ng DOH. Noong tumawag ako sa USAP ay
sinabihan lang nila ako na pumunta sa ospital. Sinabi ko ito
sa doktor ko sa NCMH. Hindi ko alam kung mas na-train
na ngayon ang mga responder ng USAP.
Tumawag sa akin ang kinatawan ng DOH at
kinuwento ko sa kaniya kung ano ang nangyari. Tinanong
pa niya kung kailan at anong oras ako tumawag sa tanggapan
nila. Ipinakita ko ang chat ko sa Messenger noong araw na
tumawag ako na hindi rin naman matinong sinagot.
***
Nitong nakaraang Mayo 12, 2020 ay nagtanong ang
isang kinatawan ng National Council on Disability Affairs
kung magkano ang monthly expenses namin (P19,000)
at kung may maintenance medicine ba ako na may reseta.
Napunta na lang ang usapan sa kung magkano ang gamot
ko sa isang buwan (P5,000). Tinanggal na nila ang monthly
expenses namin pati na rin ang mga maintenance medicine
ng aking ina (P1,000) na isa ring PWD. Pagkatapos noon ay
sinabihan akong ia-update nila kami.
Tinulungan naman nila ako. Ni-refer nila ako sa isang
doktor sa National Center for Mental Health (NCMH) sa
may Mandaluyong. Referral lang pala ang iniaalok nila. Buti
na lamang at may dalang pera ang nanay ko para sa checkup fee.
Ang maliit na tagumpay rito ay iyong libreng gamot
at ang personal na kalinga ng representante ng DOH sa
akin, at kinalaunan, sa akin ding ina na binigyan ng libreng
gamot. Pero pagkalipas ng ilang buwan ay nawalan na rin
ako ng contact sa DOH.
Noong Mayo 27, pinadalhan kami ng isang libong
piso ng NCDA.
***
Kahit ang braille sa lagayan ko ng gamot ay para
lamang sa breakfast, lunch, dinner, at bedtime at walang
braille para sa mga araw, at least, may braille.
Pero, at least, dahil sa social worker at sa DOH booth
sa NCMH, nakatanggap ako ng libreng gamot na halagang
P1,500 kada araw.
***
Kahit mahirap makahanap ng mga establishment na
may mababang ATM, at least, mayroon.
Malaki rin naman ang naitulong sa akin ng Natasha
Goulbourn Foundation (NGF) sa pamamagitan ng kanilang
Hopeline. Tatlong beses na nila akong nailigtas. Sayang
nga lang talaga at nawalan sila ng suporta mula sa DOH.
Kahit na marami pa rin ang maling pagtawag sa
amin, isa na rito ang isang ahensya ng gobyerno na tinawag
kaming ‘mentally retarded,’ at least, unti-unti nang natututo
ang iba.
21
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Kahit ang mga elevator ay madalas puno ng taong
hindi PWD, o hindi gumagana ang elevator, at/o malayo sa
entrance, at nasa tagong bahagi ng kalaki-laking estasyon ng
tren, at least may mga elevator.
Pero hanggang kailan pa ba kami magtitiis sa “at least
treatment” ng aming kapuwa, pamilya, minamahal, bayan,
at mundo? Gaano katinding hirap pa ba ang kailangan
naming danasin para lamang maka-graduate na sa “at least
treatment” na dinanas namin simula pa noong unang
panahon?
Kahit na kailangan ko munang danasin ang hirap ng
pagiging suicidal nang ilang taon at kailangan ko munang
makapag-publish ng sanaysay sa diyaryo at Internet, at least,
natulungan ako ng DOH.
Milyon-milyon ang PWD sa Pilipinas at mundo,
milyon-milyon din ang pang-aabuso’t kawalan ng
katarungan na dinaranas namin. Sa kabilang banda, hindi
dapat natin ipagsawalang-bahala ang maliliit na tagumpay
na ating nagagawa at ginagagawa ng iba para sa atin. Pero,
malayo pa ang lalakbayin para maranasan namin ang tunay
at patas na pagtrato sa mga PWD.
Kahit na kailangan ko pa ring magbayad para sa
check-up at sa pagpunta’t pag-uwi mula sa ospital, at least,
may libreng gamot na ngayon ay hirap pa ngang makuha
dahil sa lockdown at ECQ nang ilang buwan.
Kahit na kulang na kulang ang binigay ng NCDA
para sa aking maintenance meds, ‘wag nang banggitin iyong
panggastos buwan-buwan, at least, nabigyan ako, kami.
Sa ngayon, nabubuhay ako sa lipunang “at least
mayroong tulong” at “at least mayroong pagbabago.” Pero
hanggang at least na nga lang ba? Patuloy pa rin ba kaming
magtitiis sa mga at least na serbisyo’t gawa?
22
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Huling Biyahe
ni Joel J. Clemente
Noong araw na nakilala namin ang isa't isa, hindi ko
sukat akalain at nahulaan ang magiging tadhana niya. Nasa
elementarya kami noon at unang araw ng pasukan. Ako at si
Elaine ay bago sa lugar na iyon. Nagkataong magkaklase kami
at magkatabi ang aming mga upuan. Dahil sa pagkakataon,
madali kaming naging matalik na magkaibigan.
kanyang mga pasyente. Malimit siyang tumatawag sa akin sa
telepono at ikinukuwento niya ang mga nakita at natutunan
niya. Gumanda ang kalagayan ng mga sanggol na galing sa
sakit at sa mga kondisyon na wala nang pag-asang mabuhay.
Nakatanggap sila ng pantay-pantay na aruga at kalinga mula
sa kanya.
Si Elaine ay mabait, malambing, at kabighani-hani
ang kanyang kagandahan. Tuwing hapon, pagkatapos ng
klase, kami ay naglalaro ng baraha at nakikinig ng mga
awitin sa radyo. Madalas rin kaming nagkukuwentuhan at
nagbabahaginan ng aming mga ideya at pananaw para sa
kinabukasan.
Sa paglipas ng mga taon, si Elaine ay lumipat ng
tirahan at siya'y nanirahan malapit sa dagat kung saan
nagpakitang-gilas siya sa Adult Critical Care. Ako nama,
nagtrabaho bilang isang Civilian Nurse habang nagsusulat
ng mga artikulo bilang baguhang manunulat. Madalas pa
rin kaming nag-uusap sa telepono at nagbabahaginan ng
aming kuwentong pagnanars.
Kapwa namin pinangarap maging nars balang araw.
Ang pagiging makatao at matalino ni Elaine ay kanyang
naging puhunan upang maging pangunahing pambato para
sa pagnanars. Sa haiskul, ang kanyang tagumpay sa silidaralan ay minsan naging kasawian para sa akin. Naiinggit ako
noon, dahil bihira siyang magbasa ng aklat para sa kanyang
mga "A" na marka, samantalang ako ay hirap na hirap
makakuha ng nasabing marka. Noong tumuntong kami
sa kolehiyo, sabay kaming pumasok sa isang pamantasan
ng pagnanars. Pagkatapos ng graduation, si Elaine ay
nagpakadalubhasa sa Neonatal Intensive Care habang ako
naman ay sa area ng Medical-Surgical Care.
Hanggang isang gabi nag-ring ang telepono.
"Natanggap ako," sabi ni Elaine. "Pinili nila akong maging
flight nurse at kasapi ako ng mga crew." Kadalasan ang
matalino't magaling na Critical Care Nurse lamang ang
pinipili para sa flight program sa malaking training hospital
na pinaglilingkuran niya. Kaya masayang masaya ako para
sa kanya.
Halos linggo-linggo siyang tumatawag sa akin
upang ibalita ang tungkol sa trabaho niya. Nasa matinding
pagsubok siya habang naghahanda para sa Advanced Cardiac
Life Support, Critical Care, at Flight Nursing Certification
na pagsusulit. Pinasa niya ang nasabing pagsusulit. Sa wakas,
isa na siyang Full-pledged Flight Nurse. Isa sa mga pasyente
Sa aking trabaho bilang nars, labis kong hinangaan
ang panata ni Elaine na walang humpay na pag-aalaga sa
23
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
na kanilang in-airlift ay isang binatang lalaki na naaksidente
sa kotse. Malungkot si Elaine noon habang isinasalaysay
niya ang kanilang hindi matagumpay na misyon na buhayin
ang binatang iyon.
Datapwa't habang nakatingala ako sa langit at walang
iniisip, natagpuan ko ang aking sariling taimtim at tahimik
na nangangako, ang mga pangungusap na ito: Bilang
parangal sa iyo, Elaine, patuloy akong magtatrabaho upang
maging pinakamagaling na nars sa abot ng aking makakaya.
Susubukan kong ipagpatuloy ang trabaho na tinupad mo nang
mahusay at maganda, itataguyod ko ang ating sinumpaang
katungkulan. Tulungan mo ako, tulungan mo kaming lahat,
upang palagi naming maiaangat at maiwawagayway ang
bandila ng pagnanars, na siyang pinaglaanan mo ng iyong
buhay para sa Panginoon at Bayan.
Ang huling biyahe niya ay isang pangkaraniwang
tawag galing sa ibang ospital tatlumpung milya ang layo.
Samakatuwid, kukunin nila ang pasyente na may sakit sa
puso, at ililipat ulit sa kanilang ospital para sa mas masusing
panggagamot. Hindi sila nakarating sa kanilang destinasyon.
Hindi ko alam kung ano talaga ang nangyari. Ang
balita ay ang piloto ng helicopter ay nakalimutan i-clear ang
pinakatuktok ng bundok nang walong talampakan, ito ay
naganap kasabay ng masamang panahon sa araw na iyon.
Si Elaine, ang pasyente, ang isa pa niyang kasamang nars, at
ang piloto ay kaagad nasawi.
Sinasagot ako ni Elaine tuwing binubuksan ko ang
pinto ng ospital, at sa aking pag-aalaga ng mga pasyente. Sa
bandang huli, si Elaine ay para nang kapatid nating lahat.
Isang tunay na huwaran na dapat tularan ng iba pang nars.
Ibinigay niya ang kanyang buhay at paglilingkod para sa ating
lahat, para sa propesyon ng pagnanars, upang payabungin
ang huling tanim sa kanyang taos-pusong dedikasyon at ang
panatang alagaan ang mga may sakit at sugatan.
Sa edad na trenta, ang matalik kong kaibigan ay wala
na.
Nitong nakaraan ay ilang araw na halong lungkot at
kabiguan ang nadarama ko. Natutulala ako, at pakiramdam
ko, may isang bahagi sa akin ang habambuhay na nawalan.
May mga araw na umuupo ako sa harap ng bahay namin,
at kinakausap si Elaine sa isipan ko. Isang gabi sa galit ko,
sinabi ko sa kanya, “Ayoko na maging nars." Paano ako
patuloy na magiging bahagi ng isang bagay na malupit na
umagaw sa aking mahal sa buhay?
Marami ang pinanggagalingan ng inspirasyon. Ngunit
para sa nars na ito sa kasalukuyang panahon, at kadalasan ay
hirap sa pananalita, ang nasabing salita ay nagmumula sa
alaala ng isang matalik na kaibigan.
24
PROSA
Title: Hillside
Artist: Fara Manuel-Nolasco
Year: 2020
Medium: Drypoint Etching
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pagmamapa Sa Malayong Lakbayin
ni Al Joseph Lumen
Dumating ako rito, Pebrero 5, 2020. Ito ang unang
beses kong umalis ng bansa. Kung pa’no ako napunta dito,
dahil ’yon sa asawa kong si Arlene. Dumating siya rito sa
Klettgau noong Nobyembre 2018. Nagtatrabaho siya bilang
nurse sa isang homecare. Pagkatapos ng isang taon, nakuha
na niya kami agad ni Isla. Sinundo niya kami sa Pilipinas at
sabay-sabay kaming lumipad papunta sa Deutschland.
Gabi na rin kami natapos mag-ayos. Maaga kaming
natulog dahil bukas, ipapasyal niya raw kami ni Isla.
Dinala kami ni Arlene sa Waldshut. Punta raw kami
sa dagat. Ibig sabihin ni Arlene, ilog. Akala ko rin noong
una ay dagat, pero noong na-search ko sa Internet, ilog pala
talaga. Ang daming swan. Sabi ni Isla, “Wow, look, mami,
ang ganda!” Sabi ko naman “Ang sarap pulutanin n'yan a,
adobo!”
Pagdating ko rito, isa lang ang nasabi ko: Ang ginaw!
At sa sobrang ginaw, sa tuwing nagsasalita ako may ay
lumalabas na usok na sa pelikula ko lang napapanood.
Sa entrada ng Waldshut, parang pumapasok ka
ng kastilyo. Sabi ni Arlene, dating kastilyo nga talaga
ito. Dito nakatira ang dating mga reyna at hari. Kapag
pinasok mo pa ang loob, tutumbukin mo ang Rhine, isa
sa pinakamahabang ilog sa Germany na magsisimula sa
Switzerland patungong North Sea. Mahaba ang nilakbay
ng ilog na ’to bago makarating dito. Mula bundok ng Alps,
tatagos ito sa makikipot na espasyo ng Switzerland patungo
rito. Naging sandalan din ito noon ng mga Germanic
tribe para maka-survive. Kung tutuusin nga ay may ganito
rin tayo. Ang Ilog Pasig. Na naging sentrong daanan ng
produksiyong kalakaran ng Tsina at Pilipinas. Mayaman
ang naging ganap sa Ilog Pasig. Ito rin siguro ang nakita
ng mga Aleman nang maisipan nilang sakupin ang Filipinas
pagkatapos ng kalayaan natin sa Espanya. Kung hindi
mapapel ang Amerika, baka ang mga Aleman ang tatawagin
nating kaibigang-mananakop.
Ang tahimik dito sa Klettgau. Hindi katulad sa
bansa natin na maiingay ang mga tao. May mga batang
nagtatakbuhan sa labas. Sa kanto, may sari-sari store. Sa
kabilang kanto naman, may ihaw-ihaw.
Linggo ngayon. Pang-apat na araw pa lang namin
pero nami-miss ko nang sobra ang Pinas. Sa unang araw
namin, wala naman kaming masyadong ginawa. Nag-ayos
lang ng bagahe. Nagligpit. Naglinis ng bahay. Medyo malaki
rin ang nakuhang tirahan ni Arlene dito: may sala, may
kusina, may maliit na dining area, may maayos na banyo, at
may dalawang kuwarto. Wala nga lang kaming masyadong
gamit. Wala kaming TV pero meron naman kaming laptop.
Salamat na rin at mayroon kaming sofa na puwedeng upuan.
Bilin sa ’kin ni Arlene pagdating na pagdating namin, bawal
ang masyadong maingay lalo na kapag Linggo.
26
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Biyernes, pumunta kami sa townhall ng Klettgau.
Ang tawag nila’y Rathaus. Nirehistro ni Arlene ang pangalan
naming dalawa ni Isla. Ibig sabihin, opisyal na kaming
kabilang sa kanilang populasyon. Mayroon raw 57,362 na
Pinoy na nakatira sa Germany at karamihan ay mga nurse
o nagtatrabaho sa medical field. Sa nabasa kong magazine,
1970s pa raw ang unang bugso ng migration ng mga Pinoy
sa Germany na sinundan noong 1980s. Marami rito ay mga
babae na kalaunan ay nag-asawa na rin ng Aleman.
May dislokasyon daw pag umaalis tayo sa ’ting
bayan. ’Yong iba, hindi na nakakabalik at ’yong iba naman,
nagkakaroon ng krisis sa kaniyang pagkakakilanlan. Kaya
ang nangyayari, naghahanap.
Ang problema ay kapag walang matagpuan. Ganoon
daw ang nangyari kay Rizal nang iwan niya ang bansa.
Nawalay, naghanap, at nagtanong. Dalawang tanong ang
tinanong ni Rizal sa sarili: Sino ako bilang Filipino at sino
ako bilang tao? Sana nga lang, natagpuan ni Rizal ang sagot
bago siya nalagutan ng hininga.
Sa paglalakad papuntang Rathaus, napansin ko ang
mga taong nakakasalubong sa daan—panay matatanda. Ito
’ata ang sinasabi ni Arlene na ageing problem ng bansa na
halos problema rin ng mga bansa sa Europa. Nakakonekta
raw ito sa kalakasan at kalayaan ng mga kababaihan dagdag
na rin ang politikal at kultural na kalagayan ng mga bansang
ito. Naalala ko tuloy ang interbyu ni James Reid nang
tanungin siya ni Tito Boy kung gusto ba nitong magkaroon
ng sariling pamilya: "I don't know if I want to bring another
life into the world the way it is now."
Sa kalagayan ko naman, hindi pa nakakaalis ng bansa
ay may ganitong tanong na ‘ko sa sarili. Kung susumahin
nga ang mga akdang naisulat ay iisa lang ang palaging
sinasabi, Sino ako? Ito ang palagi kong tinatanong. Palagi
akong naghahanap. Ang buhay nga raw ay isang mahabang
paghahanap. Siguro dahil sa pagsusulat at pagbabasa. May
pakiramdam ako na binabago ang tao ng pagbabasa at
pagsusulat.
’Tang ’nang sagot ’yan, balak ko pa naman mag-anak
pa ng dalawa.
Sa pagsusulat tayo binabasag. Sa pagbabasa naman
tayo binubuo.
Ano’ng pakiramdam? Gusto kong itanong at malaman
kay Ate Myil. Simula kasi nang makita ko ang litrato niya
sa Al Khobar na balot ng tela, hawak ang kamay ng asawa,
kasama ang may matatangos na ilong at makakapal na kilay
na tagaroon, nakaramdam ako ng kalungkutan. May mga
araw kaya na hinahanap niya ang kaniyang pinagmulan?
O ang kaniyang bansang sinilangan? Sabi pa nga ni Papa,
“Nakakaawa naman si Myil, siya lang ang Pinoy sa kasal
niya.” Sabat ko naman, “Gano’n talaga, Pa, mahal niya si
Waleed, e.”
Nang sabihin sa ’kin ni Mama na nagmana raw ako
kay Lolo Pidoy, nagulat ako. May mga sinulat daw kasing
dula si Lolo noon sa Manjuyod. Siya ang gumagawa ng
palabas tuwing piyesta. Natuwa ako na mayroon sa pamilya
na kaparehas ko ng hilig. Hindi pala ako nag-iisa. Simula
noon, gustong-gusto kong naririnig ang mga kuwento nila
tungkol kay Lolo.
“Sino siya, Ma?” tanong ko.
“Si Lolo mo yan,” sagot ni Mama.
27
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Inabot sa ‘kin ni Mama ang isang lumang litrato.
Matagal na raw ang litrato sa loob ng aparador. Nakasuot
si Lolo ng unipormeng pang-militar. Nakaupo sa silyang
kahoy at may hawak-hawak na carbine rifle. Mukha siyang
15 o 16, tiyak na mas bata kesa sa ’kin nang unang humawak
ng riple noong college sa Reserve Officer Training Corps
o ROTC. Ang litrato ay kuha noong 1941 o 1942 noong
World War II.
Okay naman daw, lalo niyang na-appreciate ang buhay
sa Pinas. Ang pagkain natin. Ang pagiging masayahin natin.
Ang mga tao. Nakita din niya ang pagkakaiba ng Filipinas
sa kalapit na bansa. Nakakahiya mang sabihin pero talagang
napag-iwanan na tayo.
Alam naman niya noon at naririnig sa balita ang
problema ng bansa pero wala siyang pakialam. Kung kailan
nga raw siya umalis ay doon pa siya tinubuan ng paki.
Kakaiba raw pala ang epekto pag naririnig at nakikita mo
ang problema sa malayo. May mga araw na proud siyang
maging Pinoy at may mga araw namang gusto niyang itakwil
ang pagiging Filipino.
Ang hindi ko malilimutan kay Lolo ay tuwing
kinakalong niya ko habang nakasilong kami sa punong
makopa. Kakantahan ako ni Lolo ng kantang Bisaya na di
ko maintindihan; alisasa at alisanun ang liriko ng kanta.
Paulit-ulit niyang kinakanta. Malaki na ‘ko nang malaman
na hindi pala totoong salita ang mga ito, gawa-gawa lang
pala niya. Ito rin ang kinakanta ko tuwing pinapatulog si
Isla. Maiinis sa ‘kin si Arlene, “Ano ba ‘yang kanta na ‘yan?”
Tatawa-tawa kong ipaliliwanag sa kaniya ang kuwento ng
Alisasa at Alisanun.
Hindi naman niya masisi ang iba kung ba’t marami
sa ’ting kababayan ang ayaw nang umuwi. Kung uuwi man,
bibisita lang at ayaw dito manirahan. Totoo ngang mas
makikita mo ang kalagayan ng sarili, ng pamilya, ng mga
kaibigan, ng mga taong kakilala, lalo na ng bansa kung nasa
malayo ka. Tinatanaw mo ang iyong pinagmulan.
Ang una naming paghihiwalay ay nang lumipad si
Arlene papunta sa Germany. ‘Yon ang pinakamalungkot
na bahagi ng aming relasyon. Sa unang buwan ang
pinakamahirap. Umiiyak siyang natawag sa ‘kin sa Facebook.
Hindi raw siya makatulog. Nangingitim ang ilalim ng mata.
Tuwing natingin sa salamin, naiisip ko, hindi ba labi
ito ni Papa, mata ito ni Mama, ilong ito ni Lolo, at baka
katawan ng kanuno-nunuan ko. May bigat na hindi ko sila
kilala. Sa’n nga ba nag-aral si Papa noon? Ano’ng paboritong
pagkain ni Mama? Anong kuwento ni Papa nang makilala
niya si Lolo? Sinimangutan ba siya? Ano ang buhay nila sa
probinsiya? Saan galing ang angkan nina Papa at Mama?
Napagtanto ko, hindi ko lubusang kilala ang sariling
pamilya.
Siyempre, bilang asawa, hindi ko pinapakitang hirap
din ako. Gusto kong makita niyang matapang ako, na kaya
ko, na masaya ako sa narating niya. Matagal na kasing
pangarap ni Arlene ang maging nurse sa ibang bansa. Hindi
lang dahil maganda ang suweldo kundi para tuparin ang
pangarap niyang maglakbay.
Sabi ni Uncle, “Alam mo, Jo, si Papa mo, dating
nagturo ‘yan sa PMA.” Mayabang niyang kinuwento sa
‘kin na top 10 si Papa sa isang military exam. Tahimik lang
Tanong ko sa kaniya, “Ano’ng pakiramdam?”
28
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
si Papa na nakikinig. Tumingin ako sa direksiyon niya,
sa isip ko, bakit hindi ko ‘to alam? Bigla kong napansin
ang katandaan sa mukha ni Papa. Noong oras na ‘yon,
nakaramdam ako ng hiya at kagustuhang alamin kung sino
ba sila. Gusto ko silang ikuwento. Gusto ko silang isulat. At
alam kong hindi kami importanteng tao, hindi rin politiko,
pero may nagsasabi sa ‘king mahalagang isulat ang mga ito.
Hindi para sa ibang tao kundi para sa ‘kin. Paano ko mas
makikilala ang sarili kung ang mga nakapalibot sa ‘kin ay
hindi ko lubusang kilala?
Madalas, hindi na nakakatikim ng buntot si Papa;
sabaw lang, masaya na siya. Naikuwento rin ni Papa na
dahil sa dami nila, madalas, siya ang nakatoka sa paglalaba.
Hiyang-hiya siya kapag naglalaba dahil inaasar siya ng mga
kaibigan, “Aaa bakla! Aaa bakla!” Ang gagawin niya, pupunta
siya sa lugar kung sa’n siya hindi makikitang naglalaba. Pero
kahit nakatago na ay nahuhuli pa rin siya, “Aaaa bakla! Aaaa
bakla!”
Bakas ko ang pagkailang sa mukha ni Papa. Hindi
kasi ako palatanong. Siya ang palaging nagtatanong. Nak,
kumusta ang eskuwela? Kailan ko makikita grades mo? Aljo,
anong oras ang pasok mo? Kailan ka gagradweyt? Bakit
ngayon ka lang umuwi? Bakit umaga ka na nakauwi?
Nilapag ko ang alak sa harapan ni Papa. Nilagyan ng
yelo ang kaniyang baso at sinalinan ng alak. Sabi ko, “Pa,
kuwento mo nga sa ‘kin kabataan mo, ‘yong mga naaalala
mo lang.”
Dagdag pa sa 'kin ni Papa, BS in Customs
Administration ang inaral niya sa kolehiyo. Kaso, hindi niya
natapos, napasok kasi siya sa fraternity, hanggang sumabak
sa pagiging sundalo.
Kuwento ni Papa, sekyu ng isang bangko sa Tacloban,
Leyte si Lolo Joseph. Noon, malaki raw ang suweldo ng mga
sekyu lalo na kung sekyu ka ng bangko. Pero kahit malaki
ang suweldo ni Lolo, mahirap pa rin sila dahil sa dami ng
kaniyang anak.
Sabi niya, nang mangyari rin sa akin ito, sira na raw
ang pag-aaral ko. Desmayado siya nang makita ang pasa
sa binti ko. Tama si Papa. Nang pumutok ang frat war sa
eskuwelahan, pinaskil ng admin ang aking pangalan at litrato
at ng ilang kabrad sa buong campus. Dahilan para di na ako
makapag-enrol. Inulit ko lang daw ang nangyari sa kaniya.
Magsundalo na lang ako, sabi ko, gaya sa kaniya, katulad
kay Lolo Pidoy. Iba raw ang buhay-sundalo. At sa gaya kong
pasaway at rebelde, hindi bagay ang pagsusundalo.
Kuwento ni Papa, bawat isa sa kanila ay may tigiisang magarang damit na sinusuot lang tuwing Linggo.
Nagbibihis sila ng maganda para magsimba. Ang rason ni
Lola, mahirap na nga sila, pangmahirap pa ang damit nila.
Kahit isang araw man lang sa isang linggo, mukha silang
maayos. Presentable.
Rumaraket si Papa sa tindahan ng litson. Tagalinis
ng baboy, tagaikot siya ng litson, tagatadtad, taga-deliver sa
mga umoorder. Bukod sa bayad, binibigyan siya ng buntot
ng baboy. Sinasabawan nila ang buntot at pinaghahatihatiang magkakapatid.
Hindi talaga bagay sa akin. Hindi rin naman ako
naaastigan. Sisigaw-sigawan ka. Uutusan. Bawal magtanong.
Kailangan mo lang sumunod. Tulad sa panahon ni Digong,
naging bulag ang mga tao. Naging sunod-sunuran. Hindi
29
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
na tayo nakakaramdam. Pakiramdam ko nga, nilisan na tayo
ng ating kaluluwa. Napagod na rin siguro tayo. Kaya nang
makita natin si Digong, tinanggap na lang natin. Hindi na
tayo umamin na hindi rin siya iba sa mga nakaraang umupo.
Ayaw niya. Hindi raw porke mag-asawa na kami ay
wala na siyang kontrol sa buhay niya. May career siyang
gustong alagaan. Nauntog ako. Oo nga, ’no? Ang ayaw kong
pagkontrol sa ‘kin ni Papa ay siyang ginagawa ko kay Arlene.
Kaya nang sinabi niya sa ‘kin na gusto niyang magtrabaho sa
ibang bansa, pumayag ako. Pangarap niya ‘yon, e, ang sakim
ko naman kung haharangin ko pa.
Nang malaman ni Mama na ayoko kay Digong,
nakatanggap ako ng Facebook message galing sa kaniya,
“Anak, huwag mong tirahin si Digong kasi siya ang
nagpataas ng pensiyon nina Papa mo. Ang suweldo ngayon
ng mga sundalo, sobrang laki, 65k ang inaabot sa isang
buwan. Ang suweldo ni Papa mo noon, 20k lang isang
buwan. Ang daming presidenteng dumaan ay hindi man
lang nila tinaasan ang suweldo ng mga sundalo. Puro lang
kurakot, sarili lang nila ang iniintindi. Ang pensiyon ni
Papa, dinagdagan ni Digong ng 15k isang buwan. Umpisang
nakaupo si Digong, ang daming sundalong sumaya. Pero sa
nakaraang mga presidente, wala. Kawawa ang mga sundalo.”
Minsan, gusto kong tanungin si Mama, “Ma, gusto
mo ba talagang maging housewife? O baka sabi lang sa ’yo
ni Papa, wala ka lang choice.”
Hindi ako nawawalan ng pag-asa na magkaroon kami
ng tsansa ni Mama na magkausap at sabihin sa kaniya na
hindi lang kami ang bayan. Hindi man niya sang-ayunan
ang aking sasabihin ay maunawaan man lang. Sapat na ‘yon.
Noong araw na umuwi ako, hindi ako humingi ng
tawad sa kanila. Ngunit tinanggap pa rin nila ako. Lalo na
ni Papa. Kung babalikan ko nga kung paano ba nagsimula
iyon, hindi ko na maalala. May ilang bagay kasi tayo na
kahit anong gawin, hindi natin kayang balikan. Siguro sarili
din natin ang sadyang nagbubura sa mga alaalang ito. Gaya
ng rason bakit ako umalis ng bahay. Ang klaro lang sa ‘kin
ay ang pag-eempake ko ng damit.
Hindi ko sinagot si Mama. Ayoko namang
makipagtalo sa magulang ko dahil sa politikal kong
paniniwala. Matatanda na sila para ipaunawa ko pa ang mali
sa panahon ngayon. Hinayaan ko na lang. Naintindihan
ko naman si Mama. Lumaki siya sa amang sundalo. Ang
pamamalakad sa bahay nila ay organisado at estrikto.
Patriyarkal. Gaya ng pamalalakad ni Papa sa bahay. Sanay si
Mama sa ganoong buhay. Kaya naiintindihan ko kung bakit
gusto niya si Digong. Naiintindihan ko rin kung bakit mas
pinili ni Mama ang maging housewife.
Pumasok ng kuwarto si Papa. Galit.
“Sige, lumayas ka, wala kang ginawang mabuti sa
‘min, hindi mo kami iginalang, sige, layas!”
Hindi ko man aminin ay naimpluwensiyahan din
ako ng patriyarkal na pamamalakad. Ilang beses din kaming
nag-away ni Arlene tungkol dito. Gusto ko kasing nasa bahay
lang siya gaya ni Mama. Inaalagaan si Isla. Pagsisilbihan ako
pag-uwi galing trabaho.
“Oo, lalayas talaga ako, gusto ko talagang umalis dito,
hindi ko kayo kailangan!”
Sinugod ako ni Papa ng kamao. Pinostura ko ang
katawan na parang lalaban. Lumapag sa braso ang kamao
30
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ni Papa, tinulak ko siya. Sinugod niya ‘ko uli. Sinuntok
niya ‘ko sa mukha. Medyo nakaiwas kaya daplis lang ang
tama. Nagdadalawang-isip ako: gagantihan ko ba si Papa o
hindi? Kahit galit na galit ako, ama ko pa rin siya, hindi
dapat patulan. Inambahan niya ‘ko uli, saktong dumating si
Mama. Inawat kaming dalawa. Bumalik sa ‘kin ang gabing
sinabihan niya ‘ko, “Huwag na huwag mo ‘kong lalapagan
ng kamao.” Ito ang gabi na nakasilip kaming dalawa sa
bintana. Pinanonood si Joey, kababata ko, ginugulpi ang
tatay niyang lasenggo.
trapik, ang lawak ng kalsada, malinis ang daan. Nagbibigayan
ang mga sasakyan. Sabagay, ilan lang naman sila sa kalsada.
Sabi ni Arlene, tren ang main transportation dito kaya
naman dire-deretso ang biyahe. Parang Cavite papuntang
QC ang layo, tanggalin lang ang trapik, nakakalitong
signage, nakakalitong daan, mga buwayang nakauniporme,
at ilang pulpolitiko.
Palaging ikinukuwento ni Arlene na taga-Switzerland
talaga si Hitler pero ang pagkakaalam ko ay sa Austria siya
ipinanganak. Gusto lang niyang sakupin ang Switzerland,
pero di niya nagawa dahil sa matataas na bundok nito. Hindi
kakayanin ng mga tangke at taktika niyang blitzkrieg. Bilang
Ausländer (tawag sa mga foreigner sa Germany), sensitibong
usapin ang anumang tungkol sa madilim nilang nakaraan.
Seryoso sila sa ganitong topic. May tamang lugar kung saan
ito dapat pinag-uusapan. Kaya sabi sa ‘kin ni Arlene, "Be
careful, babe, to start a topic tungkol sa WW2 at Nazi na
‘yan, baka mapaaway ka, ayaw nila ng gan’yang usapan, lalo
na ‘pag lokohan." Higit sa lahat, may mga nanunumbalik.
Tawag sa kanila ay mga neo-Nazi. Pero kahit may natitirang
Aleman na galit pa rin sa mga Hudyo ay walang tigil ang
pagpapaalala nila sa malagim nilang nakaraaan. Takot silang
bumangon muli ang kanilang multo.
Nagsisi ako pagkatapos kong umalis sa poder nila.
Doon ko lang nakita ang kahalagahan ng magulang.
Nalaman ko kung bakit sila mahigpit sa ‘kin. Ang hiraphirap pala ng buhay. Tuwing mag-isa akong kumakain,
naiisip ko sila. Kung kailan ako napalayo saka ako naging
uhaw sa paglapit.
Kaya nang naaprubahan ang visa namin ni Isla
papuntang Germany, isa lang ang nasabi ko: sayang.
Nasasayangan ako sa panahon. Bakit hindi ko sila kinilala
noon. Tuloy, ang planong isulat ang sanaysay ng kasaysayan
ng aming pamilya ay mukhang malabo nang mangyari.
…
Nang makilala ko si Dr. Eugene Evasco sa isang
workshop sa Nueva Ecija, naikuwento niya sa ‘kin ang
kaniyang sanaysay tungkol sa Germany. May monumento
raw sa Munich na nagpapaalala sa Death March ng mga
Hudyo. Sa isang concentration camp naman daw ay may
mababasang Nie Weider (Never Again) sa pader nito.
Natagalan kaming makapag-check in sa NAIA
Terminal 1. Problema din ’to ni Arlene noong huling uwi
niya. Hindi 'ata aware (o naninigurado lang) na ang aming
visa ay puwedeng pumasok ng Switzerland at sa buong
Europe. Sinabi na sa ‘kin ni Arlene ito noong una. Malapit
daw kasi kami sa Switzerland, dikit lang ng Klettgau ang
Switzerland. Mula Zürich Switzerland, 30 minutes na taxi
drive papuntang Klettgau kung sa’n kami nakatira. Walang
Sa unang linggo namin, pinaalalahanan muli ako ni
Arlene na ’wag masyadong mag- iingay. Huwag magpatutog
31
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
nang malakas. Huwag magkalampag ng plato. Si Isla, sawayin
pag maingay. Taka ko, bakit? Mahalaga kasi ang Linggo para
sa mga Aleman. Hindi lang dahil Katolikong bansa sila, nasa
Grundgesetz o basic law din nila ito. Bawal nga ang maglaba
at magputol ng damo tuwing Linggo. Huhulihin ka at
pagmumultahin. Ang Linggo ay katahimikan at pahinga.
Tawag nila dito ay Ruhetag (quiet day) o Sabbat. Sabi nga
ng mga Pinoy dito, "Sonntag ist ein Tag der Ruhe."
Deutsch, sinabi niya sa matandang babae na hindi pa ko
magaling mag-Deutsch, natututo pa lang.
"Welcome to Germany!" sabi ng katrabaho ni Arlene
na isang Aleman. Ngumiti ako, "Dankeschön."
Sabi niya, masaya siyang dumating na kami. Palagi raw
kasing nalulungkot si Arlene at umiiyak dahil iniisip kami.
Ngayon, hindi na raw mabigat kay Arlene na magtrabaho.
Sarado ang mga kainan. Sarado ang bilihan (shops).
Sarado ang mga grocery store. Halos lahat, nasa loob ng
bahay. Sabado pa lang, naggo-grocery na kami ng mga
kakainin namin kinabukasan. Nakakainggit, ‘no? Sa bansa
natin, na Katolikong bansa rin naman, ba't walang ganito?
Inilibot ako sa heim. Nakita ko ang mga pasyente.
Marami raw dito ang may dementia, ‘yong iba sadyang
mahihina lang talaga. Nasa wheelchair.
“Ano, babe, ‘yan mga aalagaan mo rito, huhugasan
mo ng puwet," biro ni Arlene.
Si Arlene, bilang nurse, ay may pasok kahit Linggo.
Ang ginawa namin ni Isla ay dinalaw namin siya sa heim.
Heim ang tawag sa mga hospital ng matatanda o homecare
dito sa Germany. Masarap maglakad dito kahit may araw;
hindi masakit sa balat. Hindi malagkit. Bulong sa ‘kin
ni Arlene, "Dito ka rin magtatrabaho, ready ka na ba?"
Napalunok ako.
Kaninang umaga, nagrebyu ako ng Deutsch at
tinuruan naman ni Arlene si Isla ng ABC at kulay auf
Deutsch. Kailangan naming matuto ng wika nila rito
para makapagsalita nang diretso at makapagtrabaho nang
maayos. Alas-dos na nang pumasok si Arlene sa heim, mga
alas-diyes na ng gabi ang uwi no’n.
Pagdating namin ni Isla, tuwang-tuwa ang matatanda.
Kinurot-kurot ang pisngi niya. Niyakap. Binigyan ng
biskuwit at tsokolate. Kinausap ako ng isang matanda.
Lunes ngayon ng hapon—5:20 PM. Inilapit ko ang
upuan sa may bintana at inilapag ang aking laptop. Gusto
ko ang puwesto ko dito, nakikita ko ang labas. Sa harapan
ko ay kalbong puno ng mansanas. Sumunod ay highway.
Kung tatawid ka, makikita mo ang bus station. Kung
tatawid ka uli sa kabila, mararating mo ang estasyon ng tren.
Paglagpas doon, may mga grocery store. Mula naman sa
’king bintana, tanaw ko ang tahimik na bundok at tulis-tulis
na mga halaman. Kahit nakasara ang bintana, pumapasok
ang lamig mula sa labas.
Napanganga ako. Ang bilis magsalita. Hindi ko
maintindihan. Naalala ko bigla ’yong unang call ko sa call
center. Nakakatanga.
Naiintindihan ko naman siya nang kaunti. Tanong
sa ‘kin ng matanda kung galing raw ba ‘kong Philippines
at kumusta ang biyahe. Sumingit si Arlene, nagsalita ng
32
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Isang linggo bago ako lumipad, nakatanggap ako
ng tawag sa ‘king pinsan. May ibibigay daw siya sa ‘kin.
Nang makita ko ay mga litrato nina Lolo at Lola na may
mensahe sa likuran. Nakasulat sa Hiligaynon kaya hindi ko
masyadong maintindihan. May ilang sulat din nina Mama
at Papa nang nagliligawan pa lang ang dalawa. Nanirahan
kasi si Mama sa bahay nila noon kaya may ilang sulat silang
naitago.
Sabi ko kay Arlene noon, alam mo, babasahin tayo
ng mga apo natin. Sisilipin nila ang naging buhay natin.
Titingnan ang ating mga dokumento. Ang ating mga litrato.
Aalamin kung saan tayo galing. Saan tayo napadpad. Ang
ating pinuntahan. Ang ating mga pinaniniwalaan. Kung
sino tayo bilang tao. Maaaring husgahan nila tayo gamit ang
lente ng kanilang panahon. Pero ang mahalaga, kilala nila
tayo.
Sobra ang pasalamat ko. Ang mga materyal na ‘to
ay hakbang sa planong sanaysay tungkol sa ‘ming pamilya.
Kulang pa ‘to para mabuo ang proyekto. Gayumpaman,
puwede ko na ‘tong maging tungtungan para simulan ang
pagmamapa. Dito ako magsisimulang maghanap. Hanapin
ang lugar ko sa mundo. Ang aking pagkatuto.
33
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Wika Ang Humuhuning Ibon
ni Al Joseph A. Lumen
Nagugulat sila kapag nalamang hindi English ang
unang wika natin. Ano raw ’yong Tagalog? Ano raw ‘yong
Filipino? Ang buong akala nila ay Ingles ang salita natin
sa Piipinas. Ibinida ko pa nga na marami tayong wika.
Manghang-mangha sila. E, bakit daw puro Ingles ang
nakikita nila pag tungkol sa Pinas? At halos lahat sa ‘tin,
kapag nakikipag-usap, Ingles ang gamit? Ganito rin ang
tanong sa ‘kin ng kakilalang Koreano, pati raw sa tindahan,
Ingles ang gamit; halimbawa, Ice for Sale. Palaging sagot
ni Arlene na bata pa lang tayo, Ingles na ang gamit sa ‘ting
textbooks.
Sabi ko kay Arlene, “Kasi naman, babe, mahirap na
bansa tayo, hindi gaya nila na nag- aaral ng ibang lengguwahe
dahil gusto nila. Trip lang ba.”
Sa araw ng eksam, sa Goethe Institute sa Makati, may
nakasabay akong dalawang babae na parehong may asawang
Aleman. Tanong sa ‘kin ng isa, “First time mo?” Sumagot
ako, “Opo.” Galingan ko raw dahil pangatlo na niya ‘yon.
Galit na nga ang asawa niya dahil sa malaki na ang gastos.
‘Yong isa naman, pangalawang beses na. Kakakasal lang
niya sa Singapore noong nakaraang taon. Tapos, ewan ko
ba, nagtatawanan pa ang dalawa dahil ilang beses na silang
bumagsak.
Dito kasi sa kanila, mahalaga ang wika. Kahit sa’n ka
tumingin, lahat ay nakasulat sa Deutsch. Galit pa ang iba
pag kinausap mo sa wikang Ingles. May mentality silang
nasa bansa ka namin, ikaw ang mag-adjust. Kaya nga bago
makapagtrabaho dito o maging migrante ay kailangang
aralin ang kanilang wika. Hindi lang basta aral kundi
kailangang pumasa.
Bago magsimula, makikita mo ang lahat na tahimik
na nagrerebyu. ‘Yong iba, parang nagdarasal. Ako, kabadong
nakaupo sa gilid. Isa-isang tinawag ang aming apelyido. Sa
loob, makikita ang malaking espasyo ng bawat upuan.
Dalawang bahagi ang hati ng eksam. Una ay paper
exam na may tatlong bahagi: lesen (pagbabasa), hören
(pakikinig), at schreiben (pagsusulat). Ang bawat hati ay
may itinakdang oras.
May iba’t bang baitang ang wika dito depende sa
rason ba’t ka nandito. Kung professional ka, kailangan mong
kumuha hanggang B2 (level 4). Kung may asawa ka namang
Aleman o ang asawa mo ay nagtatrabaho sa Germany,
kailangan mong kumuha ng A1 (level 1). Ang pinakamataas
ay C2 (level 6) na para sa mga PhD, manunulat, at mga
mamamahayag.
Tahimik. Seryoso ang lahat sa pagsagot. Sa writing
ako kinakabahan dahil palagi akong bagsak sa mock exam.
Nang makita ko ang schreiben, palakpak ang mga tainga ko.
Dali-dali ko itong sinagutan. Isa ‘ko sa mga unang natapos.
34
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nang pasahan na ng papel, narinig ko sa likuran, "Please,
five more minutes." Patay, sabi ko. Mahigpit sila at hindi
siya basta pagbibigyan. Kahit anong hiling ng lalaki, wala
siyang nagawa. Paglabas, sabi ko sa kaniya, “P’re, ano’ng
nangyari?" Iiling-iling siya, "Sinulat ko kasi sa scratch paper
ang schreiben ko.” Hindi na ‘ko nagsalita. Sabay kaming
pumasok ng elevator.
ng halos apat na raang taon (333 years talaga mula 1521
hanggang 1898). Kaya may ilang salita tayo na minana sa
mga ito. Ang ganda raw ng wika natin, sabi ng mga Aleman.
Bukod sa Deutsch ay Turkish ang pangalawang
sinasalita sa Germany. Dala ito ng mga Turkish na may
mahabang kasaysayan sa Germany. Hindi lang wika ang
dinala nila, pati na rin ang kanilang kultura, sining,
at paniniwalang Muslim. Sabi nga ni Arlene, masarap
makipagkaibigan sa mga Turkish dahil karamihan sa kanila
ay mababait lalo na pag nalamang Pinoy ka. Isipin ko raw
na ang Germany ay ang Amerika at ang mga Turkish ay
tayong mga Filipino. Nangangarap gumanda ang buhay sa
pangingibang bansa.
Pangalawa ang sprechen (pagsasalita). Bunutan ng
mga litrato at salita. Gagawa kayo ng mga pangungusap:
patanong o pautos na kailangang sagutin ng katabi mo.
Paikot ang batuhan. Sagot, tanong, sagot.
‘Yong dalawang matandang kinukuwento ko na may
asawang Aleman. Ang kasama ko sa grupo. Lalo talaga akong
dinaga. Pa’no kung hindi ko maintindihan ang tanong, ang
pangungusap nila? Magkakandaletse-letse kaming tatlo.
Gaya ng mga “Manong” ng California at “Sakada”
ng Hawaii, skilled workers ang mga Turkish. Pagkatapos
ng WW2, 1960s, kinailangan ng Germany ng mga
manggagawa na mababang pasuwelduhin. Tinawag silang
gastarbeiter (guest worker o foreign worker) na kalaunan
ay tinawag na rin sa lahat ng ausländer na nagtatrabaho sa
Germany. Natuto ang mga Turkish ng wikang Aleman sa
pakikihalubilo. Gayunman, hindi nila nilimot ang sariling
wika. Katagalan, naging bahagi na rin sila ng bansa bilang
residente. May karapatang bumoto. May karapatang
maghayag ng saloobin, sa relihiyon man o politika. At ang
malupit: makisalo sa mundo ng pelikula, panitikan, at
musika. Nagkaroon nga ng paghahalo ng kultura lalo na sa
pagkain. Sabi nila dito, "Wir riefen Arbeitskräfte, es kamen
Menschen."
Bago sumalang, sinabihan ko sila, sabi ko, "Gamitin
na lang po natin ’yong safe words at sentences para di po
tayo malito sa pag-construct. Ang importante naman po,
makapasa at hindi mataas na grado."
Pagkatapos ng eksam, minessage ko agad si Arlene
sa FB, sabi ko palitson na siya at pasado ang asawa niya.
Yabang ko raw, wala pa ngang resulta. Sa pag-akyat ng LRT,
nakita ko uli ‘yong lalaking kasabay ko sa eksam. Babatiin
ko sana. Kukumustahin. Kaso mukhang tuliro at panay ang
palatak nito.
Tuwing naririnig ng mga Aleman ang mga kababayan
natin na nagsasalita sa sarili nating wika ay para raw tayong
nag-e-Espanyol. May nagsabi pang para tayong humuhuning
ibon. Ipaliliwanag ni Arlene na bago dumating ang mga
Amerikano ay sinakop muna tayo ng Espanya sa loob
Sa intindi ko, ang ibig sabihin ay “humingi kami ng
tulong, binigyan kami ng lipunan.”
35
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Malaki ang pasasalamat ng mga Aleman sa mga
Turkish dahil kung wala sila, hindi maitatayong muli ang
bansa pagkatapos ng giyera.
dito. Hindi tulad sa Pinas na barya lang. Napatingin sa ‘kin
si Arlene. Hawak ko ang lata ng Coca-Cola. Dinilatan ako,
“Ba’t mo dinala?” Takang-taka ako. Binigay ko agad sa mayari. Nginitian ako at nagpasalamat.
Kumain kaming pamilya sa isang Turkish restaurant.
Pamilyar ang lasa ng pagkain dahil na rin sa mga stall ng
kebab at shawarma sa Pinas. Um-order ako ng schnitzel,
isang pagkaing lokal na may lasang Turk. Kung tatanungin
mo ako kung ano’ng itsura, parang pinitpit na porkchop
na may matapang na aroma. Kay Arlene naman ay döner
kebab, mukhang malaking burger. Nakapalaman ang karne
sa malaking tinapay. ‘Yong tinapay, malambot, malasa na
medyo maalat-alat. Tapos ‘yong karne, parang bacon na
hindi lasang bacon. May kasamang gulay din. Repolyo,
kamatis, at sibuyas. At ang nagpapasarap na puting sarsa.
Binabayaran pala ang lata rito. Kung dadalhin mo
ang lata sa labas, kailangan mo itong bayaran; kung hindi
naman, dapat mong isauli. May machine kasi dito kung
saan puwede mong ibalik ang mga lata at botelya ng mineral
water kapalit ng pera. Humingi ako ng tawad, "Sorry, tut
mir leid, ich habe vergessen."
Tawa nang tawa si Arlene. Nakakahiya raw ako. Malay
ko ba.
May pinanood akong pelikula, Almanya ang pamagat.
Tungkol ito sa pang-one million and one na Turkish na
pumunta sa Germany para magtrabaho. Isa sa mga linya ng
pelikula, “Ein kluger Mann antwortete mal auf die Frage:
Wer oder was sind wir? Wir sind die Summe all dessen, was
vor uns geschah.” (Salin: Minsan nang sinagot: sino o ano
tayo? Tayo ang kabuoan ng mga nangyari sa nakaraan.)
Pagkatapos naming kumain, naglakad na kami
palayo ng resto. "Entschuldigung! Entschuldigung!
Entschuldigung!" May tumatawag sa ‘ming likuran.
Hinahabol kami ng may-ari. Isang malaking lalaking Turkish
na medyo may katandaan. Siya ang nag-serve at nagluto ng
mga in-order namin. Gano’n daw sa Germany, kung sino
ang may-ari, siya rin ang empleado. Mahal kasi ang labor
36
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Paris to Barcelona
by Arnie Q. Mejia
It was almost nine o'clock in the evening and the
sunset train ride from Brussels to Paris was picturesque.
Being served a gourmet meal of duck breast medallions,
stewed lentils, spinach quiche, cheese and bread platter with
raspberry topped vanilla custard was a welcome delight after
binging on fast food in Amsterdam. I relished the sweet
bouquet and aroma of the Sauvignon Blanc in single-serve
bottles as I admired the sunset over the colorful fields of
Belgium.
backgrounds live and work with each other. The energy of
different cultures harmoniously coexisting with one another
was palpable from the aroma of the different food stalls that
included simple croissants to kebabs. If the majority of the
people spoke English, I could have easily thought I was back
in New York.
Even the subway maps looked similar to the ones I
had memorized in the five years that I lived in Manhattan.
Gare du Nord was bustling with commuters rushing towards
somewhere or maybe to someone who was waiting for them.
I lived in New York when anti-French sentiments were
fostered by the White House since France opposed going
to war in Iraq. The US government even went as far as to
stop serving french fries at the House of Representatives'
cafeterias. Even though some Americans started to call
french fries “freedom fries,” I knew from the way people ran
around the train station and from their similar mostly black
outfits that New Yorkers had a lot in common with their
Parisian counterparts.
I placed my nostrils above the rim of the wine glass
and inhaled deeply, trying to detect the subtle notes of
grass, green pear, and grapefruit. My sommelier instructor
in Las Vegas would have been proud in knowing I had not
forgotten the lessons he taught when I studied food and wine
serving in “Sin City.” I took a small sip and tried to isolate
the different flavors of fruit and minerals. Wine never tasted
so good to me as it did while in the first-class section of a
train. I knew I was living a dream and the opportunity to
travel in style wouldn't present itself every day, so I relished
every minute of my train ride.
Women dressed smartly in their business attire with
good handbags, scarves, and sensible heels walked up and
down the main hallway. They looked a lot like the women
I used to admire every day during my work commute from
the East Village to Bayside, Queens. Women who were in
my kickboxing, yoga, and circuit training classes. Women
who walked with a purpose and exhibited style, confidence,
and inner strength.
I felt at home as soon as I stepped off the train and
made my way to the main hallway of Gare du Nord, one of
the six large terminus stations of the French railways mainline
network for the “City of Light.” It was my first time in Paris,
but I felt as if I had been there many times before. The busy
city had the same energetic vibe that New York had. The
kind of vibe that radiates when people of different ethnic
37
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The women in Manila were just as stylish, but I did
not get a chance to see a lot of the career women up close
since I was only there for a few weeks before flying off to
Europe. Plus, Manila isn't a public transit-friendly place
like Paris or New York. Public transit was mostly made up
of jeepneys, which are sometimes gaudily decorated and
always overcrowded. I was extra fortunate since my family
employed a driver that took us around the busy metropolis.
While stuck in traffic on one of Manila's busiest main
highways, I could see trains on public railways filled with
commuters. I'm sure there were plenty of admirable men
and women that commuted on these trains every day, but I
never got a chance to see them up close.
much credit limit I had left after my purchase. As I made
my way down the escalator to the local train that would take
me to Gare d'Austerlitz, a multi-ethnic looking man with
short, dark, cropped hair and a nice built who was on the
ascending escalator opposite mine stared at me and gave me
a huge smile.
I smiled back.
He ran up the escalator and immediately turned
around and made his way in my direction. My heart raced
a little since I wasn't sure if he was flirting or if he was
about to mug me. But years of taking kickboxing, boxing,
and circuit training classes made me confident enough to
know that I could protect myself in any situation, as long
as deadly weapons were not involved. I walked a little faster
as I stepped off the escalator and made my way towards the
underground hallway that connected the network of trains.
He made his way towards me, flashed his pearly white teeth,
and gave me another huge smile.
I had less than an hour to make my way to Gare
d'Austerlitz, one of the other mainline networks. It was
at Gare d'Austerlitz that I would catch my overnight train
from Paris to Barcelona. As I admired the intricate details
of the soaring windows and the train shed’s glass-and-castiron roof of Gare du Nord's main hallway and the friendly
smiles I got from handsome strangers, how I wished I didn't
have to leave right away. But I would be back in a few weeks
when I would reunite with one of my closest friends from
Las Vegas who planned a holiday in Paris.
“Ça va?” He said as he matched my brisk pace.
I told him I didn't speak French and he chuckled. He
covered his mouth and giggled with his enormous hand, a
tell-tale sign that a gay man is interested in you. He wasn't
as tall as I was. I stood at over six feet when I wore my
boots that had two-inch heels. Maybe it was my height he
was attracted to. A lot of guys I've hooked up with always
complimented me on how tall I was for an Asian. Maybe he
liked how I looked in my tight, low rise jeans. I considered
them my lucky pair since I always ended up having a onenight stand with a sexy stranger every time I'd worn them
out to the bars. I admired his well-developed chest and arms
I examined the map near the escalators to see which
train I needed to take to get to Gare d'Austerlitz. I smiled
to myself and felt triumphant since it took me less than a
minute to find the train station on the map and knew it
would only take a few minutes to get there since there was
only one transfer and a few stops in between. I walked over
to the nearest Paris Metro Ticket Machine and felt relieved
that instructions came in several languages. I bought my
ticket with my credit card and made a mental note of how
38
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
that looked well-defined underneath his tight, black sweater.
I told him I had to catch my train for Barcelona at Gare
d'Austerlitz.
felt extra attractive and special as I stood there in one of the
underground hallways of Paris' train networks. I had only
been in Paris for less than an hour and already I was being
cruised by a good looking Parisian.
“You not stay in Paris?”
“I write you my name and number. You call when you
return.” He said in the most charming French accent.
“You speak English.” I stopped to the side of the
hallway and admired his handsome face anchored by a
sharp, upturned nose with light brown eyes and thick, dark
eyebrows. His skin was pale and smooth.
I handed him a pen and the free subway map I
picked up near the escalator. He handed me back my pen
and map and kissed both my cheeks before saying goodbye.
He walked away in the opposite direction. I was instantly
aroused by his strong musky odor and the way his dark
whiskers rubbed against my cheeks. What a shame that he
wasn't on my overnight train from Hamburg to Amsterdam.
He and I could've had so much fun on the cabin's single
bed. He had written François on the side of the map along
with his number. François, what a sexy name, I thought.
I wondered how he pronounced it and if I could call him
Frank as I walked towards the train for Gare d'Austerlitz
and placed the foldable map in the secret compartment of
my jacket.
There weren't too many commuters at ten in the
evening, but I felt relieved that there were still a handful of
people walking in the opposite direction. I felt safer knowing
other people were around while I flirted with the handsome
stranger. He touched my shoulder and I placed my right
hand on top of his while my left hand had a death grip
on my wheeled luggage. I had heard too many cautionary
tales of tourists being mugged to not be conscious of my
surroundings. Plus, having lived in New York for six years
had prepared me for dealing with various types of people
and situations.
“You are very sexy.” He said as he looked straight into
my dark, brown eyes.
The exterior of Gare d'Austerlitz didn't have statues
ornately sculpted on its facade like Gare du Nord, but I was
just as impressed with the similar glass-and-cast-iron roof of
its interior. It was a harmony of steel and metal fused. I was
proud of myself for navigating through Paris' train networks
expertly and getting to my destination in a short amount of
time.
I was flattered, of course. I had not been called sexy
in public or pursued quite aggressively by a man in over
two months. I did not know what to expect from the gay
culture in Manila since I was away for twenty years. The gay
men I encountered in Manila were not as aggressive when
it came to flirting or pursuing another man. I slept with a
few guys in Manila, but I was the one who always made the
first move. I was the one who approached them, made small
talk, offered a drink, and seduced them with my smile. I
I made my way to the front of the overnight train I was
taking to Barcelona and handed my ticket to the attendant.
He led me to my cabin which was similar to the cabin I took
39
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
on my first overnight train. It had two beds, one on top
of each other and a small bathroom in the corner. I placed
my luggage in the storage compartment above the door and
placed my backpack on the top bunk.
by the sink with his dark socks still on and crumpled boxer
shorts. His legs were pale and hairy and much thinner than
I had imagined them to be since he had a robust built.
Even though I wasn't sleepy yet, I took the hint that
my cabin mate was ready for the light to be out soon. I
also got ready for bed and brushed my teeth. My cabin
mate was fast asleep by the time I climbed on the top
bunk. I wondered what kind of job he had that rendered
him exhausted enough to sleep even with the cabin light
on. I turned the light off and realized that we didn't even
exchange names. Was his name as French sounding as the
sexy guy I met earlier at Gare du Nord?
I wondered if I was going to have company in my
cabin or if I was going to travel solo once more. My questions
were answered when a man with gray hairs and a potbelly
spilling out of his trousers walked in.
“Ça va?” he said with a smile.
“Hello there,” I replied.
He examined me carefully from head to toe as he
lifted his glasses away from his face. “American?”
The vibrations of the speeding train were soothing as
I lay on my bed and felt the softness of the cotton sheets
against my bare arms. I left my socks and jeans on since I
was still not completely acclimated to the chilly weather. I
pictured François' handsome face as I dozed off and ignored
the snoring of my cabin mate.
“I'm Filipino, but I grew up in the US.”
“Parlez-vous français?”
“I'm so sorry, but no.”
A warm hand gently caressing my lower stomach
awoke me. It was my cabin mate. The man whose name I
didn't even learn. The man who was too exhausted to talk
earlier was now seducing me as he unbuttoned my jeans.
I could see the outline of his face in the dark as he softly
whispered, “c'est bon.”
He scratched the edges of his bald spot and
smoothed over his dark, gray hairs with his thick fingers. I
examined his face which looked red, puffy, and tired as he
placed his small overnight bag at the edge of his bed. He
wasn't particularly handsome, but his smile was warm and I
sensed kindness in his light, brown eyes. He didn't say much
after I told him I didn't speak French, but he kept smiling
towards me as he sat on his bed and got ready to turn in for
the night. He removed his dress shirt and trousers, folded
them neatly, and placed them near his bag. He got up to
brush his teeth and I smiled to myself when I saw part of his
round belly peeking out of his undershirt. He was standing
Startled, I sat up. He kept repeating, “c'est bon,” as
he lowered my jeans to my ankles. His hand was now on
top of my briefs which was now stretched with my growing
erection. He lowered my briefs with both hands and took
my swollen manhood into his warm mouth. I reached over
to feel his butt and gave him a playful spanking while he
40
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
took my whole length. I placed my finger near his hole and
he pulled my hands away from him. He removed his mouth
from my manhood and said, “I have woman.” My body was
completely relaxed after I climaxed and I fell into a deep
sleep.
Then I recalled a conversation I had with my father a
few weeks before my trip to Europe. We were both seated
at the back of his car service while stuck in traffic on the way
home from his office. Papa was reading a newspaper and
suddenly asked me a question that left me feeling betrayed.
His eyes never even left the page as we talked.
A few hours later, I awoke to find the man who gave
me oral pleasure dressed and ready to disembark the train.
He smiled at me as I sat up from my bed. The train was
slowing down and I could see the sign Tolouse Matabiau
painted on a signpost. I would later find out by looking at
the train map that this was the last stop in France before we
arrived in Spain. My unexpected lover took a photo out of
his wallet and showed me a picture of a light-haired woman
with a young girl. They were both sitting on a floral couch
in what looked like a country home's living room with its
high wooden ceilings.
“When are you gonna get married?”
“I meant to a woman.” “Pa, it's not legal for us gay
men to get married.”
“How could you ask me that? I made it clear before I
came home from the US that I'm gay.”
“You're back home now and gay men here get married
to women all the time.”
I didn't know how to respond. I felt as if I was sucker
punched. I made it clear to both my parents when they
came to visit me on two separate occasions in the US that I
preferred the company of men. I even introduced them to
my gay friends and men whom I was dating at the time of
their visit. But it was evident that Papa had hoped that my
homosexuality was just a phase. He probably thought that
once I moved back to the Philippines, then I would follow
the example of some gay men who led double lives.
“Your wife and daughter?” “My woman et ma fille.”
He opened the door to the cabin and placed one foot
towards the hallway. I climbed down the bed and leaned
over to shake his hand.
“I'm Arnie.”
“Bonjour, Arnie. Je suis Henri. Au revoir.”
“Onree.” I repeated to myself as he exited the train.
Men like Henri. I wondered if Henri's father had a
similar conversation with him while he was a young man.
Was he also bullied by his high school classmates for being
effeminate? Or maybe Henri is a true bisexual. A person who
can still fit into society as long as they hide the homosexual
part of their gender. A person unlike me.
I wondered how many strangers Henri had given oral
pleasure to while taking the overnight train from Paris to
what I assumed was his home in Tolouse. Does his wife know
of his bisexual tendencies? Has he always been bisexual or
was it just recently?
41
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
I knew deep down that Papa's wish for me to settle
down and to get married was his way of showing concern for
my future. I suspected that he wanted me to find a partner
so that I could have someone to grow old with. He wanted
me to have what he had found with my mother and what
my older brothers had found with their wives. I also could
not fault him for not fully understanding that two men
could find the same kind of love and partnership that he has
with my mother, since that kind of love had still evaded me.
42
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pagsusupling
ni Arnold Matencio Valledor
“JESUS, if this is really Your will that I will become a
Sister, please let my father sign.”
naniniwala akong sinasanay Niya lamang ako para sa mas
makabuluhan pang uri ng paglilingkod.
Pagkatapos na pagkatapos kong magdasal, hiningi ni
Tatay sa akin ang consent form. Kung kanina, umiiling siya
nang pinakikiusapan ko habang nakaupo ako sa gilid ng kama
sa ospital na iyon, ngayon ay nakangiti siya—ipinapakita
ang dalisay na ngiti kahit alam kong nahihirapan na siya.
Ipinaturo niya sa akin ang bahaging pipirmahan niya.
Pumirma siya. At niyakap ko siya. Pareho kaming naluluha.
Naramdaman ko ang mahinang tapik niya sa aking likod.
May mga pagkakataong sumasagi sa isip ko si Tatay.
Ang pagkontra niya sa pagpasok ko sa kumbento. Ang
pagpirma niya pagkatapos kong magdasal. Minsan,
napanaginipan ko pa siya. Nasa may altar daw siya ng
simbahan. Nilapitan ko at tinanong ko kung ano ang
kailangan niya.
“Salamat sa pag-unawa sa ‘kin,” tugon niya.
Estrikto si Tatay. Kung ano ang ibinilin o iniutos niya
ay kailangang masunod, kung hindi ay maparurusahan ang
sinumang susuway.
Kinahapunan, namatay si Tatay.
Nang magpaalam akong babalik na sa kumbento,
pinigilan ako ng lahat ng mga kapatid ko, magsama-sama
na lang daw kami sa probinsiya. Magtitser na lang daw ako.
Si Nanay ay walang imik. Kung dati, siya ang boses ko kay
Tatay sa pagpasok ko sa kumbento, ngayon ay ni hindi ko
na siya kinakitaan ng suporta. Nalungkot ako. Pero dahil
pinapirma ng Diyos si Tatay sa consent form, bumalik ako
sa kumbento sa Parañaque.
Isang araw, umalis sila ni Nanay. Tanghali na raw
silang makauuwi. Maghahanap daw sila ng magbubulay ng
abaka sa aming solar.
“Dito lang kayo sa loob ng bahay maglaro, walang
lalabas, walang makikipaglaro sa labas. Gumagala-gala ang
sintong anak ni Sabas!”
Nagpatuloy ako sa aking formation. Iba ang sayang
nararamdaman ko kapag iniisip ko na maglilingkod ako sa
aking kapuwa kasama ang Diyos. Hindi ko pinapansin ang
pagod sa apostolate, sa katekismo sa eskuwelahan at maging
sa parokya at sa feeding program para sa mahihirap na bata.
May mga gabing kulang ako sa tulog dahil sa paghahanda
sa kinabukasang mga gawain, pero kinakaya ko dahil
Pero lumabas si Manoy na sampung taong gulang
noon at nakipaglaro sa kaniyang mga kaedad. Bumalik man
siya sa bahay bago pa man dumating sina Tatay at Nanay,
nagtanong pa rin si Tatay habang nagsusungka kami.
Magkakampi kami ni Manoy sa larong iyon at kalaban
namin sina Manay at Nono.
43
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Sino’ng lumabas?”
“Bigyan mo ako ng tubig. Nauuhaw ako,” hiling niya
sa akin.
Natigil kami sa paglalaro. Walang sumagot sa amin.
“Sino’ng nakipaglaro sa labas?”
“Kabilin-bilinan ni Tatay na ‘wag kang bigyan ng
tubig, pati nga pagkain,” sabi ko.
Gusto man namin o hindi, kailangang may sumagot
dahil kung hindi, lahat kami ay maparurusahan. Kaya halos
magkapanabayan kaming sumagot ni Manay, “Si M-manoy!”
“Kahit ‘sang basong tubig lang,” pagpipilit niya.
Gustong-gusto kong pagbigyan si Manoy ngunit
natatakot ako na baka makita ako nina Manay at Nono.
Inulit ko ang pag-iingat sa pagbalik sa bahay. Kumuha ako
ng tubig. Mas nanaig sa akin ang kagustuhan kong tulungan
si Manoy kaysa sa takot sa aking tatay.
Agad hinawakan ni Tatay sa braso si Manoy at dinala
sa likod-bahay namin. Itinali sa puno ng niyog gamit ang
bandarang lubid.
Habang nanananghalian kami, ibinilin ni Tatay na
walang sinuman sa amin ang magbibigay ng pagkain o kahit
na tubig sa aming panganay. “At, ikaw, Pacita, dalhin mo na
muna kina Tatay ang mga pinitas nating gulay kanina para
sa kanilang hapunan, idagdag mo na rin ang ilang prutas
d’yan,” na halatang galit pa rin kay Nanay dahil sa pagpipigil
nito kanina na itali sa puno ng niyog si Manoy.
Pinalo ako ng tsinelas ni Tatay sa puwitan nang
magtapat si Manay na binigyan ko ng maiinom si Manoy.
Pinigil kong maiyak habang pinapalo ako ngunit malalakas
ang hampas ni Tatay kahit na inaawat na ni Nanay. Umiyak
ako. Malakas.
Hindi ko akalain na ang pag-iyak kong iyon ang
magbibigay sa akin ng kahulugan sa dalawang larawan
na nakasabit sa aming dingding na yari sa pinag-akob na
kawayan—na aakay upang mapalapit ako sa simbahan.
Habang pinupunas kasi ni Nanay ang aking luha, ang
dalawang larawan ang lagi kong nakikita na para bang
pinatatahan ako. Ang sabi ni Nanay sa akin noon na hindi
ko naman pinansin dati ay mag-ina ang dalawang larawan.
Si Mama Mary ang babae na kapangalan ko pa raw. At si
Jesus Christ ang lalaki na siyang Diyos natin. Ewan kung
bakit sa pagkakataong iyon ay parang may damdaming
nabuhay sa aking puso at may kumislap sa aking isip na
hindi ko maintidihan at maipaliwanag. Hanggang sa niyaya
ko si Nanay na magsimba. Hindi ko rin akalain na simula
na rin iyon ng paglambot ng puso ni Tatay. Nakita pala siya
Pagkapananghalian, pinapunta na ni Tatay si Nanay
kina Lolo na bitbit ang bayong na may sitaw, ampalaya,
talong, mangga, at abokado. Saka na umalis si Tatay upang
bumili ng mga de-lata at bigas, at ilang bilog ng gin na
babalihin ng kinontrata nilang mambubulay ng abaka.
Naaawang tinitingnan ko si Manoy sa kaniyang
kalagayan. Pagkaalis ni Tatay, pinuntahan ko si Manoy.
Maingat ang mga hakbang ko at patago-tago sa puno ng
mga mangga at abokado upang hindi ako mapansin nina
Manay at Nono.
Naupo ako sa tabi ni Manoy.
44
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ng isang ministro ng ibang simbahan sa pananakit sa akin at
kinausap siya nito na sa una ay puno ng pamimilosopo ngunit
kalaunan ay nahikayat din ito na magsamba sa simbahan
ng nasabing ministro. Doon siya. Samantalang kami nina
Nanay at mga kapatid ko ay sa simbahang Katoliko.
Nagkakandapunit-punit na ang diksiyonaryo na ibinigay sa
akin ay hindi pa ako makabuo ng pangungusap, pasalita o
pasulat man. Pero nagpursige akong matuto sa eskuwelahan,
sa mga libreng oras ko, sa tulong ng regular kong pagdarasal
sa Diyos dahil tanging ang wikang iyon ang susi ko sa
bansang iyon upang maipagpatuloy ko ang aking misyon sa
buhay dahil ang paglilingkuran ko ay mga Italyano, Pranses,
Portuges, at hindi mga Ingles.
Kalaunan ay niyaya niya kami na pinauunlakan naman
namin. Kahit na nasa isip ko na noon ang magmadre. Nang
pumasok ako sa kumbento, sa tulong ni Nanay na siyang
nangumbinsi kay Tatay, nabalitaan kong bibihira nang
magsimba sa simbahang Katoliko sina Nanay at ang mga
kapatid ko. Gusto kong sumagot. Pero parang may bikig sa
lalamunan ko. Nagising akong lumuluha.
Nang matuto ako, laking pasalamat ko sa Diyos dahil
magagawa ko nang makipag-usap nang matatas sa mga ospiti
sa Umbria at mas magagampanan kong mahusay ang aking
tungkulin hindi lamang sa pagpapakain sa kanila kundi sa
pakikipagtalastasan din upang lalo nilang matanggap sa
isip at puso ang kanilang kasalukuyang kalagayan na wala
nang dumadalaw na kamag-anak, o kung mayroon man, ay
bibihirang mangyari.
Nagpatuloy ako sa formation. Mas lumalim ang aking
paniniwala at pag-ibig sa Diyos sa pamamagitan ng pagaaral sa Kaniyang mga Salita. Na ipinakikita at ipinadarama
ko sa aking kapuwa sa pamamagitan ng katekismo at
feeding program sa mahihirap na bata at pamilya na halos
kinalimutan na ng lipunan. Natuto akong makisalamuha at
magsalita sa iba’t ibang uri ng tao. Natuto akong unawain
ang mga nangyari sa buhay naming pamilya. At ipinagdasal
ko na sana ay maunawaan ko rin ang mga susunod pang
pangyayari sa aking buhay.
Pagkatapos ng formation ko sa Parañaque, lumipad
ako papuntang Italya para ipagpatuloy ito roon. Unang araw
ng klase ay nahihilo-hilo pa ako dahil hindi pa natatagalang
dumating mula sa Pilipinas at nilalamig dahil spring noon at
hindi pa nakakaakma ang aking katawan sa klima.
Hindi rin naman lahat ay pag-aaral, pagbabasa ng mga
salita ng Diyos, at pagtulong sa pag-aasikaso sa mga ospiti
ang aming buhay sa Italya. May pagkakataon din namang
namamasyal kami ng aming mga kaklase at kaibigan sa
iba’t ibang simbahan, makasaysayang mga lugar at iba pang
magagandang lugar at tanawin na nakadaragdag ng balanse
sa aming buhay. Na kahit malayo ang Umbria sa Florence—
’yong saan kami nag-aaral hindi lang ng wikang Italyano
kundi pati ng sacred scripture, liturgy, moral theology,
human science cristology, consecrated life, at church’s
history ay hindi kabagot-bagot sa amin ang pagpunta roon
bagkus nakapagpapagaan pa nga ng pakiramdam.
Hindi naging madali sa akin ang mag-aral ng wikang
Italyano kaya kapag may libreng oras ay nagse-self-study
ako. Halos lahat na ng salita ay hindi ko alam ang kahulugan.
Malaki ang pinaglilingkuran naming home for the
aged sa Umbria. Limang palapag. Dalawa kaming novice na
itinalaga sa magkahiwalay na palapag kung saan, pagkatapos
45
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ng isang linggo ay lilipat naman kami ng ibang palapag.
Katulong kami ng mga naroon nang nakatalagang madre,
nars, at doktor. May dalawang propesor din na halinhinan
ang iskedyul bawat araw na nagtuturo at gumagabay sa mga
ospiti na linangin ang kanilang natatanging kasanayan kahit
pa matatanda na sila. Kaya may panahong nananahi ang iba,
sumasayaw, nagpipinta, nagsusulat at iba pa. Regular din
silang pinadadalo sa misa sa chapel na naroon din sa lugar
na iyon.
sa karamihan. Bagama’t pinangangalagaan ang privacy ng
sinumang ospiti rito, nalaman ko sa nadulas na dila ng nars
na Giancarlo ang pangalan ng matandang lalaki, 64 taong
gulang, may stage 4 lung cancer, at malapit nang mamatay.
Kinabukasan, madaling-araw, bunsod ng lakas ng
loob na ibinigay sa akin ng Diyos at ng kaisipang kapareho
ni Giancarlo ang kalagayan noon ni Tatay, kumatok ako
sa kuwarto niya at pumasok bagama’t wala akong narinig
na tugon. Masaya ko siyang binati at nagpakilala ako nang
maayos. Nagsalita akong parang walang alam sa tunay niyang
kalagayan. Parang walang sakit ang turing ko sa kaniya.
Pinakuwento ko siya at nagkuwento naman habang ako ay
matamang nakikinig. Minsang naiiyak, minsang natatawa,
at muling maiiyak sa kaniyang pagkukuwento na gaya ng
ginawa ko sa mga naunang ospiti na pinaglingkuran ko sa
ibang palapag ay dinurugtungan ko ng mga salita ng Diyos
na angkop sa kaniyang mga huling linya. Pinadama ko sa
kaniya na hindi siya nag-iisa. Na nauunawaan ko siya. Na
hindi siya iba sa akin at sa kapuwa. Pinadama ko sa kaniya
na may tao na sinasamahan at minamahal siya sa kabila ng
kaniyang kondisyon.
Sa paglilingkod ko sa home for the aged na iyon,
nabatid ko ang ilang bagay na pinagdaraanan ng mga
ospiti sa pagkukuwento nila sa akin na dinurugtungan ko
naman ng mga salita ng Diyos na akma sa kuwento nila
upang imbes na negatibo ay maging positibo ang kanilang
pananaw. Hanggang sa sila na mismo ang nagbabahagi ng
insights tungkol sa pinagdaraanang buhay. Sasabihin nila na
ang pagsasakripisyo ay humuhubog sa atin bilang tao; na sa
pamamagitan ng paghihirap ay nagiging matapang tayo at
may lakas-ng-loob na harapin ang bagong umaga, bagong
karanasan, at anumang bagay at pangyayaring darating; na
natututo tayong magpatuloy na magmahal; na natututo
tayong hayaang saktan ng iba upang maghilom ang kanikanilang sugat; na anumang nangyayari sa buhay natin ay
may dahilan upang mas lalong matagpuan ang sarili, at higit
sa lahat, ang Diyos.
Naalaala ko ang sinabi ng nars na hindi rin regular na
kumakain at umiinom ng gamot si Giancarlo kaya sinabi
kong ang Tatay ko ay humaba pa ang buhay nang nasa
ospital dahil sa hindi pumapalya sa pagkain at pag-inom ng
gamot na ibinibigay ng nars.
Nang malipat ako sa ground floor, lumapit sa akin ang
isang madre na nakatalaga roon at malungkot na ikinuwento
sa akin na may isang matandang lalaki sa palapag na iyon
na masungit at mailap. Madalas galit sa mga nars, doktor,
propesor at maging sa kaniya. At kapag wala nang taong
nakikita ay napakatahimik na. Hindi nakikipag-usap kahit
kanino. Hindi lumalabas sa kuwarto. Inilalayo ang sarili
“A partire da oggi, lo farò,” sabi niyang susundin na
niya ang nars na ikinatuwa ko.
“Vuoi che preparo la frutta per te?” tanong ko sa
kaniya kung okey bang bigyan ko siya ng prutas na nasa
mesang kainan niya.
46
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Tumango siyang ngumingiti. At binigyan ko siya ng
prutas na agad niyang kinain nang nasisiyahan. Masaya siya.
Ganoon din ako.
Tumango siya.
Binigyan ko siya ng polyeto ng mga dasal at rosaryo.
At kinukumusta ko siya araw- araw kung dinarasal niya ang
nasa booklet.
Nakita ko sa kaniya ang pagkakaroon ng bagong pagasa at ng lakas na magpatuloy sa buhay maging anuman
ang kaniyang kalagayan. Araw-araw, pinupuntahan ko
siya. Umuupo ako sa kaniyang higaan. Kinakausap siya at
pinararamdam sa kaniya na hindi ako iba sa kaniya para
maramdaman niyang di rin siya iba sa akin.
“Sì, ora sto per finire,” maaliwalas ang mukhang
sagot niya sa akin nang halos isang linggo na akong
nangungumusta. Na ikinatuwa ko dahil halos nauubos na
niyang dasalin ang laman ng polyeto.
“Buongiorno!” bati ko sa kaniya isang umaga nang
makita ko siya sa labas ng kuwarto niya. “Sei qui fuori! Che
bello…!”
Minsan ay naglilinis ako sa kuwarto niya kahit na
may janitor na naglilinis doon. Binubuksan ko ang bintana
upang pumasok ang sariwang hangin at makita niya ang
kagandahan ng bundok, ang nagdaraang tren, ang mga
bahay, pati na rin ang mga ibong lumilipad at tumatalontalon sa mga sanga, gayundin ang kalangitan.
Ngumiti siya.
“Dove stai andando?” Tinanong ko kung saan siya
pupunta.
Sa pagkatok ko, alam na niya na ako iyon. At siya ay
ngingiti. Ngunit nang araw na iyon ay hindi ko nakita ang
saya sa kaniyang mga labi. Malungkot siya at hindi kumain.
Nakita ko ang inihaing pagkain at prutas. Hindi niya
nagalaw. Kinausap ko ngunit hindi siya umiimik. Gusto
kong tanungin ang nars kung anong nangyari ngunit hindi
ko ito nakita. Inisip ko na lamang na baka sumumpong ang
kaniyang sakit at inisip niya na wala ring patutunguhang
mabuti ang pagkain at pag-inom niya ng gamot.
“Andrò nella cappella per adorazione e preghiera,”
masayang sagot niya.
Natuwa ako at naiisip na niya ang pumunta sa kapilya,
magdasal at magpasalamat sa Diyos.
Pagkagaling sa kapilya, nakita ko siyang marahang
naglalakad kasama ang isang therapist at magiliw na
nakikipagkuwentuhan sa ibang katulad niya at sa mga
manggagawa na dati ay nilalayuan niya.
“Giancarlo, di mahalaga kung gaano kaikli o kahaba
ang ilalagi natin dito sa mundo kundi kung paano natin
tatanggapin ang kalooban ng Diyos. H’wag mong isiping
pinabayaan ka Niya kundi laging nariyan Siya upang
kandiliin ka. Isuko natin ang ating sarili sa Kaniya at
matatanggap nating maluwag sa dibdib ang lahat, maging
anuman ‘yon.”
Gumaganda na ang kondisyon niya kaya nang magimbita ang isa sa sisters namin sa Sicily para sa kaniyang
perpetual profession ay hindi ako tumanggi. Gugugol kami
roon ng sampung araw. Nagpaalam ako sa kaniya. Imbes na
malungkot ay natuwa pa siya para sa akin.
47
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Sono felice che tu ci sia. È un posto bellissimo in cui
molte persone desiderano andare,” sinabi niyang masaya siya
na mararating ko ang lugar na pinapangarap na marating ng
marami. At humirit siya na kumuha ako ng mga picture na
titingnan daw niya pagbalik ko.
pakiramdam ko na kahit ang tumugon sa manaka-nakang
usapan at kuwentuhan ay hindi ko nagawa. Bumiyahe
kami nang buong araw at ala-una na ng madaling-araw
kami dumating sa Umbria at imbes na bumuti ang aking
pakiramdam ay lalong sumama. Bago ako dumiretso sa
kuwarto ay sa kusina ako tumuloy at agad naman akong
binigyan ng makakain ng tagaluto na sa oras na iyon ay
abalang-abala na sa kusina. Nakakailang subo pa lamang
ako nang nagmamadaling lumapit sa akin ang isang madre.
Masaya kaming bumiyahe. Uminom ako ng matapang
na kape upang hindi ako antukin at makita ko at mapiktyuran
na rin ang magagandang tanawin na madaraanan namin.
Umalis kami nang alas-singko ng umaga at dumating kami
sa destinasyon ng alas-dose ng hatinggabi.
“Hurry! Go to Giancarlo, he is in very critical
condition. He can’t eat and don’t talk anymore, always on
bed!”
Kinabukasan at nang sumunod pang mga araw,
bago ang mismong selebrasyon, bilang bahagi ng pagpunta
namin sa lugar, nagbahay-bahay kami para sa Bible sharing
at pumunta kami sa mga eskuwelahan para sa vocational
campaign.
Binitiwan ko agad ang kutsara at ibinilin sa tagaluto
na ayusin na lamang ang aking kinakainan. Pagpasok ko sa
kuwarto ni Giancarlo, tiningnan niya ako. Malamlam na
tingin ngunit ngumingiti. Nagulat ako sa biglang pagbagsak
ng kaniyang katawan.
Nang dumating na ang araw ng celebration of the
perpetual profession, dagsa ang napakaraming tao sa
simbahan mula sa iba't ibang lugar, matanda man o bata,
propesyonal man o estudyante. Punong-puno ang simbahan
na halos kami ay wala nang maupuan.
“Come stai?” Kinumusta ko siya.
“E’ cosi’, fino qui,” sagot niyang namamaalam.
Maganda ang buong seremonya. At naantig ako.
Hindi lang sa talumpati ni Sister Angelina kundi pati na rin
sa suporta na ipinakita ng kaniyang kapatid na lalaki nang
maging emosyonal siya sa kaniyang talumpati dahil lumapit
ito at tinapik-tapik siya sa balikat. Naisip ko sina Nanay at
mga kapatid ko.
Sinabi sa akin ng nars na isang linggo nang walang
ganang kumain at makipagkuwentuhan si Giancarlo.
Dapat bang sisihin ko ang sarili ko sa pagpunta sa Sicily?
Kinuwentuhan ko siya ng aking karanasan papunta at
habang naroon kami sa Sicily, kasabay ng pagpapakita ko sa
kaniya ng mga kuha kong larawan.
Mula alas-sais ng hapon, natapos ang seremonya nang
alas-tres ng umaga. Alas-singko ang alis namin pabalik sa
Umbria. Nang bumibiyahe na kami, biglang bumigat ang
“Non ce l’ho faccio piu’,” ang naging tugon niya sa
pagsusumikap kong pasayahin siya.
48
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Napatigil ako sa aking pagkukuwento. Naramdaman
ko ang sakit na binabata niya na lalong nagpapahina sa
kaniya. Ganoon din ang nakita ko kay Tatay noong mga
huling araw niya.
probinsiya, naiisip ko ang pagiging madre ko at ang pagiging
miyembro ng ibang relihiyon nina Nanay at mga kapatid
ko. Tiningnan ko ang suot kong habit at sinulyapan ko si
Nanay.
Namuno akong mag-rosaryo sa lahat na naroroon sa
kaniyang kuwarto. Sa nars. Sa doktor. Sa madreng kumaon
sa akin. Hawak ni Giancarlo ang rosaryong ibinigay ko.
Isinalikop niya ito sa kaniyang mga palad. Pagkatapos
naming magrosaryo ay nakaya pa nitong humingi ng tubig
at sumimsim. Naalaala ko si Manoy nang bigyan ko ng tubig
habang nakagapos siya sa punong niyog. Ngumiti siya at
humugot ng huling hininga. Hindi ko napigilang lumuha.
“Grazie. Non ci hai solo aiutato, ma ci hai mostrato
e insegnato la vita morale e spiritual.” Halos nauulinigan
ko ang pasasalamat ng mga ospiti sa akin sa nangyaring
pagbabago sa moral at espirituwal na aspekto ng kanilang
buhay.
“Non sono oi. Ḕ Gesù in me,” sinabi ko sa kanila
na it’s Jesus in me at hindi mismong ako ang nagpabago ng
buhay nila.
Lumipat kami sa ikalawang apostolic service namin.
Sa Umbria rin. Gaya sa nauna, mula kami sa iba’t ibang
bansa, kongregasyon, at kultura. Pari. Madre. Lay people.
Nagpatuloy kami sa aming misyon hanggang sa matapos
kami sa aming pag-aaral. Pumunta kami sa Assisi para
sa retreat at sa paghahanda para sa First Temporaneal
Profession. Maraming madre ang dumalo na galing din sa
ibang kongregasyon. May mga kapamilya ng kasamahan ko
ang dumalo rin ngunit hindi ang aking pamilya. Malayo
masyado ang Assisi sa Pilipinas. Pero naipagpasalamat ko na
may isang Filipinang madre, si Sister Fe, na nakasama ko at
umalalay sa pangalawang apostolic service namin.
“Aalis na po, Sister!” sabi ng dispatser ng bus papunta
sa aming probinsiya.
“Halika, ‘Nay,” hinawakan ko ang kamay ni Nanay at
inalalayan siya sa pag-akyat sa bus.
(Batay sa kuwento ni Sr. Mary, dati kong estudyante sa high school.)
Pag-uwi ko sa Pilipinas, sinundo ako ng mga madre
ng kongregasyon namin, kasama si Nanay. Bago umuwi sa
49
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Japan by Design
by Benster G. Comia
It was a trip I have never thought, in my wildest
fantasy, would happen. The complexity of getting a visa,
travel insurance, and travel authority; the outrageous budget
for airfare, land transportation, accommodation, and
food—these are some of the reasons that rendered the trip
unattainable. Never for a first trip abroad. Traveling to Japan
is too ambitious for a middle income-earner, a middle-aged
family man like me.
always look up to the Cultural Center of the Philippines as
the hub of our country’s art production and performance. I
look up to it, not just as a place but a gateway where artists
like me can develop and showcase our talents to a wider
audience. That’s why when I became a teacher for and of
the arts, I enrolled in the many workshops and trainings
at the CCP. There, I saw arts from a different perspective
– the longing for excellence and the longing to share more
of my knowledge and experience. I remember attending
production design workshops, and managing arts events like
dance concerts, theater plays, musicals, and film festivals.
But for sure, it is a place I’ve always dreamed of setting
foot in since I’ve always been enamored with its history,
culture, tradition, and arts.
I was able to learn so many things, directly and
indirectly meet some key persons especially from the Arts
Education Department and the Production Design Center.
I guess those immersions were the reason why the CCP
chose to send me to Japan along with two other Filipino
scenographers.
One sweltering afternoon of March 2019, I received
a call from the Cultural Center of the Philippines (CCP)
asking me if I would be willing to go to Japan for a certain
scenography workshop. (Scenography is the set design for
a specific art presentation like plays and musicals.) At first,
I thought it was just a prank call since April Fools’ day was
then nearing. However, I was also hoping that the person on
the other line wasn’t pulling my leg and would finance my
travel abroad.
From Manila Notes to Tokyo Notes
One of the production design workshops I attended
at the CCP was sponsored by the Japan Foundation Manila
in November 2018. It was an activity in preparation
for the Philippine adaptation of the Japanese colloquial
contemporary play “Tokyo Notes” by the successful director
and playwright Oriza Hirata. The country’s first showcase,
it was rewritten and Filipinized by Rody Vera into “Manila
CCP as a Bridge to the Land of the Rising Sun
Since the time I was exposed to the art scene in
elementary school (through poster-making competitions, art
camp, and editorial cartooning for school papers), I would
50
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Notes.” I was then invited by the CCP to be one of the set
designers. Luckily enough, I got the chance to meet Oriza
Hirata, as well as the original scenographer, Itaru Sugiyama,
who conducted a week-long workshop on production
and stage installation at the CCP Silangan Hall and Little
Theater.
welcomed by Japanese stewards with a hot towel, which I
researched beforehand how to use properly. It was their local
gesture as a sign of warm hospitality to visitors. Hurriedly,
I wiped my face using the towel and got excited for what’s
more to come. After just a few minutes on air, we enjoyed a
sumptuous bento complete with ice cream desserts and an
unlimited supply of drinks. But, of course, I asked for a cup
of sake.
Who would have thought that after almost four
months, CCP would invite me again, and this time, for a
global function—the staging of “Tokyo Notes International
Version” in Toyooka, Hyogo in Japan? For the travel expenses,
the Japan Foundation provided for the plane tickets, visa,
and travel insurance. And once we’re already in Japan, the
Seinendan Theater Company (where Oriza Hirata is the
artistic director) will bear the expense for transportation,
accommodation, and food. It was a trip I never planned
for, but I guess the higher Being pre-designed it for me as
a fulfillment of one of my dreams. The trip would be from
August 24 to September 1, 2019
After four hours on air, we landed at Tokyo Haneda
Airport and took pictures of posters and installations of
local sceneries and the upcoming 2020 Tokyo Olympics
while transferring to another terminal. The three of us
agreed that we must not waste any moment of our time
in Japan and record every second of it. Unfortunately, this
compromised the time for our next flight. We arrived almost
late for the boarding time on our plane to Osaka. Lesson
learned: be mindful of time not just because you are in
Japan, but because you are in an airport. No plane will wait
for you. After one hour and 45 minutes in the air and after
contemplating on the distressing experience we just had, we
went straight to the next terminal upon arriving at Osaka
Airport. A smaller plane then took us to Tajima Airport of
Toyooka in just 45 minutes. The three-plane ride was a treat
for a first-time international flyer like me.
Flying in Threes
From the Philippines, with me are two other young
artists who also underwent several workshops and events
at the CCP: Kyle James Solar, a former Arts Department
director of San Sebastian College and administrative staff for
the Philippine Madrigal Singers; and John Carlo Pagunaling,
a full-time professor from the University of the Philippines
College of Arts and Letters who’s also a freelance costume/
fashion and set designer. The three of us traveled hundreds
of miles to Japan on three planes of Japan Airlines. We flew
first from Manila to Tokyo at 11:55 pm on August 24. On
the plane, which is the world’s best economy class, we were
Ohayo Japan!
At the Tajima Airport, we were fetched by a member
of the Seinendan Theater Company. Two Japanese
scenographers who also took the plane from Osaka came
with us. One of them would serve as the official translator
for the design team.
51
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
We went to a traditional Japanese house rented by
the theater company for our upcoming event. It was called
donguri-so, the accommodation for all the scenographers
(three from the Philippines, three from Taiwan, two from
Thailand, and four from Japan) throughout the activity. I
was expecting that we would be housed in a regular hotel;
however, I was thankful that we were housed there for seven
days. It had a koi pond, washi windows, tatami floorings,
metal roofing, futon mattress, and all other traditional
Japanese stuff. The toilet bowl was highly automated which
made me even more curious every time I would sit on it.
My first impression of the house was that every part
of it was well-thought-out when it comes to functionality
and necessity. Also, I believe that it was a representation
of a typical Japanese house. It pays respect to nature since
there’s a large pond outside, and wood and local materials
were properly used in every part of it. How I wish I could
make a house like that when I have the means here in the
Philippines.
On the first floor of the donguri-so was the patio
where the shoes must be placed before entering, the very
neat and organized kitchen, the dining area with no seats, the
three bedrooms that can be converted for other functions,
the toilet, bathroom, and the laundry space. The areas were
interconnected by simple, no-clutter hallways. During the
first day, it appeared like a maze to me since I would always
get lost finding certain areas. But on the following days,
it became clear to me that such a design of a traditional
Japanese house is for easy and multi-access of the residents.
Inside the donguri-so, we were so glad that we were
not treated as visitors who must be served constantly with
prepared food and offered luxurious amenities. We were
allowed to prepare our food. We were also required to clean
up our dishes, beddings, and segregate our everyday waste.
Fun Fact #1: They segregate their waste materials into seven
trash bins. This system has been part of their daily lifestyle
which made the community clean and tidy.
Tabeyo! Oishi Japan!
Local ingredients such as vegetables and fruits were
the staple food during our stay. They were carefully homecooked by the members of the Seinendan Theater Company
and they were very generous in sharing with us the entire
kitchen. My love for Japanese food leveled up when I tasted
their authentic delicacies and specialties. Fun Fact #2: The
theater company found out towards the end of our stay
that they overspent for our food. That’s one proof that they
served good food to us—a delicious gesture of their warm
hospitality.
The second floor is connected by carpeted stairs with
its door to separate the main floor, especially during resting
hours. Also, the door minimizes noise and adds security to
the three more bedrooms upstairs. The Pinoy scenographers
stayed in the smallest room, about four by seven square
meters. There were no fancy and unnecessary decoration,
only wood carvings on a small chandelier, window frames,
and ceilings.
52
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
We were also fortunate to have a walking tour
around Ebara where our donguri-so and Seinendan Atelier
(workshop/construction area) are located. We saw several
traditional structures like houses and public offices such
as the old municipal hall. In the coming years, some of
these structures will be renovated into theater houses by
Seinendan Theater Company. Knowing this, I felt really
humbled that I was with a group of scenographers who were
not only focused on design but were also passionate about
keeping the arts alive in their area.
No. This is Not a Vacation
After the long description of my trip to Japan, let me
just make it clear that we went there not for vacation. Our
main mission was to create a new scenography for the world
staging of “Tokyo Notes International Version” at Kinosaki
International Arts Center. Thus, we first underwent a day of
cultural and landscape research, two days of planning and
design, one and a half days of construction, and one and a
half days of actual installation.
During day zero and day one, we would take a
20-minute train ride to Kinosaki Onsen and tour the main
street where a serene river sliced through the middle. Willow
trees were swaying with the wind as many locals and tourists
in their Yukata would walk and produce a unique sound
with their wooden slippers. Spread along the roadside were
traditional buildings not more than three storeys where
souvenir shops, restaurants, and hotels were located. Despite
the growth of commercialism in this area, respect for culture
and traditions was clearly evident. There were some Onsento (public foot bath or hot spring) where visitors can dip
their feet in for free. Local giant crabs were also on sale as
well as local street foods. Several temples were also preserved
and are still open to the public. Moreover, Kinosaki is
popularly known to have the most authentic Onsens (public
hot bath/hot springs) in Japan. Even locals would travel far
just to experience soaking in the waters by the mountains.
For seven days, every late afternoon, all of us scenographers
would look forward to Onsen for relaxation after a tiring
day’s work. I believe that the traditional lifestyle is one of the
reasons that the Japanese are generally slim and fair-skinned.
We went to the other side of the river where the old
municipal hall can be found. There were traditional houses
made of local materials like burnt wood planks and clay. The
use of wood joints instead of metal nails was also noticeable
in most houses. There was this small temple that, according
to our Sensei Itaru, used to be a stage for performing for
the mythical gods. There were several sculptures of lions
and tigers upon entering the temple. There were also areas
for washing the feet, hanging large bells, and mini temples.
All of these were carefully laid out in a green forest. It’s a
peaceful marriage of nature and man-made structures in one
area.
Design is Research-Based
After immersing ourselves in the landscape and the
lifestyle of Kinosaki and Ebara, we scenographers found
ourselves inside the donguri-so carefully sketching and
planning a new design for “Tokyo Notes” using our twoday experience as inspiration. From massive traditional
structures to the smallest twigs that we found along the
riverside, all must be considered, according to Sensei Itaru,
53
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
when coming up with a new design. Local materials must be
incorporated and nature must be respected. That was really
an eye-opener for me since I was used to market-available
materials like styrofoam and plastics for creating set pieces.
Those considerations and the cultural differences of the
participants really made our two-day designing a challenge.
Nevertheless, we were able to come up with a design that
was approved by Sensei Itaru.
On the last day of installation, we were able to watch
theater actors, the production staff, and director Oriza
Hirata utilize our scenography. We were also delighted
that local materials from the participating countries were
creatively incorporated in the set up. Eco bags from Thailand
were integrated into a big tree installation. Metal benches
from Taiwan were placed in the middle of the stage. Capiz
shells from the Philippines were meticulously hanged as
chandeliers.
Work. Work. Work.
When Oriza Hirata approved our set, that’s the time
we felt relieved and accomplished. Then we took our last
chance to treat ourselves to Onsen, mingle with newfound
friends, and share our learnings.
Inside the Seinendan Atelier, we constructed the
major set pieces of the play based on the final design that
we made two days ago. Here, we were given the chance
to handle some tools and pieces of equipment that were
scarcely available in the Philippines. This made our work
really efficient. It is worth noting that all of the materials,
tools, and equipment inside the workshop area were wellorganized. Even after just one day of work and even if we
were not yet finished doing all the set pieces, we would clean
the area at night. This made sense the following day. We
were working more efficiently since we knew exactly where
our tools were.
Sayonara Japan! Arigato Gozaimasu!
This lengthy narrative only shows the many insights I
gained from my Japan trip.
First, putting value on time is a must. Nothing
beats a well-scheduled and well-planned activity. Time
management is essential to achieve the goal. Valuing time
makes us realize that it is shared. Once you are on time in
every task, everybody can move forward. Conversely, when
you don’t respect time, you are most likely to cause delay.
Three days before going back to Manila, we
transported the set pieces by truck to Kinosaki International
Arts Center. I felt the passion of Japanese artists even more,
specifically the theater people, when they started to help us
unload all the set pieces. Theater actors and production staff
were really helpful and friendly. This kind of attitude made
our work really worthwhile.
Second, we must respect nature in everything we do.
That’s how the Japanese think up to this modern and highly
technological era. Sensei Itaru told us that they (Japanese)
carefully study the land area first before creating the walls
for a structure rather than building the walls first to create
54
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
an area or a room. That’s how they give respect to nature and
the natural landscape.
Lastly, I realized that the love and passion for the arts
will take you places. I’m not bragging about how I was able
to go to Japan for free but my point is, I was able to travel
there because of how I value art. I love the arts so much that
I always want to learn more and experience more about it. I
live and breath it and I want to share it with others who also
value art whether in art production or in performing arts.
Third, being organized and disciplined in doing
household chores will not harm anyone. Even Sensei Itaru
washed the dishes and cleaned the house. Diligence comes
naturally to the Japanese since they are trained early on
to do household chores and how to become responsible
individuals. As a result, Japan is a well-organized and
disciplined nation. I can still remember the last evening
before we went home to Manila, we were required to clean
the donguri-so. That was a very commendable practice.
55
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The Psycho-Geography of My Room
by Carl Lorenz G. Cervantes
For the lazy traveler, the bedroom is the ideal
destination. Once you’ve decided to leave, you’ve also
arrived. You don’t even need to pack anything, and when
you’re tired, you can go home any time. It is therefore the
best destination for the bedridden, broke, and lazy. I have
been in my room for more than a month, leaving only to
eat. The president has placed the country under community
quarantine due to a pandemic, and people have been told
to stay at home. Luckily, I am stranded in the most private
island whose only population is myself.
in the astral plane, and all I have to do is unconsciously
follow them every time I move around. Though I don’t have
the robust constitution of a mountaineer, I have become a
master at the art of climbing onto my bed at night. And,
from my bed, I have a glimpse of the entire bedroom
landscape, from the eastern desk to the southern shelves. I
have two desks, and I have learned that the quickest way to
get from the eastern to the western desk is by using my red
swivel chair—it is the easiest mode of transportation, and it
only takes a second.
This excites me because I have nothing else to do
and nowhere else to go. I am in my own room, a place
that contains iterations of myself, echoing through time.
Every scratch on my desk has a story; the placement of
each furniture piece and book on a shelf has a reason. As I
walk barefoot through this space I’ve become like a native.
These observations might benefit the foreigner who, while
sitting in their chair, would like to visit my humble yet ideal
destination. My own travel will require me to move around,
but the foreigner need only travel telepathically.
I did not need to pack for this trip: everything in this
room is useful to me. I also know its customs and laws, of
which there are very few. I am, after all, the only person here: I
am both civilian and authority. Of course, taking a life is not
permitted—though if it were committed, the punishment
would also be death. Arson is also not permitted, for
obvious reasons. Laws on sexuality and obscenities are lax:
this is a safe space to express oneself. There are sometimes
festivals that involve music and alcohol, but never any hard
drugs. (Perhaps the most powerful stimulant taken in this
room was caffeine.) Customs that involve spirituality are
not ritualistically followed, though there are multiple relics
coming from different religions. There are also tourists—
some who checks the place, others who observe how I live,
and some who come here for the lax laws on sexuality. In
any case, most people are welcome, as long as they do not
profane the space with their vulgar behavior. A passport or
visa is unnecessary to enter this micronation, but its borders
DEPARTURE
It may seem like I did not need to train for this voyage,
but in truth I have been training for as long as I have been
here. I have learned the quickest way to get from the bed
to the washroom; the invisible lines of travel are embedded
56
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
are almost always closed for privacy reasons. However, one
need only knock and the door shall be opened.
There are four shelves: two small ones on each side of
the desk, and two longer ones above those. The small shelves
hold underground literature from zine fairs and religious
statuettes. The longer shelves carry poetry books, novels,
and hollow books that contain secret items, like cigarettes
and condoms. The eastern desk has two small cabinets that
contain my art and old journals. Beside the eastern desk
is the door, through which is the rest of the house. That
is beyond the scope of this voyage, but perhaps it is an
adventure for a later time.
AN OVERVIEW OF THE SPACE
My house faces the south, and my room is located
at the back. There are two windows: one facing the north,
and the other facing the west. The walls are the same
color as condensed milk; the furniture and curtains are an
elegant brown. The entire room is nine paces from north to
south and seven paces from east to west. The most obvious
landmark is the bed, which rests against the corner where
north and west meet. I will now move clockwise around the
room. Beside the bed is a desk, a mahogany cube that has
the same sturdiness as a safe box. On the desk is a replica
of Michaelangelo’s Pietà, a barrel man from Sagada, and a
book on stoicism. This desk rests against the north window.
Beyond the north window, there is an awkward space and
a concrete staircase leading to the third-floor roof deck.
Under the stairs are planks, old pipes, and extra tiles. Ropes
are tied from the window to the railings of the stairs, and on
the ropes hang wet clothes.
On the southern wall, there are two long shelves
holding books on human nature, seduction, the occult, and
multiple orgasms. The western window is a bay that extends
from the house; it has a desk that contains various odd items
I’ve collected through the years, like gifts and souvenirs. The
western window used to have a view of the city.
Every New Year’s Eve, I would be able to see the
fireworks at a distance and feel a nostalgia for the future.
In the afternoons, the warm sunset purifies my room.
A few years ago, however, our neighbors had the idea to
raise the height of their house, but were unable to finish
the construction, so now my view is an unfinished, drab,
breeze-block wall. I have a feeling that this interferes with
my thoughts, blocking some of my dreams from coming
true. Nevertheless, I have to live with it. It would be better,
though, if we could allow vines—or even mold—to cover
this wall. At least I’d have a view of nature.
Beside the mahogany desk is a wicker chair, a seat
I’ve designated as my non-thinking space. When I sit on
the chair, I can watch as the raging sea of my thoughts and
be unharmed. On the northeast corner of my room are
two cabinets that stretch from the floor to the ceiling like
coffins. They contain clean, folded clothes, but also, on the
top-most shelf, I’ve hidden boxes that contain mementos of
my past lovers. These archives are intentionally out of reach,
so that I may forget them but also not lose them. Beside the
northeast cabinets is the eastern desk. It is attached to the
eastern wall.
Clockwise right from the western bay is my bed. It
looks inviting: I am aware of how soft it really is, of how
pleasant my dreams will be once I lie on it. But I will resist
for now. I look around and notice that the ceiling and the
floor are both clinical white.
57
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
There are six visible light fixtures on the ceiling, four of
which hang from a square plane—no doubt an unnecessary
attempt at modernist architecture. This plane is slightly
tilted and I worry sometimes that it would fall. The floor is
made up of more than eighty plain white tiles. It looks like
the floor of a sanitarium. It is boring and it looks like it reeks
of rubbing alcohol.
with a flamethrower on the streets of a dark city, or I might
have been flying above the roofs. I might have been a goat,
looking at a wall made of laughing skulls. I could’ve been
a captured fugitive, caught in the midst of a war between
samurai and ancient beasts. In any case, I’d open my eyes
and land safely in my bed. The memories of those other
worlds are dissolved by the daylight.
It is interesting how a space like this affects the quality
of my moods and the state of my mind; I have never seen it
with fresh eyes, distant from my own lack of self-awareness.
When you are living in a space, you don’t notice how much
you have been absorbed by it that you have become part of
it. By stepping back and examining it, you can take control
of how this space affects you. This voyage will take me past
space and through time, into states of mind that belonged
to me yet are now alien to me.
Sometimes I imagine that these dreams are real versions
of me in different places, in worlds beyond this one, parallel
universes. I imagine that, when I sleep, I am transported
into those worlds—I think dreams are memories of our
other selves. That means that I am the memory of another
version of me, who gets to imagine that he is writing this or
living the life I live. You might ask, why don’t dreams make
sense? Why do a lot of dreams fly in the face of common
logic? Of course, they would fly in the face of logic: they are
after all the physics of a different dimension!
DREAMS
Sometimes, when my paranoia makes me imagine
mysterious creatures ready to eat me alive, I imagine a
forcefield around my bed. It is like I am in a glass coffin. Any
creature that attempts to break in will turn into harmless
black ash. I’ve seen ghouls try and fail to get into it. When
this is not enough, I imagine a large gorilla sitting by the
side of my bed, ready to pounce on monsters and demons.
This has saved me many times, and has allowed me to sleep
in peace.
My travel begins at the bed, and from here I will travel
promptly to the northeast cabinets, to the eastern desks,
and then to the western desks. I am skipping the northern
window, the non-thinking chair, and the southern shelves. If
I am feeling extra indolent, I can just lie in bed and still be
able to see the entire landscape of my room. From here, I see
the southern shelves and the striking green bottle of absinthe
on the shelf. I see the door, the border of this micronation.
I do not have to move.
My dreams don’t only visit at night, of course. There
are specters of the daytime. Usually they are erotic: I see lovers
before me, both past and potential. I could feel their breath
and see the details of their body. Sometimes I could even feel
their flesh. They stay with me for only a few minutes, and
The bed is my favorite part of the room because it
is the first place I visit every morning. In fact, the moment I
wake up, I am already on it. I could’ve been chased by a man
58
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
then they dissolve. Some dreams are ambitious. I think of
myself as a man of means—of course, I know my privilege,
but I am not as financially well-off as others. But I dream: I
dream of millions, and what I would do with those millions.
From my bed, I see far away beaches and cosmopolitan
cities. I meet exciting and important people. At other times,
these ambitious dreams are memories. There are places I’ve
been before, people I’ve befriended. It is annoying that I
can no longer be there because it is a different time and
space, but I can visit from the comfort of my own bed.
That is the brilliance of this steady piece of furniture. It is a
teleportation device, and all I have to do is lie on it.
nude art. These things offer a glimpse into my mind: we are
what we make. All writing is telepathic, and it comes from
the rational, objective mind. All art comes from the divine
subjective mind, which is our connection to the higher
mind.
I was bullied in grade school for being creative: I had
many notebooks and many worlds. I lived in castles, warring
countries, and alternate dimensions. I was a king, warrior,
poet, conquistador, detective, and philosopher. Eventually,
I became a god, and ruled over the people of these worlds.
They teased me for this; they threw juice at me and
threatened to beat me up. May sariling mundo, they said.
This loser doesn’t live in reality. The truth is that I did live
in reality—just not the reality that other people saw. Even
today, when I close my eyes, I see an entire city. The people
there are attractive and generous. They are nice to me. They
are my friends. I am their god, but I walk among them as a
young man with a handsome body and an overflowing bank
account. I make love to beautiful, interesting people and I
dine with important individuals. Here too, I am important.
I can visit whenever I want, but I’d honestly rather be in
that reality. There is only one way in and out of the city: it
is a train.
INNER CITIES
The eastern desk is attached to a blank white wall.
There are two small shelves on either side: one containing
self-published material from subversive authors, and the
other carrying religious items. There is a sitting Shiva
and a round Ganesh. Above these smaller shelves are two
long shelves. The first carries books on poetry—there are
catalogues of dark, whirling thoughts, scattered, drunken
notes on creativity and the art of writing, and word salads
on the sacred and profane. The second carries novels—
there are bizarre, Freudian tales of mild insanity and selfdiscovery, crises of apocalyptic proportions, and warnings
about the consequences of casual sex.
I imagine myself waking up on this train. Around
me are passengers whose faces seem more like paint swirling
in water. A young man greets me, Hello, boss. Welcome back.
I look at him and at first glance see a cat. I ask him, where
am I? He answers, you are here. —But where is here?—Here
is where you are. The train comes to a stop and the cat leads
me to a black sedan. The moment we ride, it begins to rain.
We pass by neon signs and anonymous buildings. We don’t
have much time, boss, the cat says. I look at him and say,
This desk also has two cabinets, one containing a
collection of old notebooks, and the other containing
a selection of my art. This is my personal library and art
gallery. The library contains my raw adolescent philosophies
while the gallery contains comics, surrealist imagery, and
59
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
This is a dream, right? He looks at me and purrs. What is the
dream? Try to remember where you were before this, and see
that that world was the dream and you are now wide awake.
Listen, boss. All your fantasies shall come true here, but you
must be careful. They know you’re here. I shiver and ask,
who are they?
That is when I wake up, and the dream ends. I have
actually mapped out this city. It contains places from reality,
romanticized into places I’d rather be. For example, there
is a tropical bar called the Sloppy Fish, modeled after a
real bar across my old university. I spent many good times
there—in real life. It is immortalized in my dream. But in
my dream, it is only an image, and as memories pass, images
fade, and visiting the Sloppy Fish again after years of not
being there feels exactly like visiting that tropical bar. Sadly,
that bar does not look or feel the way it used to. Sometimes,
the places in my dream city come true: I once imagined a
vibrant food park, before food parks were all the rage, and
when I entered my first food park, I realized that it was like
the dream had come alive.
The cat smiles, but he doesn’t answer.
The car comes to a stop on the corner of Cloverfield
and Amalgamation. There is an art deco building called The
Puzzle Catcher Residence. That is where you live, boss, the
cat tells me. I look outside. Across the building is a bazaar.
There is a nearby cafe, with warm lighting. The people inside
look sleepy. The rain has stopped. I thank the cat and exit
the vehicle. Before he leaves, the cat tells me, if you need
anything just call me. He drives off. I shiver and shake my
head. I look at my hands: still there.
Bar hopping in my dream city is more fun than bar
hopping in real life, because I can get drunk and wake up
the next day without a hangover. Of course, I don’t really
get drunk, but all things are merely mental experiences, and
so if I can fabricate the mental experience of getting drunk
then I can be drunk, even in my dream. I can walk the city
and talk to its people, I can study there and live there, and
dine in the best restaurants.
I enter the building confused but sure that this is
where I’m supposed to be. Good evening sir, the concierge
greets me. I saw you on the television last night. Great work.
I thank her and wonder, who am I? What am I in this city?
I feel like I am important.
The cafes are places I hangout and read books—that
is, I only imagine that I am reading books because I am only
writing a book about me reading a book. I have this image
of a rooftop restaurant where I have a great view of the
city. I am seated with my friend, the cat, and we talk about
philosophy and art, and he talks to me about romance. I
order a plate of bolognese pasta and a glass of Negroni and I
feel fancy. There are hidden bars in my city too, places only
the coolest people know, and these are places I am invited to.
I am special in the city: I know where everything is, because
For some reason, I know which button to press on
the elevator, and I know which door matches the keys in
my pocket. I enter the room and see that it is spacious; the
blue light of the night enters through the wide windows. I
go to the balcony and breathe in: there is some salt in the
air. In the distance, there is a sea. The moonlight dances on
the waters. I go back into the room and look at myself in
the mirror. I look like myself, but it was as if an actor were
playing me in a movie. I am excited. I resolve to explore the
city tomorrow, but for now, I must sleep.
60
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
it is my city, and I am their god. I see myself sometimes as
a professor at a nearby university (modeled after my own
university), or sometimes as a student at another university,
or sometimes as an actor, artist, or some other bohemian
figure. I never really do anything, but I get to do everything.
In this city, I am free, yet it is in the depths of my own mind.
adventure is structured and well-planned, maximizing
time and effort. My father’s adventure is spontaneous and
exciting, deepening our experience. Any of the two is fine
with me.
On the western desk is a brown box containing a
variety of knickknacks. There are two smaller boxes inside:
one is a rusty silver box containing old postage stamps
dating back to the Commonwealth era, and another is a
Chinese mooncake box that I have repurposed to contain
my smaller mementos. It contains my wisdom teeth, a vial
of fragrant Versace pour homme (my favorite scent), a vial of
my mother’s old perfume (my second favorite scent), a set of
intricate Asian food bowls made out of plastic, a 1970 pearl
medallion from Puerto Princesa, a flower fossil I found in
Boracay, a red rosary crafted by prison inmates, and various
coins and brass religious relics the size of my thumbnail.
Sometimes I wonder: if dreams are simply the mind
restructuring the chaos of the real world into pleasing
systems, then it would make sense that the city in my mind
is based on a real city. This real city is a place I could really
visit someday.
MEMORIES
The western desk used to provide a view of the city:
in the distance, I imagined myself dancing in a vibrant,
crowded scene looking back at myself. I put myself in the
shoes of my future, dreaming of the past. Now all I can do
is remember the memories of my memories when I used to
think of the future, while, I, now stranded in the future of
my past, can see nothing else. So, let me put myself in the
shoes of my past, and dream about the future.
I also have a set of keychains, each keychain representing
a country I’ve visited. There is an Australian boomerang, a
rectangular Thai plate with an engraved image of elephants
in the jungle, a medal of the Singaporean merlion, a footshaped rubber cutout of Taiwan with an embedded coin, a
casino chip from Macau, and a stuffed Totoro from Japan.
I’ve been to more places, and I could describe the other
keychains, but those were the most important to me. I also
have an eight ball, mini wrench, and a rubber dog (a gift
from my ex-girlfriend).
In the western desk I keep hidden multiple boxes
containing gifts and souvenirs from places I’ve been. I can no
longer travel except to the places in my edited memories—
of course, as I look at these mementos I no longer remember
the heat I endured, the long lines, the rude locals, or the
fights between my parents as they tried to compromise on
what to do. My mother prefers having a clear agenda, a list
of things we ought to be doing, while my father prefers
winging it and letting the city take you. My mother’s
The keychains from other countries remind me of
vignettes from the places I’ve been, but they don’t tell the
whole story. Of course, I have to make mental space for my
other cognitive activities, but considering that the brain is
supposedly wired for self-preservation, I don’t understand
61
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
why my memories are merely sentimental (that is, having no
evolutionary value). There is no value for me remembering
the clean scent of suburban air in Australia or the stale
smoke in the Venetian as I stared at the painted pink sky.
I remember them but they will not assist me in the daily
routines necessary for my survival. My mind remembered
them, so they must be, in some way, vital to my existence.
They are fragments that tell me who I am.
with us. Kababayan, they greeted us. Fellow countrymen. It
seems we Filipinos have an aura that attracts other Filipinos.
We remind them of home.
Taiwan was cold and Macau was brightly-lit. My
memories of Taiwan involved boba tea and limestone. My
memory of Macau involved egg tarts and expensive casino
shops. Japan was on another level. Japan was my favorite
country. I entered the country listening to another fringe
music genre, known to many hipsters as vaporwave, or
slowed down ’80s jazz. Japan had that vibe. It had a kind of
retro feel to it, on top of a calm religious foundation. It was
interesting to see how the two spirits of consumerism and
spirituality mingled and respected each other, bowing in the
street. The food was amazing, of course. They even did fast
food chains as if they were serious restaurants. My favorite
memory of Japan was when we entered the Muji building.
I remember buying twenty plain notebooks for the price of
50 pesos each. Muji has a plain, universal aesthetic. It is
unpretentious and pragmatic. People who enjoy this kind of
minimalism are called Mujiras, like Godjira (or, popularly
known as Godzilla). I also remember a shop owner in
Dōtonbori call me sugoi, or cool. That was validating.
Australia is empty malls, crowdless parks, and wide
city spaces. It was the place where I discovered two things:
a manual on how to conceptually disappear and the fringe
music genre known only as mallsoft. I remember sitting in
the mall and absorbing its soothing consumerist sounds.
That is what mallsoft is: the collective sonic music of
shuffling feet, murmuring, and background jazz. Australia
is boring, but in a good way.
Thailand reminds me of sizzling street food, elegant
temples, and neon lights. It is a gritty city with a stench
that makes you think of a more Asiatic Manila, one that
is unashamed of its Southeast Asian roots. The language is
high and flat. The food is rich and indescribable.
These are my memories of places, but I can cast some
doubt on them by thinking that they never happened.
My memories are not accurate, after all. I do not know if
they are even reliable. All I have are aesthetic images in the
form of scents, flavors, and emotions. I do have physical
mementos, but they are only decorative. My memories are
therefore mere fantasies of things that have happened. They
are romantic dreams of a dead past.
What I recall of Singapore is its heat. I thought Singapore
would be like other developed nations: cold. I brought
a black jacket and realized my mistake. I made the same
mistake in Hong Kong. What impressed me about Singapore
was its skyline: black glass monoliths glistened as you passed
them by. Although it is strikingly modern, it is still rich with
ancestral culture. There are people from all ethnicities; it was
inspiring to see people conduct business together. I recall
one time as we had our Hainanese Chicken, two Filipinas sat
62
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
want from the comfort of a chair. In their dreams they can
visit the Temple of Apollo and consult with his oracles or
walk with Bashō and enjoy the lush Japanese springtime.
They can map out the collective unconscious, which is
rooted in ancestral memory, and travel to places beyond
time: they are time-travelers and psycho-geographers.
ARRIVAL
Even when we take a vacation to faraway places, we
can’t ever escape ourselves. We bring with us our anxieties
and flaws, and they sit with us in cabanas, tents, and luxury
hotel rooms. The expectation of the vacation is often much
better than the vacation itself—in our dreams we ignore
humidity, impatience, and rudeness. We might as well keep
dreaming and be satisfied with our fantasies. That being
said, it is true that the space where we are affects our moods,
because the space is an extension of the mental landscape:
cramped spaces inspire crowded thoughts while wide spaces
allow for an expansion of consciousness and imagination.
It is the space—the nothingness in between walls—that
defines a room. The bedroom is the most personal space of
all: with it we share our dreams and archive our memories.
On our desks we display both pleasant and melancholic
reminders of youth, beauty, and lost lovers. Our beliefs, in
the form of religious and philosophical symbols, decorate
the shelves. Erotic and ambitious specters visit us as we rest
on our pillows and sleep on the crumpled landscape of our
beds. The lights that hang from above hover over us like
angels: when their eyes are closed, we are embraced by the
night and dissolve into possibility. Finally, as we drift off
to sleep, the collective sonic noise of neighbors and dogs
crashes on to us like wave after wave, washing off the day.
Readers do the same thing: through books they can
visit far away countries, both real and ideal. None of it is
real anyway—even when one is describing a real country,
the story does not exist, or at least no longer exists. There is
no country like that exactly. We are only always dealing with
images, images of things and people and places that don’t
really exist. The only place that exists is our own mind, and
other places are images that reside in it. No one can really
describe a city the way it is, not because cities do not exist,
but because cities do not exist the way they are said to exist.
My room is my space, but as I have described it to
you, it does not exist as it is. You have not been here, so
you cannot concur, but I can say that you’ve already visited
it, despite it being only in your mind. All destinations are
in our mind, and so we can travel anywhere through time
and space. You have just traveled to my room, but in truth
you have only traveled through the image I have of my own
room, and so you have traveled in your image of my image
of my own room.
The bedroom is the mind. My bedroom is my space,
and if I am to travel it, I must also be aware of how it affects
my moods. This is not the first time a voyage like this has
been done: I am following a tradition among intellectuals,
bohemians, artists, and bums. A great intellectual or artist,
one with an overstimulated mind, can travel anywhere they
I hope that this account of my voyage around my room
has been enlightening, and I invite any interested tourist to
come again. Or, if they like, they can take a trip around their
own room and discover things they may not have noticed
before. In the bedroom, you are always welcome.
63
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nihon ni Ikitai desu
ni Christine Marie Lim Magpile
"Gusto kong magpunta sa Japan." Ito ang katumbas sa
Filipino ng Nihongo na "Nihon ni ikitai desu." Nasa Japan
sana ako kasama si Mama mula Marso hanggang Mayo 2020
upang magbakasyon at bisitahin ang aking kapatid at bayaw.
Sa kasamaang-palad, hindi ito natuloy dahil kanselado ang
mga internasyonal na biyahe dahil sa Covid-19. Katulad
ng Filipinas, mataas din ang bilang ng kaso ng Covid-19
sa Japan ngunit hindi tulad sa ating bansa, mahusay ang
pagtugon ng pamahalaang Hapon pagdating sa krisis.
Fukushima, kung nasaan ang nuclear reactor plant na labis
na napinsala ng lindol. "Nahinto po ang operations ng tren
pero may mga bus at military truck naman po na inihanda
for transportation. May task force din pong binuo para sa
search and rescue operations," pagbabahagi ni Nap.
Ngayong may pandemic, sina Joy at Nap ang nagaalala sa kalagayan namin ni Mama sa Filipinas. Bagama't
may lockdown din sa ibang bahagi ng Japan tulad ng Tokyo
bilang pag-iingat sa paglaganap ng virus, walang mahigpit na
checkpoint sa mga daan. Makapupunta pa rin sa palengke,
grocery, restaurant, at drugstore na may sapat na supply ng
mga pangangailangan. Sa aming lugar sa Marikina, kaunti
lamang ang mga bukas na tindahan. Mahaba rin ang pila
kung bibili ng mga pangunahing pangangailangan tulad ng
pagkain.
Nasa Tokyo ang aking kapatid nang mangyari ang
tsunami noong 2011. Bagama't malayo si Joy sa epicenter
ng sakuna, ramdam pa rin ang malakas na lindol sa Tokyo.
Aniya, nawalan ng koryente at natigil ang operasyon ng
tren. Unang pagkakataon na makaranas ng malaking sakuna
si Joy sa ibang bansa kaya naman labis kaming nag-alala sa
kaniyang kalagayan.
Ngayong lockdown, bukod sa pag-iikot sa sala, kusina,
at bakuran, sa Puregold Supermarket lang ang lagi kong
destinasyon. Kung nasa Japan ako ngayon, tiyak na pupunta
ako sa Don Quijote o Donki superstore sa Yokohama. Ito
ang pinakamalaking retail store sa Japan na may tsitsirya at
tsokolate at nagtitinda rin ng mga kitchen ware, electronics,
abubot, at marami pang iba.
Nang maibalik ang koryente sa Tokyo isang araw
matapos ang trahedya, nag-video call si Joy upang balitaan
kami ni Mama. "Okay naman po ako, Mama. Ligtas po sa
apartment at opisina namin sa Tokyo dahil nag-ikot na rin
po ang mga opisyal ng lokal na pamahalaan," sabi ni Joy.
"Huwag po kayong mag-alala. Very efficient po ang Japan
government pagdating sa disaster risk management," dagdag
ni Joy.
Dahil may lockdown, sarado ang mga branch ng
Daiso at Japan Home Center. Ito iyong mga "hyaku-en
shoppu" o katumbas ng "dollar store" na mas maliit na
bersiyon ng Donki na mayroon na sa Filipinas. Nang wala
Pagkatapos, tumawag naman ang bayaw kong
si Nap na nasa Ibaraki na karatig-bayan lamang ng
64
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
pa ang Covid-19 sa ating bansa, laging nag-aaya rito si
Mama dahil naaliw siyang magtingin-tingin ng mga abubot
na magagamit sa sala o kusina.
rolls) ang sardinas para maiba pero dahil NFA rice yata ang
rasyon, nauuwi lang ito lagi sa chahan (Japanese fried rice).
Sa kabilang banda, naging malikhain si Mama sa pagluluto
ng sardinas. Lumpiang shanghai sardinas, spaghetti sardinas,
pizza with sardinas toppings, sardinas paella, sardinas con
upo y misua. Sabi tuloy ni Mama, baka magbukas siya ng
canteen na sardinas ang special menu kapag wala na ang
lockdown.
Ako naman, iba't ibang instant ramen ang binibili ko.
Bukod sa mas malaki ang serving, mas malasa ang seasoning
nito na tonkatsu (baboy) o niku (karne) at may kasama
pang sahog na gulay tulad ng spring onions at carrots kung
kaya't parang kumain na rin ako sa Ippudo o Ramen Nagi
lalo kung isasalin ang mga ‘to sa mamahaling mangkok.
Karaniwang laman ng rasyong natanggap namin sa barangay
ay puro instant noodles na Lucky Me o Ho-Mi.
Sa tatlong beses kong pagpunta sa Japan, masasabi kong
mahusay ang pamahalaang Hapon pagdating sa serbisyo.
Halimbawa na lamang ay pagdating sa transportasyon.
Laging nasa oras dumating ang tren. Kapag naantala ang
pagdating nito, humihingi ng paumanhin ang tagapamuno
ng estasyon ng tren dahil sa abala. Habang naghihintay ng
tren, may background music sa estasyon ng tren na minsan
ay theme song ng anime.
Bukod sa maliit ang serving ng local brand ng mami,
may kaalatan din ito. Naisip ko tuloy na maaaring nakaligtas
kami ni Mama mula Covid-19 pero baka naman madale ang
kidney at magkasakit kami sa bato dahil sa puro instant at
maaalat na relief goods. Sana, patatas at kamote na lang ang
ipinamahaging rasyon tulad ng naging karaniwang pagkain
ng mga tao noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig.
Mayroon ding mga vendo machine sa mismong train
platform na may iba't ibang snacks o maiinom na maaari
ding kainin habang nasa tren. Hindi rin ako nakakita ng
kahit anong kalat na walang pakundangang itinapon kung
saan-saan. Kahit rush hour, hindi siksikan sa tren dahil
marunong pumila ang mga Hapon.
Bukod sa instant noodles, madalas na de-latang
sardinas din ang laman ng relief goods. Sa tatlong rounds
ng rasyon, isang beses lang may naligaw na Spam, na
malapit nang mag-expire. Na-miss ko tuloy ang musubi
na paborito kong Japanese snack na may parihabang rice
maki, pero Spam ang nasa ibabaw at napalilibutan ng nori
(seaweed). Habang kinakain ang sardinas gamit ang ohashi
(chopsticks), iniisip ko na lang na tuna o salmon ito.
Dito sa Filipinas, bukod sa late ang pagdating ng
tren, lagi na lang itong nasisira. Kahit bawal ang pagkain
at inumin, may makikitang ilang food wrapper sa mismong
riles ng tren. Ang mga pasahero naman, kundi nagtutulakan
ay nagsisiksikan. Sabi ng Department of Transportation
and Communications (DOTC), pagkatapos ng enhanced
community quarantine (ECQ), maaari nang manumbalik
ang operasyon ng LRT at MRT ngunit 50 porsiyento
lang ng kabuuang kapasidad ng tren ang maisasakay dahil
Sa Japan, lagi akong kumakain ng sushi at sashimi
dahil napakasariwa at malasa nito kung ihahambing sa mga
nakainan kong mga Japanese restaurant sa atin. Minungkahi
ko nga minsan kay Mama na gawing maki (Japanese rice
65
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ipatutupad ang social distancing. Payo ng DOTC, maglaan
na lamang ng mas mahabang oras sa biyahe.
maaangas pa ang ibang politiko natin kahit sila na ang
nakaperwisyo tulad na lang ni Senator Koko Pimentel na
gumala pa gayong positibo pala siya sa Covid-19. May
"kokote" naman siya, di ba?
Bago pa man ang ECQ, ilang oras na ang nasasayang
ng mga pasahero sa napakahabang pila sa LRT at MRT.
Sa isang presscon ni Pangulong Duterte, nabanggit niyang
dapat maging maparaan o malikhain ang mamamayan.
Mainam siguro na mag-camping na lang ang mga pasahero
sa estasyon ng tren.
Si Mayor Joy Belmonte naman ay naghayag na
isailalim ang Quezon City sa general community quarantine
(GCQ) samantalang ang lungsod na nasasakupan niya ang
may pinakamataas na kaso ng Covid-19. May "joy" pa ba
ang mga residente ng Quezon City kung palpak ang desisyon
ng mayor at higit na tumaas ang kaso ng Covid-19?
Kahit hindi ako gaanong nakakaintindi ng wikang
Hapon, dama sa tono ng pananalita ni Prime Minister
Shinzo Abe na hindi dapat mag-alala ang mga Hapon dahil
may maayos na plano ang kaniyang pamunuan sa pagsugpo
ng Covid-19 tulad ng pagtitiyak na walang hoarding ng
pangunahing supplies, magiging priyoridad ang kapakanan
ng matatanda, at maglalaan ng pondo sa kalusugan kasama
na ang pagtuklas ng bakuna
Sana, sa Japan na lang kami naabutan ng lockdown ni
Mama. Bukod sa makakasama namin ang pinakamamahal na
kapatid na si Joy at mabait na bayaw na si Nap, may sistema
ang gobyerno. Sa mahigit sampung taon nina Joy at Nap sa
Japan, naranasan na nila ang lindol, tsunami, at malalakas
na bagyo pero maayos lagi ang kanilang kalagayan. Dito
kasi sa Filipinas, bukod sa magulong pagbibigay ng tulong,
tila hinahayaan lang ang Tsina na maging mapagsamantala
magmula sa ating mga isla sa West Philippine Sea hanggang
sa pagpapahintulot sa operasyon ng POGO.
Wala rin akong nabalitaan na politikong Hapon na
garapal at nangurakot. Kung mayroon man, maaaring magharakiri o magpakamatay ang isang Hapon na opisyal ng
pamahalaan kapag nadawit sa anomalya dahil nadungisan
ang kaniyang reputasyon at karangalan ng pamilya.
Inilalarawan ang Japan bilang "lupain ng sumisikat
na araw." Sa pagtugon ng pamahalaang Hapon sa Covid-19
at disiplinang mayroon ang mamamayan, masasabi kong
hindi nagapi ng "corona" ang bansang Hapon. Samantala,
mas angkop yatang tawagin na "paghihirap ng silangan" ang
Filipinas sa halip na "perlas ng silangan." Liban sa kalunoslunos na kalagayan ng ating mamamayan dahil kulang sa
maayos na pagpaplano ang pamahalaan, hindi lahat ay
nakatatanggap ng tulong. Bukod sa Covid-19 virus, nariyan
din ang banta ng Tsina na pagsamantalahan ang ating likasyaman.
Sa ating bansa, ilang beses akong nakapanood ng
presscon ni Pangulong Duterte ukol sa tugon ng kaniyang
pamunuan sa Covid-19, pero wala akong masyadong
naunawaan sa mga plano. Naisip ko na baka ako ang
may kasalanan sa kawalan ng pagkaunawa dahil inaantok
ako habang nakikinig sa presscon na ipinalalabas nang
hatinggabi.
Hindi tulad ng mga Hapon na may bahid ng hiya
kapag nakagagawa ng kapalpakan o nadadawit sa anomalya,
66
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nihon ni ikitai desu. Gusto kong magpunta sa Japan.
Kung lumala man ang Covid-19, may kapanatagan na
naroon kami ni Mama kasama nina Joy at Nap. Hindi dahil
tahanan ang Japan nina Astro Boy, Gundam, Bioman, at
Voltes V kundi dahil may pamahalaan itong maaasahan.
67
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The Bridge Over Troubled Water
by Crystal Micah Urquico
After three hours of walking in the arid heat, blisters
had finally formed in the spaces between his toes, right
where the rubber straps molested the skin.
“Are you on your way home?” an aging voice emerged
from the silence.
His exhaustion was overbearing that he had not
noticed the middle-aged man, who had been seated on the
railing even before he arrived. He wondered for a fraction of
a minute if engaging the stranger would prolong his intended
stopover; but before he could resolve the predicament, the
man sensed his reluctance and immediately reassured him,
“I wouldn’t harm you, Tong, even if many people say that I
look like a criminal.”
He dragged his worn-down bicycle, which had
exhausted its worth after four days of excursion to and
from the city hall where the financial aid and relief packs
were being dispensed. It is such a blessing, he thought,
that his only means of transport had broken down after he
had finally seen the fruition of hours and hours of battling
against the shoulders of no less than a hundred hungry
people. In his pocket was a crisp one-thousand-peso bill
and in a makeshift basket attached to the bicycle handle
sat a white plastic bag—brightly printed with the face and
motto of the current mayor—containing five kilos of rice,
eight cans of sardines, and three packs of noodles, which
he eyed with eagerness and pride, latching onto the hopes
of reaching home before dinner time. Nonetheless, as the
blisters continued to burn, his fatigued muscles throbbed
and rebelled against his will; so, upon reaching a small
bridge, he rested his bicycle against the barrier and climbed
the railing with haste, idling his thighs on the rusting metal
bar and freeing his soles from the taste of dust and cement.
Silence would be impolite, he realized, so he responded
with a low tone as he adjusted his gaze toward the figure
sitting a few feet away, “I don’t think that you look like one,
Koyang” and, if he could be honest, he would have confessed
that the man only looked poor, and that many people do not
see any difference between a poor man and a criminal.
“How long did you wait for that?” he uttered as he
pointed to the relief package.
“Four days,” he muttered in his youthful pride. He was
only fifteen, after all, and such a venture was an undeniable
accomplishment.
The afternoon sun was still visible among the clouds,
its brightness dimmed to the extent of becoming pleasing to
the eyes, and as it exuded a kind radiance that turned the sky
into a palette of reds and yellows, the murky river beneath
the bridge glistened with the same glorious colors.
“I almost made the cut-off yesterday, but Ima suddenly
felt feverish so I had to make sure that she ate before I left.
You see, she has no one else… just me.”
68
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“How do you get by, then?” his exasperation has begun
to surface, filling the air with uncomfortable heaviness.
the lockdown and it still hadn’t reached us, save for the few
families that were known to Kapitan. When our neighbors
started flocking to the city, I knew I had to come here. Of
course, they all wasted away after a day or two. Perhaps,
they have their means to survive a week more. Perhaps, they
grew restless and lost interest. But we have nothing left. We
ate our last tuyo this morning. We hadn’t eaten anything for
three days.”
“Before the quarantine? She was a janitress at the
elementary school near our home. During weekends, she
launders our neighbors’ clothes.”
The man, who was about thirty, seemed lost in the
luridness of his thoughts. He glared at the reflection of his
feet in the water while the boy unburdened himself of his
troubles.
The boy had been listening, and he had immediately
validated the truthfulness of the man’s testimony—which
sounded more of a plea than a revelation—but words eluded
him and silence once again engulfed their misery.
“Sometimes, I help Aling Sita in her carinderia.
Laman-tiyan din sana ‘yon, but it’s closed now. Ima gets her
pay daily so she doesn’t earn anything now that the school is
closed. After we used up the seven hundred pesos that we’ve
been saving for next year’s tuition, we relied heavily on the
sari-sari store at the end of our street. The only thing Ima
could say when our money had been depleted was ‘palista
me pa carela.’ The owner of the sari-sari store used to let us
keep a tab, but even Aling Puring no longer knows how to
feed her six children.”
“Barker,” the man continued, “that’s what I do. I want
to have a job that decently feeds a family or one that isn’t
so close to begging, but even a janitor needs a high school
diploma nowadays.”
The boy subtly inserted his hand into his pocket. With
remorse, he caressed the crispness of the one-thousand-peso
bill that had been nestled there since noon and clenched it
tightly as he looked blankly at the reddening landscape.
“I have ten, all younger than you are,” the talk of
starving children seemed to have disrupted his reminiscence;
after which, there was more silence.
“I came across a fifty-peso bill today on the way to the
city hall,” the somberness in the man’s voice seemed to have
abruptly diminished, “starting tonight, we will no longer
starve.”
“How about you, Koyang? How do you get by?” the
boy mirrored the man’s query with such innocence that it
could not have been misinterpreted as presumptuous.
For the first time, and only because he was unsettled
by the abrupt calmness, the boy scrutinized the man beside
him in the railing. His hair was sparse, and the corners of his
eyes were wrinkled and damp. His lips were parched from
the heat of the summer, and his nape was burnt from months
of standing under the sun. His clothes barely protected his
“A man does what needs to be done, Tong. This is
why I went to the city hall. Our barangay is at the far end
of the town, and I just couldn’t wait a day longer. They said
the ayuda was coming soon, but a month and a half into
69
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
back for it was so thin that it could have passed for a lumpia
wrapper. The skin in his arms clasped to his bone, sheathing
only a little muscle, and in his hand, he cradled a bottle of
bleach.
“I’ll be on my way, too. The children are waiting for
me.”
The boy jumped off the railing, looked at the man
with a cumbersome smile, and heaved his broken bicycle
from the barrier.
“A man needs to do what must be done, Tong.”
A sudden weight perched on the boy’s shoulders, as
though it had been circling above his head for quite some
time and had finally strained its wings. At first, he could not
make any sense of it because—just a moment ago—he was
filled with such insuppressible ecstasy while thinking about
the elating compliments waiting for him at home; but the
oppressiveness of the weight was so tyrannical that it spread
across his chest, anchoring him into the darkness within
himself.
“It is mercy, Tong,” the boy heard the man mumble
under his breath as though seeking for consolation, but there
was not much to be said and his Ima must surely be hungry.
The sun was almost touching the rim of the horizon,
folding its once vibrant rays onto itself. The boy clutched
the handles of his bicycle as he trudged onward, looking
back only once at the man at the bridge, who stared at his
reflection on the murky water.
“I must be on my way. Ima would start to worry.”
They both knew that it was a necessary excuse.
70
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
A CCP Production Manager in Japan
by Dominique Garde-Torres
DAY 1
February 10, 2014 at 8:51 p.m.
from everywhere. Jackets, scarves, etc., all were lent and there
was very little I had to buy. I felt validated. Apparently, I
have done something right. Don’t honestly know what but
something. So, I got through immigration with relative ease.
The man took about five minutes to stare at my authority to
travel but other than that, all was well.
Right now, I am sitting at the Wi-Fi station, pretending
to work. In fact, the seats here are more comfortable, of the
cushioned ergonomic variety in great contrast to the cold
metal ones where one is supposed to wait.
Because of the magic of online check-in, I was able to
pick my seat and declare my luggage a full day in advance.
Because of my paranoia, I had weighed my luggage multiple
times. And because I recognize my extreme reactions to
temperature changes (if it’s hot, I sweat like a pig; if it’s cold,
I get rashes the size of Asia) I also brought gloves, coats,
scarves, and a fan. Right now, I’m using the fan.
For the past couple of months, I have been
inordinately excited and talkative. At some point, people
must have been sick of hearing me talk about Japan. As
always with me, extreme noise and extreme silence generally
mean extreme tension. There are so many, many things that
can go wrong on this trip. I can run out of money. I can
get lost—I honestly have no sense of direction. I can be
a total flop when it comes to meetings. And this is only
my second international trip. Don’t know why but when I
travel abroad, it is alone. So, I end up talking to myself and
people-watching even more than usual.
I must say, beside me is the scariest, sexiest bald man I
have ever seen. I wish I could take his picture but I’m afraid
he might beat me up. About 5’10”, sharp-nosed, thicklipped, with black eyes, and a head the shape of an egg.
For some reason, most seem to firmly believe that I
can travel for two hours in freezing cold weather, in a land
whose language I do not understand straight to a hotel in a
city I have never seen. And having gotten there, I can then
present the CCP, with only some print outs at hand in the
best possible light. This is like marriage. You enter into it
with great enthusiasm and plough on with determination.
But from the beginning of this process, I have felt very loved
and appreciated. Although I am fairly sure that I am not the
best person for this job, I heard nary a protest. Help came
11 HOURS LATER
I am in my hotel room watching the only thing
that I can understand—the Olympics. My flight was fairly
peaceful. I was seated beside a young Japanese man who was
really not inclined to talk. Neither was I but honestly, if I
had been seated beside a Filipino, I would have interviewed
him about public transport in Japan.
71
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
When we got to Narita, I started walking, and walking,
and walking. This was a huge airport. As cold as it was, I
ended up working up a sweat. Which I think got the lady at
customs rather suspicious. Why indeed would anyone sweat
in this weather? So, she lifted my single suitcase, had me
open it, and carefully removed all my belongings. She felt
around for hidden compartments and asked me what the
gift-wrapped items were. She asked me what I was doing in
Japan. I answered with calmness and offered to show her my
invitation to the meeting. To her credit, she was exceedingly
polite and almost effusively gracious that I cooperated with
her search.
match in terms of internet conversations. They covered every
single detail, and even e-mailed me a sign in Nihongo which
said “take me to (name of hotel).” I had it laminated (much
to their amusement) and considered it my “I am lost, save
me quick” card. And while I was at the airport, I received a
further e-mail explaining my options should snow make bus
travel untenable!
After I had settled into my hotel, I went back for a
further briefing. We reviewed the schedule and stared at a
map. And these nice ladies from the organizing committee
had my per diem all arranged in an envelope. So far, so
excellent. As an events manager myself, I have to say that I
have much to learn from them.
She directed me to the bus ticket counter where
another lady sold me a ticket to Yokohama. When I got on
the bus, we left exactly on time—even though there were
only three passengers. And throughout the two-and-a-halfhour trip there remained just three passengers. I took my cue
from the other two. When they slept, I figured Yokohama
was a long way away. When they started fixing their stuff, I
realized we were nearing our destination.
At the moment, I am very tired. It is not physical
really. It is more of the excitement, the tension of traveling
to a strange place where communication is difficult.
DAY 2
February 11, 2014 at 11:11 p.m.
While we were at the airport, almost everyone spoke
English. At the baggage claim area, they had signs in English,
Japanese, and Tagalog! Once I got to Yokohama, all that
changed. Since it was starting to get dark, I gave up on the
idea of gathering my courage to search for the train. I took a
taxi which thankfully cost less than expected.
I had a lovely breakfast. Started trying out the Japanese
food. I can bathe in miso and die happy. Our first activity is
at 11. We were supposed to turn up at the venue by 10:30
a.m. for registration. Now I understand why Filipinos are
known for their hospitality. In the Philippines, we would,
at the very least, provide a vehicle with a “liaison officer” or
escort to ensure that delegates are not lost. Here, they gave
me a map last night, and believed that I would not get lost.
Since I knew myself well, I ventured out at 8:00 a.m. to see
if I could find the venue.
Once I got to the hotel, all was well. As I was
registering, I was approached by Patricia, a member of the
organizing committee. She, along with Yoko, were beyond
excellent. I particularly enjoyed the fact that they were so
good at communicating. I swear I had more than met my
72
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Not complaining. I think they can do this because
all systems, including public transportation, are in place.
Admirable, really. It was supposedly a fifteen-minute
walk. So far, they have been pretty accurate with their
time measurements so I tried to look at the clock from the
gigantic Ferris wheel which I think must be visible from the
moon. Yes, there is a gigantic Ferris wheel in the middle of
Yokohama. If I have the money, I will get on it soon.
Among the many things I saw while walking were:
I went out and then ran back in again. On went one
more jacket, one more pair of socks, gloves, and additional
scarves. It’s three degrees, and since Yokohama is a portside
city, the wind was blowing pretty hard.
•
A newlywed couple in a top-down convertible
•
A motorcade of government vehicles booming
some sort of an announcement (apparently it was
Constitution Day)
•
A man at the corner reading a book out loud to an
audience of none. Except for his eyes, he would
have passed for a European town crier – long
coat, high boots, and all
It was an oldish looking structure which I tried to
photograph, but for some reason could not. Perhaps my
camera was missing its mistress (my daughter). No matter—I
shall return tomorrow and hopefully succeed. Inside were
tables, chairs, three interactive exhibits, and the registration
table. In another room was a coffee shop.
Walking slowly and checking my map constantly, I
found the venue. I also saw at least two museums along the
way. We start at 8:00 a.m. tomorrow, but perhaps the day
after, I could take a peek at one of them. As I returned to
the hotel, little flakes of something started falling from the
sky. It was snowing.
So, I got my ID, my kit, my tickets, and another map.
As I wandered through the interactive exhibit, one lady very
gently, but insistently pulled me to one side. She explained
how the exhibit works.
10:30 p.m.
It turned out, what got to the wrong venue. So, I
walked on, searching in vain for someone who might know
how to speak English. I finally approached one lady who
spoke passable English and she sent me one block away from
where I already was. Of course, I remained lost! And then I
saw a nice old gentleman who looked like my beloved sensei
Kunio Sasaki. I felt I could trust him since he looked like my
sensei. It turned out I was right. The nice man even crossed
the street with me, and showed me the right building.
Exhibit A – You had to leave one of the clothes you
were wearing and hang it in the exhibit for the day. Then
you have to wear a strangers’ exhibit—not gonna happen.
Exhibit B – There were drawers which you had to
open. Each drawer was labelled with the name of a place
(i.e., Yokohama Creativity Center, Ferris Wheel, etc.). As
you opened the drawer, there were letters. You have to go to
the place indicated in the drawer, read the letter there, and
respond to the letter. Perfect for me. I picked the one which
73
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
said Yokohama Creativity Center because that was where I
already was, and it would be foolish to search for some place
based on some map. Serendipity—my letter was a poem
written by a woman who hated coffee, but drank it anyway
because she loved her husband who loved coffee. I wrote
her a letter about how I love coffee, about how many of my
relationships rest on conversations with my loved ones over
coffee.
big as the Performing Arts Department office at the CCP. It
consists of benches and perhaps . . . 15 tables which could
seat four people each. On one side of the wall you could see
your ramen being cooked. As the orders came, a lady would
yell out the name of the dish with magnificent resonance.
Then presuming only one person in the room ordered
whatever it was, that person would have to pick up food.
After you eat, you bring your tray to the counter, and wipe
your own table.
Exhibit C – You had to take a disposable camera and
take any photo of anything which would soon be part of the
exhibit—not going to happen, my hands tremble.
After lunch, we went back for the keynote speeches.
They had translation machines ready for us because two of
the three speakers spoke Japanese. I feel I must share a quote
from Ong Keng Sen of Singapore:
Of course, Joe, the Thai delegate who’s also my
newfound friend, was laughing at me because the Japan
Foundation staff had to gently remind me that it was time
to go to our first session.
“I want to be involved in the politics of listening.”
It was just a little strange—or maybe the translation
was wrong—but we were told that since there was no time,
we would not be allowed to ask questions for the speakers.
Only the moderator asked questions.
So, yes, today, I made my first-contact, basically they
were Southeast Asian folks who bonded over our common
shivers. There is Joe from Thailand, Joe from Malaysia who
remembers me from the FACP (Federation of Asia Pacific
Performing Arts Centres) held at the CCP and Yuan of
Malaysia (who produced a TV show with Jericho Rosales).
We all had lunch together and in my “official” notes, I now
have some concrete possibilities to share with the people at
work whose initials matter.
As I heard the three speak about the festivals they
had organized, my feelings swung from pride to envy (they
certainly have the resources) to empathy. What struck me
though was the recognition by one of the speakers that
the process of arts education and performance were totally
different. He, at least, has ceased to try to hit two birds with
one stone. No more post-performance interaction. Instead,
there was a pre-festival which deal with the educational
aspect. While I agreed on the differences between processes,
notwithstanding the logistical nightmare of having a prefestival and an actual festival, there was also the thought
that I learned about art simply by watching and immersing
myself in it!
Fortunately, the Thai Joe used to study in Japan and spoke
fluent Japanese. He took us to a little ramen place and
ordered on our behalf. Sorry, no pictures. But as you enter,
there is a man who asks you what you want. The menu is
on the wall with nice photos. The restaurant itself is only as
74
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
While most chose to ride the bus which was provided
by the organizers, Joe the Malaysian and I took the
opportunity to walk to the Kanagawa Arts Theatre. Okay,
let me be more honest. We left the reception early and chose
to walk. We did not know there was a bus. In any case, as
we walked, and later had coffee, we discovered our common
love for history, art as a means to bring us closer to our
cultural identity, and the need for real art education.
stay until perhaps after my Speed networking session on
Valentine’s day.
One little point of interest: the mirror in my bathroom
steams up almost entirely but for some reason, there is one
little square which, no matter how much steam comes from
my very hot showers, remains clear.
I cannot go out for a walk this morning because an
Australian lady asked for a private meeting at 8:00 a.m. So,
instead I stare around my room and try to figure things out.
Now I understand how truly compact-minded the Japanese
are. There is no wasted space and although everything is
provided, it only comes in the size that you need. Why have
a big trash can indeed when a small one will suffice?
At the theatre we saw a concert. Not a fan, but not
bad. It was interactive—some people popped balloons,
some made noise with party poppers, others clapped, my
bunch and I got to say aaaaaaaaahhhhhhh.
I ended my day with dinner with an old friend from
Teatro Tomasino who is now a pre-school teacher in Tokyo.
I asked him to bring me to an authentic Japanese place.
We searched and searched until we found a place that served
beer and beer food.
Aside from the inevitable gossip, my friend Macey
spoke to me about the changing population demographics
of Japan and how it is affecting their social lives, their
politics, and their economy. We discussed the role of women
in Japanese society and how many traditions are getting
overrun by change. I was so impressed with this person
whom I remember as just another loud gay theatre person.
Shows you what a bad judge I am. He has certainly grown
up!
I had the classic sashimi, some barbecue, sushi, and
raw horse meat! The horse tasted good—sweet-ish, very soft,
very tender. And the beer tasted great too!
DAY 3
February 12, 2014 at 11:47 p.m.
11:53 p.m.
Yesterday I went to each session super prepared. I
had my handbag and my backpack stuffed with my laptop.
On top of that, I was handed the festival kit which was a
pretty pink cloth bag with the logo of Toyama International
Performing Arts Market. After the keynote speech, I ran
back to the hotel and dumped the laptop where it shall
I had breakfast with Tamara, a really nice lady from
Australia. Her group does shows with children. They have
a wonderful vision and mission and I can think of several
groups and individuals they could possibly collaborate at the
CCP.
75
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
I headed for the venue about 30 minutes early. Lo
and behold! It was still locked. As I stood outside, another
delegate, Austin Wang of Taiwan, joined me. I swear, he was
a spitting image of Jose Mari Velez. He dressed like Ding
Navasero and spoke American. We got along just fine, and
as we sheltered from the wind, we spoke of our mutual
shock that the ever-punctual Japanese were late. Superman
had flaws. And, yes, we also exchanged cards and brochures
and talked a little business.
The poor cleaning lady was shocked and embarrassed
to find me there. I did my best to smile at her and assure her
that she should just go about her business. I took a nice long
walk by myself. I think Joe Sidek was in the session trying
to talk sense to the organizers while Joe Thai was off buying
presents for his wife. Ah, the joys of a newlywed.
It was then that it really hit me—I was seeing sights
that I wanted to share with my husband and my daughter.
I was hearing sounds that I wanted to discuss with them. I
almost cried. I walked along, took photos of an old ship,
of my Ferris Wheel, of various other things. I was going to
go into the Mariners Museum but it was closed. This was
supposed be a peaceful time for me but, instead, I felt just
really lonely. I wanted to show my Ruth the noisy crows. I
wanted to laugh with Vic over the bundled-up baby with the
bright red cheeks. And I wanted the three of us to pet the
dogs in sweaters.
I attended the first session in the morning. For the
first time during my stay here, I was a little disappointed.
It was the report of an organizing committee of OPAM
(Oita Prefectural Arts Museum), a networking organization
that was a direct offshoot of TPAM (Toyoma International
Performing Arts Market). The problem with this report was:
a)
It was very detailed and very logistical
b)
No one bothered to explain the nature of OPAM
c)
There was no clear reason why any non-Japanese
would join OPAM
d)
It was nearly all in Japanese. The translator
seemed unable to keep up with the presenter
I ended up, of course, at our main venue, the Yokohama
Creativity Center. After about five minutes there, I started
the long walk to the Kanagawa Theatre where I met up with
today’s boyfriends, Joe and Joe. The venue was smaller this
time, about the size of Batute, but with, perhaps, three times
the number of lights.
The performance was new, it was done by young
people, it combined theatre and dance with videos and
shadows. It was clever, it was emotional, and it was long. You
know kids. . . I get it! No need to berate the point. Since the
next show was on the other side of town and needed a long
walk and a train ride to reach, Joe Sidek and I stuck with the
Japanese-speaking Joe Thai. This was fortunate because after
leaving the train, we turned many, many corners going past
Joe and I headed off for a lovely lunch at a faux
American place. Why faux? It tried to have the atmosphere
of a burger joint, but, one way or the other, retained a certain
Japanese look. What burger joint would serve tea out of a
tap after all? Since the afternoon session was optional, Joe
Thailand (yes, this is what we have taken to calling him) and
I headed back to the hotel.
76
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
a market, two huge department stores, a pachinko parlor, a
drugstore, and restaurants. After we found it, we went again,
this time, for dinner at a Japanese resto inside a mall. The
restaurant was on the 8th floor. Right beside it were hundreds
of women in a chocolate-buying frenzy. Apparently, there
was a chocolate festival in preparation for Valentine’s Day.
And, in Japan, the women give the chocolates to men. There
they were, buying tons of the stuff for their boyfriends.
you punch buttons on the computer and your bill appears.
You then go out, get your shoes and pay by the doorway.
The normally quiet Japanese were rowdy inside their
own private rooms. Maybe it’s someone’s birthday. It seems
that when they let their hair down, they do it grandly. We
had beer. Lovely beer. And we hatched our plans. And
critiqued the conference. And spoke at length about religion,
faith, and the arts, and all of the things that one discusses
with new like-minded friends. Joe Sidek and Yuen, despite
knowing each other and despite living in the same city, had
never actually met face to face. So they had an impromptu
meeting. Which Neel, Joe Thai, and I considered the final
show of the day—they were so passionate about it.
As we returned to the hotel, we saw on the ground
the very first homeless person I had ever seen in Japan. I
also saw a little structure which I thought was a waiting
shed turned out to be a smoking area. Finally, a young man
plugged in his guitar and started singing pop songs to an
appreciative audience of screeching girls in miniskirts. Yes,
even as Southeast Asians were wearing four to five layers of
clothing, here were young ladies, bearing the cold for the
pleasure of wearing minis.
DAY 4
February 13, 2014 at 11:21 p.m.
My room is teeny tiny, but unique. There is a telephone
in the bathroom beside the toilet. If I knew more people
here, the possibility of conversation with them even as I
did my business would have been a very real and amusing
possibility. On the table/TV stand, there is a small pad with
an on and off switch button. Of course, the instructions are
in Japanese. It took me two full days to figure out that it was
a heating pad for the metal pot which was under the table! I
made coffee from the hot water in the sink! My pillows seem
to be filled with little pebbles. I like it but it has a strange
feel to it. Joe Thai says it is plastic pebbles and is good for
the neck and back. Fortunately, I like hard pillows. Not very
huggable but still perfect for an insomniac. It sort of stays
awake with you—as you turn, the little pebbles move with
you with a quiet rattle.
Teeny tiny spot theatre we went for a performance
had an excellent artist. Very few had the discipline to move
so slowly. The direction? Not my type.
After the show, the two Joes and I met up with Yuen
of Malaysia and Neel of India. Since neither Yuen nor Neel
had dinner, off we went. Naturally, it was Joe Thai’s job to
find a place for them to eat. So, he picked a drinking joint.
You entered the wooden structure and turned right.
There were lockers where you deposited your shoes—you
get to keep the number/key. Then, we went to a private
room. No waiters. Just a little tablet where you punch in
your orders. It automatically connects to the kitchen. Ten
minutes later, the order arrived. When it was time to pay,
77
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The land of the rising sun is chock-full of handsome
young men. Smooth skin, tall, broad shoulders. I would take
their pictures if I could, but am afraid of offending people
and being mistaken for a pervert. Every evening, I watch the
Olympics. The other night I stayed up really late trying to
figure out a sport where women slide a rock across the ice. I
think they call it curling. I don’t get it.
Our speaker just said a weird thing: “Set aside
democracy and individualism to find the place of theatre.”
Now there must be an error in translation! Fortunately,
this was followed by the gem of a statement from a Finnish
delegate—“Professionalism is built in a lifetime.”
The afternoon was slightly better with more
conversation about public theatres. Sadly, not a single nonJapanese took part as the speakers were all concerned about
Japanese laws and Japanese public theatres.
9:16 p.m
This morning’s meeting was by far livelier than
yesterday’s. However, I was shocked by some of the
statements of our Japanese speaker. The topics were about
professionalism and networking. As she spoke about the
need for an Asian arts network she said, “Asia is defined
from outside Asia.” Now either the translation was bad or
she wants the West to define the East? She also stated that
OPAM, the name of the network they organized was for
East Asians particularly the Japanese, Chinese, and Koreans.
What are we doing here?
In the afternoon we saw four little performances. The
first was what we thought would be a concert. It was what
I would call a spoken word concert or sabayang pagbigkas.
The second was weird. A bunch of people sitting around
the table were supposedly “chatting.” After each topic, some
of them would get up to dance. There were traditional
Okinawan dancers, a lady from Myanmar, a couple from
North and South Korea, and a fairly young Japanese girl. I
suppose that if it had worked, the idea was for us to be privy
to a conversation of friends and colleagues about dance and
the stories of each life. If it had worked.
It was just kind of sad because it validated some of
the topics of our previous night’s dinner conversation. I did
not want to be a reverse snob but it was starting to feel and
sound Japan-centric. In fact, an Indonesian delegate stood
up and asked that the scope be broadened.
The third was a performance art piece where one young
man read something and two other performers translated
it into Japanese and Chinese. The beauty of cacophony, I
guess. The final pieces combined traditional Japanese dance
and music with modern movement. It would have been
right at home at the CCP’s WIFI festival. The traditional
musicians, singers, and dancers were fabulous! While I truly
enjoyed this piece and though it used the entire Kanagawa
theatre space masterfully, like everything else I have seen
here, it could have done with some editing.
I think our hosts are really well-intentioned people.
And their plans, as far as plans go, are wonderful. And they
certainly have both the discipline and logistical capability.
And certainly, they have the passion. What I find in this
very brief stay is that what might be missing is their ability to
communicate not just the basic ideas, but also the passion.
They come across as very superior, very stoic people.
78
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Since the boys went off to yet another show, Yuen
and I had a lovely dinner at the first restaurant we passed.
Joining us was the costume designer for the circus, a really
nice Finnish lady named Ann. The three of us picked each
performance apart in a lively and honest manner. We also
shared stories about our countries. Yuen and I good-naturedly
declared that the tinikling came from the Philippines. No,
Malaysia. No, the Philippines. Malaysia will never give up
Sabah. Neither will the Philippines. We agreed not to be
violent.
DAY 5
February 14, 2014 at 9:13 p.m.
Through all of this, I am trying to be a good delegate.
I attend everything I am asked to attend, I come on time,
I wear my ID. I know how it feels to be on the other side
of the fence. When I look at the volunteers and the staff
running around—I think of our own people.
As we waited for the final show last night, Patricia,
one of our hosts, and I had a talk about Philippine history,
colonialism, and language. She asked me an interesting
question, “Are you still mad at us (Japanese) over World War
II?” I replied that I was certainly not mad and that, aside
from the issue on comfort women, I felt our country had
come to terms with Japan. I might be wrong. But it was an
interesting question and certainly reveals how strongly she
feels about the issue.
A couple of details from last night’s dinner have come
back to me. Yuan, Ann, and I had decided to enter the
first Japanese restaurant we could find. And we did. It was
typically small in size with booths, tables, and a couple of
private rooms. The entire time we were there, the only other
people who entered were men in black. Black suit seems to
be the uniform of choice around here.
There are occasions when I admit to being naughty. I
jaywalked! Evil me, but only after the head of the secretariat
did so first. I surreptitiously took photos inside the theatre.
The other day I took a photo and succeeded. My seatmate,
an Indonesian lady, was caught in the act and was gently
reprimanded. There are times when I am sorely tempted to
just leave and sightsee. I think, based on the fluctuations in
the number of participants who attend the seminars, many
do this.
3:47 p.m.
Waiting for my next date. The way this works is
that everyone who has a venue is given a table. Then, the
performers book time to sit with us for exactly fifteen
minutes. In fifteen minutes, they are supposed to sell
themselves to us or convince us to host them. As always
with the Japanese, there is someone whose job is to remind
everybody that the time is up and our next date is standing
by.
As a final note, it is fascinating to watch the delegates
of this event. We seem to be diverging quite naturally into
continental groups. The Europeans stay together as do the
Asians, and Americans. Within Asia, the Southeast Asians
have bonded.
79
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Thus far I have met a Japanese lady who was there
last year for another show and wants to return. And another
lady who loves dogs and produces kabuki. A Japanese dancer
who was once based in Canada and has returned to find
his roots. A cute doll-like woman, a French guy based in
Czechoslovakia who was selling Blanca Li again and with
whom I had a conversation about Yolanda, a super cute
Aussie who has a girlfriend, Neel with his pathos-filled story,
a fabulous lighting designer, the only Japanese I have ever
met who does not have a calling card. Many of them want
to perform at the CCP.
under the sun. Typhoon Yolanda, Ayers rock, the Kalahari
desert, sex education for children, divorce, food, winter,
summer, dance, music, Valentine’s day, languages, dialects,
immigration, etc. I realize how improbable the leap was from
one topic to the other. But such is the power of connecting
with like-minded people. The sharing just goes on, and on,
and on.
I hear sirens in the distance and feel fear. Schools were
dismissed early as were businesses. Apparently this is the
most snowfall Yokohama has experienced in years. Well, the
end is near. Neel, Yuen, and I have all agreed to check out
early and go to the airport together.
I was supposed to watch a clown performance after
the speed networking. However, the snow was falling, the
wind was blowing and it was scary. I emailed the hosts and
explained why I could not go. Neel, on the other hand,
chose to brave the weather for the Beckett performance.
After we had a snack at Yuen’s definition of “next door,” off
he went. I hope he gets back safely. If I have a little brother
in this event, it would be Neel.
DAY 6
February 15, 2014 at 12:50 a.m.
Seriously, though, they are packed, essentially because
this is such a small room that had to be organized. And
every night I had to sort through a whole bunch of leaflets
and stuff I was given. If any of the bosses are reading my
entries (and I KNOW Ariel has read one or two because
he complained—okay, mentioned—that I did not include
descriptions of the yummy ramen)—never fear, I AM
working. I have prepared a grid of all the contacts I have
made and all the possibilities we have discussed. And clearly
these are all maybes, somewhere down the road perhaps two
or three years from now.
9:42 p.m.
As Yuen and I trudged home in the wind and the
snow, we would stop periodically to take photos. I think the
Japanese thought we were fools. I filled my hands with hardpacked snow and hurled it. I seriously considered making a
snowman but it was not the cold that hindered me—it was
the extreme wind.
Speaking of which, I really love how no one is planning
for anything in 2014. In general, the thoughts have gone
over to 2015 and even 2016. It is the way to go.
My dinner was unexpectedly enjoyable—one with
Gene Peterson of Australia and his lovely girlfriend Elena.
We met for business and ended up discussing everything
80
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
12:42 a.m.
The first place we went to for dinner had lovely
pictures on the outside and a menu with no pictures on the
inside. It was perhaps the dingiest place I have ever been to
in Japan. It was filled with rowdy men drinking. We ordered
beer and sushi, ate it fairly quickly and left. We ended up
eating at TGIF in our hotel. Out of six days in Japan, this is
only the second time I have eaten non-Japanese food. And
it was at TGIF where the talk became personal. I suspect it
was in part because of the impending end of the event. But,
as much as I cannot wait to go home, I will miss a certain
bunch of people who became my unexpected pals.
Neel says he never would have expected that he
would end up with a “gang.” Well, neither did I. So, now
our “gang” never meets for breakfast as we each wake up
at different hours. What we end up doing is meeting at the
various venues. We greet each other and then sit apart. It
is during the breaks that we gravitate towards one another,
often eating meals together. Dinner is our longest meal,
the one in which we let loose all comments about TPAM,
performances, life, the universe, and everything.
Today was a personal day in the sense that all I had to
do was pick a small group session, sit down, and listen to the
speaker. And since the sessions were so brief, it was really a
matter of listening and not of discussing. I was supposed to
have dinner with Joe Sidek, but one way or the other, we lost
each other. Or rather, as Joe Thai, Yuen, Neel, and I were at
the coffee shop of the venue waiting, we saw nary hide nor
hair of Joe.
FINAL DAY
February 16, 2014 at 12:42 a.m.
Today I met a dog named Snoopy. I also met a couple
of funny Hungarians, a Malaysian choreographer, and a Thai
artist. The Hungarians were unfamiliar with the Philippines,
the Malay and the Thai knew many mutual friends. The dog,
as all dogs do, loved having her belly rubbed.
The afternoon performance was fabulous. It was
the most restrained show I had seen in Japan, the most
straightforward, and unafraid to showcase their tradition.
There were a few things I would have changed (i.e.,
placement of the supertitles/translation) but otherwise, it
was pretty damn good.
I went down again to meet up with my buddies, and
after a short, but intense conversation with the Indonesian
ladies, we went off to do some serious shopping. Clearly the
concept of pasalubong is not unique to Filipinos. A word
about these ladies: they organize an annual month-long
festival with 150 venues and over 300 performing groups.
Tonight was a night of the missing Joes, it seemed.
When we exited the theatre, Neel, Yuen, and I searched for
Joe Thai whom we knew was hungry, and we thought was
going to eat with us. We searched everywhere, including the
toilets. He simply wasn’t anywhere.
They also have IF (Imaginary Festival) where the
audience has a choice of Imaginary and Real, Real and Real
or Imaginary and Imaginary. I frankly don’t get it. For
instance, they have Beethoven on a Shoestring. They can
only afford five musicians. These five appear and shoestrings
81
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
are tied to the rest of the orchestra seats. And then the five
perform the 5th of Beethoven. You are supposed to imagine
the rest of the orchestra.
After much staring, Yuen and I finally realized that
the vendo machine by the elevator actually discharged VOD
or View on Demand Cards for adult films. You put in 1000
Yen and out popped a card. The Japanese are unbelievably
clean and efficient to the point where you sometimes wish
they would slip up. What I hope never ever changes is their
courtesy. Thank you is the most used term. Even their
lines are made not just because of discipline but because
of courtesy. At a crowded Starbucks, a young employee
shepherded us, moving those waiting for take-out to the top
of the line first and only serving those who needed tables
when tables were actually available.
After shopping and sharing even more stories both
professional and personal, we hied off to yet another show
at the KAAT. Same banana. Fortunately, the little number at
the lobby was, at least, amusing. Then, we went to the Brick
House for the final show of TPAM. Same banana, only this
time, someone touched someone’s banana onstage many
times. I have no objection to this if it has a point. I could
not find the point beyond the conscious attempt to shock.
I have to say though, the venue was absolutely
beautiful. It was an old warehouse by the docks which had
been converted into an art space. The installations were
stunning. I truly had more fun looking at my surroundings
than at the show.
After the storm, everywhere you went, people were
shoveling. I even saw an old man of perhaps sixty, dressed
in a suit and tie, removing snow from outside his office. I
finally figured out why there were two sets of buttons on
every elevator. One was of normal height for people with
average height. One was low for Persons with Disabilities.
I should have realized this sooner, but sometimes, my brain
simply does not work. Clearly for me. Much of our work
at the CCP has been validated. I return feeling good that
we are on the right track organizationally. I never had any
doubt of our artistry but now even less so. If I had my way,
there were perhaps two or three groups I would bring home.
The farewell party was immediately after the
performance, and although there were not a lot of us, that
was fun. I met a couple of Hungarians who were looking
for Asian dancers to take part in their festival so while
drinking wine, we exchanged cards and a lot of laughter. The
Vietnamese delegates and I had a really nice conversation,
as well.
As an events manager myself, my belief in the
importance of communication has been validated. And I
have learned a lot from our wonderful hosts. Clearly, I have
fallen in love with the city and I was incredibly lucky to
have met Yuan, a very practical businesswoman with a huge
heart and a most disconcerting stare. As a final farewell to
Yokohama, she and I attempted to make snow angels. We
Of course, except for Joe Sidek, the gang was there
in full force and getting sillier by the second. But still, I
did manage a couple more contacts—the Hungarians, the
Chinese, Snoopy the dog, and our Vietnamese friends. I also
had a really nice talk with a master lighting designer who
used to be a painter.
82
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
failed. We I have a meeting of the wombs, I think. Joe Sidek
is a friend with the sincerest desire to push for the arts. Joe
Thai, our beloved guide, was really the first person I met
here. He is a teacher and was possibly the most behaved
among us despite of his most distinctive laugh. And then
finally Neel—who reads the same fiction and nonfiction
books. Call me sentimental, but I will miss these four.
That’s it! Tomorrow I shall see my husband and my
daughter.
83
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Reflections on a Two-Day Trip to the North
by Earl Carlo Guevarra
Once upon a time, travel was a mode of escape that
everyone took for granted. One didn't have to go far to
see ample evidence of that trend: Instagram users posted
spotless beaches, aquamarine waters, and green forests for
everyone to see; for envy.
Travel allowed me to reset myself. I was grateful for
that chance to escape. I learned more things about the
Philippines than ever. Most importantly, through the lens
of human art and natural beauty, I reflected on my own
identity.
For me, travel was a privilege that allowed me to learn
new things about my country and the world at large, to
appreciate different cultures and customs, and to take stock
and reflect on my life.
Today, though, travel is an anachronism that seems
to belong to a bygone age. The mere mention of the word
immediately elicits furtive glances. In this time of social
distancing and mandatory isolation, travel is the last thing
that a person should be doing.
After all, modern life in the heart of Metro Manila is
mostly composed of excruciating daily commutes and five
days of neck-breaking work. Imagine having to bump and
snake your way through a crowded bus, or sit down on a
smoke-belching jeepney and breathing in the fumes.
Staying inside the four corners of a cream-colored
room became the norm instead. Before everyone talk about
the latest travel snap posted on social media, people talk
about their harrowing experiences in the simulacrum that is
called a lockdown.
Every single day, a person whittles away four to six
hours of his time in traffic. Those hours could have been
better used to pursue other hobbies, get much-needed rest,
or spend time with their families.
Back in 2018, I decided to escape from the hustle and
bustle of the metro for a few days. I aspired to see something
new. I wanted to see more of my own Inang Bayan. After a
couple of searches on Google, I decided to go to Vigan. I
already knew that the city was a UNESCO Heritage Site
back then and that the city's colonial heritage was wellpreserved.
Worse, if one doesn't love the work at hand, it
becomes an exercise in managing frustration. It becomes a
tedious, repetitive 40-hour process that leads to nowhere.
As such, travel reminds me that things can be better, that
there's indeed a better version of the lives that we endure
every single day. If nothing else, travel is a welcome reprieve
from the hustle and bustle of the megacity.
It was also common knowledge that Vigan was
among the “New 7 Wonders Cities of the World;” these
cities popularity was enough to command the vote of the
84
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
world's audience. The other six cities were Beirut, Doha,
Durban, Havana, Kuala Lumpur, and La Paz (in Bolivia).
With a couple of thousand pesos, as well as clothes for three
days, I decided to take the Joy Bus to the Heritage City of
the Philippines. I recalled that there were occasional rain
showers when I boarded the bus in Cubao that Friday in
July.
After ten minutes of walking, I finally reached my
destination. The storm was still raging—one could hear the
wind howling through the empty street. The calesas were
absent; it was as if they disappeared into a chasm.
The first thing that any tourist would notice about
Calle Crisologo is its cobblestones. Stepping on this street
sends people back in time.
The bus chairs were broad and comfortable, covered
in smooth, colorful leather, and had ample legroom. There
was also a USB port where I could recharge my gadgets.
Best of all, I got free food and drink—they’re always great
companions.
I reached Escolta Homey Lodge within five minutes.
Found right in the middle of Calle Crisologo, the ancestral
house-turned-hotel wafts an air of antiquity. The sala on
the second floor of the house is a feast for the eyes with
its vintage paintings, windowpanes with translucent capiz
shells, and well-preserved furniture stirs nostalgia.
I experienced one of the best bus rides in the Philippines
that night. Even though it was nothing compared to the bus
rides that I had in Turkey (where the passenger had lots of
snacks and drinks, in addition to brand-new buses and seats
with entertainment screens), it was still a great trip. After a
few hours of watching some movies on my tablet and a good
night's sleep later, I arrived in Vigan.
My room had a small table, a fan that kept the room
well-ventilated, and a cabinet for my belongings. It was
clean and comfortable; a bargain for the location and the
quality of the hotel.
Best of all, the hotel had free breakfast, and there were
many stores nearby. In other words, I never had to worry
about my stomach. After a few hours, the rain stopped
unexpectedly. Even though the sky was still as dark as the
night, it was dry enough to go out without risking being
soaked under a surprise rain shower.
It was a foggy and cold morning, with the rain falling
from the overcast skies in huge torrents. I didn't realize that
Typhoon Josie was about to make landfall on that day; I
wasn't paying attention to the weather reports. Despite
the storm, I decided to walk from the bus terminal to
Crisologo Street, which was the heart of the city. I wanted
to experience how it was to live in a place like this; after all, I
never got to witness a lot of typhoons back in my hometown
in Zamboanga.
I decided to go first to the three mansions that were
considered part of the city’s history.
When one goes into the Crisologo Museum, one
understands how politics and history stand side by side
through the documents, relics, and pictures of the city’s past.
Meanwhile, the Syquia Mansion offers visitors a chance to
It was a windy morning. The rain was so heavy that
within minutes, every thing that wasn't covered by my
umbrella soaked in cold rain.
85
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
see how Vigan's culture shaped the life of Elpidio Quirino,
the country's sixth president. Finally, the Arce Mansion
opens up a window on how people dressed up back in the
old days—as well as providing another prime example of
provincial elite life. It took me two hours, but it was enough.
then I went to the local department store to have lunch.
easy to have the money for any of these trips, either: I needed
to save around P6,000 (which is 20% of my monthly salary)
before being able to embark on this journey.
That amount of money is not easy to spend. It can
be a month and a half's worth of rent, or the price of a
cheap smartphone. One can also buy six sacks of rice or an
entire month's worth of daily meals, three times a day, at the
nearby carinderia.
Of course, when someone inevitably hears the
horses—they started to come out one by one since they
realized that the rains were gone—it was inevitable that
tourists would look for the colorful and archaic horse-drawn
carriages known as calesa.
Moreover, while the architecture is beautiful and
unique, the truth is that no one wants to look back at our
turbulent past. It's easy to forget that Vigan and Ilocos
Norte, in general, have seen many insurgencies during the
Spanish occupation of the Philippines. To be frank, it's easier
to forget the lessons that we are supposed to learn from our
colonial past. After all, why do we need to go through the
pain of recalling our struggles for freedom? Who wants a
reminder that we were a Spanish colony for 333 years?
After some haggling and bargaining with the driver, I
was able to convince a calesa driver to tour me around Vigan
on a half-day trip for only P500. Typically, the carriage
drivers charge P150 per hour, but it seemed that Manong
Driver was willing to give me a free pass.
We started by going to the Pagburnayan, where I saw
lots of clay being shaped by potters who honed their skills
for decades. Next, the driver and I went to Baluarte Zoo,
which is both an interactive wildlife sanctuary and a display
of Chavit Singson's massive hunting trophy collection.
Finally, we went to the Abel Loom Weaving factory, where
the owner showed us how they made those time-tested
woven products.
The following day, after eating a hearty breakfast of
cornsilog (a combination of corned beef, sinangag and fried
egg, served with fresh tomatoes), I went to Bantay Tower as
well as the National Museum Complex. This time around,
the weather was very cooperative, with crystal-clear blue
skies and a light, soothing breeze from the west.
While the beauty of these structures (and their
contents) was undeniable, I could not help, but notice that
the history of these spots all carried two common themes:
vigilance and sacrifice.
Between the history, craft, and sociological lessons
I learned, I reflected on my travel intentions. Although
I originally intended to escape from the city, I realized
that the real reason why I traveled was that I wanted to
experience something unique. After all, not everyone gets
the opportunity to see the beauty of Vigan firsthand. It's not
What does it take to be vigilant in the face of threats
to our freedoms? What do we need to sacrifice to keep
ourselves alive? These were some of the questions that came
86
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
to my mind on that day. The answers weren't immediately
available then, but I was more than happy that I could have
the time and opportunity to reflect on them.
How I wish I had more time to explore and to enjoy
the sights of the North, but time has already run out for me.
Later that evening, I left for Manila to get ready for another
week of neck-breaking work. It would be just another week
in the nitty-gritty of living in the metro.
I had lunch at a place overlooking Plaza Salcedo and
the iconic Saint Paul Metropolitan Cathedral. The bright
paints of these places juxtaposed with the lush trees around
them made for an awe-inspiring sight.
I am lucky to have had that trip, as well as many others
before the novel coronavirus reared its ugly head in 2020.
Time quickly passed. As with every good thing in this
worldly life, nothing lasts forever. Eventually, two days have
passed, and it was time to leave Vigan.
One thing is for sure: When this lockdown ends, I'll
be among the first ones to pack my bags and explore what
the rest of the Philippines has to offer.
Of course, this trip to the North wouldn't have been
complete without the task of buying pasalubong for my
family and friends. I brought kakanin as well as bags and
souvenir shirts to keep everyone happy.
87
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Muling Pagdalaw sa Lungsod ng Dabaw:
Pakikipanayam sa Sarili Bilang Isang Dabawenyo
ni Edgar Bacong
Saan ka isinilang at lumaki?
Anong mahalagang okasyon o pagdiriwang sa Dabaw
ang di mo malilimutan?
Ayon sa aking birth certificate at sa kuwento ng aking nanay,
ipinanganak ako sa San Pedro Extension, sa may bandang
Bankerohan. At lumaki sa Bonifacio Extension na bahagi ng
Quezon Boulevard, na madalas kinatatakutan dahil pugad
raw ito ng maraming istambay, durugista, magnanakaw, at
mga lumpen.
Maliban sa taunang parada ng Araw ng Dabaw tuwing
Marso ay hinding-hindi ko malilimutan ang pagdagsa
ng mga lumad sa siyudad tuwing Disyembre upang
magkaroling gamit ang kanilang mga katutubong kasuotan,
instrumentong pangmusika, sayaw, at awit.
Nagustuhan mo ba ang komunidad na iyong kinalakhan?
Anong trahedya sa lungsod ang gumitla sa iyo?
Oo naman, lalo na no'ng nasa elementarya pa ako. Pakiwari
ko kasi, kahit may kaingayan ang lugar ay kakikitaan ito ng
saya, buhay, at pagtutulungan ng bawat isa.
Nang binomba ang San Pedro Cathedral noong 1981 habang
may misa at marami ang nasugata't nasawi. Isang kamaganak at kapitbahay namin ang pumanaw sa trahedyang
iyon. Magmula noon, takot na akong pumunta sa mga
pagtitipong sa mga lugar na pampubliko.
Anong lugar o bahagi ng Dabaw ang pinakagusto mo
noong iyong kabataan?
Minsan ba dinalaw ka ng takot na manirahan sa Dabaw?
Gustong-gusto kong mapadako sa may Acacia, kung saan
nagtatrabaho ang aking itay bilang kartero sa Bureau of
Telecommunications. Sa tuwing dinadalaw ko siya sa opisina
ay madalas dinadala niya ako sa isa sa Chinese restaurants
na nakapalibot sa lugar na ito, na sa ngayo'y naglaho nang
lahat.
Oo, noong kasagsagan ng Alsa Masa at naging highly
militarized ang siyudad.
88
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pangatlo, ang PTA Grand Stand na ngayo'y People's Park
na. Noong nasa high school ako't walang eskuwela, dito
kami malimit maglaro ng volleyball ng mga kaibigan kong
bakla mula sa Davao City High School. Nang maglaon,
naging tagpuan ito ng iba pang mga bakla na mahilig ring
mag-volleyball mula sa iba't ibang paaralan gaya ng Rizal
Memorial College (RMC), Univeristy of Mindanao (UM),
at Holy Cross.
May lugar ka bang kinatatakutang bisitahin noon o di
kaya’y sa kasalukuyan?
Ang Agdao noong binansagan pa itong Nicaragdao. Dahil sa
halos araw-araw na raid at patayang nagaganap dito sanhi ng
paglaganap ng mga paramilitary sa lugar. Sa ngayon, kahit
saan ako dalhin ng aking mga talampakan ay hindi na ako
kinakabahan.
Pang-apat, ang TGIF (Thanks God It's Friday) sa may
Bonifacio, na ilang metro lamang ang layo sa Apo View
Hotel. Sa sing-along bar na ito kami naglilibang ng mga
kaibigan kong cultural worker. Minus one pa ang uso noon.
Kapag binabanggit ang Dabaw, ano ang unang
pumapasok sa isip mo?
Marami. Una, malawak na lupain. Ang nakasusulasok na
amoy ng durian. At siyempre pa, ang mga lumad, partikular
na ang mga Bagobo, ang tribong kinabibilangan ng aking
Itay.
Nilisan mo ang Dabaw dalawang dekada na ang
nakararaan, bakit?
Pagkatapos kong mag-aral sa Ateneo de Davao University,
naging aktibo akong manggagawang pangkultura ng
Kulturang Atin Foundation, Inc. (KAFI), isang NGO na
nagtataguyod ng mga programang pangkultura di lamang
sa Dabaw kundi sa buong Mindanaw. Taong 1992, nang
mapasama ako sa KAFI European Theatre Tour. Habang
nagtatanghal kami sa iba't ibang entablado sa Europa ay
napalapit ang loob ko sa isang Suwiso. At iyon ang simula
ng aking pangingibang-bayan.
Ano-anong mga establisimiyentong matagal nang
naglaho sa mapa ng lungsod ang nag-iwan sa iyo ng
magagandang alaala?
Una, ang Family Savings Bank sa may Uyanguren. Dahil
doon ako unang natutong mag-impok ng kahit na piso-piso
lamang.
Pangalawa, ang mga sinehang Center at New Davao sa
Claveria at Rey sa tapat ng Agdao Public Market, na mga
double program ang pinapalabas. Sa mga sinehang ito,
napanood ko ang mga pelikulang Ang Tatay Kong Nanay,
Rubia Servios, Atsay, Gumising Ka, Maruja, Lollipop and
Roses, at marami pang iba.
89
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Gaano kadalas kang nagbabakasyon sa Dabaw
ngayong libo-libong milya na ang layo mo sa kaniyang
sinapupunan?
May mga pagkakataon bang binalak mong talikuran ang
Switzerland upang magbalik sa Dabaw?
Oo, lalo na kung taglamig. O di kaya kapag may tunggalian
kami ng aking katuwang at wala akong ibang nahihingahan
ng sama ng loob. Noon ‘yon. Sa ngayon, pakiramdam ko ay
dahan-dahan nang napapanatag ang loob ko sa Switzerland.
Pero malay natin, baka isang araw ay uuwi ako sa Dabaw di
upang magkabasyon kundi ang manatili sa kaniyang piling.
Taon-taon akong umuuwi upang dalawin ang mga mahal ko
sa buhay. Kahit hindi na gano'n katindi ang homesickness
na nararanasan ko kung ikokompara sa mga unang taon ko
sa Switzerland.
Ibig sabihin nito, sa tagal nang inilagi mo sa Switzerland
ay kilala mo pa nang lubusan ang Dabaw?
Oo, kilalang-kilala ko pa rin ang mga kalye at eskinita ng
siyudad kahit ang laki na ng ipinagbago ng itsura nito.
Madalas, ikinamamangha ko ang tila kabuteng pagsulpot
ng mga higanteng shopping center gaya ng Victoria Plaza at
Abreeza Mall sa Bajada at SM Ecoland, na dati-rati'y lunan
ng mga maralitang tagalunsod. O di kaya'y ang pagdedevelop ng mga bakanteng lote para sa mga esklusibong
subdibisyon gaya ng Monteritz at Woodridge sa may
Buhangin Diversion Road.
90
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Paghahanap ng Dagat
ni Edgar Bacong
Para sa isang Dabawenyong tulad ko na halos nasa
bakuran lamang ang dagat, di maitatwang kasingkahulugan
ng dagat ang pagiging masaya, pagdiriwang, at pagpapahinga
sa araw-araw na kalakaran, karaniwan, at masaganang buhay.
Kung kaya't hinanap ko ito bago pa man napanatag ang
loob ko sa Switzerland. Ngunit nabigo ako sa paghahanap.
Oo, maraming anyong-tubig sa Switzerland, pero wala ni
isa man sa mga ito ang tubig-dagat. Lahat ng tubig sa lawa
at ilog ay nanggagaling sa mga natutunaw na niyebe buhat
sa nagtatayugang alps na nakapalibot sa maliit na bansang
matatagpuan sa gitnang kanluran ng Europa.
Batid kong di kami makapagbakasyon sa
mamahaling destinasyon. Dahil sa panahong ito, nabubuhay
lamang kami ng aking katuwang sa iisang kita, sa kaniyang
kinikita, na bagama't di malaki ay napagkakasya namin.
Pero, di bale, ang mahalaga ay maibabad kong muli ang
aking katawan at kaluluwa sa alat ng dagat. Kaya wala
kaming gaanong mapagpilian kundi ang tuklasin ang isla ng
Kos, isang popular na isla sa Gresya, na mas tanyag bilang
lupang tinubuan ni Hippokrates, ang kinilalang ama ng
panggagamot.
Napakapayak ng hotel na aming tinirhan nang
isang linggo sa Kos. Maliban sa kama at aparador na gawa
mula sa mumurahing mga kahoy ay wala nang iba pang
kasangkapang makikita sa maliit na kuwarto. Sa kabuuan,
hindi ito maaliwalas. Pero praktikal, dahil ilang hakbang
lang ay nasa dagat na kami.
Dahil nahirapan akong tanggapin ang katotohanang
wala talagang dagat sa bayang nakilala ko lamang noon
sa makikintab na larawan sa kalendaryo't libro, nagpasiya
akong hanapin ito sa ibang lugar. Mag-iisang taon pa lamang
ako noon sa Switzerland, ngunit pakiramdam ko'y dekada
nang di ako nakalusong sa dagat. Laking pasalamat ko nang
naunawaan ng aking katuwang ang pangangailangan kong
ito.
Laking gulat ko nang una akong mapadako
sa dalampasigan. Walang puno ng niyog o anumang
punongkahoy na nagbibigay-lilim sa mga turistang
sumasamba sa araw at dagat. Ang naroon ay naglalakihang
payong lamang na halos ilang dangkal lang ang pagitan sa
isa't isa. Ang inakala kong pino't puting buhangin ay itim
at mabato. Pakiwari ko'y nasa dalampasigan lamang ako ng
Bucana, Boulevard, ang dagat ng aking kabataan noong di
pa ito pinuputakti ng mga barong-barong.
Isang araw, pagkagaling ko sa Alpha Sprachschule
Zuerich, kung saan ako nag-aral ng lengguwaheng Aleman,
ay nakalatag sa mesa ang isang makulay na magasing nagaalok ng mga bakasyon sa mga destinasyong maaraw at may
dagat di lamang sa Europa kundi maging sa ibang kontinente.
Lumundag sa galak ang puso ko sa aking natunghayan.
91
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Hindi ako nasiyahan sa mga imaheng tumambad.
Ngunit sa halip na umangal ay minabuti kong pasiglahin
ang buong bakasyon. Hinalughog namin ang ibang
bahagi ng isla. Dinayo ang bulubunduking bahagi nito sa
pamamagitan ng pagrenta ng motorsiklo. Minsan nama'y
inikot ang siyudad nang nakabisikleta at binisita ang mga
makasaysayang lugar gaya ng sanatoryo ng Askleipion at ang
sinaunang Odeon, ang edipisyong ginamit ng mga Griyego
noon sa pagtatanghal ng mga dula, awit, at tula. Nahimok
rin kaming bumisita sa isa sa mga kalapit na isla kasama ang
iba pang turistang marahil tulad ko ay sabik na makakita ng
tipikal na baryo ng mga Griyego.
tzatziki, ang pampaganang gawa sa yogurt na hinaluan ng
ginadgad na pipino, bawang, olive oil at asin, na ipinapahid
sa tinapay habang naghihintay ng susunod na putahe. O
di kaya'y ang paborito kong moussaka, na sa unang tingin
akala ko'y lasagna, na karaniwang gawa sa patong-patong
na ginisang talong at kamatis na madalas hinahaluan ng
giniling na karne at may sarsang bechamel sa ibabaw. Kahit
na ang simpleng panghimagas na gawa sa napakalapot na
yogurt na binudburan ng mga nugales (walnut) at pulot ay
ipinagbubunyi ng aking dila.
Di man ako nabighani sa dagat ng Kos, labis ko
namang ikinatuwa ang ibang bagay na aking namalas,
nalasap, at naranasan. Patuloy ko pa ring hinahanap ang
dagat sa panahong ito. Minsa'y tumitindi, lalo na't abalangabala sa trabaho at halos di na makahinga. Ilang beses nang
naakit. At ilang beses na ring nadismaya. Ngunit lagi't
laging di pinanghihinaan ng loob na maglakbay at tumuklas
ng kagandahan sa mga dalampasigang puno ng buhay.
Noon pa ma'y pumasok na sa isip ko na ang pagpunta
sa ibang lugar, mapaibang bansa man o mapasariling
bayan, ay di lamang pagdalaw sa magagandang tanawin
o makasaysayang pook kundi pagtuklas din sa mga
nakasanayang panlasa ng mga katutubo. Kasabay sa pagdukal
ko sa mga kuwento ay ang pagkawili kong makatuklas ng
mga malinamnam na putahe. Una kong natikman sa Kos,
ang mga pagkaing itinatangi ng mga Griyego gaya ng
92
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
FB Chat
ni Elmer Del Moro Ursolino
Pero bihira lang un sa isang semester.
Pinapatulan na nga nmin khit medyo mababa
Ang bigay. Ang mahalaga, makilala kami ng mga school
At nang laging maimbitahan pag kelangan nila.
Muzta, frend? Ano balita? Naka move-on ka n b?
Ako, hindi p. Pinipilit lng.
Wala pa ring naiipon d2 sa abrod.
Hindi maiwasang magpadala
Sa maku2lit na pamangkin.
Khapon, nag text na nman si Kemz
Un daw pangako kong Lacoste perfume.
Nung isang araw nman, si Karen.
Nag-black out daw ang cp nya.
Nid daw palitan na at khit daw 3K lang
Pang-down sa bagong cp.
Pano ba ‘to?
Nasabay sa paghahanda ng pagkuha kay nnay.
Aplay ng bagong passport at visa nya
Air tickets pa naming round trip.
Iiwan ko pa dito ang aso kong si Cheen2
Sa kanyang vet. Syempre, iiwanan mo sya ng fuds
At ng cash deposit para sa bantay.
Paano pa itong aking mga bayarin:
house rental, Internet, kuryente, AIA, St. Peter, at coop?
Bukod pa sa pang-araw2 kong gastusin dito.
Halos wala ngang natitira sa sweldong kakarampot e!
Bumabawi lng pag may raket na trainings
At English camps sa ibang school.
Hi, frend!
lang.
Ikaw b?
Ganun b?
Buti ka nga ns abrod.
Khit pano, maalwan ang buhay.
Ayaw mo nun, nakakatulong ka sa mga mahal mo sa
buhay?
At least, may mag-aalaga sa u pagtanda mo!!!
Ako d2, dati pa rin.
Nagha2nap ng work.
Wala pa ring mapasukan.
Pasaway ang gubyernong ito!
Subrang mhal pa ng bilihin.
Ang galunggong 250P na per kilo!
Parang gusto ko na ring mag-abrod!
93
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Un nga lng.
Hay, naku! Advantage din nman nang konti
Kung nandito ka sa abrod.
Maalwan ang buhay.
Nakakabili ng hindi ko nabibili jan sa pinas.
Basta ukay-ukay nga lng at japan surplus.
Un lang kaya e.
Sa totoo lng, nanaba ako rito.
Mura kasi bilihin at mga sariwa.
Available khit saan ang fruits.
Nkkpasyal pa!
Biruin mo, dito ko lng na-experience
Ang magbyahe nang magbyahe!
Jan sa pinas, di ko pa narating ang Cebu, Palawan, etc.
Sobrang hirap kc jang magbyahe! Ang trafik at ang mahal!
Ah, oo. Tgal na un. Bakasyon ng skul nmin. Libre!
Fuds, korek ka jan. halos nga di ko makain dati mga
pagkain dito.
Subrang anghang!
Ang sakit sa mata
Ng singaw ng sili.
Pag napadaan ka sa saydwok,
Iiyak k tlaga!
Ilang taon ka na nga ba jan?
15 yrs na, brod. Mahigit na pla.
2004 ako dumating dito.
Tandang-tanda ko pa noon…
First taym kong sumakay ng eroplano Thai Airways.
Muntik pa ngang di ako matuloy dhil kulang pa ng halos
11K ang pamasahe ko.
Buti na lng nanjan si Ka Dencio (rip).
Ayun, dumating ako dito sa Land of Smile. Naka-short lng
at isang bakpak.
Ready na nga accom ko…
May flowers pa ang table hihihi…
Kinabukasan report na agad ako sa skul
So, dami mo na plang napasyalan jan.
Kainggit k nman!
Ako hanggang pics na lng at panonood ng tv.
Dun ko lng naki2ta mga lugar na Phuket, Bkk chiangmai
at KL.
Kita ko nga pics mo dati sa newsfeed mo nung nandun ka
sa Langkawi ba un?
Gnda pla dun!
Sana marating ko rin.
Balita ko, maanghang daw fuds jan sa thailand?
94
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nang walang maayos n damit.
Pormal tlaga dito. Di ako sanay.
Binigyan ako ng 5k Thai baht ng skul
Ibinili ko un ng ilang second hand na long sleeve at
neckties.
Then, first wk ko pa lng, gusto ko nang bumalik jan.
Di kmi magkaintindihan ng students ko.
Napakahina ng listening command nila sa English.
Buti na lang napigilan ako ng aking nakababatang kapatid
na syang nag-udyok sa aking pumunta rito.
Di ko makain fuds nila dito.
Halos 1 wk akong tinapay lng.
Hanggang sa unti-unting natatanggap ng sikmura ko
Ang kakaibang putahe at lasa.
Huling araw, nag-evaluation.
Tinanong kmi ng speaker na katutubong thai
What are the differences and similarities of Thai culture
and Philippine culture? Ako ang group lider kaya ako ang
lakas-loob tumindig sa harapan.
Syempre, inuna ko ung similarities.
In general, sagot ko, we are the same Asian people.
(medyo nakarinig ako ng isang malutong na palakpak sa
likod) We are rice-eating people.
(same palakpak na nman ng dati)
Pero ang daming differences!
Patuloy ko, sa miting, khit saang miting ng thai ay walang
nagrereklamo. Utos ng hari, di mababali, Sabi nga.
Legal at tradisyon din pla dito ang tsismis.
Pag may problema, wag mong hanapin ang ugat.
Hanap ka na lng ng paraan pra lutasin ito.
Ang work contract, iba-iba. Kinakatay-katay! Basta hindi
ka makakaurong.
Papatulan mo na rin.
About religion, sabi ko ang monks
(ewan ko hindi yata lhat. Di ko pa nakikita. Tsika lng sa
akin.) di nagsusuot ng briefs.
Di katulad jan sa atin, ang mga pari, sosyal.
Jockey pa! (matunog na palakpakan un).
Pag papasok ka ng kabahayan o khit saan,
Tatanggalin mo pati ang sapin sa paa.
Ang mga medyas ng students ko khit butas na Isinusuot pa!
Hindi nga uso dito ang konsepto ng baduy e.
“Sawasdee, krub!” yan ang pagbati ng paggalang dito
Kung lalaki ang nagsasalita. Kung babae, “Sawasdee,
kah)…
Legal dito ang sex.
Daming sex bars lalo na sa bkk.
Dun yta sila kumikita nang malaki. Sex tourism.
Brb…
Pm ka lng …
Matapos kong makuha ang 1 yr visa work permit ko
at 2-year temporary teaching license, nag-Thai culture
training course kami. Required daw un sa new aliens lalu
na sa teaching profession dito.
2 days rin un sa bkk.
Kakainip! Halos makatulog kming lhat dun sa venue.
Tapos monggo pa ang lunch. Noypi kasi ung isa sa
organizers nila. (alam na di! business ika nga)
95
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Meron nga kming pinaiikot ditong letter (sa kapwa noypi
lng. Di uso sa thai ang solicitation)
Para magsolicit nang konti para sa mga nasalanta.
Pre, punta na ko jan!!! lol
Kaya nga.
Lol. Ikaw tlaga bsta kalibugan, ambilis!
Gusto ko nang mag for good jan.
Pagod na rin ako.
Nakakabobo rin kaya dito.
Ung pinag-aralan mo nang matagal, halos di magamit.
Kaso, ano nmang ggawin ko jan?
Matanda na ako.
Wala nman ako SSS jan o anumang pension dito.
Nakabili nga ako ng 2 units na house jan.
Hulugan. 10 yrs. Kya nga tipid ako dito. 6 na taon pa un
bago mabayaran.
Baka di ko na kayang lumakad nun.
Lagi kong naiisip,
Pano nga kaya pag wala na ako dito sa Thailand? Pag
nakauwi na ako jan sa atin?
Anong work ko?
May tatanggap pa ba sa aking kompanya?
May sapat bng programa ang gubyerno ntin para
masustentuhan ako? Syempre, wala, 'no?
E, di nganga ako jan.
Ung mga natulungan ko kaya,
Aalagaan kaya nila ako pag bedridden na ako? Di kaya nila
Di nman. Joke lng un.
Kelan na uwi mo dito?
Miss ka na ng mga inaanak mo.
Dami mo ng utang sa knila.
Kaya nga. Wla pang plan. Malalaman mo.
Namatay lng si ttay nun kya ako umuwi.
Sayang. Kalungkot.
Di ko man lng sya naalagaan habang maysakit sya.
May midterm exam kmi nun nang maktanggap ako ng call
Mula sa pinsan kong babae. Naghihingalo na raw si ttay.
Maya-maya, tumawag ulit. Wla na raw si ttay.
Ni hindi ko man lng sya nakausap.
Kung malapit lng sana ako…
Di na rin ako nakakainom dito.
Baka di na kyang tanggapin ng tyan ko ang lambanog.
Anyway, kawawa nman ung mga biktima ng bulkang Taal.
96
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ako pandirihan
Pag umiihi na ako sa banig?
Ung mga pinasasalubungan ko pag umuuwi ako, makilala
pa kaya nila ako?
Baka pulutin na lng ako sa kangkungan.
mga edukado dun.
Laking tulong tlaga nila sa kin.
Anong plan mo pag nag for good ka n d2?
Wait lng pre, lobat na ko…Charge ko lng tong cp ko..
Marami. Napakari.
Kulang lng ng kapital.
Iniisip ko mag 5/6 ako jan.
May alam akong naging maganda buhay sa pagpapautang
hihihi…
Sensya na. haba ng mssges ko sa u. Dito lng nman ako
nalilibang.
Salamat nga at nagka fb tayo. Hihi…
(unseen)
Jan ka pa ba?
Naku! Oo nga. Ang lkas na bisnis nun dito. Patok!
Sori. Oo nman. Sige.
Diretso ka.
Ikaw kc late na nakapagtapos ng studies mo,
Sana mayaman ka na cguro.
Kaya lng di yta kaya ng konsensya ko un.
May balik un, pre.
Cguro, magtatayo na lng ako ng spa.
Pwede kong magamit ung experience ko dito sa thai
massage. Hahaha…
Wla tayong magagawa. Talagang hirap sina ttay noon.
Nid kong huminto at magsariling sikap. Buti na lng may
UP…
Ang sarap mag-aral lalo na’t maraming nagmamahal sa ung
Pwede
97
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Alam mo bng minsan naiisip ko
Gusto ko na ritong abutan ng kmatayan? Phobia na ako sa
pinas.
Daming tiwaling pulitiko.
Trafik, mahal ng bilihin, wlang hanapbuhay.
Ewan ko ba kung anong sistema ng gubyerno ang meron
tayo. Kaya nga nagpapakabuti ako dito.
Tiis.
Tyaga.
Lulunin ang kung anong meron. Enjoy nman ako sa work
ko dito. Ayaw kong mawalan ng work.
Un bang hindi ka na ma-renew sa kontrata mo. Pakikisama
na lng tlaga.
So far nman, nagugustuhan nila serbisyo ko. Naga2mit ko
ang pagiging artist ko dito, kuno hihi…
Yownnn!!! Nadale mo!
Alam mo nman ang size ng paa ko.
Hi-cut syempre. pambasketball.
Pero ok lng nman kung wala. Di namn yan ang priority ko.
Basta mahalaga, keep in touch. Ipon ka pa.
Di kakasya sa barkada ang 2 de tengang st. alfonso
hahaha…
Sige, pre.
Maliligo n muna ko. Papalengke pa ako.
Pm lng… salamt sa tym.
Bye
Ganun na nga lng gawin mo.
Mauwido k namn e.
Yakang-yaka mo yan.
Basta wag kang made-detach sa pinanggalingan mo.
Panatilihin mo lng kung pno kita nakilala.
Marami ka pang matutulungan. Alam un ng Diyos.
Nakalista ang kabutihan mo sa knyang aklat.
Sige. Ingat!
Salamat, pre!
Pinala2kas mo loob ko.
Parang nanga2moy Nike shoes yta kapalit nyan ah!
98
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pikpik
ni Elizabeth Joy Serrano-Quijano
Sa unang higayong naabot kog Malita, una nakong
nabati ang kalipong sa byahe. Labaw pa man diay sa Kennon
Road ang pagkabitin-bitin sa dalan diri labi na sa may
Barangay Kidalapong. Sa wa pa ko nibyahe paingon Malita,
gitugunan ko sa akong Lola na di magkumpyansa kay
daghan mamikpik diri. Kay kuno millennial, di ko motuo
sa pikpik na adunay dalang lanag ug kadaut sa lawas. “Kon
pikpikon ka sa di nimo kaila, pikpika ug balos kay arun di
ka madutlan sa iyang patakod o hilo”, mao kini ang tugon
ni Lola Lumanda sa ako. Tungod sa akong pagkamaestra
naabot kog Malita, kay trabaho man ang gipangita, wa
nay higayon na mamili pa. Halos duha ka oras ang byahe
gikan Matanao hangtud Malita. Wa koy kaila o paryente sa
maong lugar apan dala ang pag-ampo nangunay kog sulong
sa langyaw na lungsod sa may habagatang dapit sa among
probinsya.
ug sagad mga payag kini na kawayan ang bungbong ug sin
ang atup. Una ka makaabot sa Poblacion adunay mga bata
ug edaran na maglukdo og tubig nga naa sa galon. Dali ra
ka makabalo kon unsa na nga baranggay kay daghan mang
nakabutang na “You are now entering Barangay Tubalan” o
Barangay Lacaron o di ba kaha, Barangay Kidalapong.
Ingon sa akong kaila na teacher sab sa Barangay
Lacaron, daghan daw mamikpikay ug manghiluay sa Lacaron
mao nga di siya gapatakag kaon o inom labi na kon wa siya
kabalo asa kini gikan. Sa akong pag-abot sa Malita, nabati
nako ang kakulba, kalipay, kabalaka ug kahadlok. Nahadlok
gyud ko sa ingon nila na mamikpik mao nga mabinantayon
kaayo ko sa akong palibot. Pag sakay nako sa payong-payong
o tricycle na naay payong, gisulti nako kon asa ko paingon.
“Bag-o pa ka diri Ma’am?” ang pangutana ni Kuya nga wa
gyud ko kaila. Nitando lang ko ug nikuot sa akong pink na
pitaka og sinsilyo arun iplite. Pag abot nako sa eskwelahan,
malipayon ug mapahiyumon ang mga nisugat sa ako.
“Kutob lang ka sa Warehouse dayon naug ka, sakay
kag payong-payong, otso lang ang plite pahatud ka sa
SPAMAST”, ang sulti sa akoa sa HR. Tungod kay dalaga
ug way kabilinggan, abtik kong milayat ug nanimpalad sa
Malita. Sauna ang Malita parte sa Davao del Sur apan kay
nauyunan man sa kadaghanan na matunga ang probinsya,
nahimo na kining Davao Occidental. Samtang nagbyahe,
sagad sa mga tanum sa ilang lungsod kay mga lubi, saging
ug naa sab mga mangga. Mga usa ka gatus ka likuan ang
akong nabati, samtang nagsuray-suray ang van, ang akong
mga tinai mura pud nagtuyok-tuyok. Wala kay makita apan
mga bungtod ug awaaw. Adunay mga balay daplin sa dalan
Sa nakaila na nako ang akong mga estudyante ug
nagsugod na ko sa klase, nahimuot ko sa ilang mga pangutana,
kay taga Matanao man ko, ang pagtuo nila daghan daw mga
nitibo sa among lungsod ug manghiluay, mamikpikay. Di
sila motuo nga naa koy dugong Blaan kay hawd kuno ko
mo English. Makatawa ko na masuya kay ngano ang mga
nitibo di diay kabalo moistoryag English? Ako sab silang
gipangutana kon tinuod bang naay mamikpik sa Malita, ang
tubag nila, wala. Nibalos sab silag pangutana kon tinuod ba
99
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
nga naay mamarang ug mamikpik sa Matanao, nisiga akong
mata ug abtik na milimod sa maong akusasyon. Malingaw
ko maghunahuna sa mga tinuohan ug mali nga panghadlok
sa mga tawo sa ubang lugar, sama sa ang Siquijor daghan
kunong wakwak. Nasinati nako ang kainit sa pagbati ug
pagkamahigalaon sa mga tawo sa Malita, gani man, kadtong
nahulog akong cellphone, gitawagan nako ni ug nakurat na
lamang ako nga naa na kini sa guard house sa eskwelahan
kay giuli kini sa mga batan-on nga nakapunit.
Tungod kay di gyud ko kalihok, gipiyong-piyong
nako akong mga mata ug misamot og tiyabaw si Lola.
“Gipikpik imong apo Nang. Kini ra bang mamikpik Nang,
tuyuon ra gyud na nila bisan wa kay sala sa ila. Magluya
man gud na sila kon di sila makahatag ug kadaot ngadto
sa uban kay kana ilang gahum iya man sa yawa” matud pa
sa kauban ni Lola. “Mao lagi ning bataa ni, gahig ulo, di
magpatuo, giingnan nako na di magkumpyansa”, ingon ni
Lola samtang gigunitan akong kamot.
Nahigugma na ko sa kanindot sa maong lungsod,
ang ilang dagat gahapak og parat nga hangin, ang kainit sa
lugar di hapdos sa panit. Tungod sa mga tawo ug natural na
kanindot sa suok na lungsod sa Malita, nakalimot na ko sa
tugon ni Lola Lumanda. Pipila ka bulan ang milabay, nikalit
lang ko og suka, ang sulod sa akong tiyan murag gikumot
og kamot. Wa ko kasabot sa akong gibati. Mura na gyud
kog mamatay sa kasakit sa akong tiyan, namugnaw akong
tibuok lawas ug nagkurog akong mga tuhod. Nipaspas ang
pitik sa akong kasingkasing. Gitabang ko sa akong mga ka
roommate ug gihaplasan nilag efficacent akong tiyan ug ulo.
Nagsuka kog taman ug naa nay sagul dugo akong suka, naay
kolor itom, green ug brown sa akong suka.
Di nako makita kon unsay dala sa kauban ni Lola
apan dungog kaayo nako iyang ingon nga “Kini imong
apo nang, naay napasakitan nga mandautay, lalaki ang
namikpik sa iya, aduna ni gitago nga kahiubos, kinahanglan
kontrahon nato iyang pikpik ug ibalik ni sa iyaha”. Wa na ko
masayod sa sunod nga nahitabo apan pagkasunod nakong
mata, makalihok na ko ug gaan na akong gibati. Wa na ko
sa Malita kay gidala na diay ko sa Dominican Hospital sa
Digos.
Naayo na gyud ko ug wa naghisgot si Lola kon
naunsa gyud ko. Wa na pud misugot si Lola Lumanda na
mobalik ko sa Malita ug iya kong gipa-resign. Gi-text ko
sa akong mga estudyante ug nangumusta sila sa akoa. Base
sa akong medical certificate, food poisoning ang nahitabo
sa akoa. Gihunahuna nakog taman ang mga panghitabo
kadtong wa pa ko nagsuka. Adunay estudyante na niduol sa
akoa, nihangyo siya na papasaron nako siya bisan wa siyay
sulod-sulod sa akong klase. Tungod kay bag-uhay lang siya
namatyan og Lola, naluoy ko sa iya ug ako siyang giingnan
nga pabuhaton nako siyag project. Nalipay siya sa akong
tubag ug paglakaw niya, iya kong gipikpik.
Ingon akong ka-roommate, “Ma’am dalaon na
gyud ka namo sa district hospital kay di na maayo imong
kondisyon”. Wa na ko kahinumdom kon unsa akong tubag,
nakamata na lang ko nga naa nay nakakabit nga dextrose
sa akong kamot. Naa na ko sa ospital ug wa koy kauban sa
kwarto, gusto ko moistorya, gusto ko motindog ug molihok
apan akong mata lang akong malihok. Nadungog nako na
naay nag-istorya gawas sa akong kwarto ug sa pagsulod nila,
una nako nakita si Lola Lumanda nga guol kaayo og dagway.
Naghilak si Lola ug sa iyang luyo naay tiguwang nga lalaki
na wa ko kaila.
100
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pikpik
Akda at salin ni Elizabeth Joy Serrano-Quijano
Noong unang nakarating ako sa Malita, hilong-hilo
ako sa biyahe. Mas malala pa pala ito sa Kennon Road na
parang ahas ang daan, lalo na dito sa bandang Barangay
Kidalapong. Noong hindi pa ako nakarating ng Malita,
mahigpit na ibinilin sa akin ni Lola na ‘wag maging kampante
dahil may namimikpik daw rito. Bilang millennial, hindi
ako naniniwala sa pikpik na magiging sanhi ng sakit sa
akin. “Kapag pinikpik ka, kailangan pikpikin mo rin para
di magkabisa at makahawa ang lason,” ‘yan ang bilin ni Lola
Lumanda sa akin. Dahil sa pagtuturo, ako ay napunta sa
Malita. Dahil trabaho ang hinahanap ko, wala na akong
pagkakataong mamili pa. Halos dalawang oras ang biyahe
mula Matanao hanggang Malita. Wala akong kamag-anak
o kadugo sa lugar na ito, ngunit kasama ang panalangin,
naglakas-loob akong tumungo sa bayan sa dulong Timog ng
aming probinsiya.
Parang isandaang ikot sa biyahe ang nabilang
ko, habang umaandar ang van, ang bituka ko’y parang
nagkabuhol-buhol. Wala na akong nakita maliban sa mga
burol at kaparangan. May iilang bahay sa tabi ng daan na
gawa mula sa kawayan, ang dingding at yero naman ang
bubong. Bago makarating sa Poblacion, may mga bata at
matatanda na pasan sa ulo ang mga galon ng tubig. Madali
lang malaman kung nasaang barangay ka na dahil bawat
papasok sa barangay ay may nakalagay na “You are now
entering Barangay Tubalan” o Barangay Lacaron, o Barangay
Kidalapong.
Sabi ng kakilala kong titser sa Barangay Lacaron
marami raw ang namimikpik o tumatapik sa balikat na may
dalang sakit o lason sa katawan. Kaya ‘wag daw uminom
kaagad kapag may nagbigay ng tubig o anumang inumin,
lalo na kung hindi mo kilala ang nagbigay. Noong dumating
ako sa Malita, masaya ako na may halong pangamba, at
takot. Takot ako sa sinasabi nilang namimikpik kung kaya
palagi akong nakabantay sa mga tao sa paligid ko. Noong
nakasakay ako ng payong-payong, ang tawag nila sa tricycle,
sinabi ko kung saan ako papunta. “Bago ka pa rito Ma’am?”
ang tanong ni kuya. Tumango lang ako at kumuha ng
pambayad mula sa aking pink na pitaka. Nang dumating
ako sa paaralan, masasayang ngiti ang sumalubong sa akin.
“Hanggang sa Warehouse ka lang, tapos baba ka at
sumakay ka ng payong-payong, otso lang pamasahe tapos
sabihin mo SPAMAST,” ang bilin ng HR. Dahil dalaga
naman ako at walang pamilya, agad akong pumunta sa
Malita nang makatanggap ng tawag na pasado ako. Noon,
sakop ng lalawigan ng Davao del Sur ang Malita, ngunit
napagkasunduan ng nakakarami na hatiin ang lalawigan,
kaya naging parte na sila ng Davao Occidental. Habang
bumabyahe, napansin kong napakaraming tanim na niyog,
may iilang sagingan at manggahan din.
Nang nakilala ko na ang aking mga estudyante,
nagsimula na ako sa aking leksyon at nakakatuwa ang
101
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
kanilang mga tanong, dahil daw galing sa ako Matanao, ang
paniniwala nila’y marami raw katutubo sa aming bayan na
nanglalason at namimikpik. Hindi sila naniniwala na Blaan
ako dahil matatas ako sa Ingles. Namangha ako at tinanong
sila, bakit ba kapag katutubo di ba dapat nag-i-Ingles?
Tinanong ko sila kung totoo ba ang namimikpik sa Malita,
ang sagot naman nila, hindi. Nagbalik-tanong sila kung
totoo bang may namimikpik sa Matanao, nanlaki ang aking
mga mata at mahigpit na itinanggi ang kanilang paratang.
Madalas, nakakaaliw isipin ang mga mali-maling paniniwala
na ginagamit bilang panakot sa mga tao mula sa ibang lugar
kagaya na lang ng marami raw aswang sa Siquijor.
sumunod na pangyayari at kung ano ang sinabi ko. Nagising
na lang ako na may nakakabit na suwero sa aking kamay.
Ako lang ang mag-isa sa kuwarto, gusto kong magsalita,
gusto kong tumayo ngunit mata ko lang ang napapagalaw
ko. Narinig kong may nag-uusap sa labas at pumasok sila.
Una kong nakita si Lola Lumanda at ang kaniyang nagaalalang mukha. Umiiyak si Lola at nasa likod niya ang
isang matandang lalaki na hindi ko kilala.
Dahil hindi ako makagalaw, pumikit-pikit, ako at
lalong humagulgol si Lola. “Napikpik ang apo mo, Nang.
Itong mga namimikpik, nananadya talaga kahit wala kang
kasalanan sa kanila. Nanghihina kasi sila kapag hindi
nakagawa ng pangit sa kapuwa dahil ‘yong kapangyarihan
nila ay mula sa yawa,” ang sabi ng kasama ni Lola. “Kasi
itong batang ito, matigas ang ulo, ayaw maniwala, sinabihan
ko na ‘wag basta-basta magtiwala,” sabi naman ni Lola
habang hawak ang kamay ko.
Naramdaman ko ang init ng pagtanggap ng mga
taga-Malita sa akin. Noong nahulog ang cellphone ko,
tinawagan ko ang sarili kong numero at nagulat ako na nasa
guard house na pala dahil isinauli ito ng mga kabataang
nakapulot. Napaibig ako sa ganda ng bayan ng Malita. Ang
aming paaralan ay nasa tabing-dagat kung kaya maalat-alat
ang hampas ng hangin na dumadampi sa aking balat. Dahil
sa mga tao at likas na ganda ng bayan ng Malita, nalimutan
ko na ang bilin ni Lola Lumanda. Ilang buwan na rin ang
lumipas, bigla na lang akong nagsususuka at ang loob ng
aking tiyan ay parang nilalamukos ng kung sino. Hindi ko
maipaliwanag ang nararamdaman ko noong panahong ‘yon.
Para na akong mamamatay sa sakit ng tiyan, nanlalamig ang
buo kong katawan at nanginginig ang aking mga tuhod.
Pabilis nang pabilis ang pintig ng aking puso. Sinaklolohan
ako ng aking roommate at pinahiran ng Efficascent ang aking
ulo at tiyan. Nagsusuka ako ng may dugo; maitim ang kulay
at magkahalong green at brown ang aking isinusuka.
Di ko nakita kung ano ang dala ng kasama ni Lola
ngunit narinig ko nang sinabi niyang, “Itong apo mo,
Nang, may nasaktan na namimikpik, baka may itinatagong
samang-loob, kailangan nating kontrahin ang kaniyang
pikpik at ibalik sa kung sinumang may gawa nito.” Hindi
ko na alam ang sumunod na nangyari, ngunit nang muli
akong magising, gumaan ang pakiramdam ko. Wala na ako
sa Malita District Hospital, dinala na pala ako sa Dominican
Hospital sa Digos.
Gumaling na ako at wala nang nababanggit si Lola
kung ano ang talagang nangyari sa akin. Hindi na rin
pumayag si Lola Lumanda na bumalik pa ako sa Malita,
pinagbitiw na niya ako sa aking trabaho. Nakatanggap ako
ng text mula sa aking mga estudyante at kinumusta nila
Sabi ng roommate ko, dadalhin na nila ako sa district
hospital dahil hinang-hina na ako. Hindi ko na maalala ang
102
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ako. Ayon sa aking medical certificate, food poisoning ang
nangyari sa akin. Nag-isip ako nang nag-isip kung ano ang
mga ginawa ko noong hindi pa ako nagsusuka. Noong araw
na ‘yon ay may estudyante na lumapit sa akin, nagmakaawa
na ipasa siya sa isang subject, kahit di naman pumapasok sa
klase ko. Dahilan niya, kamamatay lang ng kaniyang lola,
naawa naman ako at sinabing bibigyan ko na lang siya ng
project. Masaya naman siyang sumagot at bago siya umalis,
tinapik niya ako.
103
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Milano, Padua, at Venezia sa Aking Alaala
Ilang Taon Bago ang Pandemya
ni Ernesto Villaluz Carandang II
“Italy is a dream that keeps returning for the rest of
your life.”
– Anna Akhmatova
Noong taong 2013, nakasama ko ang aking koro sa
dalawang buwan na paglalakbay sa Europa. Nilibot namin
ang kontinente para sa serye ng mga konsiyerto, pagdalo sa
mga festival, at pagiging kalahok sa kompetisyon. Nakasama
sa itineraryo ng aming paglalakbay ang Pransiya, Alemanya,
Belhika, Switzerland, Austria, at Italya. Subalit, mas matagal
at paulit-ulit ang aming pananahan at mas maraming
aktibidad ang aming naisagawa sa bansang Italya. Ito na nga
ang naging bansa na kahit naging komplikado at mahigpit
ang pagkuha namin dito ng visa ay naging malapit naman sa
amin, at maraming kaibigan ang nakilala at naging malapit
sa akin.
Isa sa mga sentro ng sining at kultura sa daigdig ang
bansang Italya. Ito ang bansang kinikilala bilang museo
ng kanilang mahabang sibilisasyon. Ang bawat siyudad ay
may taglay na bulto ng kagandahan, kasaysayan, at mga
kayamanan ng kanilang kultura at sining. Dito nagsimula
ang panahong Renasimiyento at napakaraming pangalan ng
mga alagad ng sining at agham ang nagmula at nakilala rito.
Makailang ulit ko nang dinalaw ang bansang ito.
Napakaraming alaala ang nais kong balikan mula pa noong
ako ay unang tumapak sa mga pangunahing lungsod
nito. Napalapit na sa akin ang ilang kaibigang Italyano at
napakaraming Filipino, lalo’t maraming pamayanan ng
mga Filipino ang aking nabisita at tinirhan ng maraming
pagkakataon. Naging isang tahanan na nga para sa akin ang
ilang pook rito, gaya ng Roma, Milano, Spilimbergo, Parma,
Florence (Firenze), Padova (Padua), at Venezia, bukod pa sa
mga karatig nitong pook. Ito ang palagian kong destinasyon
sa tuwing dadalawawin ko ang bansa nina Michaelangelo,
Leonardo, at Dante Alighieri. Naging pamilyar na ako sa
kanilang pamumuhay at mga ugnayan. Nalaman ko ang
pasikot-sikot ng kanilang pinaghalong Kulturang ItalyanoFilipino, at ang salimuot ng kanilang ugnayan.
Narito ang ilang piraso ng aking alaala noong
panahong ito na aking naisulat habang nakikipagpatintero
sa mahigpit na gawain para sa mga konsiyerto, rehearsal,
kompetisyon at opisyal na imbitasyon na kailangang
daluhan. Isinisingit ko lamang ito sa tuwing kami ay
namamahinga at may natitira pang lakas. Ito ay ang aking
alaala noong mga panahong normal pa ang lahat at ang
pamumuhay ay hindi pa binabago ng pandemya. Isang
oportunidad ng koro na mahihirapan na muling maisagawa
at mapahintulutan sa kasalukuyang kondisyon ng ating
pakikisalamuha sa mga kaibigang alagad ng sining at estado
ng paglalakbay. Mahirap na muling makabalik sa lupain ng
matatamis na alak at sentro ng pananampalataya. Bagaman,
babalikan ko ang ilang masayang alaala sa bansang
tumatangis sa kirot ng pakikipaglaban sa COVID19. Isang
paggunita rin ito sa mga Filipinong naipit sa tindi ng krisis
104
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
sa bansang Italya, at magiging patunay na hindi mabubura
ng anumang karamdaman ang alaala
I.
pang kasapi ng kanilang korong Santo Niño. Doon ko rin
nakilala ang aking mga kababayang taga-Bulacan. Nalaman
nila na tubong Bulacan ako, partikular na sa Meycauayan,
Marilao, at Bocaue, at ngayon ay nakatira pa sa Bulakan,
Bulacan. Kilala nila ang mga prominenteng apelyido sa
Bulacan at alam nila ang mga bagay-bagay na naging marka
ng lalawigan tulad na lamang ng mga alahasan, balatan,
at ang industriya ng mga kakanin. Nalaman nilang doon
ako naglagi noong nasa mataas na paaralan hanggang sa
magkolehiyo. Ganoon din naman ang nangyari sa akin
nang makilala ko ang aking itinuturing na ikalawang ina,
si Mommy Elsie Menge ng Warburg, sa bansang Alemanya
noong naglakbay ako sa Europa, taong 2004.
Ang Araw ng mga Kabalikat sa Balikatan at Ilang
Pagtatanghal sa Milan
“Milan is a city of discovery.”
– Francisco Costa
Naging abala ang araw ng Sabado at Linggo para sa
akin at para sa aking koro. Nakadalo at kumanta kami sa gift
giving ng Balikatan, ang samahan ng mga Filipino sa Milan
na tumutulong sa mga kapuwa Filipino. Pinangungunahan
ito ni Kuya Nelson at Tita Eva, kabilang din sina Kuya
Christian Quiballo, Kuya Joel, ang kasamahan sa dating koro
na si Sonny Soliva, mga tito at tita na kumukupkop din sa
amin, at iba pa nilang kasamahan. Nakatutuwang ang mga
Filipino ay napagbubuklod ng samahang nakapagbibigay
ng tulong at serbisyo sa pamahalaan ng Italya. Ito ang isa
sa marangal na layon ng Samahang Balikatan sa Milano.
Doon ko rin nakilala ang iba pang Filipino at ang kanilang
pamilya. Napakaraming kuwento ng kani-kanilang buhaybuhay. Kulang ang maghapon para sila makilala silang lahat.
Doon ko rin nadama ang pakikipagtulungan at damayan ng
mga kapuwa Filipino sa isa't isa sa pamamagitan ng kanilang
samahan. Doon din namin nakilala ang iba pang Pinoy na
naging kalutasan sa aming kakulangan sa itineraryo.
Nagkakilala at naging malapit kami sa isa’t isa dahil
kapuwa kami taga-Bulacan. Kaya naman noong nagkaroon
kami ng pagkakataon na magkakuwentuhan ay bigla ring
nagkaroon kami ng dahilan para maging malapit sa isa’t
isa. Mabilis nilang naikuwento ang kanilang mga buhay sa
Bulacan, at kung papaano napadpad silang magkakapatid
sa Milan.
Inimbitahan din nila ako sa kanilang mga tahanan
para sa isang salo-salo. Bagaman, madilim na nang matapos
ang munting piging sa simbahan. Akalain ko bang doon pa
ako makahahanap ng kababayan na nagparamdam agad sa
akin ng pagtanggap? Ganoon naman yata ang siste kapag
nagkakaroon ng kakilalang kababayan sa banyangang
lupain. Dito nabubuo ang isang ugnayang nakabatay sa
heograpikal at mga tradisyong kapuwa kinamulatan. Kaya
naman, napansin ko sa mga bansang aking napuntahan
na ang mga Filipino ay hindi lamang nagkakaisa dahil sa
pagiging Filipino kundi dahil sa kanilang pinagmulang
bayan sa Pilipinas at kung ano ang kanilang kinagisnan
At noong hapon, nakakanta kami sa misa sa San
Gabriele Arcangel sa Mater Dei sa may Pasteur, Milano,
kasama ang Santo Niño Choir ng Filipino Catholic of
Santo Niño de Cebu. Naroroon sina Abet, ang isa ko pang
dating kasama sa koro, si Kuya Willy, Tita Malou, at iba
105
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
at tradisyong pinagsasaluhan. May grupo ng mga Bisaya,
Ilokano, Batangueño, at iba pa. Kaya naman, sa mga bayang
aking nabisita sa Italya, kilala silang mga Filipino, subalit
sila ay isang representasyon pa rin ng ating tipak-tipak at
hiwa-hiwalay na kapuluan.
niya. Naging bihasa na rin siya sa pagiging sarkastiko.
Kinawilihan niya ang aming koro kahit pa abala rin siya sa
kaniyang trabaho. At simula noon, palagi na namin siyang
kasama sa mga pagtatanghal at misa sa Milan.
Kapansin-pansin pa rin ang dami ng mga Filipino
sa simbahang San Stephano, kahit pa may ibang lahi ang
dumadalo sa misang iyon. Napakahaba ng misa at puno ito
ng kantahan. Napakarami sa kanila ang sabik na makilala
kami, at makausap, at makaulayaw, kahit na sasandali
lang. Nagbalik tuloy sa akin ang kuwento nina Fil Acayan
at Tony Bataller sa akdang The Day the Dancers Came
ni Bienvenido N. Santos. Ito ang palagi kong naiisip sa
tuwing maglalakbay ang aking koro at makakikilala ng mga
Filipinong giliw na giliw sa aming pagdating. Naghihintay
ako sa sinumang mag-aanyaya sa amin, bagaman nakatali na
ang aming buong maghapon sa iba pang gawain. Sabik din
kaming makipaghuntahan sa kanila.
God respects me when I work, but he loves me when
I sing.
– Rabindranath Tagore
Isang Linggo, buwan ng Hulyo, nagsimula ang araw
sa pagkikita ng koro sa ganap na ika-10 ng umaga, sa
Santo Stephano, katabi ng Duomo, para kumanta sa misa
kasama ang Santo Niño choir gayon din ang African choir,
Spanish choir at Korean choir. Naroroon din si Tita Malou
Rauto, ang piyanista ng koro at nagtapos sa konserbatoryo
ng Unibersidad ng Santo Tomas. Kung tutuusin, isa rin sa
dahilan kung bakit kami naging malapit sa isa’t isa ay ang
aming pagiging Tomasino. Nakilala ko si Tita Malou noon
pang taong 2006, nang mag-isa akong naglakbay sa Europa.
Masayahin siya at palaging ikinararangal ang pagiging
Filipino. Kaya nga nang kaniyang makilala ang aking koro
noong 2013, mga anak na agad ang turing niya sa amin,
bagaman ninais muna niya kaming marinig na kumanta.
Matalas ang kaniyang tainga at alam niyang kumilatis ng
tunog dahil sa kaniyang pagiging piyanista. Napatayo at
napapalakpak siya nang aming iparinig ang Alleluia ni Ralph
Manuel. Nagbukas daw ang pintuan ng langit at naglabasan
ang mga anghel nang marinig niya kami. Mahirap patawanin
at kumbinsihin sa himig ng awitin si Tita Malou. Madalas
siyang waring nagsusungit sa rehearsals, lalo na sa kaniyang
koro, pero madalas na nagpapatawa lamang pala siya. Di
magkatugma ang pagiging seryoso at pagiging masiyahin
Tila mga kaibigan silang matagal nang hindi
nakakaulayaw at tanging sa simbahan lamang kami
nagkita. Pero hanggang kumustahan, paghingi sa aming
impormasyon, pagbati, at pakikipagkamayan ang kanilang
ibinahagi. Maaaring bunga ito ng kanilang pagiging abala
sa araw ng Linggo, o maaaring may aktibidad na sila sa
araw na iyon, o maaaring hindi kami ang unang korong
napadpad doon at umawit sa misa, o sadyang nagtitipid din
sila at nais nilang maibahagi ang kanilang pinaghirapan sa
kanilang pamilya at mga kamag-anak sa Pilipinas. Bagaman
sigurado ako, marami sa kanila ang may planong dumalo
sa lingguhang reunion sa parke, kasama ang kani-kanilang
kamag-anak at kababayan sa Pilipinas kung saan ang
pinakaaabangan ay ang tagayan at pakikipagpustahan.
106
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
isang misa sa ganap na ikalima ng hapon kasama ang paring
si Fr. Alex at ang nakababatang diyakonong si Giacomo.
May kisig ng isang matipunong bayani at mukha ng isang
anghel si Giacomo. Kulang na lamang ay ang kasuotan ni
Superman, Batman, o Thor para maniwala kaming siya na
nga ito. Marami sa amin ang nasiyahan sa pagtitig sa kaniya,
kahit pa alam naming labag ito sa banal na misa. Naliligaw
ang atensiyon namin. Maaaring nagkakasala man ang ilan
sa amin, hinayaan na lamang namin ang isa’t isa, bilang
tahimik na ekspresyon na lamang ng paghanga sa diyakono.
Manapa’y ito na ang aming ikalawang misa para sa linggong
iyon. Hindi ako nainip at napagod kumanta sa misa.
“He who sings prays twice.”
– St. Augustine
Nagkaroon kami ng maikling pictorial sa piazza o
harap ng Duomo ng Milano at Galeria Vittorio Emanuele
II bago magtungo sa Simbahan ng Santo Niño sa Cairoli.
Masaya akong naglakad dito sa ikatlong pagkakataon
sapagkat mag-isa lamang ako noong 2006 nang aking
marating ang Milano. Ipinangako ko sa sarili at ipinagdasal
sa Santa Maria Nascente ng Duomo na babalik ako rito
kasama ang mga kaibigan o isang koro. Makailang ulit ko
itong hiniling at makailang ulit din niya itong tinutupad.
Natapos ang aming araw nang itinanghal ng aming
koro ang konsiyerto matapos ang misa, ganap na ikapito ng
gabi, sa Santo Niño sa Cairoli, na tahanan din ng pangkat
na Filipino Catholic of Santo Niño de Cebu. Napuno ng
mga Filipino ang simbahan na pinangangasiwaan ni Kuya
Medy Bondoc, isang kaibigang Kapampangan. Doon ko rin
nakilala ang ilang Filipino gaya ng mga kaibigang sina Karen
ng TFC ng Balitang Europe, mga kasapi ng ikatlo, ilang pari
at madre, at iba pang kontak sa Europe.
Nakagayak-Filipiniana kami noon. Matitingkad ang
kulay ng kasuotan ng kababaihan na nakikipagpaligsahan
sa kinang ng sikat ng araw. Mistulang mayuyuming Maria
Clara ang mga ito na umiindayog sa ihip ng hanging
Milano. Banat at nakapusod ang mga buhok na tinambalan
ng isang pares ng perlas na hikaw at pinangangatawanan ang
mahigpit na bilin na palagiang pamamahagi ng matatamis
na ngiti. Bawal sa amin ang magpakita ng pagod o hirap
kahit pa matindi ang sikat ng araw sa katanghalian at
nanghihina na kami sa uhaw at gutom. Samantalang mga
nakabarong naman ang kalalakihan, na nagpapadama ng
kadalisayan at karingalan. Makikintab ang sapatos na balat
at eskuwalado ang mga hawi ng buhok. Bagaman marami
rin naman sa aming kalalakihan ay sadyang mayuyumi at
maririlag. Kaya naman naging takaw-pansin kami sa mga
turista at maging sa mga Italyano na lumapit din para sa
ilang kuha ng larawan.
Doon pa lalong nabuo ang posibilidad at plano ng
pagbabalik sa Milano sa Agosto. Mas lumawak pa ang
network ko sa Europa at mas nadadama ko pa ang pananabik
sa kanila na makilala ang mga tulad naming tila nakikiraan
lamang sa kanilang buhay. Nakapapagod ang araw, bagaman
puno ito ng alaalang nakapapawi nito. Libre na ang aming
Lunes at Martes para maglakwatsa, makisalo sa mga host
family, makapamili pa ng gamit at pasalubong, mag-ayos ng
gamit para sa paglalakbay patungo sa susunod na siyudad
sa Italya—ang Parma, kumustahin ang mga kaibigan sa iba
pang lupalop ng Europa, at higit sa lahat, makapagpahinga.
Nilakad namin ang abenida nang naka-costume,
parang may parada tuloy sa katanghaliang tapat. Idinaos ang
107
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
II.
Ilang ulit kaming nagsalo-salo sa Prato della Valle,
o parke kung saan matatanaw ang dalawang malalaking
simbahan—ang Basilika ng Santa Giustina at ang Basilika
ni San Antonio di Padua. Naglalakihan ang basilikang ito
na tila nakapang-aakit na bisitahin, bagaman nakaaaliw rin
ang pamamasyal at pagpapalipas-oras sa parkeng Prato della
Valle. Kakaiba naman ang rahuyo ang ipinamamalas ng
parkeng ito. Malinis at maaliwalas na may sentrong bukal o
fountain. Isa itong pabilog na liwasan na nahahati sa apat na
bahagi na pinalilibutan ng 78 na rebulto ng mga pamosong
mamamayan ng bayan ng Padua. Itinuturing ang Prato bilang
pinakamalawak na liwasan sa Italya, at isa sa pinakamalaki
sa buong Europa. Doon kami madalas magkita-kita ng mga
kasamahan sa koro at host families para maghapunan (tagaraw noon kaya’t mataas pa ang araw, kahit alas-otso na ng
gabi), maglaro ng volleyball, magbisikleta, magpahinga sa
damuhan, at magbiruan.
Padova, Hulyo 23-25. Ikalawang Pagdalaw sa
Bayan ng Padova
“The spirit of humility is sweeter than honey,
and those who nourish themselves with this
honey produce sweet fruit.”
– San Antonio de Padua
Naging saglit lang ang unang pagdalaw ko sa simbahan
ng San Antonio de Padua. Ilang ulit ko nang narinig ang
katawagan sa lugar na Padova bago pa man makaalis ng
Pilipinas. Pero hindi ko inakalang doon namin matatagpuan
ang dinarayong Simbahan ng San Antonio de Padua. Ang
Padova at Padua ay iisa.
Nakapagsulat din ako ng panalangin at kahilingan
at naihulog ko ito para madasalan sa susunod na misa.
Sa Padua kami nagpalipas nang ilang araw sapagkat mas
malapit ito sa rehiyon ng Fruili kung saan matatagpuan ang
Gorizia, ang pook ng aming kompetisyon sa koro. Arawaraw ang rehearsal sa Padua at kailangan naming lakarin
ang humigit-kumulang na dalawang kilometro mula sa
tinitirhan namin patungo sa kapilya kung saan isinasagawa
ang rehearsal. Hindi pa kami nagsisimula ay tagaktak
na ang pawis at hinihingal na kami sa paglalakad. Mula
umaga hanggang hapon ang aming rehearsal, at matapos ito
ay nagtatanghal pa kami ng mga street performance para
makalikom ng dagdag na pondo para sa aming pamasahe sa
susunod na destinasyon. Tumatagal nang dalawang oras ang
aming pagtatanghal sa kalye kaya sa pag-uwi na kailangang
maglakad nang dalawang kilometro ay para na kaming
miswang pinakuluan nang ilang oras.
Minsan na nga naming tinangkang puntahan at
bisitahin ang Basilika ni San Antonio nang makahiram
ako at isa pang kasamahan ng bisikleta. Palagi kasi naming
natatanaw ang simbahang tila nagmamasid din sa aming
mga gawain sa parke. Nilibot namin ang liwasan at saka
nagpasiyang magtungo sa Basilika habang sinasamyo ang
sariwang hangin ng dapithapon. Madalang ang sasakyan
sa lansangan at ang mga modernong trambiya lang ang
pangunahing transportasyon dito na nasa isang bahagi ng
parke at umiikot sa buong Padua. Narating naming dalawa
ang simbahan bagaman hindi na namin nagawang pumasok
pa sapagkat di namin maiiwan ang bisikletang maaaring
mawala anumang oras. Doon ko nakita ang malaking
karatulang may pangalan ng patron nasa harapan ito ng
kinukumpuni at isinasaayos na simbahan para sa restorasyon
at pagpapatibay ng simbahan. Matapos ang ilang sandali ng
108
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
pagdadasal, muli naming pinaandar ang mga gulong pabalik
ng parke. Alam naming hahanapin din kami ng kasamahan,
tour manager, at mga host sakaling magtagal kami. Bawal
ang humiwalay sa koro nang matagal at walang paalam.
Bagaman, sadyang may tumatawag sa akin para ako ay
magbalik sa simbahan. Sa loob-loob ko, babalik ako roon at
bibisita sa patron. Si San Antonio de Padua ay patron din sa
lalawigan ng aking lolo sa Nueva Ecija.
Nakapasok kami sa simbahan kahit pa may
isinasagawang renobasyon sa façade nito. Napakataas ng mga
buttress nito at naglalakihan ang bintana. Madilim, malamig,
at nakagagaan ng kalooban ang simbahan. Sa may pintuan
ay naroroon ang isang munting mesa na naglalaman ng mga
polyeto at isang logbook. Ang polyeto ay ang kapirasong
papel kung saan maaaring isulat ang mga kahilingan o ang
pasasalamat sa patron. Maaari ring magsulat ng anumang
kaisipan ukol sa simbahan at sa patron. Sinulatan ko si San
Antonio di Padua at inihulog ito sa isang kahon na magiging
tampok sa kanilang misa. Nag-iwan rin ako ng pasasalamat
sa logbook sapagkat nabigyan ako ng pagkakataong
makapaglakbay muli sa ikaapat na pagkakataon sa kontinente
ng Europa at makasama ang koro. Nagpasalamat din ako
dahil itinuro ng Maykapal ang daan patungo sa simbahang
iyon kung saan nakalagak ang labi (incorruptible) ni San
Antonio kasama ang di nabulok na bahagi ng kaniyang
katawan, tulad ng dila, lalamunan, at panga. Marami ang
pumapasok dito para makapagdasal, makapagmuni-muni,
makapagsulat ng kahilingan o maihinga ang sama ng loob,
at makapamasyal. Napabenditahan din namin dito ang ilang
estampita, rosaryo, at mga relihiyosong gamit.
Mapalad kaming nakarating doon, sa una at ikalawang
pagkakataon ng aming pagbisita sa Padua. Salamat kina Tita
Cecil Silva at Ate Laarni Calalay Silva na sumama sa amin
para makapag-Visita Iglesia noong ikalawang pagkakataon.
Hindi na ito naisagawa noong una naming binisita ang
Padova dahil abala na kmai sa kompetisyon sa Gorizia, at sa
serye ng pagtatanghal sa kalye.
Tanging sa mabilis na pamimisikleta lamang namin
nasilayan ang Basilika ni San Antonio de Padua noong una
kaming pumunta sa Padova. Madalas kaming magkitakita sa Centro, ang komersiyal na distrito ng Padova, para
makakanta. Ilang ulit ito, kahit pa noong unang pagkakataong
nakarating kami doon bago kami lumipat sa Friuli (Gorizia
at Spilimbergo). Napakaraming pagkakataon kong
napanood ang magagaling na musikero doon: biyolinista,
gitarista, o tumutugtog ng akordiyon. Mahuhusay sila at di
mo aakalaing ito lamang ang ikinabubuhay nila. Napakalaki
ng kinikita nila kung sa pananalapi ng Pilipinas ito ipapalit.
Naisip ko, kung dadalhin lamang ang mga musikerong
ito sa mga hotel sa Pilipinas (o kahit pa sa ibang panig ng
Asya o Middle East) tiyak kong kikilalanin sila doon at
magkakaroon ng marangyang pamumuhay. Hapon na nang
marating namin ang patio ng Basilika ni San Antonio de
Padua.
Doon din kami nagkaroon ng pagkakataong
makaawit sa harap ng puntod ng santo. Sama-sama naming
inawit ang “Alleluia” ni Ralph Manuel at “Lux Aeterna”
(“Walang Hanggang Liwanag”) ni Ily Matthew Maniano, at
doon nanginig ang aking tinig at pumatak ang aking luha.
Hindi ko mapigil ang labis kong kasiyahan at kapayapaan.
Pinilit kong tapusin at makakanta nang mahusay, kaya
nang matapos ang awit ay saka ko pinakawalan ang higit na
luha. Inilagak ko na sa simbahang iyon ang lahat ng aking
pasanin at hilahil. Marami pala sa amin ang napaiyak, kahit
109
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Kakaiba ang aroma at linamnam ng mga lutuing
nilahukan ng sariwang herbs at spices. Gaya ng sa Parma
(kina Tito August Lopez Estanislao at Tita Maria Consuelo),
sa Milano (kina Kuya Christian Quiballo at Ate Cecil), sa
Padova (kina Tita Cecil Silva at Ate Laarni Calalay Silva) at
sa Zurich (kina Ate Coleen Passabet-Labiste at Yann), naging
paraiso ko ang kusina. Pero may bagay na naging dahilan
kung bakit ako dapat matuwa o malungkot. Madalas, ako
ang nauunang mabusog, maumay, manawa, at mapagod,
kaya ako ang nawawalan ng gana sa hapag. Samantalang ang
mga naghihintay ng aking lutuin ang siyang ginaganahan
at nakakaubos nito. Regular na pagkain lang ang ginagawa
ko at hindi ang malimit kong paglamon sa mga sandali ng
aking matinding gutom. Gayumpaman, masayang makitang
nasasarapan at ninanamnam ng aking mga kasama at mga
host family ang aking luto. Sapat na ito para malubos ang
aking busog. Dighay.
wala pa itong pihong dahilan. Kaya naman minabuti kong
lumayo matapos ang pag-awit, ngunit narinig ko ang tinig
nila bago pa ako makarating sa pintuan. Kaya nagmadali
akong makabalik sa puntod ni San Antonio. Sunod naming
inawit ang “Te Lucis” (“Ang Liwanag”) na inareglo ni
Levente Gyongyosi. Nagliwanag ang buong paligid, lalo
na ang mga mukha ng bumibisita sa Basilika. Matapos
pumatak ang luha, mas maliwanag na ang lahat ng bagay.
Mas naintindihan ko na ang lahat.
A.
Ang Kusina ko sa Padova
“Attribute to God every good that you have received.
If you take credit for something that does not belong
to you, you will be guilty of theft.”
– San Antonio de Padua
Doon ako sa Padova naghari sa pagluluto ng pork
sinigang, fried tilapia with tartar sauce, menudo, sweet pork
asado, beef with oyster sauce, yangchow, at kung ano-anong
putahe. Nakatutuwa ang sangkap, kagamitan, at iba't ibang
pampalasa na matatagpuan sa kusina. Dalawa ang kusina ko
sa Padova, palibhasa’y magkadikit lang sa ikalawang palapag
ang tirahan nina Tita Cecil at Ate Laarni kung saan kami
nakikituloy. Malaya kong napaplano ang aming kakainin,
palibhasa’y ako lamang ang marunong magluto sa grupo
naming nakatalaga sa dalawang pamamahay. At sa umaga at
tanghali ay kalimitang nasa trabaho ang aming hosts, at sa
gabi naman ay pagod na rin sila para magluto para sa amin.
Kaya naging pamilyar sa akin ang dalawang kusinang ito.
May mga tanim din silang herbs at spices sa mga bintana
gaya ng basil, rosemary, at chives.
B.
Ang Pamimilì at Pamimilí
“Good merchandise, even hidden, soon finds
buyers.”
– Titus Maccius Plautus (254 - 184 BC), Roman
Playwright
May sining at disiplina ang pamimilí ng ilang
pasalubong at pag-eempake sa mga ito. SALDI! Sale sa
Italya sa mga buwan ng Hulyo at Agosto. Kaya naman
napakaraming nakatatakam, nakatutukso, at nakawiwiling
gamit, pagkain, damit at sapatos, laruan, souvenir, at sarisaring mabibili—mula sa mga signature item hanggang sa
mga mercato o tiangge na may tawad na umaabot sa 5070%, lalo na tuwing unang linggo ng Agosto. Nakatutukso
110
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
at nakahihinayang na palampasin ito. Hindi tuloy
magkandaugaga ang marami sa amin sa pamimili, kahit
pa limitado ang pera at kakayahan sa pagdadala nito. Ang
katwiran, minsan lang madaanan at maranasan ito. Iniiwasan
lang ang mga gawang Tsina o Taiwan, at mas pinipili ang
mga gawang Italya o mula sa ibang bansa sa Europa o
Gitnang Silangan. Katwiran ay galing Asya na kami at ayaw
na naming ibalik ito sa kontinenteng pinagmulan. Bukod
pa, nagkalat na ang mga produkto ng Tsina sa Divisoria,
Baclaran, at Quiapo, at halos lahat ng mall sa Maynila.
Obserbasyon: nakahahawa ang pamimili at ang
pagtatago ng mga pasalubong kung may kasa-kasama
sa paglalakbay. Kung minsan nga ay nagkakaunahan pa
sa magagandang bilihin o ikinokompara pa ang nabili
sa iba. Kakaiba ang mahika ng pakikipag-agawan at ang
paghahanap ng pinakamura at magagarang pasalubong o
sariling gamit, kahit pa lupaypay na sa bigat ang bagahe o
said na ang salapi. Isa itong karanasan sa paglalakbay at gawi
na kinawiwilihan ng mga Filipino
Pinipili namin ang pinakamura, pinakakakaiba, at
pinakamaraming piraso sa isang bilihan. Kaya naman,
bunsol at nabubulunan na ang mga bagahe sa pagsiksik
ng mga pinamili para sa sarili o pasalubong sa Pilipinas!
Bukod pa ito sa mga personal na regalo ng mga host family
at kamag-anak. Resulta, kuba na kami sa bigat ng mga
bagahe, may libre pang kalyo at paltos sa pagbubuhat ng
bagahe. Parusa ang bawat sandali sa paglipat sa panibagong
destinasyon. Labas na ang dila, naglalawa pa sa pawis!
Ganiyan talaga ang mga Pinoy, lubos ang tinitiis para
lamang maihatid, mapagbigyan, at makasalo sa karanasan
at pagliliwaliw ang mga naiwan sa Pilipinas! Marami ang
umaasa sa pasalubong. Labis ang pagkahumaling din sa mga
bagay na hindi karaniwan o sa mga de-kalidad o kilalang
gamit. Solusyon, sa kasalukuyan, habang isinusulat ko ang
bahagi na ito sa bansang Italya, nakaapat na balikbayan
box na kami para lamang maipadala na at mabawasan ang
aming dalahin. Di ko ito nakasanayang gawin noong mga
una kong paglalakbay sa Europa. Malimit, nakikisabay lang
ako sa pagpapadala ng mga balikbayan box ng mga kaibigan,
lalo't iilan lang naman ang nabibili ko noon.
C.
Wika Ko, Wika Niya
“If you talk to a man in a language he understands,
that goes to his head. If you talk to him in his language,
that goes to his heart.”
– Nelson Mandela
Isang kakatwang sorpresa ang makakilala ng mga
banyaga na hindi marunong mag-Ingles pero marunong
managalog o mag-Filipino. May pangangailangan sa
paggamit ng wika ng nakararami at hindi wika ng
dominanteng uri o lahi sa isang bansa. Halimbawa na
lamang, kahit pa nasa Italya, bagaman nasa pamayanan ng
mga Filipino, ang wikang Filipino pa rin ang ginagamit,
o kung iilan lang tayo at mas nakararami ang gumagamit
ng banyagang wika, ito ang ating pipiliting gamitin o
maintindihan. Kalimitan, nagiging sensitibo tayo sa wika ng
ating kinakausap, na isang batayan ng matagumpay na antas
sa pakikipagtalastasan. Kaya nga marami sa atin ang may
kaalaman sa dalawa o higit pang wika. At sa tuwina, may
interes at pangangailangan tayo para matuto ng panibagong
wika. Nakatatawa pa nga na ang una nating natututuhan
ay yaong salitang pambati o mga salitang maaanghang at
seksuwal.
111
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Multilingguwal ang Europa. Sa Italya lamang, tulad
sa aming nadaanang bayan ng Venezia, Padova, Parma,
Spilimbergo, Gorizia, Roma, Treviso at Milan, mayroon
itong wikang dominante at pambansa. Gayunman ay may
iba pang wika ang ginagamit dito ng mga mamamayan
at mga dayong naninirahan tulad ng Espanyol, Pranses,
Aleman, Arabik, Russo, Ingles, at iba pang wika ng mga
katabing bansa. Gayumpaman, kinikilala nilang pangunahin
ang wikang Italyano. Halimbawa na lamang sa kanilang mga
pangunahing print ad ng produkto at serbisyo, sa anunsiyo
sa mga estasyon ng tren, sa pampumblikong lugar tulad ng
mga mall at restaurant, at maging sa kanilang banal na misa.
Marami sa kanila ang nakapagsasalita ng ibang wika bukod
sa Ingles. Minorya ang gumagamit ng Ingles, kahit pa ang
ilang karatula at anunsiyo sa tren ay sinasalitan ng Ingles.
kaya ko sila naiintindihan. Pero hindi. Nagulat din ang iba
ko pang kasamahan. Kakatwang dito ko pa nakatagpo sa
sulok ng tahimik na bayan ng Padova ang mga ito. Nagaral pala ang mga ito ng wikang Filipino nang ilang taon.
Sa katunayan, may plano pa silang maglakbay sa Pilipinas.
Naging plano pa nga namin ang pagtatagpo sa Pilipinas
upang makapanayam ang aking mga estudyante tungkol sa
wika at diaspora. At nagsimula na ang isang nakalilibang
at nakawiwiling pakikipag-usap sa kanila. Kung may mga
ganitong banyaga, sana maging interesado ang marami sa
ating mga kababayan sa mas masidhing paggamit ng wikang
Filipino.
Minsan, habang kami ay abala sa aming konsiyertong
panlansangan sa sentro ng Padova, napadaan ang dalawang
babaeng Italyano. Sila ang tipikal na Italyano na mapuputi
at karaniwang kulay-itim ang buhok at mga mata. Labis
silang humanga kaya't minarapat nilang tumigil at manood.
Matapos ang aming konsiyerto, lumapit sila at saka nakipagusap sa akin. Nagpakilala ako. Patuloy ako sa paggamit ng
wikang Ingles at ilang pasulpot-sulpot na pariralang Italyano.
Di naman kasi ako bihasa at matatas sa Italyano. Hanggang
sa dumating ang punto na nagsalita na ang isa sa kanila,
"Paumanhin, subalit hindi kita naiintindihan sa wikang
Ingles. Gayon pa man, binabati ko kayo sa inyong mahusay
na pagtatanghal. Hanggang kailan kayo rito sa Padova?"
“Venezia is like eating an entire box of chocolate
liqueurs in one go.”
– Truman Capote
III.
Isang Tahanan ang Venezia
Nakakapagod, pero masaya ang ikalawang araw namin
sa Venezia. Nakilala namin si Padre Luigi Ramazzotti, na
siyang kumupkop sa amin at nag-abala para mapunan ang
aming pangangailangan. Natapos naming ikutin, pasukin
ang Basilika at akyatin ang tore ng San Marco sa Venezia.
Napasok namin pati pa ang crypt at oratorio kung saan
matatagpuan ang katawan ng Santong si San Marko, at ang
ginintuang rosas na pinaniniwalaang milagroso at nagbibigay
katuparan sa mga kahilingan. Una kaming namasyal at
nagpakasawa sa pagkuha ng larawan sa palengke o mercato.
Doon ko muling nakita ang sari-sari, at sariwang huli sa
dagat, herbs at spices, mga preserved food at makukulay na
prutas at gulay na sa Europa lamang matatagpuan tulad ng
peach, cherry, plum, artichoke, at aubergine.
Nagulat at nagtaka ako. Nagdalawang-isip pa ako
kung Filipino ang kausap ko dahil walang punto o tunog
banyaga ang kaniyang bigkas. Inisip ko rin na baka nakapagadjust na ang aking mga tainga at utak sa wikang Italyano
112
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Sa hapon, nagtungo ang grupo namin sa Chiesa di
San Michele Arcangelo, sa Marghera, Venezia at doon
unang nagtanghal ng konsiyerto. Napakaraming Pinoy ang
naroroon. Matapos ay bumalik kami kasama si Fr. Luigi sa
mataong Venezia upang manapat sa ilang restaurant. Panahon
ito ng pagdagsa ng turista at si Padre Luigi ang aming lisensiya
upang magtanghal sa mga restawran at piling liwasan.
Kalimitang may nakahilerang mga mesa at silya sa labas ng
mga restawran na pinaliligiran ng mga bulaklak at halaman.
Mas pinipili ng mga turista at Venetiano na kumain sa labas
lalo’t sariwa ang hangin at nakalilibang ang nakapaligid na
arkitektura—luntian at mabulaklak na paligid na pinasisigla
ng mga sari-saring halakhak, kuwentuhan at malumanay na
himig. Kahit pa bahagyang maaalinsangan at may amoydagat ang hangin, marami pa rin ang nagsisipamasyal at
kumakain sa mga restawran na ito. Lalo na kung dapithapon
o gabi, madadama ang romantikong kapaligiran na may
simoy ng malamig na hangin at alab ng pag-ibig. Mapalad
kami dahil napakaraming kaibigan at kakilalang mga waiter,
manager, at may-ari ng mga restawran at hotel sa Venezia
itong si Padre Luigi Ramazzotti. Bukod sa pagpapatuloy
niya sa amin, siya pa ang nagiging gabay namin sa mga
pasikot-sikot ng Venezia. Instant manager namin siya. Alam
din niya kung saan bawal at hindi puwedeng kumanta ang
koro.
inaalayan kami ng luha. Makailang ulit kaming kumanta, at
may ilan pa ngang sumunod sa amin. Lubog na ang araw at
naglalakad pa rin kami sa mga pasikot- sikot na lagusan at
eskinita ng Venezia. Sadyang masalimuot ang mga eskinita
(vicoli), lagusan (sotoportego), tulay (ponte), at mga kanal
sa kabuuan ng Venezia. Nagmamaktol na ang aming mga
binti at nagmamakaawa na ang aming mga paa. Pero hindi
maaaring tumigil, hanggang may pagkakataon makalikom
ng pondo at hanggang tuloy pa rin ang maliksing pari
kasama ang mga Filipinang tagasuporta namin. “Patikim
pa lang ito ng mas marami pang lakaran,” sa loob-loob ko.
Marami pang tulad nito ang maaaring mangyari sa mga
susunod na siyudad at bansang aming dadalawin. Matapos
ang nakapapagod na paglalakad at konsiyerto sa lansangan,
pinatikim kami nina Padre Luigi at Tita Aida ng gelato o ang
kanilang tanyag na sorbetes na may mga kakaibang flavor.
Naging paborito ko ang nocciola e ciliegie (hazelnut at
cherries) at zabaglione (cream at sweet wine). Nakakapawi
ito ng pagod. Napakasarap at nakagiginhawa ito lalo na sa
mainit at nakapanghihinang gawain sa maghapon. Isa itong
premyo para sa pagtitiyaga ng grupo.
Ang totoo, bawal talaga ang manapat, mangharana,
magtanghal nang walang permiso mula sa mga awtoridad
sa Venezia, o maging sa iba pang siyudad sa Europa.
Nangyaring malakas lang talaga ang loob namin, at kilala
at iginagalang ang paring kasama namin. Kung minsan, pati
ang mga pulis ay nanonood na rin sa amin. Nakatutuwang
marami ang nakinig at naaliw sa amin. May mga napaparaan
lamang at tumitigil na para manood, ang ilan pa nga ay
May mga dapat tandaan sa Venezia, tulad ng
maskarang simbolo, murano, Piazza San Marco, Rialto,
mga mamamayan at turista, ang transportasyong
vaporetto at gondola, at iba pang produkto. Sa ikalawang
pagkakataon, nagbalik kami sa bayan ng Venezia, dahil na
rin sa pagmamagandang loob ni Padre Luigi Ramazzotti.
May kislot ng kasiyahan at pagkasabik sa aming muling
pagdalaw. Napakaraming maaaring gawin, puntahan, bilhin,
A.
113
Venezia, Italy, Hulyo, Ikalawang pagbisita.
Ilang obserbasyon
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
subukan, o maranasan sa pook na iyon. Kakaiba ang rahuyo
ng Venezia. Hindi ako kailanman magsasawa sa pagdalaw
at pamamasyal sa Venezia, lalo’t napakarami ang maaaring
maging kaibigan at madiskubreng bagong kaalaman at pook
dito. Napakarami pang isla ang maaaring bisitahin gaya na
lamang ng isla ng Murano, Burano, Lido de Venezia, at
Torcello.
Caucasian, naririto rin ang dinamikong komunidad ng mga
Filipino na binubuklod ng simbahan at pananampalataya.
Isa itong representasyon ng diasporang nag-ugat na at
naging bunga na rin ng asimilasyong kultural. Naririto
ang mga Filipinong piniling manirahan, magtrabaho,
magkaroon ng kabuhayan, at magkapamilya. Tulad sa iba
pang pook sa Italya na aming binisita, obserbasyon ko na
ang kanilang napapangasawa ay karaniwan na ring mga
Filipino. Natuturuan pa rin nila ng wikang Filipino ang
mga anak nila; gayunman, dahil sa sistema ng edukasyon,
maraming kabataan ang mas gamay pa ang wikang Italyano.
Makapangyarihan nga ang bayang ito na
napapaligiran ng tubig. Tubig ang pangunahing elementong
pagkakakilanlan dito, gawa ng mga kanal, lagusan, daungan,
at karagatan. May bahagyang alat, lansa, at lagkit ang simoy
rito. Di nagbabago ang pagkilala at impresyon ko sa mga
tao, simbolo, pagkain, merkado, at transportasyon. May
sarili at matingkad na karakter, kultura, o katangian ang
lahat ng aspektong Venetiano. Parang wala ka sa Italya,
bagaman palaging inaangkin ng Italya ito bilang bahagi ng
kanilang bansa.
B.
Maskara I
“Venezia once was dear, The pleasant place of all
festivity, The revel of the earth, the masque of Italy.”
– Lord Byron
Ito ang isa sa mga at pangunahing destinasyon sa Italya
at Europa. Dalawa ang Venezia—lupa at tubig. Ang Venezia
na Tubig ang mas kilala at pinupuntahan ng mga turista.
Karaniwan ang paglalakad dito. Ito ang uso sa masalimuot
nitong mga daanan, pasilyo, ponte, at piazza (liwasan).
Walang anumang pampublikong sasakyan maliban sa ferry
(vaporetto), gondola o water taxi na umiikot sa mga suloksulok at kabuuan ng (mga) isla ng Venezia. Walang bisikleta
rito. Palaging abala ang mga taong sabik sa mga bagay-bagay
na nakalilibang sa kanilang pamamasyal sa pamamagitan ng
paglalakad lamang.
Pangunahing simbolo ng Venezia ang makukulay
at malikhaing maskara. Isa itong kinikilalang bahagi ng
tradisyonal sa tanghalan (kumbensiyon ito sa Comedia
dell’Arte) na naging kabahagi ng kanilang buhay hanggang
sa ito ay naging isang industriya, at nagkaroon ng malaking
produksiyon ng keychain, ref magnet, t-shirt, sombrero
at kung ano-ano pa. Iba-iba rin ang halaga, laki, kulay,
material, at maging hugis nito. Sumisimbolo ito sa
napakaraming mukhang napapadpad at nagdaraan dito.
Napakaraming disenyo, motif, karakter, at kulay, kaya
naman napakahirap ang pumili nito. Bukod pa, may ilang
huwad na nagpapanggap na tunay na gawang Venetiano o
authentic Italian-made. Kailangang siguruhin ito, lalo na’t
ito ang magbibigay ng mas mataas na halaga sa maskara.
Dito nagtatagpo ang sari-saring lahi at nasyonalidad
na may taglay na kani-kaniyang kultura. Bagaman ang
mayoryang dayuhan at lokal na mamamayan dito ay
114
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Naobserbahan ko, dapat na may tatak ito na Made
in Venezia o Italy at may registration number (parang
lisensiya), at/o may selyo itong wax na may tatak ng artist
ng maskara, at/o may lagda ito mismo ng kaniyang lokal
na alagad ng sining. Pero mas makabubuting kausapin din
ang tindero at kilalanin kung sadya nga bang authentic ito.
Nasa tradisyon at folk art nila ito kaya’t mahalagang mabili
ang tunay. Nakakatakot bumili noong una, baka kasi peke
o gawang Tsina o Bangladesh ito. Pero nakatutuksong
bumili lalo’t palaging ito ang nakikita ko sa mga pasyalan
sa Venezia. Ilang linggo kong pinag-isipan ang pagbili nito,
bukod pa sa hirap ng pagdadala at pag-iingat nito sa buong
paglalakbay namin. May kamahalan din kasi lalo’t madetalye
ang pagkakalikha.
Fava ay may bumubungad palaging tindahan ng maskara,
pero tila mamahalin ang naroroon kaya nag-ikot pa ako.
Ngunit wala pa rin akong nahanap, kahit pa nakabili na ang
aking kaibigan ng para sa kaniya. Kaya sa pagbalik namin,
nagtungo ako sa tindahang nalalaman ko. Inisa-isa ko ang
maskara sa dingding ng tindahan. Doon ko nahanap ang
maskarang nagpalingon sa akin. Ito ‘yong nag-iisang estilo.
Puti, bughaw, at ginto ang pangunahing kulay. May mga
tila dahon ng palmerang nakausli sa ulo nito at may maliliit
na tansong patunog sa dulo. Lumapit sa akin ang tindero at
sinabing authentic Italian-made lahat ang kaniyang maskara.
Ngumiti ang maskara. Kinuha ko ito at pikit-matang binili.
C.
Kaya nagpasiya akong bumili nito noong araw na
kailangan na naming umalis patungo sa Zurich. Umaga ilang
oras na lamang, at tatawid na kami patungo sa daungan,
at estasyon ng tren. Madalian ang umagang iyon. Ganoon
na nga ang ginawa ko upang hindi ako magdalawang-isip,
magsalawahan, at magtagal pa sa pamimili. Maingat ko
itong ikinahon at ipinadala sa Pilipinas. Kasama ang isang
kaibigan na nakapagdesisyon din noong umagang iyon,
aming inisa-isa ang mga tindahan hanggang sa umabot
kami sa kabilang panig ng Rialto. Nakakita pa kami ng isang
tindahan at gawaan ng mga maskara na ginamit sa ilang
pelikula sa Hollywood kabilang na ang pamosong Amadeus.
Bambini Adorabili e Poliziotti Gentili
Isang karaniwang hapon, umawit kami sa isang
piazza na malapit sa restawran. Labis kaming natuwa sa
tatlong bata (nasa tatlo hanggang limang taong gulang),
dalawang lalaki at isang babae. Wala silang alinlangang
naupo sa aming harapan kahit pa madumi ang cobblestones,
nakapangalumbaba at nakangiti sila sa aming pagtatanghal.
Ipinaalala nito ang mga pintang anghel ni Raphael. Ito
ang unang pagkakataong nakakita ako ng mga anghel
na nanonood sa amin. Nawala ang aming pagod at mas
naging masaya ang aming pag-awit. Kahit alam naming
wala naman silang maibibigay kahit isang sentimong euro.
Tuwang-tuwa sila tuwing matatapos ang bawat kanta
habang nagpapalakpakan ang mga tao. Wala nang gaganda
pa sa tanawin na may masasayang paslit.
Pero may kamahalan ang mga maskara doon, kaya
naman tinalikuran na lang namin ito. Wala akong napili
sa kahabaan at karamihan ng mga tindahan. Hindi ko
makita ang maskara na ngingiti at tatawag ng aking pansin.
Walang tumitig sa akin at nagsabing, “Isama mo ako.” Alam
kong sa eskinita patungo sa simbahan ng Santa Maria della
Matapos ang aming pagkanta sa restawrang iyon, amin
namang pinuntahan ang isa pang di-kalayuang restawran.
Tabi-tabi kasi ang mga kainan at tindahan sa Venezia.
115
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Katulad ng nakagawian, pumuwesto kami sa pakurbang
ayos at nagsimulang umawit. May garalgal na ang aking
boses, nang biglang sumugod ang isang teacup pomeranian,
maliit na asong kulay-brown. Matapang ito at kawangis ng
mabangis na asong may lahi ng magigiting na bantay. Parang
sa leon ang kaniyang tapang. Gayon pa man, sa gitna ng
aming pag-awit, napansin naming ang asong ito na patuloy
sa pagtahol ay minamalat na rin. Naisip naming di kami
nagkakalayo. Kapwa kami minamalat at nagpapakahirap
para marinig. Makaraan ang ilang sandali, inawat at kinalma
na ito ng matandang babaeng tagapag-alaga, na parokyano
rin pala ng restawran kung saan kami kumanta. Ilang ulit pa
ring nagtangkang kumahol ang aso, isang pagpapakitanggilas para sa kaniyang amo.
Kahit ano pa man ang kanilang ginawa, sapat na ang kanilang
ngiti para gumaan ang aming pakiramdam. Dumukot ako
ng ilang kendi sa aking bulsa at saka binigyan ang dalawa sa
kanila, kulang ng isa kaya muntik pang maiyak ang bunsong
lalaki, kaya naman nagbigay pa ang iba kong kasamahan ng
dagdag na kendi para sa mga anghel.
Umaawit din kami noon sa Piazza San Marco. Malamig
ang hanging nagmumula sa karagatan, at napakaraming
tao dahil Sabado noon at marami ang nagpapalipas ng
oras. Kumakain sila ng hapunan at ang iba naman ay
namamasyal. Kakaiba ang tanawin sa umaga at sa gabi sa
Piazza San Marco. Maririkit ang ilaw at sariwa ang hanging
nagmumula sa karagatan. Nagkakalansingan ang kubyertos
at pinggan. Sari-saring ilaw ang matatanaw sa kabilang
pampang, mga lamppost at sa mga gusali, mistulang mga
bituing nangagsibaba sa lupa. Dito maaaring magsulat
ng mga obrang hindi kalimitang nabubuo sa karaniwang
sandali. Ngunit walang oras para gawin ito.
Naroroon pa rin kami nang sumunod at manood
ang tatlong batang nakapanood sa amin. Sa isip ko, walang
kasawa-sawa ang tatlong ito. Lalo’t inuulit lang naman
namin ang mga awitin. Maaaring ito ang una nilang
pagkakataong makapanood ng koro na hindi umaawit
sa simbahan at templo. Naupo uli sila sa aming harapan,
di alintana ang init at dumi ng bato. Nasa kalagitnaan na
kami ng ikalawa o ikatlong kanta nang mapansin naming
lumalapit ang nakatatandang batang lalaki sa sombrerong
nilalagyan ng mga pera. Dahan-dahan niyang inaabot
ang laman nito, habang wala kaming magawa kundi ang
ngumiti at panoorin na lamang siya. Kami na pinanonood
ay ang nanonood sa kaniyang ginagawa. Unti-unti niyang
inabot ang mga barya at namili sa mga ito. Nakita naming
kinuha niya ang singkuwenta sentimo. Ngumiti siya sa amin
na tila nagpapaalam o nagpapasintabi, wala kaming magawa
kundi ang ngumiti. At saka sila nagpanakbo. Ilang minuto
ang nakaraan nang bumalik sila at may dalang gelato, ang
sorbetes ng Italyano. Sarap na sarap at nakangiti pa sa amin.
Nakalaan na ang aming panahon sa pagkalap ng pondo
sa pamamagitan ng pagtatanghal sa lansangan. Kumanta
kami sa harapan ng simbahan ng San Marco na nakaharap
sa piazza, at tulad ng dati, marami ang naakit at piniling
manood. Nakailang awit na kami nang lumapit sa amin ang
dalawang makisig at mukhang maamong caribinieri, ang
tawag sa mga pulis sa Italya. Sinisita kami dahil bawal ang
anumang pagtatanghal sa piazza kapag Sabado at Linggo,
hindi kami pinahintulutan ng mga ito at maaari pa kaming
dakpin at ipiit dahil wala kaming permit. Si Padre Luigi,
tulad pa rin ng dati, ang humarap sa kanila at nakipag-usap.
Walang nagawa ang mga ito, at hinayaan na lamang kaming
umalis. Kung nagkataon, maaaring magmulta o makulong
ang buong koro. Pero mapalad kaming may namagitan para
116
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
sa amin. Makapangyarihan si San Marco. Tuloy ang ligaya.
D.
pagkakataong nag-imbita si Kuya Erwin. Nagtungo kami
doon. Malapit lamang ito sa pamosong Teatro La Fenice
di Venezia (Venezia Opera House) kung saan nagaganap
ang mga tanyag na opera ng mahuhusay na mang-aawit at
musikero. Tago ang lokasyon at katamtamang laki lamang
ang gusali ng hotel, bagaman nang makapasok kami, agad
kaming pinaginhawa ng aircondition at pinainom ng
vino rosso (alak), at pinakain ng tinapay na may krema,
prosciuto, tsokolate, at keso. Ito ang gantimpala para sa
pag-alalay sa isang kaibigan. Tinawagan namin ang iba pang
kasamahan namin para sumunod sa hotel. Ilang minuto
lang ay narating nila ito. Bumaha ng alak. Parang nais sairin
ni Kuya Erwin ang laman ng bawat bote sa bar. Unti-unti
kong naramdaman ang pamamanhid ng aking pisngi, ang
pangangapal ng pakiramdam, ang init sa katawan at hilo dala
ng pagod at antok. Hindi siya tumitigil sa pagtagay. Napuno
ng samyo ng alkohol ang buong silid. Ito ang silid kung saan
ang mga batikang artista sa Italya ay saglit na nanirahan,
tulad nina Maria Callas at Luciano Pavarotti. Naroroon
ang kanilang pirmadong mga larawan kasama pa ang ilang
mga artista ng Italya. Posibleng mga batikang mang-aawit
at artista ng teatro o opera, dahil sa lapit nito sa Teatro La
Fenice. Parang nabuhay ang alaala at umaalingawngaw ang
kanilang tinig sa mga sulok nito, at mas lumakas ang tinig
habang dumarami ang iniinom at lumalalim ang gabi.
Imbitasyon o Oportunidad
Minsang napilayan o naipitan ng ugat sa paa si
Orly, isa sa aking kaibigan sa koro. Maaaring bumigay na
ang kaniyang paa sa haba at layo ng paglalakad sa arawaraw. Marahan at mabagal siya kung maglakad. Malimit
na nahuhuli sa aming malalayo at mabibilis na lakarin.
Kalimitan siyang dumarating nang nakaporma na at handa
nang umawit ang koro. Kaya nang matapos ang aming
pananapat, pinili ko na lamang siyang sabayan, kasama
si Jayson, isa sa aming kasamahan sa koro at ang dalawa
naming host na sina Tita Aida at Tita Ging. Nauna na ang
nakararami dahil na rin sa bilis ng paglalakad ni Padre Luigi.
Ayaw niyang nahuhuli ang choir. Para sa kaniya, malaking
pagkakataon ang nawawala sa mabagal na paglalakad. Ilang
pasilyo at tulay na ang aming naraanan nang tumawag si
Kuya Erwin Nuguid, isa sa mga abala at nag-aayos na aming
aktibidad, itinerary at konsiyerto sa Venezia at Treviso.
Inanyayahan kaming tumuloy sa hotel, kung saan siya
nagtatrabaho, ang Hotel La Fenice. Maliit lamang ang hotel
bagaman napakaraming mga tanyag na mga personalidad
ang tumigil at nagpalipas nang ilang araw dito gaya na
lamang ng colaraturang si Maria Callas. Kaya’t mapalad
kaming maimbitahan dito.
Umuwi kami sa kumbento nang madaling araw. Ito ang
unang araw namin sa ikalawang pagkakataon ng pagdalaw
sa Venezia, kung saan ang kabilin-bilinan ni Padre Luigi ay
ang maagang pag-uwi at pananahimik sa kanya-kaniyang
mga silid. Hindi na namin nagawa pang magpaalam dahil
biglaan ang imbitasyon ni Kuya Erwin at malakas ang aming
loob sa pagsama ng aming dalawang host na sina Tita Ging
at Tita Aida. Kampante akong may magtatanggol sa amin.
Malalim na ang gabi at gising na gising ang
masinag na buwan. Lumabas kami sa kumbento ng Santa
Maria della Fava. Hinanap namin ang Hotel La Fenice
para makapagpalamig at makapagpahinga. Ito ay isang
imbitasyong napakahirap tanggihan lalo’t pagod kami
at nauuhaw, bukod pa sa katotohanang ito ang unang
117
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Dahan-dahan kaming pumasok sa kumbento. Iniwasan ang
makagawa ng ingay o anumang kaluskos. Nakapasok na
kaming lahat maliban kina Raffy at Rhia at nagulat sila sa
pagbaba ng estriktong pari. Pabulong, ngunit matalim ang
kanyang pananalita nito.
Nagkaroon kami ng konsiyerto sa Treviso, isang
tahimik na bayang malapit sa Venezia. Kabilang ito sa
rehiyong Venezia, Treviso, e Terraferma. Katanghaliang
tapat kami umalis patungo rito. Napahiwalay sa karamihan
at nahuli kami nina Raffy, Kuya Ariel, Em, Aura, at Maricon.
Ibang ruta ang aming dinaanan patungo sa stazione. Mas
mahaba at masalimuot ang aming dinaanan. Mapipiga ang
pawis sa aking tuwalya. Napakainit sa temperaturang 42
degrees centigrade. Nakakapaso. Sumasakit na ang aming
ulo. Tuyo ang hangin at mainit din ang kalsada. Sinundo
kami ng mga Filipino pagdating namin sa stazione at dinala
agad sa lugar na pagtatanghalan. Pinapasok muna kami sa
isang bahay ng Pinoy para makapagpahinga, makainom,
at makapagpalamig. Doon ko naalala ang komunidad na
aking madalas bisitahin at himpilan sa Alemanya. Tahimik
at malinis, may simpleng pamumuhay. Pero tila ang lahat sa
kanila rito ay nagmamay-ari ng sasakyan o kotse, kumpara
sa ibang bayan na aming binisita. Kakaiba ito, lalo’t bahagi
pa rin ito ng Venezia kung saan di uso ang sasakyan.
“Where have you been? You smell alcohol. Remember,
this is a convent.”
Kinabukasan, habang nag-aagahan ang lahat, isa-isa
kaming tinanong ni Padre Luigi, kung kasama kami sa mga
lasing na umuwi nang madaling araw. Hindi namin ito
maitanggi. Sinabi na lamang namin na di rin matatanggihan
ang imbitasyon ni Kuya Erwin. Umikot ang kaniyang
mga mata at tumaas ang kilay. Sadyang mapagpatawad at
maunawain ang pari. Isang pamilyar na, “Tse!” at irap lang
ang kanyang iginanti sa amin. At habang ako ay kumakain
sinabi niya, “You know, I don’t understand why Raffy, of all
your choirmates and the tour manager, would always be the
one to break rules.”
Una kaming pinatuloy sa bahay ng isang Filipino sa
harap ng simbahang moderno at pabilog ang disenyo. At saka
kami dinala sa basement ng simbahan. Tila airconditioned
ito sa lamig, pero natural lang ito dahil sa nasa ilalim ng
lupa. Malinis ang basement na may mga silid at toilet.
Nakatulog ako sa pagod, at naghilik di umano, ayon sa mga
nakarinig. Ito na yata ang kabayaran sa ilang araw na pagod
sa paglalakad, pagkanta, at puyat. Patunay lamang na ang
pagod at puyat sa mga nakaraang araw ay masusukat lamang
sa himbing ng pagtulog. Nagising ako habang nagbibihis
na ang koro. Dali-dali akong nagbihis. At nang umakyat
na kami sa simbahan, nakagugulat na wala na akong boses.
Napakahirap kumanta. Parang doble ang hirap sa pagbuga
ng mga forte at pagpapanipis ng mga pianissimo. Agad
Ang sabi ko, “Father, that’s fate. He may always be in
the wrong place and wrong time.”
At humagalpak siya ng tawa!
E.
Munting Himala
“When I seek another word for ‘music’, I never find
any other word than ‘Venezia’.”
– Friedrich Nietzsche
118
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
akong nagpahagod ng pulot sa aking lalamunan habang
nagmimisa. Nanalangin din akong pagkalooban uli ng tinig.
Walang tinig ang lumalabas hanggang sa matapos ang misa
at makaakyat kami sa may altar. Bumalik ito nang kami na
ang nagtatanghal. Naging mabisa kahit papaano ang pulot
at makapangyarihan ang dasal. Nagkaboses uli ako.
host na ang hinihingi kong kahon ay yung kasinglaki ng
balikbayan box na kanilang itinupi. Sa loob-loob ko,
totoong di nga nila kakailanganin pa ng kahon ng sapatos
kung may kakayanan silang magbigay ng mas marami at
malaki nito. Ang problema ko na lamang: papaano ilalagay
ang maskara nang buong ingat at ligtas sa pagkasira. Dito
ko napahalagahan ang simpleng kahon ng sapatos na magiingat ng aking maskara at iba pang shotglass na kabilang sa
aking koleksiyon. Maliit na pabor mula sa mga Pinoy, pero
napalaking bagay sa akin. Isa itong regalo.
Matapos ang aming konsiyerto, naroroon ang ilang
kaibigan namin mula sa Padova. Nagsadya at nag-abala sila
para lamang makapanood sa amin. Di ko inaasahan ang
ganitong pagsubaybay sa amin. Bagaman maaaring sanay na
sila sa pagbibiyahe. Nakatutuwa.
Nagbukas ng isang kahong gelato si Tita Ging
pagbalik namin sa stazione ng Treviso, pauwi ng Venezia.
Naibsan pa nito ang init. Nakatutuwa ang kagandahang
loob ni Tita Ging, lalo’t alam niyang pagod ang marami sa
amin. Masaya kaming sumakay sa tren pabalik sa Venezia.
Napuno ng tawanan at kantahan, lalo pa nang magsayaw si
Padre Luigi sa saliw ng kanyang paboritong ABBA music.
Nagamit ko ang boses sa pagkanta na tila hindi namaos o
minalat man lang. Simpleng ligaya sa gitna ng init at pagod.
Pinakain kami ng masarap na hapunan. Gaya ng
iba pang hapunang nakabubusog at nakatataba na may
kanin, ensalada, pansit, cake, sari-saring ulam kasama
na ang napakasarap na lumpiang shanghai o spring roll.
Muling napalapit ang Pilipinas sa amin kahit na sa paraang
nakatataba. Dighay!
F.
Maskara II
Nang marating namin ang Venezia, kumanta pa kami
nang makailang ulit at nakalikom pa ng dagdag na pondo.
Nagkitang muli kami ng kabataang Israelitang Hudyo
na natuwa sa aming pagkanta noong nakaraang araw.
Naroroon pa rin ang kanilang hilig at gana sa panonood sa
amin. Nagpakuha pa sila ng larawan sa huling pagkakataon
bago sila magtungo sa Pransiya. Walang katapusan ang
pakikipagkaibigan at pagtatagpo sa abalang Venezia.
Nakabili ako ng tradisyonal na maskara sa Venezia,
kaya kinailangan ko ng kahon na poprotekta sa maselang
disenyo nito. Nais ko kasing ipadala na ito sa balikbayan
box na aming ihahanda sa Venezia. Nakakita ako ng
dalawang kahon ng sapatos sa host namin sa Treviso (isa
ay para sa kaibigang nakabili rin ng maskara) na maaaring
wala nang paggagamitan. Nais ko na sanang kunin ito
nang di nagpapaalam dahil sa ito ay ordinaryong bagay na
maaaring di na gamitin pa at maaaring itapon na lamang.
Pero minarapat ko pa ring magpaalam sa mga tagaroon.
Naisip ko, kahit pa ito ay simpleng kahon lamang, dapat
pa ring ipagpaalam. Natawa ako nang akalain noong aming
“No matter how much suffering you went through,
you never wanted to let go of those memories.”
– Haruki Murakami
119
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Escalator
by Fe M. Valledor
“Nasaan na ba si Ate Helen?” tanong ko.
Sumenyas ako at nagmuwestra ng kamay na
magpatangay na siya sa escalator pataas at lumipat sa
kabilang escalator na pababa, at isa pa ay nakakahiya sa mga
kasabayan niya sa escalator. Nandiyan ngang napapatingin
sa kaniya ang ilan. Nakalimang hakbang pa siya pababa
bago makuha ang senyas. Sa pagmamadaling makahabol sa
’min ay nabitawan niya ang isang supot ng mga pinamili
bago makalipat sa pababang escalator. Mabuti at nakabuhol
yata ang supot kaya hindi naman kumalat ang laman sa
sahig. Mabilis niya itong dinampot at patakbong sumakay
sa kabilang escalator. Pagkababa ay huminga nang malalim.
Tawang-tawa siya, ngunit pinagpapawisan, kahit na malamig
na malamig ang aircon. Tumawa rin kami, sinabayan siya sa
kahuhupa lamang niyang kaba.
Sa Gaisano Mall Cebu, tatlo kaming nagkahiwahiwalay na naunang magkakasama sa isang seminar. Galing
pa kaming Catanduanes.
“Nasaan na ba si Ate Helen?” tanong ko.
“Ikot muna tayo at makikita rin natin ‘yon,” sabi ni
Ate Melba
Ilang saglit lang ay nakita nga namin si Ate Helen,
paakyat sa second floor sakay ng escalator. Kumaway kami
ni Ate Melba at dagli siyang humakbang pababa para
sumabay na sa amin, ngunit sa bawat pagbaba n’ya ay doble
ang pagtaas niya sa hagdan.
120
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
All Shores Lead to Home
by Fermin Antonio Del Rosario Yabut
I was entering the hotel’s view deck café when I finally
caught my most anticipated part of this trip—the sky and
the sunset overlooking the beach. With my blue and gold
sarong, and Balinese batik, I approached the table. My
mother and my sister were already seated and were starting
with our last dinner in Bali. I was mindlessly tossing my
mi goreng when my mother suddenly blurted out: you’ve
been on your own this whole trip. Avoiding an impending
confrontation, I quickly turned to the sky. With the humid
wind blowing against my face, I realized something, this sky
is paler than the one I am used to seeing as a child.
one at that. At this point, the children clung to their plastic
bags in anticipation of the dreaded projectile motion (i.e.,
vomiting). Mothers, on the other hand, had already started
passing ointments to ease the motion sickness of their
poor children. The mere smell of the “action” triggered the
ensemble of children “calling the crows,” so to speak, much
to our mothers’ disgust. But this unpleasant sight went away
as we approached the shore. The shore in Real (Quezon)
is magical. The sound of the waves from the Pacific Ocean
crashing the fine gray sand is like a sedative to me, even to
this day.
Well, my mother’s remark is not without basis. I have
been wandering the nearby beach on my own for the last
three days and nights. Unlike in our previous trips, I did
not brave through the hidden alleys and nooks of Bali for
bargain finds. Rather, I have spent my nights walking by the
shore. Thinking of times more tender, Bali reminded me of
a place back home.
One sunny morning, all of us male cousins were
swimming in the shallow parts of the beach. When
suddenly, a foreign object grazed my shin. I thought it was a
plastic bag. Curious as I was, I lifted it and found a jelly-like
creature and cupped it in my hands. I immediately rushed
to the huts to inspect my “discovery.” My father saw it and
reprimanded me: drop it and wash your hands, you silly boy.
As I dropped the creature, an itch started creeping through
my hands and shin. Apparently, I had an encounter with a
jellyfish. But it was the gentler kind. Its head was so round
and clear with its tentacles as thick as regular sausages. Its
internal parts match the sea with its greenish-blue shade. To
my young mind, it was a magnificent sight. My father later
pointed out that the cross sitting on top of its head was a
reminder of the Divine imprint. It was a liminal moment for
me, as a young boy, realizing that the Divine manifests itself
even in nature.
We usually leave Quezon City at around 5 or 6 in
the early morning. I remember waking up to my mother’s
hysterical voice, bidding us to change for the trip. It was a
good four to six hours on the road with my extended family,
usually in a convoy. Stopovers were usually at a fast-food
chain for a hearty breakfast of pancakes, hash browns, and
hot chocolate (or coffee for adults). If there is something I
dreaded about the trip, it had to be its final leg. For the last
30 minutes or so, we had to endure a zigzag road, an infernal
121
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
One summer, we stayed in Real during a period of
rotating brownouts. Instead of sleeping in the cottages, we
decided to camp out by the shore and sleep in our tents.
One night, as I was walking with some of my aunts, I was
astonished by the deep night sky. As I looked up, I was
aghast with the sight of the Milky Way before my eyes. It
was like a larger-than-life curtain waiting to fall on me.
In the first few seconds, I was consumed with terror. But
seeing the glorious stars of varying brightness crowding the
night sky, my aghast was turned into amazement and awe. I
could not believe that I have been looking at the same sky in
Manila. I had to travel to Real to see the same sky, but with
a different view. With the Milky Way above my head like a
curtain protecting me from the unknown, I felt one with the
universe. I felt the Divine was peeking behind the curtains
separating this material realm from the eternal.
I spent all my days in Bali feeling the sun, listening to the
waves, and looking at the sky, hoping that all of these will
bring me back to a place close to home, closer to my soul.
But the beach, the sun, and the waves were different in this
part of the world, or maybe, I was already different. But all
of them reminded me of Real and the people with whom I
had shared my memories of the shore.
They say we travel for two reasons—to forget and to
remember. We travel to forget about the noise and stench of
the present time. As we travel, we try to sanitize our souls
from the dirt and stains of our seemingly harmless routines.
We do all of these to remind ourselves of a gentler, more
tender time. We refuse to remember these things every day
lest we will be reminded of our lackluster and mundane
daily routine. While staring at the setting sun, I have come
to realize that every shore, every night sky, and every wave
will always lead me back home.
All these memories came back just after I had heard
my mother’s candid remark. As a dutiful son, I apologized.
122
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Lakbay-Lumbay
ni Francisco Arias Monteseña
Nalulunod siya. Ilang taon mula nang mamatay ang
aking bayaw, nakita ko siyang nilulunod ang sarili sa trabaho
at maraming paglalakbay. Ano ang aking gagawin bilang
ordinaryong tagamasid? Mahal ko siya. Kailangang may
gawin ako at sinimulan ko sa pagsulat nito. Singkahulugan
ng paglalakbay ang kalungkutan. May kailangang marating
upang masabi sa sarili na nayakap niya ang dati’y hindi
napupuntahan. Kung sa lungkot, may umaalong yakap at
bigla kang patatahanin ng mga tanawin.
maaaring mangyari. Natuwa ako nang sabihin ni Ate Puyan
na i-sponsor niya ang isang trip kasama ang iba pang mga
ate at isang bayaw sa Singapore. Ang hotel accommodation
naman ay sponsored ng isang pamangkin. Excited dahil sa
shopping places sa Singapore na mura. Marami rin daw na
Pinoy dito at hindi maliligaw agad-agad. First time kong
sasakay sa eroplano, at first time na makakapunta ng abroad.
Noong bata ako, dahil sa pagkabatid sa kuwento ng
mga paglalakbay ni Marco Polo, ay pinangarap kong maging
explorer. Ang galugarin ang mga tagong sulok at sakupin ang
mga isla sa mundo, at saka magbubuhay-hari. Alam kong
hindi iyon mangyayari dahil payat ako at sakitin. Paano
ako bibiyahe kung laging masakit ang ulo at laging parang
nasusuka? Idagdag pa na talagang ayaw kong lumabas ng
bahay kung di talaga importante.
Hayahay sa Singapore
Siyang naiwan. Hindi nakasama si Kuya Boy, ang
aking bayaw na asawa ni Ate Puyan (Florian ang totoong
pangalan), sa aming trip to Singapore. Parang ang tingin
ko ay pinahihina siya araw-araw ng sakit na diabetes.
Hindi mapapansin dahil malusog siyang tingnan at
malakas kumain. Mabait na asawa si Kuya Boy. Lagi niyang
suportado ang ate ko sa lahat ng bagay lalo na sa trabaho
at pagpapatakbo ng kanilang negosyong rubber products.
Ang ganda ng pangalan ng kanilang kompanya, Sunshine
Rubber. Laging may pag-asa. Ganito kasi ang vibe lagi
ng mag-asawa na naibibigay nila sa mga tao sa kanilang
paligid. Hindi sila madamot. Kahit sinong lumapit ay hindi
natatanggihan.
Tuwing malapit na ang Pasko ay sa Greenhills
talaga ako tumatakbo. Bukod sa mura ang mga bilihin ay
maraming pagpipilian. Nang sabihin ni Ate na kasama ako
sa trip sa Singapore at free lahat, naisip kong tanga ako
kung tatanggihan ko pa ito. Nabalitaan ko pang may parang
Greenhills doon at lalo akong na-excite. Ang Singapore ay
itinuturing na first world. Hindi na ako magtataka sa linis ng
paligid dahil disiplinado ang mga tao rito. Malinis, maganda,
at tila structured ang lahat. Di ko tuloy maalis sa isip ko na
parang magandang manirahan doon ang mga taong gustong
paulit-ulit ang ikinikilos sa araw-araw. Nag-research ako ng
mga bagay na tungkol sa pagpunta sa Singapore. Nabasa ko
Nakaplano na ang biyahe at excited kaming mga
kasama sa trip. Taong 2013 pa lamang ay iniisip na ang mga
123
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ang isang travel tip na kailangang may alam sa pupuntahang
bansa ang mga magbibiyahe. Ilan sa mga naitala ko ay: Ang
uri ng pamahalaang mayroon ang Singapore ay parlamento.
Pangunahing tungkulin ng isang parlamentong gobyerno
ang pangangasiwa sa pananalapi, pagsasabatas, at pagtitiyak
ng pananagutang pangministeryo. Ang pamamaraang
parlamentaryo ay matutunghayan sa tagapagpatupad na
sangay ng gobyerno.
kulang. Nakasulat ako ng tula noon dahil sa pananabik na
makasakay ng eroplano.
Imbulog
“Sa isang paglalakbay sa eroplano, habang nakasilip
ako sa bintana, namangha ako sa mga ulap. Bumalik ang
pagkamusmos na parang ngayon lang ako nakakita ng
ulap. Nakasabit sila sa langit, buo, busilak, puti, magaan.
Ipinaalala sa akin ng mga ulap na mukha man silang mahirap
daanan, kapag nalagpasan na’y masasabing, hindi naman
pala ganoon kahirap dumaan. Hindi lubhang nakakatakot
tulad ng aking inaasahan.”
Ang mga naging punong ministro ng Singapore ay
sina Lee Kuan Yew, Goh Chok Tong, at Lee Hsien Loong.
Ang opisyal na pangalan ng bansang Singapore ay Republika
ng Singapore. Isang itong lungsod-estado at miyembro ng
ASEAN. Nasa timog ito ng Johor at nasa hilaga ng pulong
Riau ng Indonesia. Nakamit lamang ng Singapore ang
kasarinlan mula sa Britanya nang nakiisa ito sa Malaysia
noong 1963, at di-naglaon, ito'y naging ganap na malayang
republika noong 1965.
— Melanie Schurr, “Food for Thought: Clouds”
Isang buwan bago ang biyahe namin ay nagkaroon ng
bagyo, Agaton ang ipinangalan ng PAGASA, unang bagyong
pumasok ng bansa noong 2014. Marami ang binaha at
namatay sa Mindanao noong kalagitnaan ng Enero, 2014.
Nabahala akong kapag lumakas pa ito at umabot ng Pebrero
ay baka hindi kami matuloy sa Singapore. Ang hinihintay
kong pahinga at kasiyahan ay mabibigo pa yata, lalo pa
at napakaraming balita ng kaguluhan tulad ng nangyayari
sa pagitan ng gobyerno at Bangsamoro Islamic Freedom
Fighters na naibalita sa huling linggo ng Enero 2014.
Ang kalayaan ng pananampalataya ay nakasaad sa
kanilang saligang batas, ngunit ang mismong pamahalaan ng
Singapore ay mahigpit sa Saksi ni Jehova at ipinagbabawal
ang Unification Church. Ang pamahalaan ng Singapore
ay kilala sa pagiging estrikto sa mga salita at mga gawaing
maaaring magdulot ng pagkakahati-hati ng mga lahi at
relihiyon.
Ipinagbabawal ang lahat ng gawaing panrelihiyong
makagugulo sa kaayusang pampubliko at moralidad. Kaya
minabuti nilang huwag magkaroon ng opisyal na relihiyon.
Kumpirmadong hindi na makakasama sa biyahe si
Kuya Boy kaya kami na lamang magkakapatid ang kasama
ni Ate Puyan. Nakahanda na ang mga damit at ilang gamit
para sa halos isang linggong bakasyon.
Pebrero, 2014 nang bumiyahe kami. Sa wakas at
makakasakay na rin ako ng eroplano. Naranasan ko nang
maglakbay sa lupa at sa tubig, sa himpapawid na lang ang
124
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Hindi kami magkakatabi sa eroplano, pero
nagkakatanawan naman. Kita ang kaba kay Ate Vivian.
Hindi naman niya first time ‘yon tulad ko pero talaga kasing
nerbiyosa siya. Umangat ang eroplano at umangat din ang
tanaw ko. Napalunok ako ng laway nang tila nabibingi ako.
Parang may sasabog sa loob ng tainga ko. Apat na oras lang
naman ang biyahe mula Pilipinas hanggang Singapore, pero
parang ang tagal-tagal ng lipad ng eroplano. Namangha
ako nang lumitaw na ang mga ulap sa maliit na bintana ng
eroplano.
namin. Hindi ko malilimutan ang pagsakay sa kanilang
underground train, na napakalinis. Ang bilis ng kilos ng
mga tao. May oras ang pagbukas ng train at kapag hindi ka
maliksi ay masasarhan ka. Sa isang bagon ay kami lamang
halos ang sakay patungong Sentosa kaya nakapag-picture
kami nang napakarami. Ang saya naming lahat dito, lalo
pa nang mapadako kami sa Bugis Street na katumbas ng
Greenhills sa atin.
Pakiramdam ko ay bumalik kaming lahat sa pagiging
bata. Tila kami naglalaro habang palipat-lipat sa maliliit
na puwesto ng mga paninda mula mga damit, sapatos, key
chain, ref magnet, borloloy, at iba pa. Pinuntahan din namin
ang iba pang puwedeng puntahan tulad ng Mustafa sa Little
Indian, ang Universal Studios, Lucky Plaza, Marina Bay, ang
Merlion, at ilang maliliit na kainan. Sinulit naming lahat
ang pagkakataong magkakasama kami. Lalong tumibay ang
aming samahan sa biyaheng ito.
May saya at luwalhati kagaya ng pagkabalita kong
nabawi na ng gobyerno ng Pilipinas ang sikretong Swiss
accounts ni Marcos. Korte ng Singapore ang nagsabing
Philippine National Bank ang may legal na karapatan sa
nasabing account hanggang ilipat ito sa National Treasury.
Hindi rin tumagal at natanaw ko na ang mga kulayputik na estruktura sa ibaba pagkatapos ng ilang oras na
pagkakaidlip. Lumapag ang eroplano at sa airport ay may
sumalubong agad sa aming sasakyan. Akala namin ay iyon
na ang kinontrata ng pamangkin kong magdadala sa amin
sa hotel. Hindi pala ‘yon at muntik nang makipagtarayan si
Ate Miriam. Muntik na kaming maloko. Hindi lang pala sa
Pilipinas maraming manggagantso. Naihatid kami sa hotel
ng tamang sasakyang kinontrata ni Cay, ang pamangkin
ko. Ang pangalan ng hotel ay Fragrance Hotel kaya siguro
ang bango, sa lobby pa lamang. Natuwa akong Pilipino ang
front officer at nakangiti niyang ibinigay ang susi para sa
dalawang kuwarto.
Tatlong araw kaming walang ginawa kung hindi
mamasyal, mamili, at kumain—hanggang sa kailangan na
naming umuwi at bumalik sa ordinaryong buhay. Muli
akong nakibalita sa mga nangyayari sa Pilipinas:
“Filipino fishermen say Chinese coast guard used water cannon
to drive them from disputed shoal.” www.foxnews.com/world/filipinofishermen-say-chinese-coast-guard-used-water-cannon-to-drive-themfrom-disputed-shoal
Naisip ko kung ano ang pakiramdam ng itinataboy
sa sariling bayan. Paano ang pakiramdam ng mawalan lalo
at alam mong pag-aari mo ito? Mabuti noong nasa ibang
bayan kami ay hindi itinaboy. Ipinaubaya pa ang alwan ng
katawan sa walang habas na pamamasyal. At walang umagaw
ng ganoong kasiyahan sa aming lahat.
Dumating kami doon ng Pebrero 21. Nagpahinga
lang sandali. Kinontak agad ang dating kasama sa bahay ni
Ate Puyan na based sa Singapore at siyang naging tour guide
125
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
kung paanong madamot ang antok sa kaniya ay lagi siyang
gising sa mga partikular na oras sa magdamag, mga bandang
paumaga na siya nakakatulog.
Viuda Viajera
Ang mga lugar ay pawang mga lugar lamang
hanggang magkasama ninyong namasdan ang mga ito.
Ang sementong sahig ay mananatiling tahimik
kung hindi ninyo sinulat dito ang inyong kuwento
-ang inyong kwento, mga pangako, mga problemang
binuopaulit-ulit, paulit-ulit
ipapaalala ko sa sarili ko
ang bawat kanto na pinalampas,
ang bawat sulok na wala mo pang bakas,
ang iyong mukha, ang iyong ulo sa aking dibdib.
Nagpabalik-balik si Ate Puyan sa Thailand at Malaysia
dahil sa mga training at research tungkol sa rubber products
na kailangan niya sa negosyo. Ang pinakamasayang
karanasan niya ay ang pagpunta niya sa Japan dahil cruise
ship ang nagdala sa kaniya roon. Sa kabila ng lamig, mas
nagustuhan niya ang mga pagkain doon. Bumalik siya ng
California noong Agosto, 2018. Habang naroon ay ipinasyal
naman siya sa Las Vegas at doon niya naranasang tumaya sa
casino at manalo ng isang daang dolyar.
Pangako ni Ate Puyan sa sarili na marami pa siyang
lilibuting lugar. Sa akin ay paraan niya iyon ng pagdurog
sa kung anuman ang nakakulong sa dibdib. Hindi ko
siya nakitang hamagulgol nang mamatay si Kuya Boy
samantalang masyado siyang emosyonal. Parang may ayaw
siyang ilabas. Nakatali pa rin siya sa alaala ng asawa at ayaw
niyang ipakita ito sa iba kahit sa aming pamilya niya. Sabi
niya: “Gusto kong makita ang kaibahan ng Pilipinas sa
ibang bansa.” Pero, sa akin, kahit makita niya ang kaibahan,
ano ang saysay noon, kung hindi pa rin magagamot ang
kaniyang lungkot?
— Juan Miguel Severo,
Ang mga Lugar ay Pawang mga Lugar Lamang
Nang mamatay si Kuya Boy, nagbiyahe pa-California
ang kapatid ko para dumalaw sa panganay na anak.
Tumagal siya roon nang isang buwan. Nag-enjoy siya
doon dahil ipinasyal siya sa Universal Studios at sa mga
pangarap niyang kainan. Pagkauwi ay sa Taiwan naman siya
nagpunta. Na-enjoy niya ang beaches doon. Sunod-sunod
na ang paglalakbay niya sa Thailand, Malaysia, Singapore,
Hongkong, Macau, at Cambodia.
Patuloy kaming nakaalalay sa kaniya. Sa malaking
bahay na kinikilusan niyang mag-isa, alam kong mas dama
niya ang lungkot. Kaya inuunawa namin kung madalas
na magpa-karaoke siya sa bahay o kaya ay mag-imbita ng
mga dating kaklase. Saka niya iniilawan ang buong bahay,
buhay na buhay. Doon ko naririnig na humahalakhak siya,
kumakanta, at sumasayaw. Pagkatapos ng lahat ng ito, balik
siya sa pag-iisa.
Sa sunod-sunod na pagbiyahe ay hindi pa rin niya
maitago sa amin ang lungkot. Mag-isa siya sa malaking
bahay pagkatapos ihatid ng bunsong anak na umaalalay
sa kaniya sa trabaho. Alam ko ang pakiramdam ng walang
kinakausap. Madalas itinutulog niya ang lungkot ngunit
126
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ay tumuloy kami sa Sagada Homestay. May sagad-sa-butong
lamig ang hangin ng Sagada. May katiyakan ang hinihintay
na paghimbing, na parang iduduyan ka sa ugoy ng lamig.
Mabuti at may dala kaming sari-sariling jacket.
Sagad-sagaran sa Sagada
Naulit kamakailan lamang ang biyaheng magkakasama
kaming magkakapatid sa Sagada. Natuwa ako dahil kababasa
ko pa lamang ng isang Facebook status ng makatang si Allan
Popa na nasa Sagada siya, naglilimi para sa isang proyekto.
Tinext ko pa siya kung posible kaming magkita. Siyempre,
ang isponsor muli ng aming biyahe ay si Ate Puyan.
May bitbit din akong libro ni Allan Popa na
papipirmahan sana sa kaniya kung sakaling kami ay magkita.
Sa malas ay nakatanggap ako ng mensaheng pababa na siya
ng Maynila samantalang kadarating ko lamang doon. May
downloaded movie din akong baon at dahil namamahay ay
pinanood ko muna ’yong movie na Bumblebee. Ang mga
ate ko ay naunang nakatulog, gayundin si Ate Puyan na
kadalasang paumaga na nakakatulog. Marahil dahil sa haba
ng biyaheng nakasasakit ng likod at balakang.
Alas-nuwebe ng gabi nang umalis kami ng Angono.
Sinundo kami ng van na siyang sasakyan paakyat ng
Sagada, at iba pang lugar sa tour package. May mga kasama
kaming ibang tao sa tour kaya mas maingat ang mga kilos
namin. Wala akong alam tungkol sa Sagada maliban sa mga
nababasa at naririnig na ideyal ang lugar sa meditasyon at
pagmumuni-muni. Wala naman akong mabigat na dalahin
nang panahon na iyon. Gusto ko lang maiba ang araw-araw
na ginagawa.
Kinabukasan ay pinuntahan na namin ang St. Mary’s
Church, hanging coffins, Lemon Pie House, Sumaguing
Cave, Lumiang Cave, Ganduyan Museum, at Sagada
Weaving. Sa ikalawang araw ng tour ay umikot naman kami
ng Baguio at tumuloy sa isang transient house. Magkakasama
kaming magkakapatid sa isang kuwarto samantalang ang
ibang kasama naman ay sa dalawa pang kuwarto ng bahay.
Kinabukasan namin itinuloy ang pagpunta sa mga lugar na
kasama sa tour package. Nakita ko ang ngiti ni Ate Puyan
nang mapadako kami sa isang flower farm. Ito siguro ang
kulang sa kaniya, naisip ko. Ang magkaroon muli na sarisaring kulay ang puso.
Katulad ng ginawa ko sa Singapore trip ay inalam
ko ang mga maaaring gawin at puntahan sa Sagada, kahit
wala namang magagawa dahil naka-package tour ang mga
pupuntahan. Dumating kami ng Banaue bandang alassingko ng umaga. Bumaba ako at naghanap ng kubeta dahil
parang puputok na ang pantog sa dami ng laman. Masarap
ang dampi ng hangin sa Banaue. Nanunuot sa buto ang
lamig. Di ko sigurado kung magagamot nito ang lungkot
na nasa mata pa rin ni Ate. Ilang taon na rin namang patay
si Kuya Boy, pero tuwing tinitingnan ko siya, kahit pa
nakangiti siya, ay hindi ang dating siya ang aking nakikita.
Dito rin namin na-enjoy lahat, dahil ang sarap magselfie sa lugar na ito. Sa Baguio, nakita ko ring ngumiti ang
ate nang mapadako kami sa palengke. Naghanap agad siya
ng tsiko. Paborito daw iyon ni Kuya Boy. Bumili din siya ng
strawberries. Paborito din ni Kuya Boy. Ano’t hindi mabura
ng mga alaala ang asawa. Ganoon yata talaga. Kahit gaano
Maliwanag na ang langit nang umusad ang apat na
oras mula Banaue pa-Sagada. Napakatatarik ng dalisdis sa
inikutang bundok. Pagkarating sa destinasyon sa unang araw
127
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
kalayo ang marating, inilalapit tayo sa lumisan ng mga kung
ano-anong bagay na bahagi ng gunita.
Pabalik, tinulugan na naming lahat ang walong oras
na biyahe. Sumikip pa ang van dahil sa mga pasalubong
na dala-dala. Sandaling napawi ang lungkot ni Ate Puyan.
Mahalaga sa amin iyon, kahit panandalian lamang.
128
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Biyaheng-Mansiyon
ni Gerome Nicolas Dela Peña
1.
Nanginginig ako at halos di na makahinga
habang nagtatago sa bundok ng labada sa likod ng
pinto. Nasunog ko ang sinaing at walang kahit na anong
makasasalba sa katangahan ko. Kailangan ko nang isagawa
ang matagal nang plano. Kailangan nang pumunta ng
mansiyon.
barkada. Pero dahil madalas ganito na ang oras ng kaniyang
dating, alas-singko pa lang ay nagsasaing na ako. Hindi ko
alam kung kailan nagkaroon ng pormal na kasunduan na
ako lagi ang nakatoka rito, basta dumating na lang. Parang
bisitang di inaasahan subalit kailangang patuluyin. Kung
bakit at ano ang dahilan, hindi ko alam.
Kung paanong ipinagmamalaki ng iba na sila ang
panganay ay ganoon ko na lamang ito ituring bilang sumpa.
Halimaw ng aking kabataan. Balong hindi tanaw ang lalim.
Ipinanganak akong pasan-pasan sa balikat ang bigat ng
responsibilidad ng pagiging unang anak—lalo pa’t maliliit
pa noon ang mga kapatid ko. Ang paglalaba, paghuhugas
ng plato, paglilinis ng banyo, at iba pang gawaing bahay ay
maaga kong natutuhan o ipinaunawa sa akin. Nakamulatan
ko nang ang aking mga palad ay nakatadhanang maging
kaisa at katuwang. Tanggap ko iyon. Lalo na kapag nakangiti
ang ina habang ipinaliliwanag sa akin ang mga bagay-bagay.
Punong-puno siya ng pag-asa at tiwala sa akin. Ang talagang
hirap na hirap ako bago natutuhan ay pagsasaing.
2.
Mahilig akong mag-DotA noon. Kaya
naman lahat ng puwedeng pagkunan ng perang panlaro,
dinidiskartehan ko. Mabigat sa amin noon ang game na ito
dahil mistula itong sukatan ng pagkakaibigan at samahan.
Ang aming mga ngiti kapag nagsusunduan sa kani-kaniyang
bahay, ang pakiramdam habang binubuksan na ang mga PC,
ang sigawan at trashtalk-an sa kalagitnaan ng laban; lahat,
bahagi ng nakahihiyang kabataang di ko naman lubos na
itinatanggi. Henerasyon ko ang di na nakaabot sa typewriter
at nagsisimula pa lang sa pag-unlad ang mga gadget at
computer. Di tulad sa henerasyon ngayon na nakapaglalaro
na ang lahat ng semi-DotA game na Mobile Legends gamit
lamang ang kanilang mga smartphone. Noon, kailangan pa
naming dumiskarte ng sampu-sampu at bente-bente para
may maipambayad sa renta. Ang isa sa lingguhan kong
diskarte ang pag-guide sa mga bulag.
Nagtatrabaho ang tatay ko noon sa supermarket sa
mall na malapit sa amin. Mall na malapit sa isang private
na college, SOGO, mga computer shop, at palengke.
Hanggang ngayon, di ko alam kung kombinasyon ba talaga
ito sa mga lugar na maraming estudyante. Merchandiser ang
tatay. Laging nasa pagitan ng alas-sais y medya hanggang
alas-siyete ng gabi ang kaniyang uwi, depende kung may
iba pang dinaraanan, o baka napainom din kasama ng mga
Ang mga magulang ng aking tatay ay pawang mga
bulag. Masahista sila at kadalasan, kung wala sa mga
regular nilang puwesto (mall, palengke, o saanmang matao)
129
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ay nagho-home service sila. Dito ako unang namulat sa
katotohanan ng buhay, lalo na sa aming pagiging kapospalad. Kung totoong isa itong mahaba at masalimuot
na paglalakbay, ang isa sa mga itinatangi kong alaala ng
lakbaying ito ay ang pagiging guide o mata nila. Ayon sa
salita ng isang Armenian-Russian na manunulat na si Vera
Nazarian, “Minsan, nasa pag-abot at pagtangan ng kamay
ng isang tao ang simula ng paglalakbay.” Ang kaliwang
kamay ng aking lolo na nakakapit sa aking kaliwang balikat,
habang patungo kami sa home service, ang isa sa mga
imaheng hanggang ngayo’y nais ko hanapan ng paliwanag.
May bigat itong di ko mawari. Pero isa lang ang sigurado ako
noon: kailangan naming magtrabaho para makakain at may
maiuwi sa pamilya. Ito ang aming bersiyon ng paglalakbay.
sa naggagandahan at naglalakihang bahay na nadaraanan ng
aming traysikel. Ang paborito ko’y nasa kanto ng ikalawang
eskinitang madaraanan kapag umandar na ang traysikel.
Nang tumanda ko na lang nalamang karamihan sa mga
bahay na pinagpapantasyahan ko noon ay American-design
na kadalasang nakaangkla rin sa mga disenyong-Europeo,
Victorian-era, at may halo’t impluwensiya ring colonial at
neoclassical architecture.
Sa totoo lang, hindi ang disenyo o ang itsura ng bahay
ang mahalaga sa akin. Nang masumpungan ko ang sarili sa
dilim—sa kumpol ng maruruming damit—na sinisisi ang
katangahan at ang buong pag-iral dahil lang sa nasunog na
sinaing, naglaro sa isip ko ang magagandang bahay na iyon.
Marahil, arkitekto o inhinyero ang nakatira. O baka doktor,
negosyante, may kamag-anak sa abroad, o di kaya’y nanalo
sa lotto. Natagpuan ko na lang ang sariling lumilikha ng
posibilidad sa isip, na kung maaari, sasakay akong muli sa
traysikel at bababa sa harapan ng kanila mismong bahay.
Sasabihin sa kasambahay o guwardiyang magbubukas na
nais kong kausapin ang may-ari. At kung sa di-inaasahang
pagkakataon ay payagan ako, kapag nakaharap ko na,
sasabihin kong ilang minuto lang ang kailangan ko. Matapos
kong maikuwento ang buhay ko, ang aming kahirapan,
ang simple kong mga kagustuhan, at ang pangarap kong
makapagtapos ng pag-aaral, tatanungin ko siya kung maaari
nila akong ampunin. Sanay ako sa lahat ng gawaing-bahay,
at maaari ko ring i-tutor ang kanilang mga anak. Hindi ako
magpapabigat at iaabot ko ang kamay para sa anumang
kailangan nila. Kahit ano gagawin ko, kahit ano, makatakas
lang sa aking kapalaran. Makaalis lang sa sariling bahay.
3.
Sa isang executive village sa Cainta, Rizal ko
unang binalak na magpunta matapos maglayas. Kung bakit
ba naman kasi kaydaling magtubig ng mata ko kahit sa mga
simpleng pagalit at paalala sa akin; at ito na nga, pagkatapos
makasunog ng sinaing. Pero ang kakaiba, di basta tumutulo
ang luha, lalo pa’t masidhi ang kagustuhan kong pigilin
at sikilin ito. Higit sa mga saglit at sandaling nais nitong
kumawala, sa harap ng mga taong humihila rito palabas.
Iyon nga lang, kapag dumaloy na, hindi na mapatid-patid
ang agos. Tila ilog sa panahon ng tag- ulan. Hindi man alam
kung saan talaga mismo nagmumula, damang-dama ang
galit, ang kawalang-hinahon. Dibdib ang laging sumasalo
ng bigat.
Dahil sa dulong kalye pa ng village ang bahay ng
aming pupuntahan para sa home service ng aking lolo,
naging gawi ko na ang magmasid at pamanghain ang sarili
130
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
4.
Kinuha ko ang lahat ng scholastic records
ko sa aming pamantasan. First year college na ako at
second year na sana nang magdesisyong kailangan ko nang
pamunuan ang buhay ko. Na ang pangarap ko para sa sarili,
sa sariling buhay, sa sariling paglalakbay, ay magagawa ko at
matutupad lamang nang mag-isa. Kung makatitindig na ako
sa sariling mga paa.
Paraan na rin ito upang habang tinutupad ko ang nasabing
pangarap, napagsisilbihan ko pa ang Diyos. Naalala ko ang
malaking mansiyon. Ang disenyo nito. Ang napakalaking
gate. Ang ini-imagine kong itsura at boses ng mga nakatira,
ng mga may-ari. Nilapitan ko ang pari. Ngumiti lang ito at
ipinatong sa ulo ko ang kaniyang kamay. Naisip kong baka
ito ang sagot ng Diyos. Nanghilakbot ako sa sarili ko.
Walang kahit na sinong kaibigan sa kolehiyo ang
nakapagpatinag sa ginawa kong desisyon. Ni hindi ko sinabi
sa kanila ang tunay na dahilan. Sa mata ko’y kumpol lang
sila ng mga nilalang na walang mukha. Napakabilis lumipas
ng oras at noong araw na iyon, dala-dala ang ilang papel na
magpapatunay na nag-e-exist ako’t mayroon akong pangarap
sa buhay, natagpuan ko na lamang ang sariling humihiling
at nakikipagtawaran sa Diyos. Nakaluhod na umuusad
tungong altar sa simbahan ng Quiapo. Hindi ko alam kung
nais ko lang ba noon na tanungin sa Kaniya kung bakit
ganoon ang aking kapalaran, o kung may naghihintay pa
ba sa aking magandang buhay. O sumbatan Siya. Sabihing
bakit may mga ipinanganak na nang magkamalay ay anak
pala ng mga haciendero, may-ari ng mga mall, airline, o real
state, gobernador, mayor. Kung bakit hindi nila kailangang
magbanat ng buto, mag-guide sa mga bulag, o higit sa
lahat, ang magsaing. Bakit marami pa rin ang tulad kong
halos magpakamatay sa katatrabaho para lang matustusan
ang pag-aaral, kaya dapat ay matutuhan ang lahat sa
buhay-mahirap? Inabangan ko ang pari matapos ang misa.
Kakausapin ko tungkol sa buhay ko, at sasabihang nais kong
tumulong sa lahat ng gawain ng simbahan, basta lang ay
paaralin ako sa Philippine Normal University. Sa dream
school ko at sa dream school ng lahat ng gustong maging
guro. Para kahit paano’y masabi kong kapag nakatapos ay
may trabaho na akong maaaring tumupad sa pangarap ko.
Dumiretso ako sa computer shop kung nasaan
ang pinakamatalik kong kaibigan mula pa noong kinder.
Higit isang dekada kaming magkasama at maraming
pagkakataon na ring hiningan ko siya ng payo sa kung ano
ang pinagdaraanan ko, lalo na sa bahay. Siya ang itinuturing
kong lider sa aming grupo kaya mataas ang tingin ko sa
kaniya. Sakto at isa na lang ang kulang nila para sa 5 versus
5 na laro. Nagsimula na ang laban. Gaya ng dati, nalunod
ang puso ko sa kakaibang (kahit pa pansamantalang)
ligayang hatid nito—ang sigawan sa computer shop, ang
amoy ng pancit canton na humahalo sa malamig na hangin
mula sa aircon, ang malalakas na tipa at pindot sa mouse
at keyboard tuwing nanggigigil sa init ng salpukan, at ang
pakiramdam na bata kang muli, at walang iniindang sakit
sa isip at dibdib. Habang naglalaro, pinaiikot ko na rin sa
isip ang maaaring sabihin ng kaibigan kapag ikinuwento
ko sa kaniyang nagpasiya na akong maglayas, at dala ko na
lahat ng papeles ko. Tiyak, hindi niya ako huhusgahan at
matitiis—at uubrang makapagpalipas pa ako nang ilang araw
sa kanila. Mabait ang nanay niya at noon pa ma’y magiliw
na sa akin tuwing nasa kanila kami. Naglalaro kami sa
kanila, nagja-jamming, nagfu-food trip, nagkukuwentuhan
tungkol sa magagandang babae sa school, nag-aasaran,
nagkukuwentuhan sa kani-kaniyang pangarap at kung paano
namin ito tutuparin nang magkakasama. Kaysarap isiping
ganoon man ang nakamulatan kong kapalaran, masuwerte
naman ako sa mga tunay na kaibigan.
131
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Kaso, nang matapos ang laro, nagdesisyon na ang
kaibigan kong umuwi na lang sa kanila. May bisita raw.
Napansin kong malamlam na ang kahel na ilaw sa poste sa
tapat ng pinaglalaruan naming computer shop, umaandapandap na rin ito. Malamig na ang simoy ng hangin.
Kumakalam na rin ang sikmura ko at huling kain ko pa
pala’y kwek-kwek at isaw sa Quiapo. Naupo akong saglit
sa isang sementong upuan malapit sa pinaglaruan namin.
Bigla’y nayakap ko ang sariling tuhod sa lamig.
ang gate ng mansiyon sa executive village sa Cainta. Ang
katotohanang anak ako sa labas at bata pa lamang ay
nakararanas ng pagmamalupit dahil sa pagiging di maingat
at hirap sa pag-unawa, kahit pa sa mga simpleng inuutos at
ipinagagawa. Ang amoy ng maruruming damit sa labahan.
Ang dilim sa likuran ng pinto.
Naamoy kong muli na parang may nasusunog na
sinaing. Ang bilis ng tibok ng puso ko. Parang gusto kong
humangos sa kusina at patayin ang apoy, kahit pa alam kong
katatapos lang nilang kumain. Halos anurin ako ng sariling
luha. Humiga ako sa tabi ng ina at niyakap ko siya nang
mahigpit. Gusto ko lang makapagtapos para mabigyan siya
ng magandang buhay at mapatayuan siya ng mansiyon. Ng
bahay na lagi niyang sinasabing pangarap niyang magkaroon.
Sa totoo lang, alam kong di naman niya pangarap ito sa
sarili, kundi para sa mga anak. “Sorry po,” bulong ko sa
kaniya, sa pinakamahalagang tao sa buhay ko. Sa wakas, sa
unang pagkakataon, sa sandali, ngunit pinakamahaba ring
paglalakbay na iyon, nakadama ako ng gaan, kahit pa di ko
narinig kung pinatawad na nga ba ako.
5.
Umuwi ako nang tanghali kinabukasan.
Day off ng tatay ko. Tinanong niya kung bakit di ako
umuwi kagabi. Di na lang ako umimik at di na rin siya
nagsalita pa na parang sinasabing wala nang bago roon.
Nagpasandok siya. Kinuha ko ang plato niya at sinandukan
ito. Umakyat ako sa kuwarto pagkatapos, at nakita ang
inang noo’y may iniindang karamdaman. Natutulog nang
nakatagilid, nakaharap sa dingding. Nakita ko ang payat
niya noong pangangatawan at ang hindi normal na ritmo
ng paghinga. Kaylalim ng mga ito. Para akong nalulunod
sa isang di pamilyar na karagatan. Sumabog ang lahat ng
iniipon ko sa dibdib. Nahulog sa pisngi ko ang iba’t ibang
gunita: ang likod ng kaibigan ko matapos naming maglaro
ng DotA, ang sakit ng tuhod sa paglakad-paluhod tungo sa
altar ng simbahan ng Quiapo, ang mukha ng mga kamagaral sa kolehiyo, ang asim ng suka ng kwek-kwek at isaw,
132
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
When Travel Stops, We Still Move
by Gillian P. Reyes
Right before the enhanced community quarantine
(ECQ), I had accompanied my brother to the municipality
of Jones, Isabela, because we had a client, who booked a
ride, upon hearing the news of the imminent lockdown, to
reach her family’s residence, and stay there for the duration
of the quarantine.
some difficulty along the way, which made her lose much of
the business, but by that time, I had enough means to manage
the family business. Currently, I am the titular head of our
small transportation business. In my two years of operation,
never have I encountered a community quarantine. Entire
cities were barricaded and heavily armed personnel guarded
the borders that had been set-up overnight. Travel was out
of the question and this would mean that our business was
no longer in demand. What worried me most were the
expenses and welfare of my drivers. From that point, the
entire business was dead in the water, or so I thought.
We left for Isabela on the 13th of March, two days
before the lockdown. From our home in Marikina, going to
Quezon City took around three hours, two hours longer than
normal. Heavy traffic had always been a problem, but the
fear, confusion, and lack of information caused an exodus of
travelers to and from Metro Manila. From there, the journey
to Isabela took sixteen hours. The small, winding roads were
clogged with travelers and cargo trucks.
We reached Jones on the 14th of March, and since
we were worried that we might be stranded on the road, we
only took a short rest and headed straight home. On our
way back, I noticed that the situation worsened and more
travelers from Baguio, Pampanga, and Bulacan, were all in a
scramble. In the hopes of entering and exiting the soon-tobe locked Metro Manila. We got home just before midnight
on the day of the lockdown.
A few days into the ECQ, public transportation had
been halted. As a result, there was a deluge of clients from
the corporate sector seeking employee shuttles and BPOs
requesting that their equipment be delivered for work from
home arrangements. This proved to be a lifeline, for the time
being both for me and the drivers. After we had serviced the
needs of our clients, my brother had been contacted by the
local chapter of the Red Cross to help out with the relief
operations for the pandemic. They had been our clients for
their various volunteer operations and polio vaccinations.
Thus, the business focused on helping out with the ongoing
situation.
Our family has been in the transportation business for
as long as I can remember. My grandfather used to own a
fleet of jeepneys. Then, my mother had purchased tricycles
and vans, and her own fleet grew little by litte. She had faced
Travel during the pandemic was unique. Various
groups also contacted us for support of their own relief
operations. We made trips to deliver PPEs, and alcohols to
various hospitals around Metro Manila. We also made the
133
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
same trips to Batangas in the south and La Union in the
north. I had joined the latter trip to see what the situation
was outside of the metro. The travel was quick. There was no
heavy traffic and road congestion was almost non-existent.
Truckloads of AFP and PNP personnel, as well as volunteers
and local officials, stood in checkpoints. They were grateful
for whatever relief we could distribute to them.
pay” arrangements. Some had requested our services for the
primary purpose of buying food or medicine. We wanted to
provide services as much as we could, but there were travel
permits that needed to be secured. The most heartbreaking
of these requests was from a mother who wanted to reunite
with her child who was in their province. There was also an
inquiry on traveling to the province since their father had
recently passed away. Staying at one’s house all day wasn’t
exactly a comfortable situation. Everyone was stuck in their
houses, yet everyone wanted to go home, to be safe, to
mourn, to reunite with family. But the end of the lockdown
was nowhere in sight.
There was this certain town in the north that seemed
like a ghost town. The streets were empty and not a soul,
except for two soldiers who manned the checkpoint, could
be seen roaming. Some of the sari-sari stores were open, yet
there were no customers, no loiterers, no relief volunteers,
nothing. The beaches of La Union were also empty. The
surfers and weekend warriors were nowhere to be seen.
The summer destination was as desolate and empty as a
graveyard.
We have reached the point where staying at home is a
luxury that some of us forgo it for various reasons. Traveling
is fundamental to us as a functioning society. We brave
the world and travel where we must or want. Some people
might travel as a means to satisfy their desires, but most
people travel for their daily economic needs. These myriad
of reasons for traveling should convince us not to condemn
those who need to.
I was used to clients inquiring and availing of
our services for trips and getaways. This was the bulk
of our clientele. But due to the pandemic, vacations and
celebrations needed to be postponed. However, there was
still a steady stream of clients asking if they could travel
despite the lockdown. These requests were emotional.
Some clients were stranded in various parts of Luzon. Some
wanted to rejoin their families in the province since all work
and school were suspended. Some needed to get home due
to the lack of finances compounded by the “no work, no
They understand that they are placing themselves at
risk, yet there is a fundamental reason for that. We must not
simply assume that everyone can stay at home indefinitely.
Perhaps by the end of this, we would understand that not
all travel is for leisure. That we cannot travel freely in these
troubled times is a testament to its importance and why we
still choose to move around.
134
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Knowing One's Self and Beyond
by Gil Sotelo Beltran
Traveling enriches knowledge not only of other lands
and other cultures, but most importantly, of one’s self.
Most of my trips were aimed at attending conferences and
meetings, but in the end, I learned more from going around
and talking with people.
by. In the Philippines, hundreds of trees planted at the
same time with branches pointed in the same direction are
a rare find. Typhoons twist, trim, and uproot trees. El Niño
droughts add to their disappearance and disfigurement.
After a certain number of years, trees planted at the same
time look different.
Singapore
We looked for the cheapest hotel we could find.
We were given an unrealistic 40US dollars per day as an
allowance. So, the Hiltons, Hyatts and ShangriLas were
definitely out. We found the Regional English Language
Center (RELC) at a little-known corner of the city, the only
Filipinos attending the seminar could afford. Quite far from
the city center. Far from the Orchard Road which was the
center of shopping.
My first travel outside the country was to Singapore
when I attended a General Agreement on Tariffs and Trade
(GATT) Seminar on Trade Facilitation along with three
Filipinos.
I learned how a country should be neat and orderly in
everything—in planting trees, building airports, handling
traffic, disposing of garbage, and organizing activities.
But we did not mind the long walk. We enjoyed
walking, wondering at the tall buildings that gleamed in the
distance. We realized Manila was dirt poor—its buildings
not used to paint and annual scrubbing that these buildings
were enjoying.
Changi Airport was spic and span—wide and clean,
organized and spacious. No crowds of well-wishers, no cargo
handlers to grab your luggage, no taxis chasing passengers,
no vendors running after your pocket. So, it was quick to get
in and out of the airport, to get a ride to a downtown hotel
and back. This was the exact opposite of Manila Airport.
We could not afford the glitzy shops. And the
expensive taxis. We could only take the bus or walk, holding
a sparse bag of goodies—grapes bought at a sidewalk and a
cheap record player I bought in Orchard Road. These were
my precious purchases from this travel. At that time, grapes
were prohibited imports and allowed only on Christmas,
and record players were imposed a 100% tariff and 30%
The expressway from the airport to the city was fast.
And beside it, the acacia trees looked uniform—same size
and the branches tilted toward the same direction. Even the
trees looked regimented—ready to salute a dictator passing
135
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
sales tax as non-essential consumer goods which was the
reason they were unaffordable.
But Filipinos learn quickly. The Filipino students
attended mass on Sundays at the nearest Catholic church.
When the priest said “Let us offer one another a sign of
peace, the three of us went around shaking hands and saying
“Hello, I am from the Philippines!”
We Singaporeans and Filipinos found something
in common—we love photo opps. Before we started the
sessions, we had a seminar picture wherein everyone had
been meticulously assigned a special place in the photo. The
tall guys were all at the back and the short ones in front;
and our venue was chosen so that there were three rows to
accommodate 60 seminar attendees. All the information—
weight and height—was obtained before our arrival. Our
Singaporean host had to check one last time before the take
so that all ties were properly tied and that not a face was
missing.
There were things that American waiters did not
understand when we went out to eat at a restaurant. When
we asked for the bill and motioned with our hands a square
piece of paper, the American waiter had to ask what we
needed and we chorused, “The bill, please!” Filipinos have
unspoken words expressed with the movement of the hands,
and even the eyes. One day, an Egyptian classmate came to
us Filipinos and asked, “Why do you,” he motioned with his
hand, the wink in his eyes. I told him it is the alternative to
saying “How do you do? Are you okay?” He laughed.
United States of America
We found American restaurants familiar. Burgers,
sandwiches, spaghetti—which our Italian friends found
“overcooked”—fried chicken, French fries, soft drinks were
the usual fare in Philippine fast-food stores. But we missed
the pancit, fish laced with patis, mangoes with bagoong,
and salted eggs. We started complaining of morning salads
which we felt were gradually turning us into goats, and halfcooked beaten eggs which appeared like a mother hen had
stepped on them.
My second overseas travel was to the USA—first in
Colorado, and then in Massachusetts. I was able to obtain a
scholarship from the United Nations Development Program
for a Master’s Degree in Development Economics at a US
liberal arts college. But first, I had to go to University of
Colorado for one summer term, and take review courses in
economics and statistics.
On the way to the university canteen for breakfast,
I met an American who said “How do you do?” I turned
to see who he was talking to. It turned out he was talking
to me. I felt weird. In the Philippines, we don’t talk with
people we don’t know personally. So, realizing that it was
me he was talking with, I said, “Fine, how about you?” I
realized that Filipinos are shy and unaccustomed to talking
with strangers.
Later, having learned how to deal with Americansized orders, we would ask for additional spoons and plates
so that two or three could consume a single large order. We
also began to practice bringing home what Americans call
“doggie bags” to enable us to bring home unconsumed food
for the next day’s meal.
136
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
We enjoyed close affinity with our Latin American
counterparts especially when talking about the complexities
of language. We found a weird name of an American street—
Table Mesa Drive which to us was redundant because the
table is, in Spanish, a “mesa.” We told our Latin American
friends that we Filipinos call knife “cuchillo,” plate “plato,”
and a lady we were talking to “chismosa.” We said that we
count in three different ways: “One, two, three,” which
everybody knew as “Isa, dalawa, tatlo” and which our
Indonesian classmate understood, and “Uno, dos, tres,” to
which the Spanish community nodded with delight. We
said our parents loved Spanish music and when asked, we
said “La Golondrina,” “A Media Luz,” and “De Colores” and
they laughed and exclaimed, “They are ancient!”
brown skin, black hair—we have the same words for many
things—“kangkong” for the vegetable, “jalan” for “daan” or
Ilocano “dalan,” “hari” for king, “bukit” for “bukid,” and
“mahal” for expensive. We went around the shops without
the sellers knowing we were foreigners until we started to
bargain. We made sure we had an Indonesian organizer to
help us bargain.
We found Indonesian batik familiar because shops
in Davao City sell them like they are a local product. But
we learned the origin of the batik designs. They were from
myths and stories borrowed from India. When we had a
chance to be by ourselves to exchange notes, all of us had
great grandfathers with Indian and Chinese blood. The
peoples of these two great civilizations wandered around
Southeast Asia to scatter their genes and culture.
We had a Greek classmate to whom we jokingly
said “Sounds Greek to me” when we did not understand
something. He told us that there’s a Greek version of the
idiom—“Sounds Chinese to me.” I imagined our Chinese
friend saying “Sounds Latin to me.” Indeed, understanding
sometimes depends on geographic and cultural context.
We also found Indonesian landscape paintings
familiar. They have rice fields, coconut trees, bamboo huts
with volcanoes in the background lighted by a brilliant
sun and colored by blue skies, seas, and rivers. Farmers
and fishermen filled canvasses with bountiful harvests of
mangoes, corn and fish and occasional bamboo trees and
rice birds. I bought an Indonesian painting with farmers
flying kites in the fields which nobody among my friends
recognized as Indonesian until I told them about it.
Indonesia
In an ASEAN meeting in Jakarta in 1987, we were
going through the minutes of the meeting when we came
across the phrase “Under the umbrella of the ASEAN
Standing Committee.” A chorus of “payong,” the Malay
word for umbrella, reverberated in the meeting room
followed by laughter. ASEAN brotherhood had been
cemented with that single word.
We Filipinos envied the Indonesians for their bustling
economy fueled by the skyrocketing price of petroleum
exports, and new shiny skyscrapers which, in the 1980s, was
rare in Manila. Unfortunately, the Philippines was mired in
the 1980s’ debt crisis that consigned the Philippines to zero
growth for a decade and classified the country as severely
indebted, along with Mexico and 15 Latin American
countries.
Going around Indonesia revealed many similarities
with the Philippines. Not only with the way we look—
137
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
they cared for babies as they were working. They showed us
the best-looking house in the village, with walls made of hay
and buffalo droppings, without flooring but with a small
clock on the wall. While we were walking, we saw posters of
a bicycle, a flower, and a cow. We asked what these were and
we were told that they were posters of candidates running for
a political post. Because most Bangladeshis were illiterates,
the practice was that candidates adopt the drawing of an
animal or a plant or any other object as the name to be
voted on. We found this strange, and we felt lucky that the
Philippines had a high literacy rate.
Bangladesh
A trip to Bangladesh in 1997 to attend a World Banksponsored trip on microfinance enabled us to have a glimpse
of a least developed country trying hard to solve its poverty
problem. We found shirtless men walking around with
protruding ribs and the sidewalks teemed with homeless
families living under the folds of dirty cardboard. The
tallest building in Dacca was a six-storey structure with a
restaurant on top where our host proudly took us. There was
no drainage system, so sewage flowed to the streets, and the
unpleasant smell floated in the air.
The Bangladeshis were friendly. They showed us
their best places, where the good restaurants were, where
to shop for clothes which was their number one export,
where museums were, and made sure that we were safe.
They accompanied us everywhere we went and shooed away
beggars that came to ask for alms. When I tried one morning
to go for a walk outside the hotel which I usually did during
my travels, I was chased by a crowd of beggars asking for
alms, and had to run back to the hotel.
We found the Bangladeshis noisier than Filipinos.
During the sessions, they dominated discussions and
arguments making sure that they had the last say on
everything. Some hard-headed Filipinos did the same thing,
and the sessions lasted longer than usual.
Dacca’s traffic was as bad as Manila’s but a lot noisier.
Bangladeshi drivers enjoyed creating noise, honked their
horns incessantly as they drove through crowded streets.
Filipino drivers only did that to warn another driver, not
to swerve to their lane or to restrain a wayward pedestrian
trying to get in the way.
Bangladeshis are class-conscious, however. Their
bosses don’t like to take lunch with their staff members.
When the head of one cooperative we went to invited
us for lunch, we thought that their staff members would
join us, but they didn’t. They just stood at the sidelines
waiting for their superiors and visitors to finish. We learned
later from a Filipino consultant working in a Bangladesh
non-governmental organization that Bangladeshis don’t
like dining with their subordinates, the exact opposite
of Filipinos who like holding parties with officemates on
Christmas and birthdays.
We visited a village an hour away from the capital to
see how their microfinance entities are being organized. The
Bangladeshis gladly showed us their financial books, their
accounting entries, and financial reports, and how they
treated borrowers who were given benches to sit on while
they processed the loans. We walked through ricefields and
mango trees to see where their women’s organizations held
their meetings, operated their small enterprises, and how
138
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
When I went to Bangladesh twenty years later, things
had somewhat changed. The smell of an open sewer beside
the hotel was still obnoxious, but the small buildings have
been replaced by tall buildings which looked newly painted
and well-maintained. Traffic worsened and it took us more
than an hour to get to the dinner venue. By that time, our
appetites had waned.
had become among the biggest in the world, and that they
produce and export steel, ships, motor vehicles, computers,
TV, and memory cards. They are thankful to Filipinos for
sending troops to help them during the Korean war. They
said that most of the Filipino soldiers were unprepared for the
Korean weather and many of them got sick, but they helped
in guarding the border. They also showed us the gymnasium
donated by the Philippines to Korea in 1969 when they were
still a poor country. It’s still there, they said. They also asked
what happened to the Philippines which they looked up to
in the past as a more developed economy. We just said, “Our
leaders did not serve us well. You are luckier to have leaders
with a vision.” The Koreans showed us some 1950s pictures
of South Korea wallowing in poverty—of run-down hovels
near polluted rivers and barren countrysides. Then they
showed us pictures of skyscrapers after five decades of rapid
growth, a network of expressways and high-speed railways,
and well-maintained parks. Indeed, the change is obvious.
Our Korean host told us that not so long ago when he had
trips to the Philippines, he always bought home a bunch of
bananas as “pasalubong” to his friends and family. That gave
me a hint to look at bananas again and find out why Koreans
like them.
South Korea
My trip to South Korea was organized as part of KOICA
(Korea International Cooperation Agency) assistance to the
Department of Finance, to learn how they formulate fiscal
and financial policies. So a group of about fifteen employees
went to Korea. Our first session was on Korean culture and
we learned how to speak Korean—“Annyeonghaseyo” which
is translated as “How are you?,” was the first expression we
learned. And “Kamsahamnida” which is “You are welcome.”
Filipinos later recoined “Annyeonghaseyo” to “Ano ang sa
iyo?” and “Kamsahamnida” became “Anong inaasam nila?”
Then we were taught how to sing “Arirang Arirang” and
play the Korean drum. One of my Filipino colleagues asked
what “Arirang” meant and our Korean host said “Nothing.”
I whispered to him, “Like Arimunding-munding” so that he
won’t ask more questions. The Koreans asked us to sing some
Filipino folk songs and we sang “Bahay Kubo” with naughty
grins, translating every phrase to the Korean hosts’ delight.
We were also taught calligraphy and the tea ceremony which
we found exotic.
We took a plane trip to Busan, the southern part of
the country, to visit the Posco steel mill, the Hyundai car
and shipbuilding factory, and the Samsung manufacturing
facility. From the air, we saw the outlines of interconnecting
expressways and railways from north to south and east
to west. This is the reason their country emerged from
nothing to being one of the most competitive economies.
The Philippines started building North Luzon Expressway
(NLEX) two years ahead of the Koreans yet after five
decades, the Koreans had built and expanded their transport
South Koreans are proud of their achievements—
particularly their country’s stellar rise from poverty to
high-income status. They are proud that their industries
139
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
network to almost every nook of their country while NLEX
stopped abruptly in the middle of Pampanga and stayed
there for four decades.
Russians responded with “Dorogoi dinnoyu,” the Russian
original of the popular song “Those Were the Days.”
The Russians also love to drink as Filipinos do. Our
Russian host challenged us to drink their vodka as they
do on special occasions—bottoms up ten times. I was still
standing after ten rounds, but my colleagues were not; they
all had excused themselves to go to the bathroom and never
came back, leaving me alone with my Russian counterpart.
Filipinos respected their hosts and avoided displeasing
them. The Russians did not ask why my colleagues never
came back.
Russia
A World Bank project in support of public finance
automation brought a group of Filipinos to Russia in 2012.
Russia is the largest country in the world, spanning twelve
time zones, yet in five years, it was able to establish an
automated public finance management system that enabled
all revenues from all corners of the country to be remitted
and reported immediately to Moscow, the capital city. It also
allowed expenditures to be released the day after the request
for funds was submitted. The Russian Treasury Single
Account became the model of the Philippines’ Treasury
Single Account which is now operational.
The Russians also showed us their ancient cities with
cathedrals dating back from the 12th century, adorned with
colorful onion-shaped domes. While the Russian authorities
padlocked churches before perestroika, they preserved and
reopened them when a more open, transparent political
structure was put in place. We found the church altars
and frescoes very attractive, colorful, and ornate, and our
hosts said they were as colorful as on the day it was painted
centuries ago. Beside the cathedrals were small shops selling
icons, paintings, trinkets, glass articles, and handicrafts.
We thought that Russians were stoic, tight-lipped,
very formal people who hated to smile and talk, like in the
anti-communist American movies. This was far from the
truth!
It’s true—Russians are quieter than Filipinos. While
we were on the train to Vladimir, Russia, a small city two
hours away by train from Moscow, we had to restrain our
Filipino colleagues from talking and laughing too much
because we were the only ones making noise on the train.
Vladimir City should have been the capital of Russia
instead of Moscow, said our hosts, but the Mongols looted
and destroyed it. Yet the citizens of Vladimir rebuilt their
city after the destruction, restoring the 12th century
Dormition Cathedral and Rublev’s frescoes through the
centuries. The wealth and power shifted to Moscow as the
Muscovite leaders made peace with the Mongols, sparing
their city from destruction.
But when our Russian hosts warmed up to us, they
started to crack jokes. They love music as Filipinos do. A
Filipino colleague sang “From Russia with Love” and the
140
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
We returned to Moscow after a brief trip to Suzdal, a
neighboring city with colorful cathedrals and monuments,
and after seeing their computer system and the fiscal
reports they generated. In Moscow, we visited the St. Basil’s
Cathedral, the largest of all Russian churches and more
colorful than the domes and cupolas of the older Dormition
Cathedral. We walked around Red Square, and took
pictures of the Kremlin Palace, the Bolshoi Theater, Lenin’s
Mausoleum, the Kazan Cathedral, and GUM Supermarket.
We wanted to watch Bolshoi ballet but we were advised that
tickets had to be bought a year in advance.
wife which filled the walls of the embassy. We learned later
that the Ambassador’s wife and their children have been
taking lessons in icon painting. We also learned the next day
that a member of the delegation had an extreme attack of
gout due to the dinner that the embassy served, and had to
be pushed around the airport on wheelchair.
Ghana
My trip to Ghana was sponsored by the United Nations
(UN) and it was a conference on development assistance.
The UN wanted to showcase their programs on reducing
poverty and the importance of ownership. Countries should
identify and formulate their own development programs
and then development assistance should support these.
We found the monuments of Lenin still intact in their
public squares despite the fall of Russia’s Communist Party.
When asked about political upheavals in their country,
our hosts revealed that they were the leaders of their
communities under the Communist Party and that they are
still under the new regime. To them, the upheavals opened
new opportunities to improve their country and its citizens’
welfare.
Ghana looked familiar although we crossed eight time
zones and traveled 18 hours by plane to get there. Ghanaian
gardens teemed with bougainvilleas, santan, calachuchi,
and yellow bell and their trees are mostly acacia, mangoes,
rubber, mahogany, and coconuts. Our Ghanaian hosts
talked proudly about their newly built expressway which
only had two lanes and was just a fifteen-minute ride away
from the capital city of Accra. We had a day of going around
to see Elmina Castle built in 1482 by the Portuguese, earlier
than Magellan’s arrival in the Philippines and the Kakum
National Park to try the canopy walk. Elmina Castle was the
center of trade in West Africa. Not only did they trade gold
and European goods, they traded slaves as well. Thousands
of shackled Africans were auctioned within its walls and
not a few were killed for being rebellious. I imagined blood
splattered on the walls and corpses of dead rebels piled up in
its dungeons. We saw a group of African-Americans visiting
We found the younger Russians proficient in the
English language, having taken masters’ and doctoral
degrees in the West. They expressed pride in their culture
and long history as they showed us their libraries, museums,
churches, and old government buildings.
On the day before we left, we visited the Philippine
embassy in Moscow where our ambassador treated us to
Filipino dinner of monggo and ampalaya. He knew that
we were sick and tired of hamburgers and soda which were
usually served in Russian restaurants. The Ambassador was
proud of his art collection, the letras y figuras paintings
which he brought from Manila, and the icons painted by his
141
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
the area, seeking their origins. The African boy selling us a
pocket of shells tailed the African-Americans after failing to
convince us to buy his seashells.
Guatemala went through three decades of civil war, taking a
toll on human life more severely than natural disasters did.
Guatemalan society was split into the dominant elites who
were the descendants of the Spanish conquistadors and the
descendants of Mayan Indians who were mostly illiterate,
uneducated, and unemployed.
The Kakum National Park looked like an ordinary
tropical rainforest but unlike Philippine forests, the
Ghanaians built rope bridges where one could walk from
tree to tree while up twenty meters in the air. After a few
pictures, we left to look for a place to eat. We invited our
well-groomed African driver to join us. Ghana was a British
colony, so he spoke English and was a Christian, and so we
had no problem conversing with him, and ordering pork
chops and stew for lunch. The waiter served us, aside from
our orders, a bowl of liquid which we thought was soup
from the stew. Good that our driver was quick and started
washing his hands using that bowl of liquid.
We took side trips to Santiago Atitlan to see Lago
de Atitlan with its three volcanoes surrounding a city,
which looked like Taal, and its ancient church, houses, and
buildings. We took a boat ride to a picturesque village with
small shops that sold paintings and handicrafts and took us
almost a whole day going through works of art reflecting
Mayan culture. Filipinos took interest in a painting of The
Last Supper with Jesus Christ and apostles rendered as
women. We wondered if Guatemala had a woman-centric
society as we walked along Guatemala’s streets.
Guatemala’s economy was almost like the Philippines
with its US$1,000 GDP per capita then and its poverty rate
at 50%. It was also colonized by the Spaniards in the early
1500s and had a series of dictators as leaders before a 36year civil war took place, sending half of its population to
poverty.
Guatemala, Peru, and Bolivia
A tour on microfinance reform in 1998 took a group
of Filipinos along with a senator and a congressman to three
countries. In ten days, we moved from country to country,
interviewing microfinance institutions, asking them about
the policy reforms that they had instituted including
adopting market interest rates, setting up microfinance
institutions and regulating them, and developing financial
products needed by clients.
We took a plane ride to Peru and had a side trip
tour to ancient Inca towns, taking pictures of mountains,
pyramids, and donkeys. We toured the Pacific coast with
its deserts and beaches. The Philippine ambassador took us
to dinner at a restaurant on the Pacific coast, enjoying their
curry-flavored chicken and soup.
Guatemala was very much like the Philippines with
its 34 volcanoes, most of them active, that caused thousands
of deaths every time they erupted. Hurricanes visited them
annually causing floods and landslides with thousands dying.
142
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
We had a half-day ride across Lima, around Plaza
Mayor which looked like Intramuros with its cathedral
and palaces like our own Palacio del Gobernador and
Ayuntamiento. We noticed that they had no new buildings,
just the multi-colored four-storey structures akin to the ones
in Intramuros and Escolta. We understood later that they
were badly hit by the 1980s’ Latin American debt crisis and
their president had to suspend payments on foreign debt to
enable the economy to stay afloat. That was similar to what
happened to the Philippines.
On our way back, our van was stopped by a group
of armed men asking for what we understood was money,
but after an exchange of conversations with our hosts, we
were allowed to pass. We stopped by another village for a
visit to another microfinance institution, and after a brief
session and picture-taking, we left for the comfort of our
hotel rooms.
In the three countries, we understood that the poverty
level is high, literacy rate is low and thus, dictatorships
emerged, plunging these countries further into prolonged
civil strife and economic decline. Thus, microfinance
developed very early on to correct extreme inequality.
The plane to Bolivia took us to the top of the Andes.
We were advised to rest at our hotel in La Paz on the first
day we arrived and drink coca tea in our rooms to soften
the impact of the high elevation. Coca tea is a concoction
from coca leaves, the ingredient of cocaine. But the Filipinos
had other ideas. We went around the shops, bargaining
for alpaca sweaters, jewelry and multi-colored scarves and
taking pictures of snow-capped Mt. Illimani, churches, and
buildings. On our way back to the hotel, our heads began to
ache due to lack of oxygen, forcing some of the delegation
members to forego dinner and the cultural show that was
prepared for us that night.
Chile
I went to Chile in 2019 to represent the Philippines in
the Asia-Pacific Economic Cooperation Finance Ministers’
Meeting. Chile was the only Latin American country to
grow at 6% for two decades, boosting its per capita income
to among the highest in that continent. Chile experimented
with various economic strategies; socialist under President
Allende, centrist under President Frei, and liberal market
economy under various presidents after Allende. They also
tried various political ideologies from socialism, rightist
politics to liberal democracy. The upheavals from one regime
to the other had been bloody; blood stained its well-paved
streets as cannons exchanged fire and the military on either
side of the political fence fought for dominance.
We had a day to visit microfinance institutions
outside La Paz and took a side trip to Copacabana to see
Lake Titicaca, the highest navigable lake in the world and
the largest in Latin America. Our host said there are actually
two lakes—Lake Titi and Lake Caca—and the whole
Filipino delegation erupted in laughter. She said that Bolivia
and Peru went to war for ownership of the lake. Eventually,
after getting tired of battling each other, they agreed to share
it.
Being a former Spanish colony, the street signs looked
familiar. Calle Santa Isabel, Calle Romero, and Avenida
Central sounded like Philippine streets. Empanada Paula
143
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
and Sabor Oriental sounded like Philippine restaurants.
Places in the capital city Santiago, Parque Quinta Normal,
Plaza de Armas, and La Union all sounded Filipino. Our
Chilean hosts brought us to the Iglesia de San Francisco
which was built in the same year as the San Agustin Church
and looked very much like it. On the walls were displayed
paintings on the life of San Francisco. They brought us to
the San Cristobal Hill which has a huge image of the Virgin
Mary and a church beside which a small store sells empanada
and a gelatin-based drink reminiscent of the samalamig.
Intramuros-like buildings and modern edifices that looked
like those of Singapore, we noticed that there were soldiers
following the APEC attendees wherever we went.
We were supposed to go to Plaza de Armas on our way
to the airport but our hosts said that there were problems.
We learned later that demonstrators had taken over the
plaza to protest the increase in subway fares and they were
tear-gassed by the military. The Cabinet had been sacked
including the Finance Minister who supported the fare
increase and chaired the Finance Minister’s Meeting. The
APEC Leaders’ Meeting which was supposed to be held after
the Finance Ministers’ meeting was canceled, the first time it
happened over the organization’s three decades. A decade of
rapid economic growth, raising the Chilean economy to the
highest per capita income in Latin America, had not been
enough to solve the country’s extreme economic inequality.
Chileans love the arts more than Filipinos do. Sidestreet
merchants sold books of Pablo Neruda and Gabriel Garcia
Marquez; in the Philippines, books by Rizal and Nick
Joaquin never got sold on sidewalks. Copper plates with the
lyrics of Mistral’s poetry and Victor Jara’s songs were sold
as souvenirs. Like Filipinos, Chilean troubadours sang in
restaurants with ballads filling the air of Calle Goyenecheya,
Santiago’s restaurant row.
For us Filipino economists, the Chilean crisis is
a lesson and a challenge; economic growth should be
accompanied by more equality and reduced poverty. We said
goodbye to our Chilean hosts saying “Hasta la vista!” like a
real Spanish would as we boarded our planes. As the plane
rose above the Andes, we imagined Rizal reciting his “Adios,
patria adorada” and Jose Palma playing the national anthem
on the piano with Julian Felipe reciting “Tierra adorada” in
the background.
The Chileans had been more successful economically
than the Philippines. During the decade that followed 1987,
the Chilean economy grew by 7.5% annually, raising per
capita incomes to the highest in Latin America, making it the
tenth most competitive economy in the world and earning
praises from global development institutions. The finance
deputy minister who sat at our table during dinner narrated
how innovative Chile created a 2.8 USD-billion export
industry from salmon and a 2 USD-billion export industry
from wine, two products that did not exist the decade
before. While enjoying dances similar to the Philippine
rigodon in cowboy costumes, we heard our host speak
proudly of their country’s achievements. As we went around
Santiago admiring its picturesque hills and mountains, its
Indeed, traveling unveils knowledge one does not
always encounter in daily life. It takes getting out of the
country to know people all over the world are both different
and similar, and these are enough reasons to meet, enjoy,
and talk to each other.
144
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Lakad-Laban Sa Laiban Dam
ni Gregorio V. Bituin Jr.
Labing-isang taon na ang nakararaan, isa ako sa
mapalad na nakasama sa mga nagmartsa sa Lakad-Laban
sa Laiban Dam. Mapalad dahil bibihira ang pagkakataong
makasama ako sa ganitong mahabang lakarang may isyu o
ipinaglalaban. Pagkat kaya ito isinagawa ng mga katutubo at
mamamayang nakiisa rito ay upang pigilin ang pagtatayo ng
Laiban Dam sa kanilang lugar.
mahigit isang daang katutubong Dumagat at Remontados,
magsasaka, kababaihan, manggagawang-bukid, at taongsimbahan. Nagmartsa rin si Governor Nap ng mga
Dumagat. Dito ko rin nakilala si Sister Bing ng SSMN
na sa kalaunan ay nakasama ko sa Philippine Movement
for Climate Justice at sa Green Convergence. Ang islogan
namin sa martsa: “Save Sierra Madre, Stop Laiban Dam!”
Sa martsang ito ko natutuhan ko kung paano magnganga
ang mga Dumagat. Nalaman ko rin kung ano ang CADT
(Certificate of Ancestral DomainTitle). Nagdagdag ito sa
dati ko nang alam na OCT (Original Certificate of Title) at
TCT (Transfer Certificate of Title) na lagi naming napapagusapan sa KPML, lalo na sa mga kaso sa palupa’t pabahay
ng maralita.
Matibay na buto, resistensiya, at determinasyon. Ito
ang puhunan ng mga katutubo at taumbayang nagmartsa
mula sa bayan ng General Nakar sa Quezon hanggang sa
Maynila mula Nobyembre 4 hanggang 12, 2009.
Bagama’t isa ako sa nakiisa sa mga nagmartsa laban sa
Laiban Dam, hindi ko ito naumpisahan dahil sa ikalawang
araw na ako bumiyahe mula Maynila papuntang lalawigan
ng Quezon. Ako ang nag-iisang kinatawan ng grupong
FDC (Freedom from Debt Coalition) sa 148-kilometrong
lakarang iyon. Ang KPML (Kongreso ng Pagkakaisa ng
mga Maralitang Lungsod) na kinabibilangan ko ay kasapi
ng FDC. Naabutan ko ang mga nagmamartsa sa Barangay
Llavac, sa bayan ng Real. Umuulan noon. Tumuloy kami sa
isang elementary school at doon nagpahinga buong gabi.
Nagsimula akong magmartsa kasama nila kinabukasan na.
Bakit uli sila nagmartsa at bakit ako sumama? Isa
itong kilos-protesta laban sa pagtatayo ng Laiban Dam. Ang
planong pagtatayo ng Laiban Dam na may sukat na 28,000
ektarya ay magpapalayas sa 4,413 pamilya mula sa pitong
barangay. Ang legal at protektadong kagubatan na kanlungan
ng maraming endemiko't nanganganib na mawalang
nilalang (endangered species) ay malulubog sa ilalim ng
tubig bilang bahagi ng dam, kasama na ang lupaing ninuno
ng komunidad ng Dumagat at Remontados. Pinaaalala ng
mga nagmartsa na baka maulit ang nangyaring pagkalubog
sa baha at pagkalunod ng marami sa hilagang lalawigan ng
Quezon noong Nobyembre 2004 pag nagkabitak at nawasak
ang itinitindig na Laiban Dam.
Kasama rin namin sa Lakad-Laban sa Laiban Dam
ang Save Sierra Madre Network (SSMN) ni Brother Martin
Francisco. Si Brother Martin ang opisyal na photographer
ng aktibidad na iyon. Kasama rin namin sa martsa ang
145
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Laiban Dam ay titindig sa Kaliwa Watershed
ng Sierra Madre. Ang lagakang-tubig (watershed) na ito
ay isang yamang-tubig na kinikilala ng grupong Haribon
bilang isang Important Biodiversity Area.
pagtotroso (anti-logging), at muling pasiglahin ang naririyan
pang mga lagakang-tubig tulad ng Wawa Watershed upang
mapalaki ang daloy ng tubig. Isa ring payak at matipid
na paraan ang pagbaba ng pangangailangan sa tubig sa
pamamagitan ng pagpapahusay ng serbisyo ng Manila Water
at Maynilad, at huwag nang ipatong pa ang bayarin sa mga
konsyumer para sa mga natatapon at di-nagagamit na tubig
(water wastage).
Sino ang magbabayad sa isasagawang dam ng
gobyerno sa pamamagitan ng MWSS (Manila Water
and Sewerage System)? Ang mismong mga residente ng
Kalakhang Maynila. Tataas ang presyo ng tubig para lang
mabayaran o maibalik ang gastos sa pagtatayo ng dam na
may halagang isang bilyong dolyar at maaaring lumobo
pa sa dalawang bilyong dolyar dahil sa tagal ng paggawa
at laki ng gastos. Nararapat lamang na iprotesta ito dahil
apektado ang kalikasan, lalo na ang buhay, kinabukasan, at
kultura ng higit na nakararami. Isa itong proyektong sisira
sa ekosistema.
Natulog kami noong ikalawang araw sa isang paaralang
pang-elementarya sa Llavac sa Real, Quezon, at pagkagising
namin ay nag-ehersisyo muna kami bago kumain at muling
magmartsa. Bawat umaga ay ganoon ang ginagawa namin—
ligo, ehersisyo, kain, pahinga kaunti, at lakad na naman.
Ginawa naming kainan ang bao ng niyog. May sumasalo
sa aming mga lugar na tinutulugan namin tuwing gabi.
Nakitulog kami, halimbawa, sa parokya ng San Sebastian sa
Famy, Laguna, sa Antipolo Social Action Center, sa Ateneo
de Manila University, at sa Caritas Manila. Dinaanan din
namin—nanawagan at nagrali kami—sa harap ng opisina
ng Department of Environment and Natural Resources at
sa National Commission for Indigenous Peoples. Doon na
sa Caritas ang huli kong araw (Nobyembre 11), at bandang
hapon ay nagpaalam na ako sa kanila: sa mga kaibigan
kong katutubo at kasama sa kilusang makakalikasan. Ang
mga katutubo naman ay nagmartsa pa kinabukasan sa
Malacañang.
Sa bawat araw ko roon ay gumagawa ako ng tula para
sa kalikasan, para sa mga katutubo, para sa taumbayan, at
sa pagpapatigil ng proyekto. Kaya nakapagtipon ako ng
mahigit dalawampung tula. Ito ang bahagi ng isa sa mga
tula ko:
Lakad-Laban Sa Laiban Dam
Siyam na araw ang lakaran
mula Quezon pa-Malacañang
upang iprotestang tuluyan
ang pasakit na Laiban Dam.
Sa kalaunan, hindi na natuloy ang Laiban Dam,
subalit may plano ang pamahalaan na itayo ang Kaliwa
Dam, na mahigpit ding tinututulan ng mga katutubo at
mamamayang tatamaan ng proyekto. Sa isyung ito’y muli
akong naging aktibo, at naging kasapi ng Stop Kaliwa Dam
Network.
Para sa mga nagmartsa, may mas magandang
alternatibo sa daan. Dapat muling ibalik at pasiglahin ang
nakakalbo nang kagubatan sa lagakang-tubig sa Angat, Ipo,
at La Mesa. Dagdag pa'y patindihin ang kampanya kontra
146
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Confessions of An Exit Crybaby
by Jan Angelique Dalisay
Getting creative in folding pieces of clothing and
fitting them into your luggage along with the knickknacks is a superpower. It’s nice and odd how luggage and
backpacks weigh heavier on trips home. My hypothesis
is that the contents aren’t limited to the material things I
owned or the pasalubongs I bought; rather, it carries the
new memories I made with people I know and didn’t know.
The world of travel, even for the occasional traveler, is a
myriad of encounters. Yet with the flurry of movement,
the ritual-like efficiency of keeping every checklist box and
the multiple trips to the closet to ensure that I don’t leave
anything behind make me think that exits, goodbyes, and
homecomings are just as profound as the first step I make in
crossing unknown territories.
that was then. Nowadays, folks would call those episodes
“sepanx” or separation anxiety. Knowing this should’ve been
a cure for future episodes, but not for me. Days before going
back home from the US, I cried. Same thing for going home
from Singapore. I guess, it’s official: I’m just an exit crybaby.
The tears shed for each overseas-going-home are
different. My sister and I were quietly taking our luggage bags
for check-in, but as I pushed the metal cart across Changi
Airport floors, I found myself succumbing to feelings of
defeat. I was going home lost, an embittered soldier in a war
of dreams. I lost and it sucked, but my sister was a mindreader whose idea of comfort is a place full of shelves lined
with books. In the end, she bought me The Rules to Break
by Richard Templar. I hardly buy or read self-help books;
my earlier impression is that in them, I would only find
views I subscribe to. Anyway, the book is no longer in my
possession; I gave it (with my sister’s blessing) to my team
lead as a parting gift when I traded my copywriter job for a
month-long sabbatical.
As a child, I was bad at exits. I always forget how much
I enjoyed staying—having spent fun playtimes with my
cousins in Badianor, Muntinlupa—until we’d start packing
and that sense of dread at endings took hold of me. I didn’t
cry in front of my new playmates. At an early age, I was
good at wearing masks. Back then, it required a simple trick:
pressing elder people’s hands to my forehead and taking the
bus or ship on the journey home. I wouldn’t remember
the goodbyes, only the moments I’d stare outside the bus
window or from the ship’s deck that offers a panoramic
view of the city, letting quiet tears go by. Adults around me
either teased or scolded me for acting like a crybaby, so I
learned how to make the crying soundless. My attempts
weren’t always successful—my sniffs were often audible; but
My first overseas trip left a very conspicuous dent in
my character. It colored my view of crossing borders with
the cringey line, “it changes me.”
Travel bloggers have a delightful way of saying that
it’s like a pendulum swinging from hard lessons learned to
happy memories. But to me, it’s a visceral scene. I became a
quiet but shifting layers of old and new selves. In so many
147
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ways, I wasn’t sure of myself anymore. What do I really want?
Who do I want to be? I was traversing the tumultuous terrain
of adulthood that home just felt an out-of-place mirage.
The nearness of my home city to Bohol makes trips so
quick that it almost feel like I’m being cheated with having
to mull over experiences in front of the craft’s panoramic
view. It’s like I enter the port, catch some zzz’s, and then I’m
home.
After 2014, Cebu just became my address; my
reference point was long gone. With unsure hands and feet,
I sucked it in and began regrowing roots as new as January. I
found a job, met new friends, and returned to the university
to complete my master’s degree in literature (only to be
stuck in thesis writing). I published works using home as an
anchor in the Southeast Asian journal Rambutan Literary.
I did creative writing in my native tongue of Bisaya and
Filipino. It was still a long arduous process of regrowing,
and for a long time, I only left home to visit Dumaguete
and Bohol.
My youngest sister possesses the superpower of folding
clothes into impossible tiny sizes; I wished she passed that
power to occupant 416. I was standing there in front of my
pile of clothes, pasalubong, and thick clothing bought when
temperatures started dipping low on the second week of our
three-week stay in Minnesota. I wished staring at my items
can make packing easier. Note: it won’t. But it wasn’t just
the packing that was hard; it was my episodes of “sepanx”—
wherein I’d sit on the sofa, look at the bricked roof opposite
my room, and cry big, fat tears. I don’t know how I looked,
but it didn’t feel the way I felt in Changi Airport. I wasn’t
doomed or hopeless; in fact, it was the opposite. I was having
a good kind of saying bye, the kind I had as a child, where
time is a mudfish, and I played to my adult heart’s content,
carved my first pumpkin, picked and tasted about four or
more types of apple, lost ten bucks in a park and pretended
not to own it because I was too embarrassed to answer to the
man who shouted he found it, and speed-walked across the
city’s skyway specially built for winter.
Home to my Sillimanian friends, Dumaguete is a
charmer best met in person. I say that because everyone
who studied or lived there always has a way of attaching
memorable experiences to the place as if it was the sun to
their daylight skies or the Big Dipper at night. I left with
a box of silvanas, with pockets still full because of my
super generous hosts. Everything can also be bought at a
reasonable price. Considering how rarely I travel, maybe an
average of four times out of Cebu City, I’m lucky to visit a
one-stop island like Bohol. It’s the only place where I can eat
all three lechon tails without judgment, because fiestas here
mean two to three full-day meals—rather lavish version than
that of my hometown’s one-day-one-meal feast. Also, it’s the
place where my eyes don’t get tired of watching the beaches,
where I can activate my YOLO spirit with adventures, like
crossing twin bamboo bridges.
Separation anxiety is real, long before I knew the
word for it. I send parting gifts like photocards with images
of Cebu street life to my colleagues, give the warmest hugs
to our Filipino hosts, and keep my crying soundless: sure, I
am the epitome of a sentimental being, but I’m also learning
to be less apologetic about it. Or maybe it’s a lesson I can
only learn at airports and seaports through goodbyes and
homecomings.
148
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Higit pa sa Hamog
ni Jane Tricia Cruz
“Find your own safest place.”
2018 hanggang 2019. Tuwing papatak ang buwan ng
Disyembre, sa pangunguna ng aking kaibigang pinili
nang manirahan sa Baguio, bumuo kami ng grupo na
mangangasiwa sa isa hanggang dalawang araw na pagsasanay,
pakikipagkuwentuhan, at kantahan na may kaugnayan sa
mental health at kalikasan. Tampok sa pagdiriwang ang mga
lokal na manunulat, mang-aawit, pintor, at tagapagsalita
sa lungsod ng Baguio. Hindi matatawaran ang interes,
pagtanggap, at pagmamahal ng mga nanonood, na pawang
mga estudyante at kapuwa manlilikha, na buong-pusong
nakinig at nakihalubilo.
Payo ng psychologist na una kong nilapitan sa loob
ng tatlong taong pakikipaglaban sa depresyon. Matapos
kong malaman sa isang psychiatrist na mayroon akong posttraumatic stress disorder at major depressive disorder ay
nagpasiya akong hanapin kung saan ba ang pinakaligtas at
mapayapang lugar para sa akin. Bilang isang mamamayan
ng Bulacan, alam kong higit pa sa matatandang simbahan,
matataas na bantayog ng mga bayani at mga tagong talon
ang matatagpuan dito. Sinubukan kong hanapin ang
lugar na aangkinin ko habang nagpapahilom ng sugat ng
kahapon, hanggang sa mapadpad ako sa sunken garden
ng Unibersidad ng Pilipinas, sa dagat ng Puerto Galera, sa
puting buhangin ng Bolinao, at sa mataas na bundok ng
Bataan. Lahat ng mga ito ay may iniwang kuwento na higit
pa sa magagandang tanawin at pasalubong.
Natatapos ang event pagsapit ng alas-dose ng
hatinggabi. Pagod na pagod na ang katawan ng mga katulad
kong volunteer, ngunit tagos ang saya at makikita kung
paano at gaano pinapahalagahan ng mga taga-Baguio ang
sining sa iba’t ibang paraan.
Sa dinarami-rami ng lugar na napuntahan ko, isa
lamang ang binalik-balikan ko. Bukod sa malamig na klima
at nagtataasang pine trees, hinahanap ko ang simoy ng
hamog na malalanghap at maaaninag paakyat sa lugar na
ito. Sa wakas, sa loob-loob ko, nahanap ko na rin ang lugar
na magdadala sa akin patungo sa tuluyang paghilom.
Walang halong panghuhusga, walang maririnig
na ibang usapan dahil lahat ay matiyagang nakikinig at
sumasabay sa pag-awit ng mga nagtatanghal. Naisip ko noon:
sana ganito kainit ang pagtanggap ng mga tao sa kuwento,
tula, kanta, at pintang ihahain ng mga tagapagtaguyod ng
sining. Wala na sigurong malulugi pang manlilikha kahit pa
modernisado na ang mundo. Sabi ko sa sarili, ligtas na lugar
lang ang hanap ko, pero binigyan ako ng napakaraming
dahilan para patuloy na piliin ang Baguio.
Tatlong beses na akong napadpad sa Baguio. Una
ay dahil sa joiner tour na napagplanuhan namin ng aking
kaibigan noong 2017. Ang ikalawa at ikatlong pagbabalik
ay dahil sa misyong nakasanayan ko nang gawin simula
149
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nakarating na ako ng Hong Kong at napagmasdan ang
pinakamasayang lugar sa mundo, ngunit higit pa sa ngiting
nakuha ko sa Disneyland ang tawa at sayang natagpuan ko
sa Baguio.
na pagbagtas ng mga sasakyan dito. Maaaring dala rin ng
ulan at hamog kung kaya’t pagdating ng Linggo ay muli na
namang malinis ang semento para kulayan ng mga tao.
Sa isip ko ay kusang tinutulungan ng kalikasan ang
mga tao na mahalin ang sining dahil babalik sa dating ayos
ang kalsada matapos mapintahan, at muling makukulayan,
mawawalan ng imahen, at makukulayang muli bawat linggo.
Ang ikatlong pagbabalik ko ang pinakamagandang
karanasan ko sa lugar na ito. Nang panahong ‘yon ay wala
akong matutuluyan, wala akong gaanong pera sa bulsa,
at hindi ko alam kung paano makamumura sa sasakyan.
Isang taga-Baguio na nakilala ko noong nakaraang taon ang
tumanggap sa akin. Binigyan ako ng matutuluyan, sinundo
at hinatid sa pupuntahan, inalagaan ako pagkatapos
mamulikat, at dahil sa kaniya ay mas nakita ko na ang ganda
ng Baguio ay wala sa mismong sikat na mga pasyalan kundi
nasa mga taong dito nananahan.
Hindi ko pinalampas ang pagkakataong makasali
bilang parte ng aking karanasan sa Baguio. Isang paruparo
ang iginuhit ko sa aspalto gamit ang asul na yeso. Ito ay
magsisilbing tanda kung paano ako tinanggap ng lugar
bilang kasapi ng namumukadkad na sining at kultura. Dito
ko muling naibuka ang mga pakpak para lalo pang mahalin
ang pagsusulat.
Sa huling araw ko sa Baguio, pinasyalan namin ang
iba’t ibang lugar na hindi gaanong pinupuntahan ng mga
dayo at turista. Sinubukan naming kumain sa mga café na
pulos gulay ang menu. Naabutan ko ang bagong atraksiyon sa
Session Road na nagbigay-daan upang malayang makaguhit
sa kalsada ang mga paslit, kabataan, at mga kilalang pintor
sa Baguio ng kahit na anong imaheng naisin nila. Isinasara
ang isang parte ng Session Road tuwing Linggo bilang
parte ng isang eksperimento sa pangunguna ng lokal na
pamahalaan. Nakamamangha ang mga pamilya at turistang
walang pagsidlan ng tuwa na makaguhit sa kalsada ng iba’t
ibang disenyong pupukaw sa mga mata ng nagdaraan.
Hindi mahirap mahalin ang Baguio at ang mga
tao sa lugar na ito. Bagama’t sanay na sila sa mga dayo,
mararamdaman mong kaisa ka nila sa kabila ng pagkakaiba
ng kultura, tradisyon, relihiyon, at wika. Karamihan sa
tagaroon ay bihasa sa wikang Ingles at Ilokano. Ang Baguio
ang nagsilbi kong pangalawang tahanan, na hindi ko
kailanman pagsasawaang balikan. Pinahupa ng lugar na ito
ang takot at pangamba ko. Pinalitan ng masasayang alaala
ang nakaraan at ginawang payapa ang damdamin kong
matagal nang ikinulong ng madilim na ulap dala ng aking
karamdaman.
May mga gumuhit ng hayop, tanawin, paborito
nilang artista, cartoon character, halaman at marami pang
iba. Pagkatapos ng araw na iyon, babalik sa normal ang
daloy ng trapiko, mabubura ang mga nakalatag na guhit
gamit ang iba’t ibang kulay ng chalk dahil sa walang humpay
Habang pauwi pa-Bulacan, ninamnam ko ang huling
simoy ng hamog sa simbahan sa kabayanan. Ang pagkilala
sa lugar ay hindi matatapos sa masasarap na pagkain,
nagagandahang hardin at tanawin o maging sa nakatatakot
na mga kuwento. Niyakap ko nang buong higpit ang mga
150
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
alaala, saka ako bumuntonghininga na sana ay mas mahaba
na lang ang oras para manatili. Nangakong iuuwi kong
pasalubong ang mga kuwento at kabutihan ng mga taong
nakasalamuha ko dahil mas masarap pa sa strawberries at
peanut brittle ang naging karanasan ko. Pinuno ako ng
mahihigpit na yakap, mga liham, at mga pabaong “Ingat ka”
at “Balik ka, ha?” bago ako sumakay sa bus na maghahatid
sa akin pabalik sa aking probinsiya. Muli na naman akong
sasabak sa pagkikibaka bilang isang manggagawa gamit ang
computer sa opisina. Higit pa sa hamog na dala ng klima
ang maghahatid sa akin papunta sa lugar na tumanggap sa
akin at naghulma.
Bumalik ako sa doktor makalipas ang bakasyon at
nagsabing, “Doc, I finally found my safest place.”
151
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bruha
ni Jason F. Pozon
Dekada ’70 noong nakapagpundar ng tatlong dyip
ang lolo ko. Maiikli lamang ang mga ito—may sampuan,
may walohan, at may siyaman. Nabili ni Lolo ang mga dyip
nang bayaran kami ng gobyerno sa kalahating lupa namin
na kinuha nila upang maging bahagi ng tulay na itatayo, na
ngayon ay kilala bilang Sandoval Bridge na nagdurugtong
sa Pasig at Ortigas ng Mandaluyong. Idinagdag pa sa
ipinambili ang perang nakuha sa kaniyang pagreretiro sa
isang malaking pagawaan ng sinulid na nagsara dahil sa
pagkalugi at utang sa bangko.
Tandang-tanda ko pa nang pinagawa ako ni Tatay ng
maliit na signage gamit ang mumurahing marker at mga
putol na krayola. Isinulat ko ang “Pull ‘D String 2 stop!” at
“5.00 minimum fare.” Kahit pangit ang pagkakagawa ko,
tuwang-tuwa pa rin si Tatay at idinikit sa likuran ng driver’s
seat. Ang sarap sa pakiramdam na pagmasdan ang gawa
kong makikita rin ng mga pasahero.
Siyempre si Papa ang nagmamaneho nito, sa kaniya
ipinagkatiwala ni Tatay. Hindi nakatapos ng pag-aaral si
Papa dahil napasama sa maling barkada, nalulong sa bisyo,
mabuti at nakapagbagong buhay naman.
Second hand ang mga dyip, pero maayos pa naman.
Kaunting linis, kaunting pinta at mukha na ulit bago. Naging
kasa-kasama ng lolo ko ang mga dyip na ito sa maraming
taon ng pagpapamilya, pagpapaaral sa mga apo, at minsang
takbuhan sa mga sandaling nais takasan ang mga suliraning
pampamilya. Saksi ang mga dyip na ito sa pinagdaanan ng
pamilya sa mga nagdaang taon.
Sikat na sikat si Bruha sa mga dyip na may rutang
Pasig Palengke-Taytay dahil kay Tatay, at kay Papa na rin
na naging officer ng asosasyon ng mga drayber at opereytor.
Itinuturing itong patok noong dekada ’90 hanggang sa
pagpasok ng bagong milenyo. Ang ikalawa, si Kangkarot.
Hindi ko na matandaan kung bakit kangkarot. Kakaiba ang
kulay nito, kulay-abo na may mga linyang asul, may sticker
na Bugs Bunny na kagat-kagat ang isang carrot sa tapalodo.
Ito rin ang pinakaluma sa tatlo. Mula sa labas, kitang-kita at
angat na angat ang ginantsilyong kurtina na naghihiwalay sa
mga pasahero at drayber, may burda itong “God Bless Our
Trip.”
Pinangalanan ni Tatay (lolo) ang mga dyip. Ang una
ay si Bruha, alay niya ito kay Nanay (lola) dahil tulad ng
isang mangkukulam, hindi ito mahilig magsuklay, laging
nakasigaw kaya naman sa bumper ng dyip ay may imahen
ng isang bruhang nakasakay sa mahabang walis. Ika nga ay
may flagship, may paborito si Tatay bilang opereytor ng mga
dyip, si Bruha. Ito ang pinakamaganda at pinakamahaba sa
tatlong dyip. Berde ang kulay nito, may malalaking trumpeta
sa tapalodo, halos nandidilat na parang malalaking mata
ang headlights nito. Sa tatlo, ito ang may pinakamaraming
borloloy at may malakas na patugtog o ispiker.
Tila may kamalasan yatang dala ang dyip na ito dahil
lahat ng nagiging drayber nito ay namamatay—ang una ay
inatake sa puso, ang ikalawa nama’y binangungot, at ang
huli, napulmonya.
152
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Si Asul naman ang ikatlong dyip ni Tatay dahil sa
obvious na pinta nito. Pinakahuling binili kaya pinakabata
sa lahat. Walang gaanong espesyal kay Asul; bukod sa maikli
lamang ito, hindi ito pasaway dahil di tulad ng naunang
dalawa, minsan lang ito masira at hindi pa nakaaksidente.
Halos walang laman ang dyip na ito maliban sa upuan at
basurahan.
Iba ang lungkot na nararamdaman ko tuwing
tinatanaw ang papaalis na dyip ni Tatay habang nakaupo sa
pasamano ng malaking bintanang naliligiran ng makakapal
na bakal. Dadaan ang mga araw, mga linggo, mga buwan at
sasapit na ang panahon na pinakahihintay ko, ang bakasyon.
Kapag mahal na araw, nagsisimula na akong sumama
sa pasada ni Tatay. Kalugod-lugod ang mga araw na ito dahil
bukod sa bakasyon na, makakapagbiyahe na kami ni Tatay.
Inaabangan ko rin ang mga pelikulang ipinalalabas sa mga
estasyon ng TV na may iba’t ibang temang maiuugnay sa
kuwaresma. Gayunman, hindi ko pa rin ipagpapalit ang
pagwa-washing kay Tatay. Marami akong mga ritwal bago
ang aktuwal na pagsampa sa biyahe.
Kung tatanungin ang mga drayber, si Asul ang pipiliin
nila dahil magaan itong dalhin at namumukod-tanging may
bentilador para sa drayber. Pinakamaliit din ang boundary
kaya sigurado ang kita. Kontrobersiyal ang dyip na ito
dahil naging lungga ito ng mga drayber na gumagamit
ng ipinagbabawal na droga; gayunman ay suwerte pa rin
dahil kahit may nakita ritong ebidensiya tulad ng mga
paraphernalia, hindi ito kailanman na-tow o na-impound.
Alas-kuwatro pa lamang ng hapon, pagkatapos
magmeryenda, dali-dali akong maliligo. Kahit pa sabihin
nila (ng mga matatanda) na dugo na ang lalabas sa gripo
dahil patay na si Kristo nang alas-tres, wala akong pakialam.
Iba-iba ang koding ng mga dyip na ito kaya may mga
pagkakataon na sa gabi lang ang pasada at hindi puwede
kung araw. Noong mga panahong iyon, malakas pa si Tatay,
walang patlang ang araw ng kaniyang pagbiyahe. Lagi niyang
ginagamit si Bruha. Magsisimula ang pamamasada niya nang
alas-singko ng hapon hanggang hatinggabi o madaling-araw.
Marahil magandang oras ito ng pagbibiyahe dahil malamig
na, iwas sa pagtaas ng presyon at mas maraming pasahero
dahil uwian na ng mga tao mula sa eskuwela at trabaho.
Agad akong magtatapis ng tuwalya at magsusuot ng
brief kahit pa madalas akong kurutin ni Nanay dahil basa pa
raw ang aking singit. Para pa rin akong maliit na bata kung
alagaan ni Nanay kahit nasa unang taon na ako sa hayskul.
Kahit nangingilid na ang luha ko sa hapdi ng diin at kuko
ni Nanay, kailangan kong pigilan ang pagpatak ng kahit
isang luha, dahil kapag nag-inarte ako, tiyak ay hindi na ako
papayagang makasampa sa dyip.
Kapag umuuwi ako galing sa eskuwela, madalas ay
hindi ko nadadatnan si Tatay dahil nakaalis na siya o di
kaya’y paalis pa lang at nagpapainit ng makina ni Bruha.
Lagi kong hinihiling na sana bakasyon na, sana tag-araw na,
sana makasama na ulit ako ni Tatay sa pagpapasada ng dyip.
Pupunuin ko na rin ng tubig ang 1.5 litrong bote
ng softdrinks na iinumin namin ni Tatay sa biyahe; bawal
ang walang tubig lalo na’t kahit gabi ay maalinsangan ang
hangin. Hindi rin naman namin nauubos ang tubig dahil
153
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
walang gaanong pagkakataon sa biyahe para tumigil at
umihi, sa mga terminal lang namin iyon magagawa. Kaya
lang, ihing-ihi na kung minsan, mabilis kaming hihinto sa
isang tagong lugar, itatapat namin ang aming mga ari sa
siwang ng unahang gulong ni Bruha at makararaos na kami.
‘Ika nga ay instant urinal. Pagkaakyat sa dyip, abot-abot ang
mga bilin ni Nanay, kesyo ‘wag magpapatuyo ng pawis, ‘wag
mangungupit sa baryahan, ‘wag matutulog, bantayan ang
mga hindi pa nagbabayad at huwag magpapagutom.
Naiintindihan ko naman si Tatay dahil abala ang
dulot nito lalo pa’t may mga pasahero na kung magbayad
ay nananadya pa, nagpapabarya lang kahit mayroon naman
silang eksaktong pambayad. Hindi naman makapagreklamo
si Tatay dahil naniniwala siyang “The customer is always
right.” Malawak ang pang-unawa ni Tatay kahit grade 4 lang
ang natapos niya dahil sa kahirapan, di matatawaran ang
sipag at diskarte niya lalo na sa lansangan, kaya nga siguro
siya tumagal nang halos apat na dekada ng pagmamaneho
ng dyip. Naitaguyod niya kaming lahat. Kahit na hindi
sinuwerte sa mga anak, kailanman ay hindi kami nagutom
o kinapos.
Kapag narinig ko na ang kalampag ng makina, at
nadama ko na ang mainit na singaw nito sa aking paanan,
unti-unting gumuguhit ang ngiti sa aking mukha. Ang
huling ritwal bago ang pagiging opisyal na washer ay ang
paglalagay ni Nanay ng diyaryo sa likod ko. Paniniwala nila,
mahusay itong sumipsip ng pawis at tipid sa labahin.
Sa simula ng biyahe, mahina at madalang ang
pagpanhik ng mga pasahero, apat o lima ang sakay,
tumatakbo na si Bruha. “Yan talagang nanay mo, o!”
sasabihin niya kasabay ng malalim na buntonghininga.
Sa unang pagkambiyo ni Tatay, dahan-dahan nang
uusad ang dyip, tatanawin ko mula sa side mirror ang papaliit
nang papaliit na imahen ni Nanay. Masayang-masaya ako
dahil, sa wakas, para akong ibon na binigyang-laya!
Pasado alas-singko, gaganda ang biyahe. Mag-a-up
and down at dalawa na kaming naniningil ni Tatay. Hindi
ko na nakabisado ang singilan dahil tuwing bakasyon lang
naman ako sumasama sa kaniya. Minsan pa nga kada isa o
dalawang taon, tumataas ang pamasahe sa dyip kaya may
bago na namang taripang kakabisaduhin.
Kapag mga ordinaryong araw ng bakasyon sa eskuwela
at walang holiday, ganito ang tagpo sa loob ng dyip: una,
magpapapalit muna si Tatay ng barya sa estasyon ng gas,
kailangang may panukli kami sa unang biyahe. Minsan ay
pahirapan dahil may mga estasyon na ayaw magpapalit kung
hindi sa kanila magpapakarga ng gasolina.
Hindi maiiwasan na magkalituhan minsan sa sukli, o
talagang ako lang ang nagpapagulo. Siya ang tagadikta kung
magkano ang iaabot kong sukli at siya rin ang nagbabantay
sa mga hindi pa nagbabayad.
Madalas na pinag-aawayan o nagagalit si Tatay kay
Nanay kapag walang barya ang kaniyang baryahan. Sakit
na raw ni Nanay ang pagpandaw ng mga barya nang di
ipinaaalam sa kaniya. Hindi kompleto ang linggo kung
hindi nila pagtatalunan ang bagay na ito.
Literal na nakagagaspang at nagiging marumi ang
mga kamay ko sa pag-aabot ng bayad. Hanggang sa kasuloksulokan ng aking mga kuko ay may sumisingit na dumi. Ibaiba ang kamay ng tao: may magaspang na parang kambas,
154
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
may malambot, may namamalat, may naglalawa (pasmado),
may maligasgas (parang may buhangin), may mataba, may
payat, may malaki, at may maliit. Iba’t ibang uri ng kamay,
iba’t ibang dalahin sa buhay.
naka-mask, panay ang pag-aalkohol. Maya-maya ay tulog
na dala ng pagod at hapo sa walo o higit pang oras na duty.
May mga naka-long sleeves na may kandong na
malaking bag, may pasak ang mga tainga na dinig na dinig
ang sounds, at tulad ng iba, tulog o di kaya ay nakatuon sa
kani-kaniyang cellphone.
Sa lahat ng uri ng kamay, kaya ko namang
makipagsabayan pero isa lang ang ikinaiinis ko at maging ni
Tatay—ang mga kamay na butas. Ang mga taong may butas
na kamay ay iniaabot ang bayad ng ibang tao o kinukuha
nila ang kanilang sukli, ngunit nalalaglag pa rin mula sa mga
palad nila kahit hawak na nila ito.
May malayo ang tingin, nag-iiwan ng mga bagabag
sa mga dinaraanan ng dyip. Malalim na nagmumuni-muni
at tulad ko, nagmamasid din sa loob ng dyip. Mag-asawa,
mag-boyfriend-girlfriend na naglilingkisan sa dulo o dakong
unahan ng dyip. Walang patid ang bulungan, senyasan,
hawakan ng kamay, akbayan at manaka-nakang halikan.
Tila bumubuo ng mundo sa loob ng mundo ng dyip. Ika
nga ay ‘meta-mundo.’
Malaking abala ito, dahil may kultura ng semibayanihan sa dyip kaya lahat ng nahulog na barya sa lapag
ay pupulutin ng lahat. Makikita rin ang baryasyon ng mga
nagmamagandang-loob.
May naghahanap sa mga baryang nahulog ngunit
wala namang madampot; may mabilis ang mata at kamay
sa pagtulong na magpulot; may walang pakialam kahit
natapakan na nila ang baryang nahulog, at kapag minamalas,
may magsasamatala pa, kahit piso lang ang nawawala.
Panghuli, hindi mawawala ang mga napasabit lang,
napadaan lang, nakapambahay, galing palengke, galing sa
kabilang kanto, nautusan, o gusto lang mag-road trip.
Ang mga biglang-sampa. Ang mga displaced na
Badjao, mga palaboy, ama o inang ipinanlilimos ang
pampagamot ng anak o kaanak, at abuloy sa patay. Iba’t ibang
panghihikayat at pakulo: umaawit, namimigay ng envelope,
nagpupunas ng sapatos, minsan ay halos halikan ang paa ng
mga pasahero. Minsan bata o kaya ay matandang may buhat
na anak. May mag-aalok ang mga biglang sampa ng libreng
kaligtasan, buhay na walang hanggan, nakakurbata at may
dalang basket para sa offering at love gift. May kibit-balikat,
may magbibigay, may nangangaral at ilang nagagalit.
Isang maliit na telebisyon ang dyip—sila ang mga
gumaganap at ako ang manonood. Kakatwa rin ang mga
taong sumasakay kay Bruha. Iba-iba ang hilatsa ng kanilang
mukha. Kapag nakabayad na ang lahat, isa-isa kong sisipatin
ang mga nakasakay. Hindi mawawala ang mga kabataan
na fit na fit ang damit, paiklian ng shorts at micro miniskirt. Daldalan nang daldalan, ang iingay, hindi nauubusan
ng kuwento. Buntalan dito, sigawan doon, tawanan dito,
harutan doon. Tipikal na kabataan.
Modus na ang hindi pagbabayad ng pamasahe sa
iba’t ibang pamamaraan: tulog-tulugan effect, naiwanan
ang pitaka effect, sabit-talon-takbo challenge. Galit na galit
May mga nasa working class naman, may nakaputing
suit na malamang ay nars o nagtratrabaho sa ospital,
155
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
si Tatay sa mga sumasabit sa estribo ng dyip pagkatapos
ay biglang lulundag, 1-2-3 takbo. Aniya, kapag daw may
naaksidente, drayber ang mananagot at ituturing na may
kasalanan. May pagkakataon na pinatutuloy niya ang mga
ito sa loob ng dyip kahit hindi na magbayad kaysa mas
mapinsala siya ng mga kapahamakang naghihintay sa mga
ito.
ng malamig na hangin na humahampas sa aming mga balat.
Gustong-gusto ko ang mga kuwentong katatakutan kapag
malapit nang maghatinggabi at halos wala na kaming sakay
na pasahero.
Ayon kay Tatay, isang gabi raw, habang binabagtas
nila ni Bruha ang kalsadang nakasasakop sa abandonadong
lupa, may babaeng nakaitim na bestida ang sumakay sa
kaniya. Hindi kumikibo ang babae. Ilang beses niya itong
tiningnan sa rear view mirror. Wala pa rin siyang nakuhang
tugon sa babaeng halos matakpan ang mukha ng mahaba
nitong buhok. Sa ikatlong tingin niya sa rear view mirror,
nanlamig at tumayo ang kaniyang balahibo dahil wala na
ito, wala na siyang sakay. Ayon kay Tatay, napakaimposible
nito dahil mabilis ang takbo niya kaya hindi ito mabibigyan
ng pagkakataong makababa, maliban na lang kung nais
nitong mabalda.
Lumalalim ang gabi, unti-unti na akong dinadalaw
ng antok. Hindi ko dapat maipahalata kay Tatay ang
paniningkit ko. Marahan kong pipihitin ang aking katawan
paharap kay Tatay. Bagong yugto ito ng aming biyahe, ang
panahon ng pagkukuwento at pagbuo ng mas malalim na
ugnayan.
Hindi ako nagsasawa sa mga kuwentong-dyip ni
Tatay. Ang mga panahon ng pagsisimula, pamumuhunan,
at pagtaya sa kawalan. Walang katiyakan ang pagyaman sa
negosyong ito, pero lagi niyang sinasabi na hangga’t may
tao, hangga’t may kalsada, may pasahero, may kita.
Sa mga gabing tulad nito, mas tumitibay at kumakapal
ang manipis na pising nag-uugnay sa amin ni Tatay. Ang
mga pinagdaanan niya noong kabataan niya, kung paanong
binuhay ng kaniyang mga magulang ang labing-isang
kapatid niya.
Natitigil ang pagsasalita niya kapag nadaraanan namin
ang lumang Ever Gotesco Mall sa Ortigas na ngayon ay isa
nang mall ng higanteng korporasyon. Dahil sa embudong
daloy ng trapiko, mapagmamasdan ko ang nagliliwanag
at maingay na lumang mall. Dati raw itong malawak na
bukirin. Inaararo ito ni Tatay maghapon, nilalakad lang daw
nila ang kahabaan ng Ortigas hanggang sa mga lansangan ng
Maynila. Nagkalat ang mga kalabaw, kambing, at baka na
nanginginain, kasama ng mga magsasakang nanananghalian
sa mga kubong nasa gitna ng lupang sakahan.
“Minsan naiiyak ako, kapag naiisip ko na gusto kong
mag-aral pero wala kaming kakayahan.” Basag na tinig ni
Tatay. Damang-dama ko ang kagustuhan niyang makatapos
ngunit maaga siyang tinawag ng bukid. Maaga siyang
tinawag ng pagpapamilya.
Sa mga gabing tulad din nito, nakikita ko ang mga
kabiguan niya sa kaniyang asawa, sa kaniyang mga anak.
“Sinayang ng tita mo, pati n‘yang papa mo, gago.” May pait
sa kaniyang pananalita.
Napapadaan din kami sa abandonadong lupa na
dating kinatitirikan ng isang pagawaan ng unan na nagsara
dahil sa sunog. Hilakbot ang nararamdaman namin kasabay
156
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Tila ibang tao ang kausap ko, kilala kasi si Tatay
na malakas, masayahin, bumabangka sa mga biruan, at
nilalapitan ng drayber na nagigipit.
Masusundan pa ang mga serye ng pagsampa sa dyip
hanggang makatapos ako ng hayskul. Sa mga panahong
iyon, hindi na ganoon kadalas ang pagpapasada ni Tatay ng
dyip. Dumalang na nang dumalang hanggang ipinalalabas
na lang niya ito sa mga kakilalang drayber na gustong
kumita sa gabi. Hindi na rin kaya ni Tatay ang pagpupuyat
at bigat ng manwal na pagmamaneho.
Kapag nasa ikalawa o ikatlong biyahe na kami,
tumitigil muna kami sa terminal ng dyip sa Parola, malapit
sa simbahan ng Cainta. Paborito namin ang tapsihan doon,
tig-dalawang kanin kami at mainit-init pa ang sabaw roon
kahit hatinggabi na. Buhay na buhay ang bayan dahil sa 24
hours na mga convenient store at botika. Pineapple juice
ang panulak namin sa masarap na tapsilog na umuusok pa
kung ihain sa amin.
Nagkakaedad na siya. Hindi man niya sabihin, alam
kong hirap na siya.
Humihigpit ang sinturon dahil nasa kolehiyo na ako.
Naging madalas ang sira ni Asul. Nabaon na si Tatay sa
utang dahil sa pagpapagawa at pagbili ng mga piyesa nito
kaya minabuti na lamang ni Tatay na ipagbili si Asul.
Pagkatapos ng hapunan, marahil isa o isa’t kalahating
biyahe na lamang kami. Ito ang bahaging inaabangan ko
dahil, bilang bata, may kalokohan din akong itinatago.
Nangungupit ako sa baryahan ni Tatay. Umaapaw na ang
barya, lalo na ang tiglilima at tigsasampung piso. Pasimple
akong dumudukot sa baryahan lalo pa’t abala si Tatay sa pagaabot at pagsusukli. Kailangan ay mabilis ang mga mata at
kamay, at madiskarte para hindi mahalata at mahuli sa akto.
Nagdaan ang mga buwan at taon, nakatambak na
lang si Asul sa garahe. Walang nais na bumili kay Asul
kaya masakit man sa loob, ipinabaklas ni Tatay ang dyip at
ipinakilo sa isang malapit na junkshop.
Hindi masaya si Tatay sa sinapit ni Asul. Inaway pa
niya ang nagmamay-ari ng junkshop dahil sa pandaraya nito
sa timbangan. Hindi niya matanggap ang halaga ni Asul ay
barya lamang. Sumagi rin sa isip niya na ipagpaliban ang
pagbabaklas, ngunit mas may pag-asa pa sina Bruha at
Kangkarot; maikli lamang ang palugit na panahon upang
mabayaran ang mga pagkakautang.
Hindi ko alam kung alam ba niya na nangungupit ako
at nagpapaubaya na lamang siya o sadyang hindi niya ito
namamalayan. Sa mga huling biyahe, tinatamad na akong
mag-abot ng bayad at magsukli. Nakakatulog na ako nang
bahagya. Minsan pa nga, nang magising ako ay nasa labas
na kami ng bahay.
Taong 2014, inatake sa puso si Tatay, walang nais
magpautang sa amin dahil may iba pa palang inutangan
si Tatay para mapatakbo ang dalawang dyip na naiwan.
Kailangan ng mabilisang pera, kailangan ng mabilisang
pag-iisip, mabilisang pagdedesisyon. Sa mababang halaga,
Mabubuwisit na ako dahil kukuha si Nanay ng
tuwalyang basa at kakayurin ang dupong kong paa dahil
nadampi sa grasa at tuyong krudo, sunod na mariing
pupunasan naman ang mga kamay ko kahit nakapikit na
ako. Magtatapos ang mahabang gabi sa iyakan at isang
mahimbing na pagtulog.
157
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
naipagbili si Kangkarot. Hindi muna namin ipinaalam kay
Tatay. Hanggang sa mailabas siya sa ospital, hindi rin naman
niya hinanap si Kangkarot. Alam ko, batid niya ang bagay
na ito.
nang kakarag-karag na sasakyan na inaangilan ng bagong
aircon jeeps na pinauutang ng gobyerno sa mga opereytor
at drayber.
Isang tanghali, kinuha na ng bagong may-ari si Bruha.
Iba ang kabog ng dibdib ko, tila ako namamaalam sa isang
kapamilya, sa isang matalik na kaibigan.
Si Papa na ang naglalabas at nagpapasada kay Bruha,
doble kayod, doble kita. Si Bruha na ang sumasagot sa mga
gamot ni Tatay kaya naman kapag nasisira ito, problema ang
pagkukuhanan ng panustos sa gamutan ni Tatay. Para itong
may buhay—nakikisama si Bruha kapag malaki na ang
nagagastos sa pagawa at bigla na lamang siyang maaayos.
Kung buhay si Tatay, hindi siya papayag na ipagbili si
Bruha. Tulad ng kaniyang pamamahinga, kailangan na rin
ito ni Bruha. Masakit ang pamamaalam, ngunit nagbubukas
ito ng mga bagong pinto at pagkakataon.
Sa mga gabing tulad ng dati, sa mga pasilyo ng
ospital kami nagpapalipas ng gabi sa ikalawang atake
sa puso ni Tatay. Unang taon ko na sa pagtuturo noon.
Kapag napapagod ako at gustong umiyak, sasakay lang ako
kay Bruha, magtatago ako roon hanggang sa makatulog.
Hanggang sumapit ang huling mga araw ng pagsakay ko
kay Bruha, ito ang mga araw na inihatid namin si Tatay sa
kaniyang huling hantungan, at makalipas ang isang taon, si
Papa naman.
Habang papalayo si Bruha, alam kong pinalalaya ko
na siya, sapat na ang panahon na inilagi niya sa amin. Isang
araw, makasasampa ulit ako sa kaniya, ngunit marahil buo
na ako noon at naghilom na ang mga sugat.
Isang beses, noong may binili ako sa talipapa, punuan
ang mga dyip at sa di kalayuan, pamilyar ang paparating na
dyip—si Bruha. Iba ang saya na naramdaman ko, ngunit
puno na ito, wala nang bakanteng upuan, up and down ang
biyahe dahil rush hour na. Medyo bata-bata pa ang drayber,
kasama nito ang anak na nagwa-washing.
Iniwasan ko na ang pagsampa kay Bruha; dinadaandaanan ko na lamang siya sa garahe. Hindi ko na siya
nililingon. Napagkasunduan ng mga kapatid ko na ipagbili
na si Bruha dahil sa nakaambang pagpe-phase out sa mga
dyip. Ayaw na rin pagbigyan ng Land Transportation
Franchising and Regulatory Board ang pagre-renew
ng prangkisa nito. Sakitin na rin si Bruha, itim na ang
ibinubugang usok nito. Ang dating patok na dyip ay isa
Napangiti ako.
158
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Sa Pasig: Marso 17, 2020
at iba ko pang nakaraan sa lungsod
ni Jayson V. Fajardo
Alas-kuwatro pa lang ng umaga ay gising na ako para
maghanda sa jogging. Sweat shirt, shorts, rubber shoes, at
bag na may lamang tubig na nasa water jug, mansanas, at
towel. Simula sa condo ko sa Ortigas Center na Pasig (dahil
nahahati ito sa tatlong lungsod kasama ang Quezon City at
Mandaluyong) ay didiretso ako sa may tapat ng building
ng Meralco para mag-warm up bago tumakbo. Natutuwa
akong pagmasdan ang gusaling ito kapag madaling-araw
dahil mula umaga hanggang gabi ay laging trapik sa lugar
na ito. Kaya gustong-gusto ko na pinaiilawan ito tuwing
Kapaskuhan at may iba’t ibang kulay at disenyo ng mga
pailaw tulad ng bahay-kubo, simbahan, parol, at siyempre,
belen. Ang daming kotse, ang daming tao, ang daming ilaw,
ang daming tunog, at ang daming nangyayari. Siguro kung
kayang magsulat ng Meralco Building ay nakagawa na ito
tatlong makapal na nobela tungkol lang sa kalsadang nasa
harap nito. Trilohiya na umaga, tanghali, at gabi tungkol
sa kung paanong makulimlim ang loob nito dahil na rin
sa brie soleil nitong disenyo. Puwede rin nitong ilahad
kung anong pagtutunggali ng mga makapangyarihan ang
naganap sa pagitan ng mayayamang pamilya at politiko
upang mapasakamay nila ang elektrisidad o kaya ang power.
Pagkatapos ng medyo senti na warm-up ko ay diretso na
akong tatakbo papunta sa Ortigas East at dadaanan ko ang
mga pasyalang pambata sa Frontera Drive. Pagkatapos nito
ay sa mga subdivision na ako tatakbo kung saan ay may
mga puno pa rin at may bakas ng daloy ng ilog. Nitong
nakaraang linggo lang ay nag-jog ako rito at naaliw ako sa
mga vandalism na nakita ko:
Why, SUMAPI SA NPA -KN, 0 + 720
Noong nasa C5 naman ako ay nakita kong may
disenyo ang tulay ng mga bayani ng Pilipinas, tulad nina
Sakay, Malvar, Valenzuela, at Bonifacio. Patawid na ako
nito sa barangay na ang pangalan ay Maybunga kung saan
makikita ang Ilog Pasig. Galing daw ito sa lumang salitang
Sanskrit na nangangahulugang katubigang mula sa ibang
pang anyo ng katubigan. Gusto ko rin na maaari itong
nagmula sa salitang dalampasigan dahil ang lugar nga ay ilog.
Pinagmamasdan kong saglit ang Ilog Pasig para magpahinga
sabay mapapabuntonghininga ako na sayang ang Ilog Pasig.
Kung malinis pa sana ito ay dito na ako magtatampisaw
imbes na pumunta pa ako sa Pasig Rainforest Water Park.
Kung trip kong maligo sa swimming pool, kadalasan ay nasa
water park lang ako.
Hihinga lang siguro saglit dahil kakaunti lang ang
mga puno sa siyudad, eh.
Hindi ko gaaanong nararamdaman ang pagod sa
tuwing tumatakbo ako; bukod sa napapasaya ako nito ay
mas nararamdaman ko ang gutom. Kaya didiretso ako sa
mga kainan na paborito ko sa Pasig. Bago ako dumiretso
sa Kapitolyo para mag-brunch ay pumupunta muna ako
sa Panaderia Dimas-Alang para kumain ng mga tinapay na
paborito ko at bumibili rin ako nang maramihan para kainin
ko sa mga susunod na araw. Dahil medyo may laman naman
ang tiyan ko ay nilalakad ko saglit papunta sa Plaza Rizal at
159
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bahay na Tisa para aliwin ang sarili. At kapag ramdam na
ramdam ko na ang gutom ay nagbu-book na ako ng Grab
para dumiretso sa Kapitolyo upang makapili ng mga kainan.
Tumakas na lang ako tulad ng pagtakas ng dalawa sa
kung ano pa man. Pumunta ako sa 7-Eleven at bumili
ng malamig na tubig at uminom nito para kahit papano
ay mahimasmasan ako. Umupo ako saglit at nag-check ng
Facebook . Tiningnan ko ang FB ni ex para kahit papano ay
malaman ko kung kilala ko pa ba siya. Ang pinakabagong
post niya ay tungkol sa Pasig River Ferry at bigla akong nagbook ng Angkas pa-San Joaquin na ferry station. Habang
naghihintay ay nanood ako ng clips ng pelikulang Miss You
Like Crazy at noong malapit na ’yong motor ay bumili ako
ng pentel pen, bahala na kung saan makahanap ng bato, at
may nakita nga akong bato sa labas ng 7-Eleven, mabilis
at patago akong kumuha nito. Mula Ortigas ay dumaan
kami pa-Meralco Avenue papuntang Shaw Boulevard at
papuntang Pasig Boulevard. Nagdesisyon akong magmotor
kasi kung hindi ay aabutin ako nang siyam-siyam. Sakto,
paalis na ’yong ferry noong makarating ako at pagkasakay
ko habang umaandar ang ferry ay tumatawag pala ’yong
ex ko, napansin siguro ’yong naiwan kong bag at nalaglag
na librong The Woman Who had Two Navels and Tales of the
Tropical Gothic ni Nick Joaquin. Decline ako nang decline
ng tawag at nag-text akong:
Wala pa namang bantay habang naglalakad ako sa
Pioneer kung saan naroon ang iba’t ibang nagtataasang
building, condo, at mall. May checkpoint pagkadating
ko sa Ortigas Center na katapat ng lumang water tower,
ipinakita ko lang ’yong ID ko at Certificate of Employment
at pinapasok na ako. Buti na lang ay puwedeng dalawang
address ang nakalagay sa ID ko at ang isa nga ay ‘yong sa
Pasig. Pagdating ko sa bungad ng condo ay saglit na tiningnan
’yong temperature ko, at sa kauna-unahang pagkakataon ay
tinanong ng guard kung anong unit number ko. Sinabi ko
na 1201 at tiningnan niya ’yong papel kung saan nakasulat
’yong mga pangalan namin na may ID picture ng mga
tenant. Kadalasan naman ay hindi ito ginagawa ng guard
kaya maraming nakakapasok na iba’t ibang tao sa condo.
Pero kalimitan ay mga katulad kong kapatid, bakla, gay,
bisexual, basta naghahanap ng booking ang pumuputa rito,
este pumupunta pala rito. At sa ganitong paraan ko rin nahuli
’yong ex-boyfriend ko na nagdala ng lalaki sa unit namin
bago mag-Pasko. Hinding-hindi ko ‘yon makakalimutan
dahil nagpapatugtog pa ako ng album na “Blue” ni Aling
Joni, saktong River na ’yong tugtog, nang pagkabukas ko ng
pinto ng kuwarto namin ay nakaibabaw ’yong ex ko sa isang
lalaking kalbo. Gusto kong magwala, pero mas natakot ako
at nanahimik na lang at lumabas kasi sa ibaba ng kama ay
may injection akong nakita, pawis na pawis silang dalawa at
nakita ko ’yong mukha nong kalbo na parang lumilipad, at
gumagalaw ’yong nguso nito.
I’m here in the Pasig ferry, I’m going somewhere, I
hope I won’t see you when I go back to MY PLACE!
Tinapangan ko na lang ’yong text ko kahit sa totoo
ay takot na takot ako at napatanong sa sarili ko kung
ano pa ’yong mga nagawa niya sa akin habang tinatago
niyang gumagamit siya ng droga. Hindi naman siguro
masama kung hindi ko ikukuwento ’yong romantic side
ng relasyon namin. Baka kasi maging kuwento tungkol sa
pusod na naman ang pagiging bakla namin. Hindi ko alam
kung bakit hindi gaanong naikukuwento ang tungkol sa
Hindi ko alam kung anong gagawin ko sa sitwasyon
na iyon; kahit gusto kong magwala ay hindi ko magawa.
160
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
totoong epekto ng slamming at droga sa mga Lesbian, Gay,
Bisexual, Transgender o LGBT. Malungkot kung tutuusin
dahil maraming magpapakita siguro sa grupo kung gaaano
sila kasaya sa kinakain nila, sa magagandang travel nila, sa
healthy living nila pero malungkot pa rin, at marami pa
ring tumatakas lalo na’t hindi naman lubusang tanggap sa
bansa. Pero patuloy pa rin tayong nabubuhay, parang itong
pagdaloy ng Ilog Pasig. Siguro tayong kabaklaan ay parang
mutya ng Pasig at dinudumihan ng lipunan na binubuo
ng mga macho shit. Dahil nasabi ko ang mutya ay gagawa
muna ako ng playlist para sa aking paglalakbay:
namumuhay sa gilid nito, kaya pagkasulat ko ng malungkot
na mukha sa bato na kinuha ko kanina sa 7-Eleven,
sinimulan ko nang patugtugin ang ginawa kong playlist sa
pamamagitan ng isang musikang likha ni Abelardo. Siguro
baduy para sa iba, hindi lang para sa itinuturing na bakya ng
mga snobbish, malamang sa malamang ay baduy rin para sa
mahihilig sa mga indie-indie na pa-snobbish. Minsan kasi,
kapag gulong-gulo na ’yong isip mo ay gusto mo lang na
magiging panatag ka hindi dahil sa komportable ka:
Kung gabing ang buwan sa langit ay nakadungaw…
Bumaba ako sa Lawton dahil gusto kong dumaan sa
simbahan ng Quiapo at kumain ng palabok na may mga
taba sa Quinta Market. Gusto ko ring matanaw pa ang
Pasig kahit papano dahil kahit marumi ang ilog ay buhay na
buhay pa rin ang mga pamayanan na nakapaligid dito. May
mga bata pa ngang biglang tumatalon at nagtatampisaw;
may mga barkong may laman yatang mga produkto ang
dumadaan pa rito, nakakaaliw ang pangalan na Lambingan,
para akong hinahagip ng Sta. Ana sa hindi ko maipaliwanag
na dahilan. Siguro, may pulso akong nararamdaman dahil
bilang mag-aaral dati ng kasaysayan ay alam kong isa sa mga
unang kabihasnan sa Pilipinas ay mula rito. Kahanga-hanga
pa rin ang disenyo ng Malacañang na magandang pagmasdan
dahil sa pagsisipag ng mga Indio, at sa parte nga ng estasyon
na ito ay may checkpoint ng mga sundalo. Bago umulit ang
playlist ko ay pinindot ko ang shuffle button at tumugtog
ang Chasing the Sun. At tamang-tama nga sa pagbaba ko
sa Lawton at pagdaan ko sa Quezon Bridge: It’s a really
old city/ Stuck between the dead and the living. Naglalakad
ako sa tulay na maalikabok, amoy ihi, at may tuyong mga
tae papuntang simbahan ng Quiapo. Tamang-tama din sa
paglalakad ko at mapagmamasdan ko pa ang Ilog Pasig. May
1. Mutya ng Pasig - Sylvia La Torre
2. Ilog - Joey Ayala
3. Anak ng Pasig - Geneva Cruz
4. Ilog Pasig Laban - Shaira Opsimar
5. River - Joni Mitchell
6. Bridge Over Troubled Water - Simon & Garfunkel
7. Chasing the Sun - Sara Bareilles
8. Supercut - Lorde
9. Never is a Promise - Fiona Apple
10. Night Shift - Lucy Dacus
Kaunti lang ang mga tao ngayon sa ferry kaya
masuwerte akong nakaupo kung saan makikita ang ilog.
Bumuntonghininga ako at medyo may amoy nga ang Pasig
pero may amoy rin naman ang buong Metro Manila. Marumi
talaga ang Metro Manila, lalo na ’yong sistema nito kaya
dapat talagang linisin. Dumaan lang saglit sa Guadalupe
Ferry Station na katapat ng barangay Buwayang Bato. Sakto
pala sa estasyon na sinakyan ko ang unang estasyon na
San Joaquin ay magkaugnay pa rin talaga. Gusto ko lang
sumakay at tingnan ang daloy ng ilog, at ang patuloy na mga
161
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
pag-asa pa naman ang Ilog Pasig, may pag-asa pa naman.
Hindi man ako palasimba ay nag-sign of the cross ako
pagdating ko sa simbahan ng Quiapo kung saan may nagaalok ng mga sampaguita at mga pangontra. Ngumiti ako sa
mga naglalako at hindi na pumasok sa simbahan. Dumiretso
sa Quinta at dumaan sa ilalim ng tulay na dinaanan ko para
kumain ng palabok na may mga sahog na pusit, tokwa, at
chicharon. Sinamahan ko na rin ng halo-halo para lumamig
ang ulo, kahit papa'no.
Ayokong gaanong magbigay ng mga impormasyon
ko, pero sinabi ko sa kaniya na taga-call center ako at sinabi
niyang hindi raw halata kasi sobrang fit ako. Nagkukuwento
rin siya na nandoon siya sa motel para magsulat dahil
maingay raw sa coffee shop. Sabi niya, siya rin ay kumakanta
ng mga kakaibang kanta, at nagpatugtog siya ng:
Kung gabing ang buwan sa langit ay nakadungaw…
Bago ako bumaba sa sasakyan niya ay nagpalitan kami
ng contact number. Kahit hindi ako umiimik ay tinawagan
ko siya sa phone ko para makasiguro siyang iyon ang
numero ko. Nagpasalamat na rin ako, at kahit papano ay
ngumiti, at pagkababa ko ng kotse ay nandoon pala si ex
at tinatanong ako kung sino iyon. Hindi ako sumagot at
hindi rin umiimik; sa totoo lang ay gusto ko siyang sapakin.
Pigil na pigil lang ako pero alam kong nabubuo na ’yong
tensiyon, lalo na noong sumakay kami ng elevator. Mga
Chinese ang kasabay namin na hindi namin mawari at bigla
na lang sumulpot at nagsidami sa condo. Biglang nagsalita
ang ex ko na sinasamantala yata ang pagkakataon dahil hindi
naman kami naiintindihan ng mga Chinese. Mag-usap daw
kami at lumampas kami sa floor namin dahil ang napindot
ko pala ay ’yong floor ng dati naming kuwarto na 1404.
Kaya dumaan kami sa fire exit at doon na rin nag-usap bago
pumunta sa unit namin. Hindi ko na alam kung umiiyak
ba ako o tulala na lang na nakatingin dahil pinapapili niya
pa ako kung itutuloy ba namin ito, pero wala na raw label o
itigil na lang daw namin; in short, nakikipag-break na siya.
Habang kumakain ay nag-install ako ng Grindr at
inilagay ko ang profile kong kita ang aking katawan partikular
ang aking dibdib. Buti na lang nasa sulok ako nakapuwesto
kaya hindi rin ako kita ng mga tao at maraming mga nagmemessage na may kasamang mga picture nila. Nagse-send
din ako ng mga picture kapag may humihingi. Pero ang
nakatawag ng pansin ko ay isang weirdo na medyo cute,
wala pa yata sa 30 taong gulang. Sabi niya ay nasa motel
siyang nasa tapat ng simbahan ng Quiapo at puntahan ko
raw siya sa Room 405 para sa side. Umoo ako dahil ayoko
rin namang magpagod at bumili pa ng condom. Pagkapunta
ko sa motel ay tumawag lang saglit ’yong receptionist, at
pinaakyat naman ako agad. Professional naman ’yong tao sa
motel, parang sanay na kung may dalawang lalaki na nag-istay sa kanila. Pagkadating ko sa kuwarto kung nasaan ang
weirdong cute na mukhang mabait at palangiti ay pinagshower ako nito sandali. Sinabi ko sa kaniya kung okay lang
ba na hindi ako kumilos at siya na lang ang gumalaw muna.
Ngumiti naman siya na ayos lang at siya na ang bahala. Sa
sobrang bait niya ay nag-offer siyang isabay na ako pauwi
dahil sabi niya ay taga-Makati siya at dadaan naman ito ng
EDSA.
Sinabi ko na lang na magkape na kami doon sa
kuwarto namin sa 1201. Sa labas ng kuwarto namin kung
saan may mesa ay doon kami uminom ng kape nang hindi
162
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
nag-iimikan. Sumunod siya nang pumasok ako sa kuwarto
at ito na yata ang huling pagkakataon na susundan niya
ako. Nagpatugtog ako sa smartphone ko na connected sa
Bluetooth speaker. Patuloy palang tumutugtog ’yong playlist
na ginawa ko sa Spotify at kasalukuyang natatapos na sa
Never is a Promise ni Fiona Apple (saglit na katahimikan)
at nang biglang tumugtog ang Night Shift ni Lucy Dacus
ay bigla ko siyang hinalikan at humalik din naman siya.
Ayaw kong tingnan kung nakapikit o nakadilat siya, kaya
pumikit ako (0:33), niyayapos na namin ang didbdib,
braso, at buong katawan ng isa’t isa (1:06), at hinubaran
na namin ang isa’t isa at may naganap pa sa aming dalawa.
Ginusto ko rin, pero natatakot din ako kaya pagkatapos
ay naligo lang ako saglit at nag-ayos ng mga gamit. Hindi
na ako natulog at nilagay ko na lang ’yong mga gamit ko
sa tote bag. Tulog pa rin siya at nagdesisyon ako na i-text
siya habang siya'y natutulog: Salamat na lang, pero sana
wala ka na at ang mga gamit mo mamaya. Habang tulog
pala siya ay binuhusan ko ng coconut oil ’yong ibang libro
niya pero kunwari ay nabuhos lang ’yong oil sa kahon kung
saan nakalagay ’yong mga libro niya tungkol sa kasaysayan,
sining, at kultura ng Pilipinas na ginagamit niya sa trabaho
niya sa isang cultural agency sa Intramuros.
163
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
EDSA Tres: Ang Bagong Pakikibaka
ni Jessie Ramirez Jr.
Magsisimula ang araw ko sa text message mula sa
aking boss. Pinapapasok ako nang mas maaga, nang isang
oras bago ang shift ko. Pre-shift over time raw.
umiidlip ako pag bus na de-aircon ang sinakyan ko.
Minsan nilalabanan ko ang pagkabagot sa pamamagitan ng
pakikinig sa music playlist ko. Sinubukan ko ang magbasa,
pero imposible pala na hindi ako mahilo sa biyahe. Sa pagidlip, nagigising naman ako kapag may mandurukot o bago
tuluyang makalagpas sa bababaan.
Alas-nuwebe ng umaga ang pasok ko at alas-sais naman
ako umaalis ng bahay. Madalas, kapag nagbibiyahe, ang gusto
ko tuloy-tuloy, gaano man ito katagal ay basta dire-diretso.
Ayaw ko ng palipat-lipat ng sasakyan. Kaya mas gusto kong
sumakay ng bus na inaabot nang mahigit isang oras kesa
mag-MRT na maliban nga sa kailangan kong bumaba ng bus
ay pipila ulit. May takot na rin siguro ako dahil sa milyong
tao na gumagamit nito, isa ako sa masuwerte sa mga cutting
trip (mula North Ave ay hanggang Shaw lang ang biyahe,
minsan hanggang Ortigas; o ’yong titirik na tren—off ang
power at walang aircon habang para kayong sardinas sa loob
ng bagon, ilang minuto lang naman ito madalas) liban sa
minsang parang 20 km kada oras ang takbo ng tren na tila
mas mabilis pa kung lalakarin mo papuntang susunod na
estasyon; o ang tren na titigil sa gitna dahil may tren pa sa
susunod na estasyon. Lahat ito’y naranasan ko na at siguro’y
nasanay na lang rin ang mga tao kaya alam na nila kung
paano buksan ang bintana ng tren ng MRT. Pero kapag wala
namang aberya, sa MRT Quezon Ave. Station talaga ako
pumipila. Mas maiksi at mas mabilis, saka ako bababa ng
Guadalupe Station para mag-dyip papuntang McKinley.
Minsan nama’y lumalagpas, pero ibang kuwento na
‘yon ng pagdurusa o pagliliwaliw. Kung wala namang hassle
ay nasa office na ako kalahating oras bago ang pasok ko at
nakakapagkape pa ng iced coffee ng McDo.
Pero dahil nga nakatanggap ako ng text na pumasok
nang mas maaga, umalis ako ng bahay nang alas-singko.
Lunes. Trapik. Tulad ng inaasahan. Pagkatapos maidlip ay
magigising na ako sa may Q-Mart, mag-a-alas-siyete na.
Alam kong imposible nang abutan ang mas maaga pa sa alasnuwebe kong pasok kaya nagtext na ako sa boss namin na
hindi na ako aabot. Nagsabi na na rin na baka mas huli pa
sa alas-nuwebe. Mabait at maunawain naman si boss. Usadpagong na ang trapik. Hindi na tipikal ‘to. Nakasanayan ko
na siguro ang normal na trapik at kung kailan may mali.
Taon na rin kasi siguro ang binibilang sa pabalik-balik
kong biyahe. Pagdating sa may Aurora Boulevard sa Cubao,
bumaba na ako para humanap ng ibang daan papasok.
Nag-CR muna sa terminal ng bus sa likod ng Araneta sa
may bandang Ali Mall at ihing-ihi na rin ako. Muntik ko
na ngang tiisin na lang dahil humahalimuyak ang bango sa
halagang limang piso.
Kung bus naman ay sasakay ako mula Monumento
saka bababa ng Guadalupe, at sasakay ng jeep pa-McKinley.
Gusto ko rin sa biyahe ay ‘yong nakakapagpahinga, kaya
164
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Sinilip ko muna ulit ang MRT Cubao Station,
sinusubukan ang pagkakataon. Hindi kaya.
Kakaibang araw. Pero sa totoo lang, habang nakikinig
ako sa balita, napapaisip na lang ako ano pa ba’ng nangyayari
sa mundo. Kung tutuusin, wala lang sa akin ang insidenteng
ito, tiyak namang hindi ko na kilala ang naholdap, maliban
siguro sa pagpapamulat sa akin sa katotohanang magulo ang
mundo, kailangang magdasal at mag-ingat. Hindi naman sa
wala akong simpatiya sa pangyayari, pero matutulungan ba
ako nitong ipaliwanag sa boss ko kung bakit ako late?
Iba pang paraan.
Taxi na lang.
Maging sa paghahanap ng taxi ay nahirapan ako.
Sa Taguig kasi ang trabaho ko at naiintindihan kong
mahirap ngang makapunta roon. Ang hindi ko lang siguro
maintindihan ay ‘yong iniisip pa nilang lugi sila sa sinasahod
nila, e kung ikokompara nga sa karaniwang guro ay mas
malaki naman ang kinikita nila. Sabi iyon ng tita ko na
teacher habang nagdidiskusyon sila ng tito ko na drayber
ng Uber. Nag-iisip na ako ng masasamang salita. Ang gusto
ko na lang naman ngayon ay makarating sa trabaho nang
walang pinipirmahang papel sa pagtatapos ng araw. Kasabay
nito, kinukuwenta ko na rin ang magiging budget ko sa
buong araw at sa buong linggo.
Late ako. Ulit. Pagkatapos ng ilang linggong
pagsusumikap na hindi ako ma-late. May kaltas ulit sa
sahod.
Est dearmatus satisfactio agitationis. Pagkakaintindi
ko sa isang kasabihang Latin na minsan kong nabasa: Ang
halaga ng paggalaw ay walang patutunguhan.
Sa madaling sabi, EDSA. Parang EDSA. Dalawampu’t
tatlong kilometrong patuloy kong binabaybay, at
mapapatanong na lang ako: nasaan na ba ako sa magulong
mundong ito? Ang mga tanong ay maiiwang tanong dahil
bukas ay panibagong digmaan. Malamang, nasa biyahe
ulit. Umiidlip. Nakikiramdam, upang hindi lumagpas sa
bababaan.
Bandang 8:30 na ako nakasakay ng taxi. Tiyempong
may kuwento agad si manong drayber. Kaya raw pala
ganoon katrapik sa EDSA ngayon ay dahil sa insidente sa
underpass ng Shaw. May patay at ang hinala nila ay taxi
driver na naholdap dahil may natagpuang taxi sa may
bandang Cubao. Bukas ang metro. Bukas ang ilaw. Walang
drayber. Saktong habang kinukuwento ni manong ay nasa
radyo na rin ang balita.
Kumpirmado ngang ang bangkay ay ang drayber ng
taxi na natagpusan sa may Cubao. At ayon sa witness na
isang taxi driver rin, mukhang naholdap ang taxi driver na
napatay at saka sinagasaan ng holdaper pagkababa ng taxi.
165
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Looking Through A Bus Window
by Jett Gomez
Staying in one place will be the death of me—of this
I am sure.
and strangers around me, and leave these poems inside my
room, in a park, or in some random place as soon as I set
my sail to drift away to a new adventure with no particular
destination.
I want to spend my life on the road: city night lights,
strangers, motels, lazy sunsets, spontaneous trips, live music,
museums, taxi cabs, coffee stains, cigarette butts, empty
bottles of beer, bus tickets, and random bars. I want to
wander around unknown places—cities I barely know and
provinces where nobody knows me.
I want to feel alive. I want to take my life back. I want
to fill my soul with things that make a man human. I want
liberty. I want to become the person I wanted to be. I know
that I am a wanderer—collecting every piece of myself from
every place I will be.
I want a brand new set of names; a new name for
every place. I want to live as the locals do. I want to study
and experience their cultures, languages, and way of life. I
want to swim underneath their skins. I want to understand
them.
When I finally need to go home, I am going to
surrender everything I have to the world. I came into this
world with nothing, I must leave this world with nothing.
And if ever we see each other accidentally on the road, please
smile for me.
With my guitar and typewriter, I want to learn,
compose, and play country and folk songs in front of
people I don’t know. I want to write poetry about the city
166
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Kabundukan
ni Jett Gomez
May nais ipabatid ang kabundukan na hindi
mababatid ng isang tagasiyudad na tulad ko. Para sa isang
lumaki sa matatayog na gusali, hindi maarok ng dila ko ang
lengguwahe ng mga bundok. Wala akong alam sa kanila pero
nalaman kong kilala na nila ako bago pa ako nagpakilala.
Walang hinihiling sa atin ang kabundukan kung hindi
hayaan silang maging bundok sa sarili nilang mga paraan.
Nasa paanan ko ang lupa, na lupa na, bago pa maging lupa
ang lahat ng natatanaw mula sa aking kinatatayuan.
Hinayaan ko ang sarili ko na maging tao, at maging
bundok ang mga bundok.
Sinalubong nila ako ng yanig, hindi ko sila masisisi,
alam nilang gawa ako sa Maynila—kung saan nagmula ang
mga demonyong sumisira sa mga langit para patayuan ng
impiyerno.
Ang hindi mabatid ay nabatid.
167
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Running, Running Away, A Five Shop Town and Rain
by Joel Donato Jacob
I was stretching on the corner facing Dihao Hotel at 6
AM, beside a streetlamp made to resemble a bouquet of large,
alien, oval, glass flowers that lined the streets of the block.
I wasn’t the type to change my morning routine, right? Not
on the account that I happen to be some 300-kilometers
away from my tropical home town or that it was 7ᵒC out on
a wet spring day in Jinjiang City.
through boxes after moving from one house to another
because I had misplaced the copy of my birth certificate.
But I could have gotten a new one at the NSO should the
need arise. But losing memory, there is no office retrieving
for that.
In time, everyone forgets what a dead loved one
looked like. I would forget how she sounded like—unable
to distinguish her P, B, and M’s or G and K’s. She would
say ‘mundok’ when she referred to our town of Los Baños.
I forgot how her hands were so calloused that they were
smooth like oiled river stones. I forgot how everyone in
school thought I was weird when I told them that White
Flower was the most wonderful smell in the world. But I
couldn’t let myself do it. Forget.
I finished stretching in time to notice the entire Dihao
Hotel reception desk staring at me. I was wearing a tank
top and running shorts. It wasn’t the recommended outdoor
equipment for the cusp of winter. At least, I hoped that was
what they were staring at.
My Amah died almost ten years ago. She was born in
the Province of Fujian, near the cities of Jinjiang, Fuzhou,
and Xiamen. She was purchased at the age of 7 to marry
my then forty-something-year-old grandfather. By the time
my mother was four, my grandfather had died. My Amah
never went back to China. My Amah said she couldn’t even
remember what Jinjiang was like.
I was miserable. And though we had a pretty happy
life, apart from my occasional wrestling matches with
memory, I moved to China. When I got to China, faulty
logic started breaking apart. But I was in China, I might as
well try to like it, right?
She would complain about how these adopted
children on TV were ingrates because they were looking for
their biological parents that abandoned them. Years later, I
would realize that was how she felt about China.
I started running. My Quezon City habit of using the
open-air stairwells of Eastwood Mall for my incline training
took over as I passed strip malls with brands like K-Bird
(whose logo is an upside-down swoosh) and Anmani (not
misspelled). Beyond them, mid-rise housing complexes
created a jagged, gray skyline. Splayed across the city were
construction sites. It felt as though I was watching one of
One day, years after her death, I couldn’t remember
what my Amah was like. It was a slow panic. Like rummaging
168
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
those educational videos of time-lapsed metamorphosis but
I wasn’t sure if what will emerge was a dusty moth or a vain
butterfly.
to say that I needed to turn around, just past the bridge. As
I turned, an egret flew up from its little floating island of
garbage on the phlegmatic river’s surface and I saw the first
glimpse of sunrise.
I ran and passed a young couple, swaggering out of
a KTV bar, still in evening coats, a little more crumpled by
the night but still fashionable in the morning. They each
had an arm about the other’s waist and their eyes were too
heavy to look at anything but their steps.
My eyes followed the egret’s slow, deliberate wing beats
that seem to defy the physics of what it took to lift such a
large bird into the sky. I contemplated my flight from my
self-made island of rubbish, afloat on viscous uncertainty.
And I knew, all this pretense and decay that I noticed was a
projection of inner self.
I passed an alley bustling with breakfast: stalls of deepfried bread with pork floss and pickles; pulled noodles and
beef stomach; vegetable stuffed eggrolls made right before
the buyer’s eyes; or dumplings, crunchy fried on the bottom,
soft steamed on top with a miracle of soup inside.
They were tearing down a small village with a name
that translated to ‘Five Shop Town’ in English. Ngotuiqi in
Hokkien was where my Amah was born, raised, and sold.
Ditches ten-feet deep exposed centuries of clay in varying
shades of red. There was a half-torn barbershop with men’s
hairstyles painted on the white tiles with nail polish. Any
barber would have a steady hand and an eye for aesthetics,
but this particular barber from a bygone age made of painted
haircut styles using nail polish. I was impressed.
I passed a bus station brimming with people rushing in
or out of the city to celebrate the Lunar New Year anywhere
but where they were. They dragged hard case luggage, sacks
with wheels built into them, or muddy bottomed sports
bags. Right there in the station, a mobile phone company
was having a loud promo on prepaid SIM cards. Judging
from the number of buyers, it seemed like a good deal.
I found a counter where a fishmonger used to gut and
clean his ware. Underneath, steel basins from decades ago
had left rings of rust on the floor. I peeked inside abandoned
houses where the sunlight played with dust motes. I
wondered if the rubble of demolished terracotta houses was
made from the same clay the houses used to stand on.
I passed a new bridge flanked by ancient Biloba.
Precast concrete lions guarded the eight-lane bridge on both
sides. They looked helpless on their three-inch-tall pedestals.
Had they needed to come to life to guard the bridge, there
was just too much bridge for them to guard.
Less than three-feet away from the demolition, they
had started working on the new ancestral houses. In China,
a new ancestral house is not a paradox. Precast concrete
lions and dragons must be big business in China.
Just beyond, I saw a Buddhist temple on the far bank,
red brick, gold leaf, and dragons; its gardened courtyard
stretched just before the river’s edge. There, some twenty
women were doing laundry in the brown-green water,
chatting. My eyes stayed with them until my watch beeped
169
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The construction workers and the demolition workers
wore the same dusty denim overalls, yellow hard hats, and
thick, white but mud-cake, cotton gloves. The rift that
separated them was not just an opposing and contradictory
role but a temporal dichotomy as well. The demolition
workers dragged their feet, testing their footing, around
crumbling buildings as the sunlight created beams of light
that ran parallel to fallen beams of wood. The construction
workers used heavy machinery to lay down blocks of
concrete that needed to be fitted together between I-shaped
red-primed steel beams. I guessed at how the pieces would be
made to stick together—more concrete maybe, steel rivets?
housed temples and altars to Buddhist saints and ancestors.
Old photos were reprinted onto black ‘marble.’ The names
on the family tree were labeled in gold leaf. Sofa, mahjong
table, pool table, dining table, and tea table were set up to
entertain guests but no one could call this home. Two pairs
of scissors were painted on several colorful pieces of rice
paper; these were pasted on the walls and pillars.
In English, I asked what these were for. My cousins
discuss my question and the possible answer amongst
themselves in Pudonghua faster than I could hope to
decipher. I was answered with ‘tradition.’ I replied with a
nod, and an amazed and unquestioning ‘ah.’
We were not a tourist group. My hosts—half cousins
twice my age—were among the families that the government
bought out of their old homes. They had not been living
in them anymore. They had all purchased condos. The old
houses were torn down and replaced with sounder and
prettier ones—at least by China’s new standards. We crossed
paths with another group, elderly men in business suits, and
aging women in wool-lined coats over studded slacks. I look
around my group and most of us were over fifty, except me.
My age seemed to match the workers’ better.
I felt no sense of loss at the sight of my Amah’s
hometown being torn down. This was the same tradition
that unquestioningly pasted rice paper scissors on pillars
and sold little girls to middle-aged men. But what could
have I said? They wouldn’t have understood me; not unlike
at home, where I put an effort to obfuscate my feelings,
intentionally hide of being misunderstood.
It rained one sweltering July afternoon, non-stop and
well into the evening. I had been in China for more than a
year. I made websites for a California-based company whose
servers were located in Pudong, Shanghai because the fees
were cheap. My Chinese friend said, “Like summer rain…”
The construction workers were building a park of
houses. They were to be made with glazed precast concrete
made to resemble marble; tarred and varnished pine made
to resemble ebony; and chrome coated stainless steel that
no one would mistake for anything other than building
materials from this century. Each new ancestral home had
a small courtyard with a central garden of flowering plants
and those curious small golden citrus fruits that the Chinese
said symbolized money. Kumquats, I think, before they were
candied and dried into their more familiar form. Wide doors
His voice trailed off as if there was something to
follow. Curious, I stared at him, expecting him to continue.
“You know, like the saying, "Like summer rain; when
it rains, it pours.”
170
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Oh,” was all that I could reply. My entire life I had
been using the idiom wrong and out of context. I had always
thought it was like Murphy’s Law, only by intensity instead
of timing. For example, I would have said, ‘When it rains,
it pours’ to refer to the influx of workload as the Bundy
clock approached the hour to go home. But instead, I found
out that it was about the inverse proportions of rarity and
intensity. My statement would have been right had I been
idle all day until the sudden influx of work; and it didn’t
matter when it came, as long as it was in stark contrast to
how little of it there was beforehand. It was very Filipino
of me to have used an idiom with little idea what it meant.
But then I realized rains during tropical summer months
were little more than fat drops that sizzled on the roof or
asphalt and did little to get the Manila cityscape wet. I took
a mental note to gloat over the next Filipino who would
make the same mistake when using the temperate climate
idiom.
But based on the shapes on TV I recalled from Mr.
Malabanan's class in high school, I guessed at what they
were supposed to mean. A cold front?
It looked as if her hand was the wind pushing clouds
from the Philippines to China. It rained Philippine water in
Shanghai. The streets hissed, giving up after a half-hearted
fight; the concrete sighed a hazy mist, and the city is rescued
from the torture of summer. But it could not have known
the relief I felt.
It rained Philippine water in Shanghai! I thought I
could fill in the abandoned spaces that my Amah left from
her story. But those blanks in my heritage were part of me
too; she decided to leave them empty even though she had
no agency in being sold. In that manner, my Amah is a selfmade woman and my search had been for me to find out.
It rained today in Shanghai. The weather woman
smiled on TV and followed a blue arrow behind her with an
open hand. She could have been telling the story of ancient
Chinese sailors going back home to their families after
trading with the Philippines. I understood nothing she said.
171
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
May Dayo sa Caloocan!
ni John Christopher Endaya
May mga dayuhan na nagpunta rito sa Caloocan para
magsagawa ng isang field study, o para sa iba sa kanila ay
field trip. Dito sa bahay sa Caloocan habang ibinuburol
ang lola ko, may isang babaeng Kastila at Haponesa ang
bumisita sa amin. Amaia ang pangalan ng Kastila, Satsuki
naman ang sa Hapon.
sinabi sa akin ni Amaia na dapat pa raw nating pagyamanin
ang baybayin at iba pang katutubong paraan ng pagsulat
dahil ito raw ay bahagi ng ating kultura. Isang dayuhan ang
nagagandahan dito at nagsasabing panatilihin itong buhay.
Pagkatapos kong ituro ang baybayin ay nakausap ko
nang mas masinsinan si Amaia. Nalaman kong graduate
pala siya ng fine arts. Naikuwento niya rin na sa kanila raw
sa Espanya ay minsan lang silang magsalita ng English.
Dahil mas ginagamit nila ang kanilang sariling wika. Hindi
gaya sa atin. Hindi gaya natin. Na nilamon na ng colonial
mentality sa pagpipilit makapagsalita ng English, kahit na
pamali-mali.
Hindi ko sila nakitaan ng arte sa katawan. Magiliw
silang nakikisama sa mga taga sa amin. Kahit pa hindi ganoon
kaganda ang imahen ng Caloocan dahil sa masasamang loob.
Sa kabila niyan, mas nanaig ang kagustuhan nilang matuto.
Maulang hapon nang nagpunta sila rito sa bahay kaya
nanatili sila nang ilang oras. Habang nandito sila, nakaisip
ako ng isang bagay na puwede kong gawin. Itinuro ko ang
baybayin sa kanila. Wala silang ideya kung ano ito, kaya mas
nasabik akong maibahagi ito sa kanila. At sila rin. Sabik sa
bagong tuklas na kaalaman.
Naikuwento ko sa kaniya na maraming wika ang
Pilipinas na unti-unti nang namamatay dahil hindi na
ginagamit. Lubos at labis niya itong tinutulan. Marami pa
kaming napag-usapan gaya ng politika. Sa Espanya daw
ay democratic-monarchy ang uri ng pamamahala. Nasabi
ko na parang sa atin din—democratic-political dynasty.
At pareho niyang ayaw ang monarchy at political dynasty.
Wala raw tunay na kalayaan at demokrasya kung iisang tao
o pamilya lang ang namumuno. Ang huling bagay naming
napagkasunduan bago sila umalis ay ang katotohanang oras
ang pinakamahalagang bagay sa mundo.
Inumpisahan ko ang pagtuturo sa maikling kasaysayan
ng baybayin. Na ito ay karaniwang isinusulat sa mga
baybaying-dagat dahil wala pa namang papel at lapis noon.
Na ito ay binabasa nang pabaybay o per syllable. Pagkatapos
ay itinuro ko ang tudlikan.
Kahit na bago sa kanila ito ay agad din nilang nakuha
ang mga pinagsasasabi ko. Nagbigay ako sa kanila ng mga
halimbawa. Isinulat ko ang mga pangalan nila sa baybayin.
Natuwa at namangha sila. Kinuhanan din nila ito ng retrato.
Pati na rin ang kompletong mga titik ng baybayin. Biglang
172
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pagbabalik sa Kalsada
ni John Christopher Endaya
Laking-kalye ako. Bago pumirmi sa Las Piñas ay ilang
taon din akong namalagi sa Bagong Silang, Caloocan City,
isang lugar sa Metro Manila na sobrang gulo. Kapag may
trobol, naglalabas ang mga tao ng sumpak na may bala ng
shotgun, pana na ang bala ay sima, icepick, at kung ano-ano
pa. Pinatay ng mga adik ang tito ko. Sinaksak ng banana
cue stick. Bata pa lang ay naturuan na 'kong magmura ng
mga tambay sa amin. Mabuti na lang, hindi ko nadala ito
ngayon.
natutuhan kung ano ba talaga ang buhay. Kung paano
pahalagahan ang bawat bagay na meron ako. Lalo na ang
mga yaman na hindi nahahawakan gaya ng pamilya at
kaibigan.
Kanina, bumalik ulit ako sa kalye. Nagdiwang ng
kaarawan kasama ang mga batang-kalye na noon ay katulad
ko. Nakikita ko ang sarili ko sa kanila. Mahirap pero may
pangarap. Marami akong natutunan sa kanila. Na puwede
ka palang maglibang at maging maligaya nang hindi
gumagastos. Kahit na kaarawan ko ngayon halos buong
maghapong mabigat ang puso ko at medyo sinisinat. Pero
pinawi lahat ito ng ngiti ng mga bata, jeepney driver, fishball
vendor, at ng nagbebenta ng mais na nakasalumuha ko
ngayong araw.
Naging batang Cavite rin ako. Lugar ng matatapang.
Sa kasaysayan, lugar ito ng traydor na heneral. Dito ako
unang beses na nakarinig ng usapan tungkol sa droga. Bilang
bata, natakot ako na baka habulin nila 'ko. Sa awa ng Diyos
hindi naman nangyari.
Matapos ang ilang taon mas marami pa akong
nakilalang tao. Nagkaroon ng mga tropang adik, kasama
sa pagsusulat at pakikibaka, at nakatagpo rin ng mga tunay
na kaibigan. Nakilala nila ako bilang isang taong mahilig
maglakad. Nagiging kalmado ako sa tuwing naglalakad at
nagagalak ang puso ko kung saan man ako dalhin ng aking
mga paa. Sa paglalakad ko, marami akong nakakausap na
iba’t ibang uri ng tao, na karamihan ay mahihirap. ‘Yong
mga hindi pinapansin ng marami sa atin. Sa kanila ko mas
Wala akong handa ngayong kaarawan ko. Pero
punong-puno ang puso ko ngayon. At para sa akin, ito ang
pinakamakabuluhan kong kaarawan.
Sana ay maulit itong muli sa mga susunod ko pang
paglalakbay.
173
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Arriba, Viva Mexico!
ni John Jack G. Wigley
Bata pa lang ako, humaling na humaling na ako sa
bansang Mexico. Hindi ko alam kung bakit. Noong nasa
unang baitang pa lang ako ng hayskul, ang watawat na nito
ang naisipan kong gawing proyekto sa Araling Panlipunan
para sa nalalapit na United Nations Week nang taong iyon.
Takang-taka ako noon sa kakaibang bandila ng bansang ito.
Imbes na ordinaryong kulay at disenyo ng bilog, o tatsulok,
o mga tala ang makikita tulad sa karamihan ng bandila, ang
sa Mexico lang ang may disenyong agila na nakikipagbunoan
sa isang nagpupumiglas na ahas habang nakatuntong ito
sa isang cactus. Panalo ito at kakaiba, bulong ko sa sarili.
Kaya kahit mahirap gawin, pinilit kong tapusin ito para
makakuha ng mataas na marka sa subject na iyon.
Noong nasa kolehiyo na ako, nagkaroon ako ng
masinsing interes sa ating kasaysayan. Noon ko nalaman na
malaki at malakas pala ang naging ugnayan ng Pilipinas at
Mexico sa pamamagitan ng Manila-Acapulco trade. Noon
ko rin lubos na naintindihan na ang pagkolonisa ng Espanya
sa ating bansa ay nakaangkla sa pagsakop din nito sa Mexico.
Balang araw, kapag mayaman at makapangyarihan na
ako, mapupuntahan ko rin ang bansang ito, hamon ko sa
sarili.
Nang makapag-US Navy ang kapatid kong si Kuya
Manuel at naging US citizen, iminungkahi niya na magapply kami ni Mama ng tourist visa para naman makapasyal
din kami sa kaniya sa Amerika. Siya na raw ang bahala sa
lahat ng gagastusin namin sa biyahe. Laking tuwa ko nang
makita sa mapa na ang lugar niya sa Amerika—San Diego—
ay ilang milya lang ang layo sa US-Mexican border. Ang San
Diego ang huling bayan ng Amerika sa timog-kanlurang
bahagi ng California. Pag nakapagbakasyon na kami sa US,
imumungkahi ko kay Kuya na pumasyal kami sa Mexico
kahit ilang araw lang. Nanalangin ako nang taimtim na sana
matupad ang pangarap ko.
Mahilig din akong manood ng Miss Universe
noong kabataan ko. Inaabangan ko ang mga kandidata
ng Pilipinas at Mexico taon-taon. Hindi ko paborito ang
mga Miss USA dahil karaniwang mayayabang at hara-hara
kung kumilos. Feeling winner palagi. Hindi ko rin gusto
ang Miss Venezuela dahil palagi na lang sila pumapasok
sa semi-finals at nananalo. Nakakasawa na. Mas gusto ko
iyong mga underdog na magaganda, gaya ng mga Pinay at
Mehikana. Kaya noong 2010 nang pumasok si Venus Raj
sa top five pagkatapos ng mahigit labing-isang taong hindi
pagkakapasok ng Pilipinas sa finals ng Miss Universe, sa
wakas, natuwa ang sambayanang Pilipino. Pero mas natuwa
ako noong taong iyon kasi, kahit hindi nanalo si Venus
sa kaniyang “major, major” na sagot, isang Mehikana ang
hinirang na Miss Universe, si Ximena Navarette.
“Bakit ka interesadong pumunta sa Mexico? Wala
ka namang makikita doon,” giit ni Kuya sa akin noong
nakarating na kami sa kaniya sa Amerika.
174
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Maganda raw doon. Ibang-iba dito sa States,”
naghanap ako ng tamang isasagot sa tanong niya.
hindi ko sila pinansin. Hindi ninyo maiintindihan ang
nararamdaman ko, bulong ko sa sarili.
“Parang Pilipinas lang doon. Marumi, mabaho,
mapanghi.”
Noong binagtas na namin ang kahabaan ng border
ng US at Mexico, namangha ako sa tanawing nasaksihan
sa labas. Meron palang ganito sa Amerika. Milya-milyang
disyerto at halos walang makita liban sa ilang mga halamang
lanta at tigang na hinihintay na lamang ang muling pagbuhos
ng ulan.
“Ganoon ba?” tanong ko na hindi kumbinsido.
“Oo, at saka, ang daming holdaper at snatcher doon.
Ako nga, ang tagal ko na rito, pero hindi pa rin ako nagagawi
doon. Iniiwasan ko talaga. Sabi kasi ng mga kaibigan ko, di
raw maganda roon.”
“Maraming nahuhuling Mehikano sa lugar na ito.
Tumatakas at gustong lumusot sa border para makapasok
sa States,” sabi ni Kuya. “Maraming US border patrol na
bente-kuwatro oras na rumoronda sa lugar na ito. ‘Yong
ibang nakakalusot na Mehikano, hindi nakakayanan ang
init at pagod kaya namamatay na lang dito.”
Wala na akong nagawa. Inilibing ko na lang sa kalooblooban ko ang kagustuhang makarating doon. Hindi ko na
ito binanggit uli sa kapatid ko. Kaya laking tuwa ko nang
isang araw na bumalik siya galing sa duty ay dala-dala ang
mga papeles at ilang brochure.
Napahawak na lang ako sa aking leeg. Naisip ko
ang daan-daang buhay na nasayang para lang makamit at
malasap ang great American dream. Ang hirap sigurong
maging katabing bansa ang Amerika, lalo na kung Third
World kang gaya ng Mexico. Sa larangan ng lahat ng bagay,
daig ka. Mas maunlad ang kabuhayan, mas matutupad ang
mga pangarap na mahango sa kahirapan, at mas malakas
ang impluwensiya. Kaya kahit bawal at mapanganib ang
umakyat-bakod, hindi siguro napigilan ng maraming
Chicano ang makipagsapalaran dahil sadyang mahirap
ang buhay sa kanilang lugar. Kung ang Pilipinas nga, nasa
kabilang ibayo na ng mundo, marami pa rin ang pumupuslit
nang ilegal sa Amerika, mga taga-Mexico pa kaya?
“O ayan, nag-book na ako. Pupunta tayo sa tatlong
bayan sa Mexico—sa Tijuana, Rosarito, at Ensenada.
Malalapit lang ‘to sa US-Mexico border. Isang sakay lang ng
bus,” masayang kuwento ni Kuya.
Halos maiyak ako sa tuwa. Pero, siyempre, hindi ako
nagpahalata sa kaniya. Baka bawiin pa niya ang biyaheng
ito. Hindi kasi sanay sa drama ang kapatid ko. Ibang-iba siya
sa akin na ipinaglihi sa drama-rama tuwing hapon. Hindi
ko na mabilang ang ilang gabing hindi naging sapat ang
aking tulog sa kaiisip sa magiging biyahe namin papuntang
Mexico.
Pagkalabas namin ng border, ramdam ko na nasa
ibang bansa na talaga ako. Medyo asiwa lang ako kasi
alam kong walang ganito sa Pilipinas. Walang kapitbahay
Nang dumating ang araw na iyon, madaling-araw pa
lang ay gising na ako. Nakaligo’t nakaempake na. Naging
tampulan pa ako ng mga biro nina Mama at Kuya. Pero
175
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
na ibang bansa. Naliligiran ng tubig ang Pilipinas. Dito,
makalabas ka lang sa isang checkpoint, nasa ibang bansa
ka na. Pero kahit na tinatahak namin ang lambak ng Baja,
California, ibang-iba ang tanawing nakikita namin ngayon
kaysa noong nasa Amerika pa kami. Ilang minuto lang ang
pagitan kung tutuusin. Sa Mexico lang ako nakakita ng mga
gusali na kulay rosas, asul, at kahel. Sa Amerika, kulay abo at
puti ang lahat ng gusali. Walang karakter. Dito, sumisigaw
at naglulupasay sa galak ang mga kulay nila. Baklang-bakla.
Punumpuno ng banderitas na may sari-saring hugis at kulay
ang kahabaan ng mga kalsada ng Tijuana, kahit hindi araw
ng pista.
Pagbaba namin, bumili ako ng pigurin ng agila, ang
simbolo na dinrowing ko noong nasa hayskul. Napagalaman ko sa nagtitinda na ang agila palang ito ang naging
simbolo ng mga Aztec, ang tawag sa mga sinaunang tao
sa Mexico, sa pagtatatag ng kanilang lupa. Tinawag nila
itong Tenochtitlan, ang sentro ng kanilang imperyo.
Sinasabi ng marami sa kanila na ang Mexico City ngayon
ang kanilang Tenochtitlan noon. Sa aking pag-aaral, pinilit
gibain at sirain ng mga Kastilang mananakop ang lahat ng
natitirang debosyon ng mga tao sa sinaunang kaugalian at
pamumuhay. Nakialam din ang bansang Amerika sa kanila
at kinamkam ang ilan sa kanilang mga lupain. Binanggit
ni Kuya na ang California, Arizona, New Mexico, at ang
kalakhang Texas ay dating pag-aari ng Mexico. Hanggang
ngayon, ipinaglalaban pa rin nila ito. Napag-isip-isip ko
na marami palang pagkakatulad ang kasaysayan ng mga
Mehikano at mga Pilipino. Parehong pinagpiyestahan ng
mga mananakop ang ating buhay at mga pamana. Pero
pareho ring pilit tumatayo sa sariling mga paa.
Habang nasa bus pa kami, namataan ko ang isang
buriko na pininturahan ng berde, pula, at puti ang buong
katawan alinsunod sa kulay ng bandila ng Mexico. Nakatali
ito sa isang sulok at mayroong isang malaking backdrop
ng disyerto sa likod. May dibuho ring cactus sa sulok ng
backdrop. Ang kaniyang may-ari na may nakasabit na
kamera sa leeg ay naglalako ng mga dekoradong poncho sa
mga dumadaan. “Want to get some pictures with donkey?”
sigaw niya.
Nang mga sumunod na taon na pagbisita ko sa Amerika,
inugali ko nang pasyalan at daanan ang Mexico. Hanga
ako sa antas ng pamumuhay sa Amerika, ang paggalang ng
mga Amerikano sa kalayaan at pagkakaiba ng bawat isa sa
masusing pagsunod sa kanilang batas sa rangya ng kanilang
pamumuhay. Pero iba ang pakiramdam kapag ako’y nasa
Mexico. Ramdam kong kauri ko ang mga tao rito. Mahirap
man silang bansa kung ikokompara sa Amerika, mas may
kalidad naman ang kanilang pamumuhay. Masasayang tao
ang Mehikano. Ladlad ang emosyon tulad ng mga Pilipino.
Hindi gaya ng mga ‘Kano na tago at mataas ang tingin sa
sarili.
Sa mga eskaparate ng mga tindahan ay makikita ang
iba’t ibang paninda: makikinang na tela at abubot ng mga
Aztec at Mayan, mga palakang ginawang ashtray at jewelry
box, mga marakas na iba-iba ang kulay at may nakasulat
na “Mexico,” mga bungo at kalansay na naka-gown at
naka-tuxedo na nagsasayawan, mga pigurin at litrato nina
Hesukristo at Birhen ng Guadalupe. May mga batang
walang salawal at walang takot na tumatakbo at tumatawid
sa kalsada.
“O, di ba, parang palengke lang sa Pilipinas ito?” sabi
ni Kuya sa akin. Tumango-tango lang ako.
176
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Napuntahan ko na rin ang ilang lugar sa Mexico: ang
Cabo San Lucas na mistulang nawawalang Eden ang lugar na
ito sa ganda at rikit ng mga dagat, isla, at luntiang lupain—
ang Puerto Vallarta na isang paraiso para sa mga turista. Dito
ko rin nakita ang mansiyon ng kilalang Hollywood couple
na sina Richard Burton at Elizabeth Taylor. Napuntahan ko
na rin ang Mexico City, ang sentro ng kanilang komersiyo
at kultura. Pati na rin ang bayan ng Puebla at Oaxaca.
Nabisita ko na rin ang ilan nilang simbahang Katoliko na
kasingganda ng sa atin. Naging paborito ko na ring kainin
ang kanilang burrito na maraming guacamole, ang kanilang
sari-saring enchiladas at mga piling quesadilla. Palagi kong
sinasabi sa mga kaibigan at katrabaho ko na kung hindi ako
Pilipino at bibigyan ako ng pagkakataong makapili ng ibang
lahi, isa akong Mehikano.
na nakatira na sa Las Vegas, ang asawa niyang si Kiko, at si
Dan, ang kaibigan kong sampung taon palang sa Amerika at
sa San Francisco naman nananahan. Lahat sila ay US citizen
na. Ako lang ang tourist US visa holder na mapangahas na
gumala papuntang Mexico.
Sa immigration office sa Amerika, nagbabala sa amin
ng mga kaibigan ko ang officer.
“Be careful down there in Mexico.”
“Why?” tanong ko.
“A lot of things are going on there. Don’t say I didn’t
warn you,” pabirong sabi ng officer.
Nagkatinginan na lang kaming magkakaibigan.
Magkahalong tuwa at pangamba ang naramdaman namin
sa tinuran ng opisyal.
Marami ring mga puna at kritisismo tungkol sa
mga Mehikano ang mga nalaman ko kalaunan sa mga
naging biyahe ko dito. Mandaraya, mayayabang, at korap
daw sila. Tagasuplay ng mga ilegal na droga, sakit ng ulo
sa imigrasyon, at pugad ng pamosong kartel. Baduy,
overacting, at maiingay. Tamad, mapusok, at mareklamo sa
trabaho. Mababa ang pagtingin sa karapatang pantao. Inutil
ang gobyerno. Hindi nga ba ito rin ang karaniwang mga
paglalarawan ng iba sa ating mga Pinoy?
Walang kahirap-hirap ang mga turistang makapasok
sa bansang Mexico. Lalo na kung galing ng Amerika.
Nakangiti at yumuyuko ang mga Mehikano sa airport
tuwing dadaan kami. Malayo pa lang, punit na ang
mga mukha nila sa kangingiti at kakabati ng “ola” at
“bienvenidos a Mexico” sa amin. Mayroon pang mga nakaMayan costume sa tabi ng malaking tsubibo, sumasayaw
sa saliw ng katutubong tugtugin. Napapalamutian ng mga
balahibo ng hayop, tingga, at kung ano-ano pang kolorete
ang suot ng mga mananayaw. Sa kabilang karosel naman
ay isang bandang Mariachi na binubuo ng mga gitarista at
trumpetistang nakasombrero at nakasuot ng makinang na
tsaleko at pantalon na kulay itim at lila. Tinutugtog nila ang
sikat na “La Cucaracha.” Señor ang tawag sa amin ng mga
tao sa airport. Para kaming mga ilustrado noong panahon ni
Ang pagbisita ko sa Cancun, Playa Del Carmen, at
sa mga archaeological site ng Chichén Itzá at Tulum noong
isang taon ay hinding-hindi ko makakalimutan. Halos
dalawang linggo ako sa biyaheng ito, ang pinakamatagal
ko nang pagpunta sa Mexico, kaya walang pasidlan ang
aking kaligayahan. Kulang na lang ay hilahin ko ang petsa
ng aking pagpunta dito. Kasama ko sa biyaheng ito sina
Greg, ang matalik kong kaibigan mula pa noong Grade 1
177
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Rizal. Ang sarap tuloy magpanggap. Habang nakatingin sa
mga ito, naalala ko ang mga katutubong Igorot pati na rin
ang ilang mananayaw ng tinikling na sumasayaw sa NAIA
noon para dagdag pang-aliw sa mga turistang paparating sa
Maynila.
“Pero sige, puwede na rin.”
“Si Lea Salonga. Sikat din ‘yon, a. Broadway at West
End pa,” hirit ni Kiko.
“Wala na akong maisip,” sabi ni Greg.
Pagkatsek-in sa hotel, lumibot na kami agad sa
kahabaan ng Playa Del Carmen. Nagkalat ang mga turista.
Iba’t ibang lahi. Ang ilan sa mga babae ay bikini lang ang
suot at pinatungan lang ng ginantsilyong poncho o alampay.
Ang mga lalaki naman ay naka-beach shorts lang. Walang
pantaas. Ang iba nga’y walang sapatos o tsinelas. Gustong
samantalahin ang busilak na sikat ng araw na ipinagkait sa
kanilang lugar. Pumasok kami sa isang bar na puno ng mga
retrato at gawa nina Octavio Paz, Diego Rivera, at Frida
Kahlo, mga pamosong Mehikanong alagad ng sining.
“Imelda Marcos na lang. At least, sumikat siya sa
buong mundo dahil sa sapatos.”
Nagtawanan kaming lahat.
Ang mga guho ng Chichén Itzá at Tulum ang lubhang
nagpabilib sa akin. Ilang daang milya ang layo nito sa
Cancun at Playa Del Carmen sa probinsiya ng Yucatan.
Dito, makikita ang ilang natitirang banal na alaala ng mga
Mayan at Aztec. Libo-libong taon na ang nakalipas nang
panahan ng mga katutubong ito ang bansang Mexico. Ito
ay bago pa man nagkaroon ng ekspedisyon ang mga Briton
sa Bagong Mundo. Bago pa man din dumating ang mga
Kastila, sibilisado na ang mga Mehikano, matagal na matagal
na. Hindi nila kailangang masakop ng mga kongkistador.
Mas kinailangan sila ng mga mananakop kaysa kailangan
nila ang mga ito. Ang piramide ng Chichén Itzá ang naging
piping saksi ng mayamang pamana ng mga Mayan para sa
mga kontemporaneong tao ng Mexico. Para sa mga tao ng
buong mundo. Bumili ako ng mga keychain, ref magnet, at
ilang souvenir item ng pamosong lugar na ito para sa mga
kaibigan ko sa Pilipinas. Uuwi akong may galak sa aking
puso.
“Kailan kaya tayo magkakaroon ng mga bantog na
manunulat at pintor sa Pilipinas gaya nina Paz, Rivera, at
Kahlo?” tanong ko sa aking mga kaibigan.
“Marami naman tayong world class artists sa ‘Pinas,
a!” sagot ni Greg.
“Sige nga, sino-sino ang pinakasikat na mga Pilipino
sa buong mundo?” tukso ko.
Nag-isip ang tatlo. Matagal.
“Oo nga, ang hirap mag-isip, ‘no?” bulalas ni Dan.
“A, siyempre, si Manny Pacquiao.”
Kung gaano kadali ang paglabas sa immigration
sa airport ng Mexico galing ng Amerika, ganoon naman
ang dusang sinapit ko nang ako’y papasok sa immigration
pabalik sa Amerika. Dahil US citizen ang tatlong kaibigan
“Boksingero naman ‘yon,” sabad ko.
178
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ko, iba ang pila nila sa akin. Mabilis na gumagalaw ang pila
nila sa gitna, at mas maraming immigration officer ang nagaasikaso ng kanilang pagbalik sa Amerika. Kaming kalunoslunos at kahabag-habag na hindi mga anak ni Uncle Sam ay
nasa pinakahuling pila sa isang sulok. Humigit-kumulang
na isandaan kaming turistang nakaabang. Ang nasa harap ko
ay Croatian na nasa wheel chair at ang nasa likod ko naman
ay taga-Vietnam na hula ko’y hindi marunong mag-Ingles
dahil hindi ko narinig magsalita mula noong pumila kami.
Minneapolis/St.Paul-Las Vegas kada araw kaya kailangang
makasakay kami ngayon kung hindi, bukas na uli kami
makakapagbiyahe at kailangan naming magtsek-in sa isang
hotel dito. Mahal pa naman at mahirap maghanap dahil
Disyembre na. Marahil puno na ang mga hotel at ang daan
ay siguradong natabunan na ng ilang dipang niyebe. Ito pa
naman yata ang pinakamalamig na bayan sa buong Amerika.
Bakit ba dito nag-book papuntang Mexico si Greg?
Labindalawang minuto na lang ang nalalabi nang
makarating ako sa immigration officer. Katakot-takot pa ang
mga tinanong niya.
Kinabahan ako dahil isang oras at kalahati lang
ang lay-over namin sa Minneapolis-St. Paul International
Airport. May connecting flight pa kami papuntang Las
Vegas. Doon nakatira sina Greg at Kiko at kung saan ako
pansamantalang nagbabakasyon. Sa haba ng pilang ito at
sa tagal ng inspeksiyon ng opisyales sa bawat foreigner na
pumapasok, siguradong hindi ako aabot. Kinausap ni Greg
ang isang volunteer na nagpa-patrol kung puwede na akong
mauna.
“What did you do in Mexico?” usisa niya.
Gusto ko sanang sabihin na: “I love Mexico more
than your country” pero umaatikabong interbyu na naman
ang naiisip kong magaganap kapag iyon ang itinugon ko
kaya sumagot na lang ako ng, “Just visiting.”
“Did you purchase anything there?”
“He’s with us and we have a connecting flight to
catch,” giit ni Greg.
“A few souvenir items.”
“He’ll be all right,” walang emosyong paliwanag ng
volunteer.
“Nothing illegal?”
“Absolutely.” Gusto ko sanang hiritan ng, “Mukha
ba akong bibili ng ilegal sa Mexico? Hoy, mas mataas ang
pinag-aralan ko sa iyo. May PhD ako. Ikaw, ano’ng natapos
mo? Trabaho mo lang ang manakot ng turista. Ako, anim na
ang librong naisulat. Masuwerte ka lang kasi ‘Kano ka. Pero
wala kang binatbat sa akin, hindot ka!”
“Your plane does not leave in more than an hour.”
Pero mabagal talaga ang pag-usad ng pila. Nakapasok
na sina Greg at naiwan ako kasama ang mga singkit at
balbong mga turista. Bumilis ang tibok ng aking puso.
Bahagyang kumirot ang aking sentido. Paano kung maiwan
ako ng eroplano? Paano kung hindi ako papasukin sa
immigration? Paano ako makababalik sa Pilipinas? Naalala
ko ang sabi ni Kiko kanina na may iisang biyahe lang ang
Siyempre, wala akong sinabi.
179
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bandang huli, tinatakan din niya ang passport
ko. Nagmadali akong lumabas para makarating agad sa
mahabang linya naman ng inspection. Tinabig ni Greg
ang kamay ko at bahagya akong napangiti. Nagulat ako na
nandoon pa pala siya.
“Oh, sorry.” Halos maduwal na ako sa sobrang sakit
ng ulo. Naramdaman ko ang pagtaas ng presyon ko. Wala
pa naman akong dalang gamot. Grabe talaga ang stress sa
airport. Ito lang ang nakakainis na parte ng pagbibiyahe sa
ibang bansa. Lalo na sa Amerika. Huhubarin halos lahat ng
nakadikit sa katawan: medyas, sapatos, sinturon, mga barya
at iba pang kumakalansing, mga susi, alahas, lahat ng laman
ng bulsa.
“Hinintay kita. Pinauna ko na sina Kiko at Dan para
makasakay na sa eroplano. Sabi ko sa kanila, i-inform na
lang ang mga crew na hintayin tayo.”
Parang sa lahat ng nagbibiyahe ay terorista ang tingin
ng opisyales. Kailangang patunayan mong hindi ka katulad
ng iniisip nila. Pakiramdam ko, ganoon ang tingin ng
Amerika sa lahat ng bumibisita rito. Lahat, tagalabas. Lahat,
mababa. Lahat, kaaway.
Natuwa ako sa ginawang paghintay sa akin ni Greg.
Iba talaga ang tunay na kaibigan. Naghihintay at inuuna
ang kapakanan ng kaibigan bago ang sarili. Sa tagal na ni
Greg sa Amerika, pakiramdam ko’y hindi pa rin siya nabago
ng sistema nito. Pinoy na Pinoy pa rin. Hindi gaya ng mga
robot na ‘Kano sa airport na ito. Walang buhay. Walang
pakiramdam.
Paglabas namin sa inspection area, nakita namin sa
departure electronic board na nasa Gate 23 pa ang aming
eroplano. Nasa pagitan pa lang ng Gate 2 at Gate 3 ang
inspection area na pinanggalingan namin. Kailangan naming
tumakbo ni Greg. Tiningnan namin ang orasan. May limang
minuto pa bago magsara ang eroplano. Kailangan naming
habulin ang oras.
“Paano kung hindi tayo umabot?” tanong ko. “Walong
minuto na lang at magsasara na ang eroplano natin. Ang
haba pa ng pila dito sa inspection.”
“Ako’ng bahala,” iminuwestra niya na lumakad kami
sa unahan ng mga tao. “Excuse me, we only have about eight
minutes before our plane takes off. May we be allowed to go
first?” Malakas at buo ang boses ni Greg. Nasa likod niya
ako. Parang batang takot na nakahawak sa palda ng isang
mataray na ina.
Halos mabuwal ako sa katatakbo. Buhat-buhat
ang napakabigat na bagaheng walang gulong. Tuyo at
nangangatal ang bibig ko. Nahirapan akong lulunin ang
laway na natuyo sa loob ng bibig kaya inilabas ko na lang
ang dila ko para, basain ang mga labi. Gusto ko sanang
uminom at umihi pero wala nang oras para gawin ito. Nang
maramdaman kong hirap na ako sa paghinga, hingal na
hingal na binagalan ko ang pagtakbo at naglakad na lang.
“Sure, go ahead, come here,” paanyaya ng isang
inspection officer. “Remove your hat and your belt.”
Tuliro akong nakatingin sa kaniya. Blangko ang isip.
“Your hat, mister,” giit niya, “and your belt.
“Greg, hindi ko na kaya,” sambit ko na sapo-sapo ang
dibdib habang bumibilis at lumalalim ang aking paghinga.
“Mamamatay na ako.”
180
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Sige, Jack. Mauna na ako para ipaalam sa mga
attendant na kailangang sunduin ka,” hapong-hapong
banggit ni Greg. “Hang in there. We’ll call for help.”
Tumakbo na siya papalayo sa akin.
Narinig ko si Kiko sa unahan ng upuan namin ni
Dan, kausap si Greg. “Dan and I were getting on and off the
plane because we didn’t know if you and Jack could make it.
Nagtaka siguro ang mga pasahero kung bakit kami pabalikbalik. Just in case hindi kayo umabot, we’ll get off the plane.
Buti na lang, nakahabol kayo.”
Lagpas na ako ng Gate 20 nang mamataan ko ang
dalawang attendant na humahangos papalapit sa akin.
Hinila ng isa ang bagahe ko at ang isa naman ay kinuha ang
aking jacket. Hindi ko na inalam kung sino sila. Ipinaubaya
ko na sa kanila ang lahat ng gamit ko.
Lalong bumuhos ang mga luha ko. Awang-awa ako
sa sarili. Para akong inapi. Hinding-hindi ito mangyayari sa
akin sa Pilipinas. Dahil hinding-hindi ko rin ito papayagan.
Nakita ko si Greg na kausap ang nasa front desk,
humihingi ng paumanhin na late kami dahil sa naging
problema ko sa immigration. Hindi ko na inalam kung
sino ang kausap niya at kung ano pa ang napag-usapan
nila. Nang mga oras na ‘yon, pakiramdam ko ay lulukso
ang puso ko palabas ng katawan ko sa matinding hingal
at pagal. Pagpasok namin sa eroplano, nakita namin ang
pagkaway nina Kiko at Dan sa may bandang likuran. May
ilang mukha akong naaninag na masama ang tingin sa amin
ni Greg. Naramdaman ko na nabuwisit ang ilan sa kanila
dahil na-delay ang flight nang dalawang minuto. Ang mga
tao sa Amerika ay partikular sa oras. Hindi nila gustong madelay ang kanilang paglipad dahil lang late dumating ang
dalawang baklang Pinoy na nagliwaliw sa Mexico. Kung
alam lang nila ang pinagdaanan ko, na halos ikamatay ko.
Pero sino ba ako rito sa Amerika? Nahiya rin ako para
sa mga kaibigan ko. Para rin silang inapi. Ngunit naisip
ko, wala ito. Wala ito kompara sa ilang siglong pang-aapi
na naranasan ng mga Pinoy sa kamay ng mga mananakop.
Ng mga Mehikano sa kamay ng mga lumapastangan sa
kanilang pamumuhay at kultura. Ngayon ko napagtanto
kung bakit ayokong manirahan sa Amerika, kahit masarap
ang buhay roon. Ayokong maging puti kahit ang kalahati
ko ay Amerikano. Mas gusto kong maging Pinoy kasi
kahit kawawa, mas totoo. Mas tao. Mas may puso.
Nagdadamayan. Nagtutulungan. Kahit pare-parehong wala
o salat sa maraming bagay. Gaya rin ng mga taga-Mexico.
Kailanman ay hindi magkakaroon ng simpatiya sa kanila
ang mga nanakop. Makikita at mararamdaman lang ito sa
mga kawawang sinakop.
Pag-upo ay saka ko naramdaman ang matinding
pagod at awa sa sarili. Napaiyak ako. Hindi ko napigilan.
Atubiling dinamayan ako ni Dan. Hindi niya alam kung
hahawakan ako o sasabihan ng magandang salita. Hindi rin
niya siguro alam kung paano ako tutulungan.
Sa susunod na taon, plano ko ulit bumalik ng Mexico.
Pupunta ako sa Guadalajara at Acapulco, sa Queretaro at
Zacatecas, at sa probinsiya ng Campeche at Chihuahua.
Sisiguraduhin ko lang na mas mahaba ang lay-over para wala
nang aberya. Para walang Amerikanong sisira ng aking araw
at paglalakbay.
181
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Trip-Tych
by John Paul E. Abellera
else: the fact that you were spending it with someone you
just recently met but whose significance for you deepened
with each minute of that summer.
TAYABAS
“You never did this before.” “What do you mean?”
“Going down riverbanks to look under old bridges.”
When he saw that you were finished taking
photographs, he grabbed your hand and brought you down
to the side of the river. He took off his shoes and socks and
waded into the water.
He was right. In the six years he knew you, you
always enjoyed walking on bridges instead of walking under
them. Back then, you saw bridges as extensions of roads
that allowed you to walk on raging rivers or deep ravines.
You never romanticized bridges as they only served one
function—provide you with the ability to enjoy the view
from above. Thus, convincing him to go down the Abanatan
Creek with you to look under the two-centuries-old Dampol
Bridge was something the two of you would not have done
before.
“Wait! I have weak ankles and knees. I know that I
would slip on those rocks and hurt myself.”
“Trust me, the view under the bridge is worth a few
cuts and bruises.”
You trusted his words, you trusted him. Into the water
you went. True enough, you slipped on the rocks and cut
yourself several times, but he would always pick you up and
encourage you to go on, determined to make you reach the
underside of the bridge. When you reached the bridge, he
enthusiastically showed you the markings underneath the
arches. You watched him as he threw around his ideas about
the true meaning of those symbols with so much joy and
passion. You listened to his dreams about promoting and
protecting the heritage of his town and his province. As his
eyes gleamed with the light of the afternoon sun, you were
blinded with emotions you tried hard to ignore. You turned
away from him to look up at the symbols. You tried to make
sense of them, but you knew in your heart that you were
trying to decipher something else.
“Someone must have inspired you to do this.”
He was right once again. Someone did inspire you to
do this. A summer that felt like a lifetime ago, you found
yourself walking on the longest bridge constructed during
the Spanish colonial period. As you looked down at the
Dumaca River flowing through the Malagonlong Bridge
with the afternoon sun transforming it into golden honey,
it was the perfect ending to a perfect day. You spent the
entire day going from one heritage town to another, visiting
ancestral houses, praying in old churches and chapels,
savoring flavors that were new to your tongue. But you also
knew that the day’s perfection stemmed from somewhere
182
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
He was right after all. The view under the bridge was
breathtaking. The soaring piers capped with beautiful arches
were like gateways to a wonderful world you knew existed
but refused to enter. One step forward, and you would fall
into that world. That summer afternoon, you found yourself
falling. This time, it was your own decision to take the jump.
The next day was spent visiting old watchtowers,
bridges, houses, churches, and cemeteries. The two of you
reveled in the beauty and the warmth of the sun as you
visited one town after another. You wanted to stop the sun
from setting to extend the hours spent with him, but you
could not stop the darkness from falling.
It was already nighttime when you returned to his
hometown. As you were preparing yourself to accept the
end of the day, he took your hand and brought you across
the road, around the San Diego de Alacala Cathedral and
behind the Kutang San Diego watchtower. He led you to
the end of the Muralla and showed you a part of the sea that
was placid, where no huge waves rolled. And there on top
of the small ripples was the light of the moon, shining like
a bridge towards a place that you knew held the fulfillment
of your dreams.
GUMACA
It was already late afternoon when the two of you
decided to leave the river that runs through the longest
bridge constructed in this country during the Spanish
colonial period. After a quick stop at a noodle house, you
were soon on a bus going to his hometown. Looking out of
the bus window, you saw the full moon in the sky.
"One thing I never got to see was the full moon
shining on water," you told him.
"This is what you imagined," he whispered.
He chuckled and promised, "I will show you.”
You placed your hand on top of his, but no words
could be formed by your tongue. It was an ineffable joy that
could only be expressed by a smile and a lone tear streaming
down your face.
Half an hour later, the bus was going through the
highway that was separated from the sea by a low wall. He
roused you from your sleep and pointed out the full moon
shining on the sea. You thanked him for it, but he knew you
better.
You would hold on to this memory in days of anguish,
to that precise moment when wishes were fulfilled, not by
magic, but by the action of someone who truly listened to
what your heart longed for.
"It is not what you imagined.”
You smiled as you shook your head. "The waves are so
strong. They distort the light of the moon." Then you placed
your hand on top of his and softly said, "But thank you. It is
still a beautiful sight." It could have ended there.
183
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
"Something for you as you wait to get your own Isabel
II Un Peso," he said, chuckling.
CAGBALETE
This is not the star dollar that he gave you. No, that
one was an almost perfect circle with an almost perfect inner
circle enclosing the star in the center. You still remember
the moment that he gave it to you. The two of you were
spending your last few minutes on the island. You walked
beside him, amused with his idea that he would find a
megalodon's tooth in the island's sandbar. You watched
him pick up shell after shell, coral after coral, stone after
stone, exclaiming, "I found it!" You would always dash his
hopes by explaining why that shell, coral, or stone could not
have been a megalodon's tooth, but he would just laugh and
throw away whatever he found and start his search anew.
What he did not know was that you valued that star
dollar more than that Spanish-Filipino gold coin.
But where is that sand dollar now? You lost it. Yes, you
accidentally broke it when it fell from your hand as you were
going down that bus in Cubao. It was only when you stared
at the fragments of the star dollar on the pavement that you
realized how fragile it was. More painful was the realization
that you could not put it back together again. Just like your
friendship with him, which you had to end days later. It
was beautiful but not strong enough to face the challenges
that came your way. Now all you have left were fragments
of memories that you could not put together to complete a
narrative.
And you? What did you find on that lonely stretch of
sand? A man who finally got you completely, someone who
would not find you weird as you poke your way around old
cemeteries, who would go down with you along riverbanks
to look underneath old bridges, who would whisper in your
ear the untold stories of old houses, who would rekindle
your passion in collecting old coins and stamps, who would
drag you with enthusiasm from one museum to another in
search of everything old and valuable. That kind of man,
who would not cling to you for your money, your influence,
your libido, was a more precious find than an ancient shark's
tooth. And that was why your tears nearly fell when he took
your hand and placed on your palm a star dollar that was
an almost perfect circle with an almost perfect inner circle
enclosing the star in the center.
That is why you keep coming back to this island,
combing the beach in search not of a megalodon's tooth
but for a star dollar that was an almost perfect circle with an
almost perfect inner circle enclosing the star in the center.
You would never find it, but each star dollar that comes
closest to it you would put in your pocket and bring home.
You would give it the same importance as the one that you
lost. And in your heart, you would wish for the moment
when the replacement would become more significant than
the original, but you also knew that you were simply fooling
yourself.
184
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Lunch Break
ni John Patrick F. Solano
Lagi kaming sabay kumain ng lunch ni Mhel.
Kakaunti lang ang Pinoy sa pamantasan sa Thailand
kung saan kami nag-aaral. Saka nakaka-miss ding magFilipino. Kaya sinisikap naming laging sabay na kumain
para makapagkuwentuhan sa wikang Filipino. Ngayong
tanghali, naunang pumunta sa canteen si Mhel. Pagkabili ko
ng pagkain, hinanap ko siya. Ang dami talagang estudyante
tuwing lunch break kaya hindi ko siya mahanap. Habang
iniisa-isa ang mga mesa, nakita ko ang likod niya kaya
nilapitan ko siya.
Sinulyapan kong muli ‘yong babae. May pagkasingkit.
Mapula ang mga labi. Dahan-dahan siya kung kumain at
tahimik humigop ng sabaw.
“Maganda siya, a. Type mo?” biro ko kay Mhel.
“Uy!” lang ang naisagot niya.
“Nakuha mo na ang pangalan?” pang-aasar ko sa
kaniya.
“Hindi pa nga, e.”
“Nandiyan ka lang pala!” bati ko sa kaniya.
“Bakit kasi di mo pa siya kinausap kanina? Naitanong
mo na sana ang pangalan o number niya. Maganda pa man
din.”
Pagkaupo ko sa tabi ni Mhel, napansin kong may
kaharap siya habang kumakain. Babae. Kayumanggi. Pango.
Itim ang buhok. Mukha talagang Pinoy ang mga Thai. Nang
silipin ko ang ulam niya, tom yum. Maanghang. Isa sa mga
sikat na pagkaing Thai.
“Hindi na, nakakahiya!”
Natigil ang pag-uusap namin nang akmang aalis na
‘yong babae. Tumango siya sa amin bilang pagbibigay-galang.
Bago tumayo, ang sabi niya nang nakangiti, “Salamat!”
“Kaklase mo ’yong kaharap mo?” tanong ko kay
Mhel. Magkaiba kami ng kurso kaya di ko kilala ang mga
kaklase niya.
Naglakad siya papalayo.
“Hindi. Hindi ko siya kilala. Wala na akong ibang
maupuan kaya naki-share na lang ako sa kaniya.”
“Kaya pala di kayo nag-uusap.”
185
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Medical Problem, Military Response
by Mac Andre Arboleda
rising coronavirus cases in the country. People are jobless
and hungry, my friends and family have become depressed,
and human rights violations continue under the leadership
of our President.
The photograph is important to me because it was
a military truck of the Philippine Army’s “Jungle Fighter
Division” that took me home from Los Baños to my
hometown in San Pedro, Laguna. I was always puzzled why
this administration insists on using the military to solve any
crisis, let alone a pandemic. And what frightens me is how it
seeps into our institutions, how every state of emergency (or
a made-up one) somehow justifies their response.
April 8, 2020. A military truck passes through
National Highway, San Pedro City, Laguna.
It was around 9 p.m. on April 7 when the Office of
Student Affairs of my university called to tell me that I was
expected to arrive at the school gate the next morning at
six. I signed up for the Oplan Hatid program, an initiative
by the school to take stranded students in the University
of the Philippines Los Baños home during the enhanced
community quarantine where cases have been rising and
there was no public transportation available.
It was interesting that there exists a 1989 UP-DND
agreement that prohibits military and police presence
in any UP campus without authorization from the UP
administration, and that I was made to sign an agreement
that said I’d “voluntarily agreed” to be transported by
the military. When the Office of the President calls your
countrymen “undisciplined” for their failure of handling the
pandemic, you start to doubt that it was ever because of
your personal choice.
As I’m writing this, we’ve passed the 100-day record
of being on lockdown in the Philippines—the longest in
the world—and yet there seems to be no end in sight for
186
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
A Journey Home
by Maffy Carandang
The real voyage is not in seeing new sights, but in looking with
new eyes.
–Marcel Proust
parents would prepare for us. Talisay, as I remember it by, is
the town that gave me some of the best friendships growing
up.
It was the kind of January that no one will never ever
forget.
Tanauan, where our family house was, has 48
barangays. I grew up at the town proper where the municipal
hall, St. John Evangelist Parish, and the old house of former
President Jose P. Laurel can be found. To give you an idea
of my hometown, imagine Star Hollows in Gilmore Girls
where everyone knew one another. It seemed that when an
old person asked your last name, he or she can readily tell
your family tree, including your family’s deepest secrets.
The people of Tanauan possess a familiar bond, and are
strongly rooted in that province. It seemed like everyone has
lived there forever, hence, it was easy to tell when you are a
“stranger thing.”
In a sudden turn of events, the once quiet volcano
in my home province spewed ash and rocks as far as urban
Manila. That day, while parking our car in our driveway in
our home in the city, the gush of dust that got into my eye
and the drops of black droplets of ash on our car window
were for real—the Taal Volcano has awakened from stupor.
Growing up in Batangas, I am reminded of our family’s
memories of Taal Volcano. Its island was the closest we can
go to when we want a calming view, have a picnic by the
park, ride ponies, and trek through Tagaytay Highlands like
we were part of The Great Gatsby. I have childhood friends
whose houses are in Talisay, about 14 kilometers near the
volcano. When we were 12 years old, taking the jeep to visit
them in Talisay seemed like a Nancy Drew adventure, if you
are a sheltered, Catholic girl from Tanauan like me.
Much of what I know in life I have learned in Batangas.
The place sharpened my character as in the strength of the
balisong (knife handmade in Batangas) and, later, built my
resilience perhaps honed by the wrath of what was once
a quiet volcano. When I want to remember my identity,
sometimes lost in the hustle and bustle of a manic urban life
in Manila, I come home to Batangas.
Back in the day when we feel infinite, my classmates
and I would go to Talisay to see the sight of the volcano
visible in the town’s wet market. We would shoot our video
project in one of the town’s old houses, and have a feast
of fried fish and coconut juice that one of my classmates’
As in that fateful day of January, old folks told of
stories about Taal Volcano when it once exploded and buried
old towns in Batangas. That fact, which seemed like a flicker
in the memory, was mentioned by my father during road
187
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
trips on my weekend visits to Batangas. Unfortunately, it
was also a fact I took for granted knowing that it was a story
so distant and almost forgotten.
Anyone who has been to Batangas would probably
remember it for its hidden beaches, orange sunsets, and the
typical burst of “ala e” from locals. For someone who grew
up there, Batangas is definitely more than an “It’s more fun
in the Philippines” destination. Rather, it is a kind of home
that takes you back in its arms when the whole world seems
dreary and uninviting. It reconnects you to who you are and
will always be that place, so familiar, it has the power to
speak itself.
While I lived in Tanauan as a child, I never really
explored its places until I was older. My world was limited
to the village where our house sits, and to that place called
Taal where I joined the Secondary School Press Conference
for young writers in the 1990s. As part of our itinerary as
participants, I joined other writers my age climbing the
hundred stairs of the century-old Our Lady of Caysasay
church as if we were Hardy Boys, and reached the church’s
belfry tower with a view of Batangas as far as our eyes could
see.
My parents’ families settled in Batangas for as far as
they can remember. Our last name is even a street name
and most of our relatives, while some migrated to the
US and Canada, have built their homesteads here. Our
family is rooted in this province, so much, that it is easy to
stereotype our Batangueño characters — funny with a hint
of sarcasm, religious but cynical of other faiths, and tough,
yes, especially our women, as they bended traditional gender
roles. One of my grandmothers, often clad in a sleek white
polo and Audrey Hepburn glasses, would invite us to watch
cockfights, while another one (who relatives say is as petite
as I am) would beat other men in drinking lambanog (a local
liquor from coconut).
Back then, I also remember tagging along with my
mother when she attends to business in Lipa, a town known
for its then mayor, popular movie star Vilma Santos. To this
day, I could still vividly recall Lipa’s nippy weather, its quaint
chapel where they say a Blessed Virgin showered rose petals
onto a nun, and yes, the local bakery’s egg pie that has a
crust so soft it crumbles in your mouth. Lipa has turned into
a hectic city since then with the sprouting of malls and new
establishments. The landscape has changed tremendously,
but the nostalgia of it all still lingers. Recently, in a spur of
the moment trip to Lipa, my family visited the house of Jose
Rizal’s first love, Segunda Katigbak.
The week after the Taal Volcano eruption happened,
we journeyed back to Batangas. I expected the skies to greet
me in greyscale, but was surprised to see clouds hovering
along the Sto. Tomas exit suffusing the skies with blue
spectrum. It looked like a fine day, indeed, even if all along,
the Philippine Institute of Volcanology and Seismology
continued to declare Batangas in Alert Level 3 for possible
hazardous volcanic eruption. We cruised along the small
streets to our old house in Tanauan to see people covered
Katigbak’s house, made of the finest adobe and
reminiscent of Spanish-style architecture, is a showcase of
Lipa’s wealth history as a coffee trading hub during the
Spanish times.
188
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
with face masks, like they were straight out of Denzel
Washington’s apocalyptic movie. Public schools along
the way were decorated with clothes hanging dry by the
evacuees. And yes, military trucks were everywhere, those
vehicles that perhaps carried the residents away from the
volcano’s danger zone.
compared to its present wrath. Back then, he and his friends
braved watching the volcano spewing rocks from the town
of Balete as if they were watching fireworks in Hong Kong
Disneyland. And unlike then, this time in January, the case
was different.
When I saw images of the volcano eruption in the
news, I recognized exactly the places buried with ash as
if they were charcoal paintings. Talisay. Laurel. Tagaytay.
Agoncillo. Lemery. My feelings intensified with sadness and
fear and nostalgic memories. Batangas is my memory place.
Now that it was visibly destroyed by Taal Volcano’s fury, I
gasped and felt lucky that despite of it all, these places in
Batangas were part of my core memories. The Taal Volcano,
which we once heralded for its serene view, is now an
imminent threat to everyone. While Taal Volcano may have
taken these places back, Batangas will forever be etched in
my being as a quiet refuge, and as a home to behold.
Farther down the road, where the house I grew up in
can be found, I had the feeling that things are going to be
different in Batangas for a while.
I entered our old house expecting a pound of ash
by the gate, and thankfully saw that the ashfall I saw on
television has receded. I heard my father’s radio playing a
Beatles song, reminding me of the scene from Guardians
of the Galaxy when it seemed like the world won’t get any
better. When I saw my father, he seemed alright, thankfully.
For a man of his age (79 years old), he seemed unperturbed
with the recent Taal Volcano activity and has gotten used
to staying inside the house with his mask on. You would
think that his strength of character and resilience to the
disaster that hit our province must have emanated from the
Batangueño in him. Our town was spared, my father told
me, but the other barangays were not. The restaurant with a
view of the volcano about seven kilometers from our house
in a village called Maria Paz was in fact buried with ash.
The disaster turned out to be reminiscent of how a French
researcher Alfred Marche described Taal Volcano as “one of
the most beautiful spectacles of nature in the Philippines,”
yet also most terrifying with its crater boiling like a pot of
soup. *
The question arises: will Batangas be able to get back
on its feet after this catastrophe? The answer is yes, it will
rise up. You would see it in the faces of the Batangueños
who strike humor (like posting their OOTDs from donated
clothes on social media) even in scant evacuation centers,
those who opt to build spaces in the evacuation sites despite
the government’s seemingly disorganized response, those
who helped with catering-like soup kitchens, and of course,
those who keep the faith that Taal Volcano will return to
calm and stillness.
Despite the tragic natural disaster, Batangas will
forever be the place of my childhood. I hope that someday
my daughter will find its tiny towns with their familiar
people her own place of refuge, away from the jadedness of
From my father’s story, he recalled that the Taal
Volcano eruption in his teenage years in the ‘70s was nothing
189
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
the urban jungle and life in general. I hope that she, too,
will journey to this place over and over, taking with her the
resilient character of a Batangueño toughened by the Taal
Volcano.
*Ocampo, A. (17 January 2020). Taal Volcano in 1881, www.inquirer.net
190
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Naruto Dimple
by Maria Ella Betos
Saigon – the land of the comrade, drip coffee, and of
compromises.
Upon riding the Bus 13 going to Cu Chi Bus Terminal,
we rediscussed the recently revised logistics of the day (going
to Ben Duoc for lesser tourists), the expected expenses (to
lunch that needed to be splurged on), and recalculation of
the ETDs and ETAs (must be back in Ho Chi Minh by 7
PM, tops).
In 2018, I and the guy I chatted with for nearly a year
planned an itinerary for four people, then for five, then after
a door-slamming incident, for two. The two of us decided
to push through. Who would’ve thought that I winged both
date and a passport stamp?
I remember telling him, “As long as mama’s alive, I’ll
soldier on," not disclosing the creation of a future home for
myself or even having a family of my own. He planned to
create a grander ancestral house, a big place for a reunion
whenever he comes home. It will be his investment, he
said, a personal reward after toiling in the desert land and
exhausting all of his engineering expertise in the Middle East.
I wondered if it was a legitimate goal to tackle, or simply an
inert thing to fill the lonely heart; or maybe, he was just
saying it to sympathize with me and my large family.
The first two days was in transit and a transition—
we arrived in Vietnam in the early hours of the morn, took
the six-hour bus ride to Cambodia, making a quick onenight-stay in Phnom Pehn for tour highlights. In my head
is a schedule of a catch-up: from what we should have done
since we met to what I think we’re up to after this trip. It
included current career strides, retirement plans, family
discussions, and personal investments. More importantly,
a “what if?”—a question for each other. Should I ask the
question and break the norm? It was too soon, I surmised,
so I shelved the last part.
A little pause, and a shift—it suddenly strayed to
the books we’ve read (and I knew, at once, that he is not a
reader, he was just enumerating the books he had browsed in
his younger years), Game of Thrones memes (because I have
little interest in doing a recap of the whole series), and next
travel plans (Tokyo during Olympics was proposed).
It was Day 3 of the Vietnam itinerary. Desert sunrise
trip was cancelled because of the rain, so we opted to visit the
Cu Chi tunnels. All tours were unavailable, so we embarked
on a DIY trip. Since we have warmed up on the first two
days talking about family and careers, we continued with
our nostalgic narratives. Perhaps this time around, I can
finally open up about the shelved question. It needed to be
asked, after all.
"Si Grace, nandoon ‘yon sa Japan."
"Grace? Ex mo?"
"Oo, ‘yong pinakahuli."
191
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Then he digressed with his version of the backstory:
on how a third party came into the equation, who's losing
who, and how the new boyfriend entered in their "sila pa"
timeline. He also explained the little things that caused the
breakup: lapses in video calls, zero "I love you" declarations,
and the dwindling of the routinary hellos and goodnights.
He then zeroed in on being too noisy on Facebook, about
“relationshits,” mushy episodes being very unabashedly
displayed on social media.
"Tumingin ka nga sa ’kin nang maayos! Dalawa rin ang
dimple ko, may Naruto dimple pa nga ako, o! Biloy lang ‘yan!
Alam mo, ang kailangan mo ay hindi move on, kundi move
forward! Ang kailangan mo ay ang taong makakatanggap ng
past mo na yan."
I was about to ask him—to finally tick off that last
bulleted item in my head. I was at that point where I had
wanted to hit him with this punchline: "Kasi ako, tanggap
kita!" But I didn’t. I just looked out at the window; the
heated moment was gone. I am the black kettle with the
spewed suddenly dissipated, its wispy plumes melding in the
air.
"Kaya ba ganiyan ka-self-absorbed ang Facebook and
Instagram mo?" my candidness got me.
"Oo, ang hirap bumalik sa nakaraan at isa-isa mo s’yang
binubura. Kamukha no’n si Mikee Cojuangco, alam mo ba
‘yon? Dalawa dimples sa pisngi."
Then there was a pregnant pause. Him staring at my
eyes, and me looking away; I stared at this motorcycle city,
staying mum, hoping he felt what I’d wanted to say.
I looked at him squarely and I felt triggered. I am
Mikee Cojuangco! I remembered my parents saying that
because of the way I smile. Not only that but I also have
whisker lines in my upper cheeks whenever I laugh.
All I sensed was silence. Perhaps, that's how it should
all end—in silence.
192
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Biyahe Ko Patungo Sa Eskuwelahan
ni Maria Sophia Andrea Rosello
“Andeng! Ineng, ikaw ga’y gising na? Malapit ka na
malate sa iskul, magsiayos ka na!” rinig kong isinisigaw sa
akin ng ina ko sa labas ng aking kuwarto.
Nagsimula na akong maglakad papunta sa sakayan ng
dyip para mas mapadali ang biyahe ko papuntang iskul, pero
bago ang lahat, kinakailangan kong daanan muna rin ang isa
sa mga matalik kong kaibigan—“Hoy, Babaysot!” at ito na
nga, ang matalik kong kaibigan na si Juday. Nanguna agad
siya sa bakayan kung kaya’t nakita niya ako noong naglalakad
pa lamang papunta sa kaniya. Talagang kaylakas ng kakak ni
Juday noong nakita ang gulat ko. Tinulak ko na laang ang
maliit niyang katawan kaso’y nanatili itong nakatayo nang
maayos. Asbagin ‘to kahit hindi halata sa pangalan, wag
laang talaga subukan ng iba na ito’y galaiti kung ayaw ninyo
ng matinding pagsampiga. Hinunta na ako ni Juday tungkol
sa mga pangyayari noong liban ako noong nakaraang araw.
Nagdagasa kasi ako sa harap ng bahay namin pagkasara ko
ng gate, hindi ko kinaya ang pumasok pa.
Kanina pa akong mulat at gayak na, hinihintay ko
na lang ’yong sumbi ng kasipagan sa akin para magkagana
akong lumabas ng silid. Huminga muna ako nang malalim.
Tumayo na ako’t lumapit sa aking durungawan. Hinawi ko
ang mga kurtina na nakaharang para masilayan ang arawaraw na pangyayari sa labas tuwing ganireng oras; karibok
na ang mga bata sa paglalaro sa lansangan, nag-iimis na ang
mga mag-iinom ng nakalipas na araw sa kanilang barikan, at
ang mga nanay, naroon sa labas, ayon, nakikipaghuntahan
na naman tungkol sa mga kung ano-ano pa bilang
kaumagahang umpukan nila, huli kong balitang nasagap sa
kanila’y yaong bagong dating daw sa barangay ay pokpok na
nagpakasal sa kapitan pagkatapos niya madale niyon.
Pagdating namin sa sakayan, sakto na’t mayroong
dyip na dadaan malapit sa eskuwelahan namin. Agad namin
itong sinakyan ni Juday at kami nga’y mga nahuhuli na.
Nagkataon ngayong Huwebes, hindi malala ang trapik
sa daan, pero marami pa ring pasikot-sikot bago pa kami
makarating. Binaling ko ang tingin ko sa umaabay sa akin
para matingnan kung nagbayad na ba siya kasi ngali-ngali
akong kumuha ng pera sa wallet ko, kaso nakita kong nagaabot na si Juday ng barya sa mga katabi niya na bayad niya
para sa aming dalawa at tumuloy na ito sa pagpikit mata
at humarok nang mahina. Mukhang wala sa wisyo’t may
sapak ngayon si Juday. Iniisip siguro ’yong away nila ni Mel
Aywan ko laang kung tunay.
Basta ang masasabi ko sa inyo, Batangas talaga are.
Napatawa na lang ako nang mahina sabay pumunta
sa kusina para batiin ang nanay ko’t ipakita sa kaniya ang
ayos ko. Hindi ko na pinilit ang sarili kong kumain at baka
nga ako’y maabutan pa ng kampana sa aming eskuwelahan
at maisama pa ako sa listahan ng mga late sa klase. Humalik
ako sa pisngi ng aking inay at itay at nag-bless na rin ako’t
pagkatapos nila ibigay ang baon ko’y umalis na rin.
193
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
kagabi, talandi rin ito, e. Hinarap ko na lamang ang tingin
ko sa labas ng dyip.
po! Sa may lions!” katulad na lang ng kasabay ko sa dyip
ngayon.
Araw-araw ko na nasisilayan ang mga bagay-bagay
rine sa aming bayanan, pero dahil ito na ang isa sa mga huli
ko na ring araw bilang regular na estudyante bago matapos
ang hayskul, nang dahil dadais na ang graduwasyon namin
sa susunod na linggo, napili kong gamitin ang araw na ‘to
para pagmasdan ko nang mas mabuti ang mga lugar na
araw-araw ko dating dinadaanan, at ’yong mga hindi ko na
siguro mababalikan.
Ngumisi ako gawa nito, para bang naging parte na
siya ng kultura naming mga mamamayan, kahit wala na sa
pangitain namin, hindi pa rin siya kinakalimutan.
Maya-maya’y nadaanan na rin pala namin pati ang
kapitolyo. Dine ako lagi nakakakita ng maraming tao na
galing kung saan-saang lupalop ng Pilipinas, siyempre iyon
ulong-bayan naming, e. Huli kong punta roon ay ’yong
pagsama ko sa Alay-Lakad tuwing tanghaling tapat, na ubod
nang banas naman, na ginagawa namin ng mga kaeskuwela
ko, pati pagdaan namin doon tuwing piyesta ng sublian
kung saan nag-iingay ang kastanyedas ng mga mananayaw
na babae’t lalaki sa lansangan. Literal na sa Batangas mo lang
‘yon makikita at galing iyon sa amin, e!
Bumigat bigla ang pakiramdam ko, para bang bigla
akong naliyo, naaani ako isipin na sa ilang taon ko rin ito
naging tahanan, dito ko naranasan lumaki at mabuhay, dito
ko rin nabuo ang kung sino ako ngayon, parang tuloy ang
pag-alis ko rito’y pag-iwan ko na rin sa nakaraang ako.
Nadaanan namin ang SM City Batangas. Isa raw ito
sa mga naunang naitayong SM kaya raw gayon ang laki, o
mas bagay kong tawagin na unsing niya. Maraming nasusura
gawa niyon, pero para sa akin, nakakadagdag lang siya sa
pakiramdam ng payapa sa lugar namin at hindi kami gaano
ka-urban, para bang nag-iipis-ipis pa rin ang lugar namin sa
gayon. Ang Batangas din kasi ang makikita mong city that
actually sleeps, sapagkat sa mga oras ng alas-otso ng gabi,
bihira na ang matrapik ka pa kasi halos lahat ng tao sa amin
ay magsisitulugan na sa oras na ‘yon.
Sumunod naman dito’y ang bayan, kung nasaan na
kami mismo. Sangab dine ang plastik sa loob ng Lawas,
ang nangunguna-nguna sa buong lungsod sa pagbebenta ng
mga phone case, at saka ang pagpasok namin sa puwedeng
tawagin na ibon territory, kung saan, kahit tuwing
kagabihan, makakakita ka ng mga nakapayong habang nasa
kalsada para lang makaiwas sa mga ipot ng mga ibon na nasa
mga linya ng koryente.
Sinasabing suwerte raw iyon, pero para sa aming mga
Batangueño, pasabihin lang nito ay dumaan ka sa bayan
nang walang payong. Di ko napigilang humagakhak sa isip
ko noong binalikan ko ang ilan kong mga alaala hanggang
sa nalingilan ko na malapit na kami sa iskul. Napatigil ng
stoplight ang dyip na sinasakyan namin at kinulbit ko na
si Juday para makababa na kami, iilang hakbang na laang
Sa tagal kong tumanga, hindi ko na nalingilan na nasa
may Lion na pala ako, o kung saan siya dati nakatayo. Ito
’yong kinikilalang babaan at sakayan ng mga bagong salta at
paalis ng lungsod ng Batangas. Nakatatawa nga’t kahit wala
na ang lion ay may mga nagsasabi pa rin ng,
“Para
194
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
ang kailangan namin madanas bago pa makarating ang mga
anino namin sa loob ng iskul.
Lumuhod si Juday sa huling bangko sa likuran ng
lahat at nagsimula siyang magdasal. Ako naman, nanatili
akong nakatayo, pinagmasdan ko ’yong bawat sulok ng
simbahang ito, at inalala ko lahat ng napakinggan siguro
nitong halhal, nasagip nito na mga luha, na parehas mula
sa akin. Pati ’yong mga tiniis niyang mga sapak ko sa upuan
nang dahil sa pagkasiphayo. Nagpasalamat na rin ako sa
Panginoon ko para sa lahat ng naibigay Niya sa akin dito at
sa mga inihanda Niya pa para sa akin sa Maynila. Nilungkoy
akong isipin na sa mga parating na buwan ay hindi na ako
dito uuwi sa aking araw-araw. Alam ko sa sarili kong kahit
may mga magbago sa akin sa pagluwas ko’t paglipat sa
panibagong lugar, unti-unti ko mang makalimutan ang mga
salitang Batangan, at ilipat man ako kahit saan pa, uuwi at
uuwi pa rin ako sa Batangas.
Sakto itong kasunod lamang ng city hall at saka
ng Plaza Mabini, ang sinasabing Disneyland ng Batangas
tuwing magpapasko’t sobrang daming magagandang ilaw
na nakabalot sa dalawang gusali. Talagang mararamdaman
mo ang yakap sa iyo ng Pasko tuwing mapapadaan o kaya’t
mapapatambay ka. Hindi mo masasabing mawawala ka sa
dilim doon sa sobrang liwanag ng lahat, para kang nasa isang
lights and sound museum tuwing naroroon ka. Marami
kang matatagpuan na mga musmos at mga nagkukunyaring
musmos sa laki ng mga ngisi nila sa mukha. Isa iyon isa sa
mga paborito kong lugar at pangyayari dito sa aming bayan.
Palapit na kami lalo, pero bago pa namin makita ang
tuktok ng eskuwela namin, hinila ako ni Juday papunta sa
Basilica, nais niya raw magsilab muna ng apoy sa kandila at
magdasal bago tumuloy sa iskul. Hindi ko rin naman siya
mapipigilan sa ligalig niyang tao rin naman, at saka lagi rin
namin itong ginagawa kaya araw-araw rin kaming mga nalelate, ito ’yong oras namin para sa Panginoon e, ang ilang
minuto naman namin kaya kami’y nahuhuli ay walang
laban sa ilang taon at buwan na ibinigay Niya sa amin sa
araw-araw para hindi namin ibigay sa Kaniya ito.
Lumabas ako saglit ng simbahan at umupo sa bakayan
sa tapat nito. Ang ganda ng sinag ng araw at ramdam ko
’yong init ng paghalik nito sa balat ko. Napapikit ako nang
inalala kong nakita ko na ang halos lahat ng sigurado akong
hahanapin ko muli sa ibang bayan, ngunit Batangas lang
ang mayroong bumabalot sa akin, ang yakap ng malamig na
hangin habang dinidibdib ko ang pagtanggap ng pagbabago
ng lahat sa buhay ko pagkatapos ng mga susunod na linggo.
Pakinig ko ang mga ibon na lumilipad, ang matamis
na paghagikhik ng mga musmos sa tabihan, ang amoy ng
galapo na ibinebenta sa may harapan.
Pagpasok namin sa simbahan, nakita namin na
katulad ng iba pang karaniwan na araw, kahit ito’y hindi
pangkaraniwan para sa akin, maraming tao ang nasa loob—
ngunit walang ingay, ang tanging maririnig mo lang ay
’yong panenermon ng pari sa harapan at ang pagsagot ng
mga nakaupo.
Ang hinahon, ang payapa,
ang aliwalas
nang mabuhay sa loob ng aming probinsiya.
195
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Makati
ni Marren Araña Adan
Huminto ako sandali matapos ang mahaba-habang
paglalakad. Napatingin-tingin ako sa paligid. Nagtataasang
gusali. Mayroong mga paskil ng pangalan ng mga kalye
Ngumiti muna ako. “Hindi ko alam. Pasensiya.
Naliligaw nga rin ako,” sabi ko. Tumingin lang ito nang
masama at wala nang sinabi. Tuluyang naglakad palayo.
Nakahinto ang mga sasakyan. Pulang stop light.
Marami mang nasasalubong na taong naglalakad,
ayaw ko namang magtanong. Mas pinipili ko nang maligaw
kaysa umasa sa direksiyon ng ibang tao. Tuwing naliligaw,
iisa lang lagi ang pumapasok sa isip ko: “Gusto ko na lang
umuwi.”
Naliligaw na naman ako.
Naging biruan na ng mga kaibigan ko ang lagi kong
pagkaligaw sa mga lakad ng aming barkada. Sabi ng isa kong
kaibigan na Psychology graduate, creative raw ang ganoon.
Mas nagtataka naman ang marami dahil modern na raw
ang panahon at maraming nagsulputang technology. Bakit
hindi ako gumamit ng online maps o apps? Minsan akong
bumili ng mapa ng buong Metro Manila sa isang bookstore.
Kapag dinadala ko nga lang ito nang pagkalapad-lapad ang
pagkakabuklat, pinagtitinginan ako ng mga tao. Walang
ikinaiba ang tingin nila sa akin sa tingin nila sa mga palaboylaboy na baliw.
Naupo muna ako sa sementong bangkô sa tapat ng
isang bángko. Green na ang stop light pero nakahinto pa rin
ang mga sasakyan. May nagtitinda ng banana cue sa bandang
kaliwa ko. Napansin ko ang isang puting pusa na naglalakad
papalapit sa ‘kin. Nagpaikot-ikot ang pusa sa kaliwa kong
binti. Hinimas ko ang ulo nito. Nagpatango-tango ang
pusa na parang nanghihikayat na ipagpatuloy ko lang ang
ginagawa ko. Bigla itong tumihaya at parang kating-kati
ang katawan nitong ikinaskas ang katawan sa sementong
lupa. Hinimas-himas ko naman ang nakatihayang pusa
sa bandang tiyan nito habang nagsasalita ako ng “ngiyaw,
ngiyaw.” Nang tila nadala ako sa ginagawa ko, bigla nitong
kinagat ang kamay ko. Napasigaw ako. Tumakbo papalayo
ang pusa sa gulat din nito. Tiningnan kong maigi ang kamay
ko. Buti’t wala namang sugat.
Hindi ko dala ang mapa ko ngayon. Hindi dahil sa
nahihiya akong gamitin ‘to. Naiwan ko ito sa kung saan at
hindi pa ako nakabibili ng bago. May kumalabit sa likod ko.
“Kuya, kuya, puwedeng magtanong? Saan banda
’yong Sikatuna drive?” tanong ng lalaking mukhang teenager
pa. May hikaw siyang nagpalaki nang husto sa butas ng
kaniyang kaliwang tainga.
“Okey ka lang?” tanong ng isang babae. Mukhang
nasa early 20s. Nakasuot ng puting school uniform.
196
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Ha? Oo. Okey lang.” Napangiti ako.
Nagpatuloy ako sa paglalakad hindi man sigurado
kung anong kalye na ang nilalakaran. Nakaramdam ako
bigla ng gutom. May nakita akong nagtitinda ng pagkain sa
kalapit na gilid ng kalsada.
“Ganiyan talaga ang mga pusa. Kaya nakakatakot
silang kalaro.” “Alam ko. Meron akong alagang pusa sa
bahay,” sagot ko.
“Nay, ano po ‘yan?” Tanong ko.
“Talaga? Ano’ng pangalan?”
“Lumpiang gulay. Meron ding bútse at karyoka rito.”
Nakalagay sa malapad at manipis na tray ang itinitinda
ng matanda. Tinatakpan ng plastic cover na karaniwang
pambalot sa mga libro at notebook.
“Egypt.” Nahihiya kong sagot.
“Wow! Like ‘yong country?”
“Oo. Diyos kasi sila noon sa Egypt.” Feeling ko naglelecture na ako.
“Dalawang lumpia po.” Ibinigay ko ang benteng
papel.
Sandaling napaisip ang kolehiyala. “Paano kung sila
talaga ang diyos natin? Ang Egyptians lang ang naka-realize?”
“Kulang pa ng kuwatro, totoy.” Dose isa pala ang
lumpiang tinda ni nanay. Mas malaki nga naman ito sa
karaniwang sais o otso sa mga lugawan.
Napaisip ako sa sinabi niya. Hindi pa ‘yon sumagi sa
isip ko. May puting kotse na huminto sa tapat namin.
Kinuha ko ang puting bote ng suka at itinaktak ito sa
plastik kung saan nakalagay ang biniling dalawang lumpia.
May mga ginayat na sibuyas, bawang, at pulang sili ang
suka. Sa unang kagat sa lumpia, puro balat ng lumpia lang
ang nalasahan ko. Sumilip ang laman nitong mga pinaghalohalong gulay: toge, carrot, at kamote. Sa ikalawang kagat ko
pa napuri ang tinda ng ale.
“Sige. And’yan na ang sundo ko. Nice talking to you!”
Pagkasakay ng babae sa sasakyan, bahagyang bumaba
ang bintana sa may driver’s seat at parang sinilip lang ako
ng nakaupo roon. Matandang lalaki. Narinig ko mula sa
malayo ang boses ng babaeng nakausap tungkol sa pusa.
“Ang sarap po ng pagkakaluto a.”
“Tara na. Hindi kami magkakilala.”
Napangiti ang matanda at bahagya itong lumingon.
Nagpasalamat. May dalawang tao pa itong binebentahan.
Naubos ko agad ang dalawa. Bago umalis, napabili pa ako
ng isa. Hindi pa man nangangalahati sa kinakaing lumpia,
nilapitan ako ng isang bata upang hingin ang kinakain ko.
Umalis ang puting sasakyan na halatang mamahalin.
Bago ako umalis sa kinauupuan, nakita ko ulit
ang puting pusa sa kalapit na upuan. May iba na itong
nilalanding tao.
197
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Kuya, kuya, akin na lang.”
“Room 307 po,” sagot ko.
Hindi na ako nagdalawang-isip na ibigay ang kinakain.
Hindi naman nanghingi ng barya ang bata. Nang makuha
ang lumpia na nasa plastik, tumakbo papalayo ang bata.
Sa hindi kalayuan, nakita kong lumapit ang bata sa isang
lumang kahon ng sapatos. Pinagpira-piraso ng bata ang
lumpia bago ito inilagay sa kahon ng sapatos. Lumapit ako
para makita kung ano ang nasa loob ng kahon ng sapatos.
Naroon ang tatlong kuting.
“Ah, kay Miss Defante po? Bisita niya po kayo, sir?
Pahingi na lang po ng ID. Sulat po kayo rito sa log-book.”
Nag-dial ang sekyu ng tatlong number sa telepono.
“Kuya, kuya, salamat, a. May tanghalian na sila!”
Masayang nakamasid ang bata sa tatlong kuting na kumakain
ng lumpiang gulay.
Pagpasok ko sa building, may isang lalaking bumati
pa sa ‘kin ng magandang tanghali. “Dito po ’yong elevator,
sir.”
Tumingin ako sa orasan ng aking celfone. Mahigit
isang oras na akong late sa pupuntahang lakad.
Sa harap ng elevator door, pinindot ko ang up button.
Ilang segundo pa’y bumukas ang elevator. Sa third floor,
magkakamukha ang mga pinto at magkakaiba lamang ang
mga numerong nakasulat sa pinto: 302, 303, 305, 309.
Lagpas na yata ako. May tumawag sa pangalan ko.
“Ma’am. Magandang tanghali po. May bisita po kayo.”
Binasa nito ang pangalan sa ‘king ID. “Okay po, paakyatin
ko na, ma’am. Salamat po.” Tumawa pa ito bago ibinaba ang
telepono. “Sige sir. Pasok na kayo. Room 301. Third floor.”
“Kuya, kuya. Hindi ka tagarito, ‘no?” tanong ng bata.
Tumango ako. Nagbakasakali na rin ako kaya tinanong
ko ang bata kung alam niya ang address na pupuntahan.
“Sshh, dito!” Lumapit ako sa babaeng nakasilip sa
pintuan.
“Ayan lang ‘yan o, haha.” ‘tinuro ng bata ang puting
building sa kalapit na kalsada.
“Late ka, a.” Ngumiti ang babae. Nakatapis lang ito
ng tuwalya at may suot na maiksing shorts. Tinignan pa ako
mula paa hanggang sa ulo. Bahagyang tumagal pa ang titig
ng babae sa bahagi ng zipper ng pantalon ko. “Tara, pasok
ka.Hi, Dan. Dan ba buong pangalan mo?” tanong niya.
Hindi Dan ang totoo kong pangalan. Pinagawa ko lang din
ang ID ko para sa tulad nitong pagkakataon.
“Arundhati!”
“Salamat ha!”
“Wala ‘yon, kuya. Kuya, kuya, enjoy, a!” Pilyo itong
ngumiti. Tumawid na ako papuntang kabilang kalsada.
“Danilo.”
Sa may entrance ng building, nakabantay ang isang
sekyu. “Saan kayo, sir?”
198
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Mitchel.” Malamang hindi rin iyon ang totoo niyang
pangalan. Kinamayan ko siya. Halatang bagong ligo lang
siya. Amoy-sabon at “matamis” na pabangong pambabae.
“Ilabas mo na ’yong ano. Patong mo na lang diyan.” Tinuro
niya ang kahoy na mesa na katabi ng kama. Ipinatong ko
ang malulutong na tatlong libong papel. “Ano? Hubad ka
na.” Tinanggal niya ang puting tuwalyang nagtatakip sa
dibdib niya.
“Gusto mong lunukin ko?”
Tumango-tango na lamang ako habang nakadiin ang
aking ulo sa pagkakahiga sa dulo ng kama. Bahagya akong
natawa.
Nang tumingin ako sa ginagawa niya sa ‘king ibaba,
para itong sumisisid at paahon-ahon mula sa tubig. Para
naman akong tubig na umaalon sa bawat paggalaw niya.
Ilang minuto pa’t huminto ito sa kaniyang ginagawa.
Tumuwad si Mitchel sa kabilang dulo ng kama.
Tumambad ang kaniyang mga suso. Parang sa
kolehiyala. Hinubad ko naman ang aking t-shirt at ipinatong
lang sa kama. Nang magtatanggal na ako ng sinturon,
hinawakan ni Mitchel ang aking pantalon.
“Dan,” sinambit niya ang hindi ko pangalan.
Matapos ang lahat ng ginawa namin sa ibabaw ng
kaniyang kama, isinuot ko ulit ang brip ko. Tumayo si
Mitchel at naglakad papuntang banyo. Hindi ko narinig ang
pagsarado ng pinto ng CR. Bumukas ang shower.
“Ako na.”
Nahihiya pa ako dahil bahagyang naninigas na rin ang
aking ari. Hinimas niya ang ibabaw ng aking brip habang
pilyang nakangiti. Ibinaba rin niya ang kaniyang suot na
shorts. Walang suot na panloob.
“Hindi ka puwedeng magtagal, a. Maya-maya lang,
may darating na ulit dito.”
Hinalikan niya muna ako sa mga labi habang idinidikit
ang kaniyang mga suso sa aking dibdib. Naglakbay ang aking
kanang kamay sa kaniyang mga suso. Ang kaliwang kamay
sa likod ng kaniyang batok. Hinimas-himas ko ang kaniyang
mga suso. Nilaro ng hintuturo ang dulo ng utong. Narinig
ko ang mahina niyang halinghing. Itinulak niya ako pahiga
sa kama. Ihinagod niya ang mga palad niya mula sa aking
balikat paibaba sa aking puson. Humalik muli siya sa ‘king
leeg, paikot habang nararamdaman kong lumalabas-labas
ang kaniyang dila. Sa bandang dibdib, nilaro ng kaniyang
dila ang paligid na aking mga utong. Kaliwa at kanan.
Pumaibaba na ang kaniyang mga halik hanggang sa aking
ari bago ito tuluyang isinubo. Sandali pa itong huminto at
nagtanong.
Nakaramdam ako ng antok at unti-unting humihina
ang tunog ng tubig. Humilig ako pakaliwa sa gilid ng kama at
niyakap ang kumpol ng puting kumot. Naidlip. Nanaginip.
Nakatayo ako sa gilid ng kalsada. Kung saan, hindi ko
alam. Maingay ang mga busina ng sasakyan sa kalsada. Pilapila ang mga sasakyan bagaman merong mga sumisingitsingit sa gilid ng kalsada. Pagtingin ko sa stop light, nakailaw
ang lahat ng kulay. May humintong puting sasakyan sa harap
ko. Bumaba ang bintana sa may passenger’s seat. Naroon
ang kolehiyalang nakausap ko tungkol sa pusa.
“Naliligaw ka na naman? Tara, sakay ka.”
199
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nang bumaba ang bintana sa may driver’s seat, walang
tao ro’n. Walang drayber.
lumalaki. Tumalon ang isa sa aking hita at naglakad paitaas
sa aking katawan. Nagsunuran ang dalawa. Tumalon sa
mukha ko ang isang puting kuting at wala na akong nakita
kundi ang mga puti nitong balahibo.
“Tara, sakay ka. Naliligaw ka, e,” ulit ng babae.
May naramdaman ako sa may bandang binti ko.
Pagyuko ko, paikot-ikot doon ang tatlong maliliit na kuting.
Mga puting kuting. Habang paikot-ikot sila, unti-unti silang
Nagkulay-puting sansinukob ang buong paligid.
200
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Manungod sa Upon
ni Nap Arcilla III
An kolor nin karne kan hayop na ini nakabasar sa
saiyang bigakaon. Puti kun ubod nin butong. May natok
na bigataram na namit nin nektar sabi sa istorya kan mga
paralit-ag. Garo sa kiyaw kun kamote. Itom kun bahe kan
anahaw. Kolor nin katagasan.
duwang aldaw an upong nahulog sa lit-ag? Ruluho an hayop
ta nagkaturusok kan pinanasan na butong. Nangitom an
kada lugad. Gahinok-hinok an gamantikang mga ulod.
May siram an nalalapa na dai natatao nin lab-as na karne.
Sangkap an lubas asin limang tasang hinugas sa bagas.
Nahiram daw an gabos na lugad? Dai madukot sa karne
an pampanamit kan banwa. Pagselebrar an kada paglugdog
sa baryo pakatapos nin haralabang istorya nin pakinapurakan sa bukid. Ta mili may pangil ini, bako nang magaro.
Bigalugad kan bigote an mayumhok na panit, bigakitik an
mga kubal. Daing bigauli asin bigahubon na lugad.
Minsan, may iragong nagpurbar magpuripot-butong
sa upon na nalaog nin teritoryo. Napilay an upon. An udog
kan irago narunot. Kan guruton kan paralit-ag an liog kan
upon, nakamaan ini sako. Sa mga natadang ngalo-ngalo asin
lumlom kan mga mata, inusip an mga paglugdog pagkatapos
nin haralabang pagparauran. Nilamos sinda kan haralipot
na tagisti. Mariribok an saradit na turo na nahuhubon
sa samuyang atop. Haralaba an bukudan na aram mong
matapos sa pagbalyo.
Pirang aldaw pakatapos an saro na naman na
sarimagyo, pirang paralit-ag an nahiling na nalapa sa kalot.
An mga upon, nahubon na nakatingalog.
An pagbunot kan mga bunga nin niyog na
nagkahurulog. Paralit-ag, ngata kaipuhang palapaon nin
201
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Hinggil Sa Baboy-Ramo
Akda at salin ni Nap Arcilla III
Ang kulay ng karne ng hayop na ito ay nakabatay
sa kaniyang kinakain. Puti? kung ubod ng kawayan. May
katas na sinasabing lasa ng nectar, ayon sa kuwento ng mga
mangangaso. Naninilaw, kung kamote. Itim, kung bahe ng
anahaw. Kulay ng katigasan.
pa nang dalawang araw ang baboy-ramong nahulog sa
patibong? Butas-butas ang hayop dahil sa pagkakatusok sa
mga tinalimang kawayan. Nangingitim ang bawat sugat.
Kumikislot ang naglalangis na mga uod. May sarap ang
nabubulok na hindi maibibigay ng sariwang karne. Sangkap
ang dahong libas at limang tasang hugas-bigas. Naasinan ba
ang lahat ng sugat? Hindi kakapit sa karne ang pampalasa ng
lungsod. Pagdiriwang ang bawat pagbaba sa baryo matapos
ang mahahabang kasaysayan ng pakikipagsapalaran sa
bundok. Hindi dahil ito ay may pangil ay di na maamo.
Sinusugat ng bigote ang malalambot na balat, kinikiliti ang
mga kalyo. Walang iniuuwi at iniiwang sugat.
Minsan, may sawang nagtangkang lumingkis sa
baboy-ramong naligaw ng teritoryo. Napilay ang baboy. Ang
gulugod ng sawa ay nadurog. Nang gilitan ng mangangaso
ang leeg ng baboy-ramo, nakatitig pa rin ito sa akin.
Ikinuwento sa mga natitirang iglap at lamlam ng mga mata
ang mga pagbaba at pagbaha pagkatapos ng mahahabang
tag-ulan. Nilunod sila ng maiikling pag-ambon. Maiingay
ang mumunting tikatik na naiwan sa aming bubong.
Mahahaba ang takbuhan na alam mong magtatapos lamang
sa pagtawid.
Ilang araw matapos ang isa na namang napakahabang
unos, ilang mangangaso ang natagpuang nabubulok sa
patibong. Ang mga baboy-ramo ay naiwang nakatanghod.
Ang pagbubunot ng mga bungang niyog na
nagsihulog. Mangangaso, bakit kailangang pabulukin
202
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bihag
ni Norsalim S. Haron
Buhay ba ang kapalit ng mga luha ko? Ito ang tanong
sa aking isip habang nasa bingit ng kamatayan. Sakay ako ng
rumaragasang bajaj, napapagitnaan ng dalawang di-kilalang
lalaki, patungo sa posible kong katapusan. Sa gano’ng
kalagayan ay naglakbay ang aking isip sa nakaraan.
na palihim niyang pinagkaitang huminga. Noon mismo ay
pinuntahan ko siya sa Cotabato Plaza.
Habang naglalakad at nag-uusap kami sa tabi ng
highway, napansin kong tila meron siyang hinahanap
na hindi niya mahagilap. Nauna ako sa kaniya nang mga
dalawang hakbang, at nang lingunin ko siya, nagulat na
lamang ako nang may lalaking naka-jacket na itim at nakahelmet ang umakbay sa akin at pasimple akong sinakal ng
braso. Naramdaman ko ring may kung anong matulis na
bagay siyang inuumang sa aking tagiliran at bumulong siya
na huwag daw akong maingay kung gusto ko pang mabuhay.
Isang larawan ang aking nakita: naghahalikan.
Nagsimula ang lahat sa isang mapusok na halik.
Nakipagkita ako sa aking ka-chat sa unang pagkakataon, at
noong araw mismo, tinukso ako ng demonyong bumulong
sa aking tainga. Halikan ko raw ang aking ka-chat. Sumunod
naman ang aking katawan. Pikitmata, inilapit ko nang
dahan-dahan ang aking labi at idinampi sa kaniyang labi.
Naramdaman ko ang init ng kaniyang hininga, at ninamnam
namin ang tamis ng aming unang halik.
Hindi ko kailanman naisip na ang madalas kong
mapanood sa mga pelikulang aksiyon ay mararanasan ko sa
totoong buhay—ang makidnap.
Nalikha ang aming pagsinta. Subalit di nagtagal
ay naghiwalay din kami dahil humadlang ang aking ina.
Marami siyang ibinigay na paliwanag, na pawang hindi
malinaw, ngunit sinunod ko ang kaniyang kagustuhan.
Sapilitan niya akong pinasakay sa isang motorsiklo,
sa likuran ng drayber na nakasuot din ng helmet at jacket.
Umupo siya sa aking likuran at agad humarurot ang
motorsiklo. Tantiya ko’y walumpung kilometro kada oras
ang takbo nito. Papunta sa landas ng kapahamakan.
Makalipas ang dalawang buwan, nakatanggap ako
ng text mula sa dati kong kasintahan. Nais niyang magkita
kami bago siya umalis papuntang Manila. Nag-a-apply
raw siya bilang kasambahay sa Saudi. Binanggit din niya
na may isang anghel na bumibisita sa kaniyang panaginip.
At ang sanggol na iyon ay bunga ng aming pagmamahalan,
Tinitigan ko nang mabuti ang bawat kantong
nadaraanan namin, wari ba’y kinukunan ko ng litrato.
Pinilit kong isaulo ang daan, nagpabaling-baling upang
makahanap ng palatandaan kung nasaan na kami. Ngunit
walang katangi-tangi sa mga tindahan at bahay na nadaanan
namin. Napayuko na lang ako.
203
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bakit ba humantong ang lahat sa ganito? Akala ko ba
tadhana na ang bahala sa aming dalawa, pero bakit pati si
Kamatayan, nakikialam pa?
Lumapit sa akin ang ama ng dati kong kasintahan at
inabot sa akin ang isang cellphone. Ang sabi niya, tawagan
ko raw ang aking mga magulang at sabihing inuwian ko
ang kaniyang anak, kaya sa lalong madaling panahon ay
kailangan naming makawing. Hindi naman ako makatanggi
dahil hawak nila ang aking buhay.
Narating namin ang isang lumang bahay sa tabi ng
ilog, malapit sa tulay. Hinila ako ng dalawang lalaki papasok
ng bahay. Paghakbang ko sa pintuan, labis akong nagtaka
dahil masayang mukha ng may edad na mag-asawa ang
sumalubong sa akin.
Maayos naman ang pagtrato sa akin ng pamilya,
ngunit napansin kong kakatwa ang kanilang pagkain.
May lasang hinahanap ng dila ko at sa pag-oobserba ko sa
kanilang kusina, napagtanto kong hindi sila gumagamit ng
bawang. Ngunit hindi ko sila tinanong kung bakit.
Kinuha ng dalawang lalaking dumukot sa akin ang
mga gamit ko—cellphone, pitaka, pati mga barya. Dinala
nila ako sa ikalawang palapag; at nakita ko roon ang aking
dating kasintahan, nakaupo sa sahig, tila naghihintay sa
aking pagdating. Hindi siya makatingin sa akin nang diretso.
Hindi ko alam kung nahihiya ba siya o natatakot. Nawala
ang takot ko dahil nandoon siya at mukhang alam niya ang
nangyayari. Napagtanto kong mga magulang niya ang magasawang nasa ibaba.
Sabado ng gabi, bago kami natulog ay nag-usap kami
ng aking mapapangasawa kung ano ang gagawin pagkatapos
ng kawing. Ang dami niyang gustong gawin. Ganito,
ganiyan, tapos doon, dito, at kung ano-ano pa. Samantalang
ako, nakatitig lang sa kaniya. Hindi ko alam pero kapag
gabi, lalong lumiliwanag ang ganda niya. Hindi naman siya
gaanong maputi, pero kapag niyayakap siya ng dilim ay
parang nagliliwanag ang balat niya. Pakiramdam ko tuloy
ay isang diwata ang aking kaharap. Ibang-iba siya sa umaga,
lalo na sa tanghali—mukha siyang manang.
Pagkatapos naming maghapunan, kinausap ako ng ina
ng dati kong kasintahan. Napansin ko sa lalim ng kaniyang
ngiti na parang kilala na niya ako kahit iyon pa lang ang una
naming paghaharap. At sinabi nga niya na magpinsan sila
ng aking ina. Sumagi rin sa isip ko ang labis na pagtutol ni
ina noon sa pag-iibigan namin ng mahal ko. Ito marahil ang
dahilan. Magkamag-anak kami.
Kabilugan ng buwan nang gabing iyon, malamig ang
haplos ng hangin. Nasa kalagitnaan ako ng panaginip nang
bigla na lamang makarinig ng sigaw mula sa ibaba ng bahay.
Agad kong pinuntahan ang ingay at natulala ako sa aking
nasaksihan. Mistula akong nanonood ng telebisyon. Nakita
ko ang mapapangasawa ko na nakahiga, tirik ang mata,
magulo ang buhok, umuungol, nagwawala, sumisigaw at
ibig kumawala sa pagkahawak ng kaniyang mga kapamilya
na para bang gusto niyang lumipad.
Sa loob ng anim na araw ay naging bihag ako;
nagmistulang isang ibong nasa loob ng hawlang ako mismo
ang gumawa. Madalas akong nakatayo sa may bintana,
nagmamasid sa kapaligiran at naghahanap ng paraan
upang makatakas. Pinanonood ko ang luntiang palayan na
sumasayaw sa himig ng kalikasan. Umaawit ang mga palaka,
nagsasagawa ng isang ritwal upang umulan.
204
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Tila sinasapian siya ng kung anong masamang
espiritu o diyablo. Pabaling-baling siya sa mga dingding at
bintana, waring naghahanap ng madadaanan. Hindi naman
magkamayaw ang kaniyang ina sa pagdikdik ng bawang at
saka hinalo ito sa asin at sinaboy sa kaniyang katawan. Kapag
natatamaan ang kaniyang balat, agad itong namamaga na
para bang napaso. Lalong lumakas ang sigaw niya na para
siyang hinahagupit.
daw iyon. Gano’n lang daw talaga sila ng kaniyang mga anak
kapag may naaamoy na dugo. Nalunok ko ang aking dila sa
aking narinig.
Alam ko na ang totoong dahilan bakit labis ang
pagtutol ni ina sa pag-iibigan namin ng aking kasintahan.
Hindi dahil magpinsan sila ng ina nito. Kilala niya ang ama
nito. Ayaw ni inang makapag-asawa ako ng may lahing
m’ning.
Hinawakan ng kaniyang ama ang kaniyang ulo at
pilit binugahan sa ilong. Bigla siyang tumigil sa pagwawala.
Niluwagan nila ang pagkakahawak sa kaniya. Nahiga siya sa
sahig nang nakadipa.
Linggo ng hapon nang dumating ang aking pamilya
kasama ang isang ustadz. Nagdala sila ng maraming
pagkain at titulo ng lupa, ang magiging mahr namin. Gusto
nilang maganap ang kawing sa araw na iyon mismo upang
makabalik na ako sa amin. Isang linggo na kasi akong absent
at baka ma-drop na ako sa unibersidad.
Ngunit bigla siyang bumangon at tumakbo patungo
sa pintuan. Hinawakan agad ng kaniyang ama ang kaniyang
baywang upang di makawala at tuluyan siyang maigapos
gamit ang isang lubid. Inihiga siya sa sahig at muling
hinipan sa ilong.
Subalit tumutol ang ama ng aking mapapangasawa.
Ang nais niya ay pitong araw pa simula sa araw na iyon idaos
ang kawing. Tingin ko ay dahil ayaw nitong palabasin sa
kuwarto ang anak na puno pa rin ng mga sugat at pasa ang
katawan dahil sa nangyari nang nakaraang gabi. Ayaw nitong
magtanong ang aking pamilya at tuluyang makompirma ang
matagal nang hinala ng mga tao tungkol sa kanila.
Tulala pa rin ako sa nangyayari. Ibig kong humingi
ng saklolo. Nakasindi pa ang ilaw ng mga kapitbahay
at naaaninag ko ang kanilang mga anino. Ngunit ang
nakapagtataka, kahit tagos sa dingding ang sigaw ng
mapapangasawa ko, tila wala silang naririnig. Walang ibig
sumaklolo o baka hindi na kakaiba sa kanila ang nangyayari.
Lumipas ang gabing iyon na maraming tanong sa aking
utak.
Isinama ako ng aking pamilya pauwi sa amin, ngunit
hindi na kami bumalik. Hindi nagkasundo ang aking
pamilya at ang pamilya ng aking mapapangasawa. Walang
naganap na kawing.
Kinaumagahan, nagtanong ako sa lalaking magiging
biyenan ko tungkol sa nangyari. Ang sabi niya, normal lang
Mula noon, kinatatakutan ko na ang gabi.
205
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Tābi po!: On Filipino Myths and The Environment
by Patricia May Labitoria
Across the street from our house, a long time ago, is
a small mound, probably housing termites—punso, as we
call it in Tagalog. Legend has it, these mounds are not really
home to insects but to more magical creatures we call the
nuno/duwendes or dwarves. Just beside the mound grows
a fig tree, its long aerial roots swaying in the breeze. We
call this tree balete and is the favorite home of the kapre—a
hairy giant with blazing red eyes, smoking a big cigar. If not
a kapre, then maybe the white lady—a ghostly woman in a
robe with long flowing hair—resides there.
These practices and beliefs however, became so trivial
as I grew up. Dwarves do not exist; there are no kapres that
live in the trees. There is no science behind these beliefs and
these creatures live only in the imagination, TV, or books
even though many people have claimed to have encountered
them.
Living in the urbanized Metro Manila surrounded by
concrete and looming buildings and away from the forest
and mountains also made it easier to dismiss such fantastical
notions. They have no place in the hustle and bustle of the
big city.
For a kid to be just across these two powerful elements
of Filipino lore is quite scary. Many a time I refused to play
there or if I did, I have to be very careful to not disturb
anything, not only the punso and the balete but also its
vicinity. Failure to do so might result in spirits haunting me,
or worse—taking me as a prisoner in their land like those
others who have said they were kidnapped by supernatural
elements.
I tried to let go of them in answer to the call of the
modern world. But do we really have to forget? Perhaps they
were passed on for a reason other than instilling fear.
Think about it. These were our first lessons in
respecting the environment. Before we were taught not to
cut down trees and denude whole forests, before we knew
of biodiversity and the plethora of plants and animals that
thrive among us, and before we became aware of the sciences,
our lore has already taught us that whatever you do to nature
comes back to you tenfold in unexpected ways. Disrespecting
the land that gives you air, food, water, and resources will
bring about immense suffering. Conversely, being friendly
with the elements will be rewarded bountifully.
“Tābi po,” I would say whenever I go there, meaning,
“Excuse me, ma’am/sir, I’m just passing through.” And I
say this with all the reverence I could muster. Elders and
generation after generation taught kids to show respect; to
give notice to the small, invisible people living there. We
don’t want to step on them and kill one or else they will be
angry and dish out diseases no doctor can cure.
206
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
I don’t even remember the last time I uttered “tabi
po.” When was the last time you said it? This expression is
being forgotten now together with the continuous loss of
our forests and tree cover, and the mysterious spaces near us.
And as we continue to clear our forests and rid our
towns of trees, not only do we lose plants and animals unique
to us, we also clear away a part of our distinct culture.
I hope that in the future, the respectful “tābi po” which
seeks permission to pass through, will not be replaced by
the harsher “tâbî po,” which means “move over,” as we grow
more distant with our nature and as we demolish places
where we can continually live our ancient myths.
I wonder if the younger children on the other side of
the street know about it now that the balete and punso are
long gone.
“Tabi po,” the duwende, the kapre, and the white lady
in the balete are just a small fraction of our vast treasure
trove of lores and legends, a small fraction of cultural stories
that form our collective memories. I am sure there are many
others in different islands that are tied to the richness of our
natural environment.
207
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Traveling in the Time of the Travel Ban
by Peter Michael C. Sandico
I look back and laugh at the irony of having to leave
one of the safest countries in the world just to head home
where everything's crazy and uncertain.
luggage, and proceeded to explore the nearby Ximending
district. Ximending's very touristy, and there were still quite
a lot of people. If not for the masks, everything's still the
same as when I first visited it.
Okay, now, I'm finally telling you what went down
during our Taiwan trip, which was stupidly cut short by that
stupid travel ban because of that stupid One China Policy,
which was stupidly followed by the government. Lots of
planning went on that trip (none of them stupid), and we
were excited to explore more of that beautiful island nation.
I know that it's going to be quite interesting traveling
with the bf this time, he who has turned vegan in the last
few months. But you know what, there are so many plantbased options in Taiwan that it was hardly an issue. In some
instances, it worked out even better for me, as he gave me
all the meat parts from the food that we were having. Like
when we ate at that famous rice flour noodle place and I
ended up eating the intestines that went with both our
orders. We went back the next day. More intestines for me.
There were supposed to be four of us, but the other
couple backed out and only told us (well, not me, but just the
bf, which was weird) the night before we were leaving. Also,
the bf's car broke down that night and we had to borrow my
sister's. I had a bit of a cold that day too, so I was sneezing
most of the time. The bf was really stressed. I was trying my
best to be in a more positive mood. I know that we can't lose
it altogether at the same time. (Pero stressful din pala ang
pilit na maging hindi anxious and hindi stressed!)
What struck me in those first few days in Taiwan
was how calm the people were. I guess that's what happens
when the government issues constant updates on national
TV about the pandemic. And those updates happened many
times throughout the day, and people were really tuning
in. When you're in a store or a restaurant, people would
come up to you and spray your hands with alcohol. And
more temperature checks, which we found quite amusing.
We were very much enjoying ourselves on those first few
days, and thinking that all our anxieties and worries were for
nothing. But of course, when you think that nothing's going
wrong, something eventually does.
But we arrived in Taiwan without any hassle. Yes, there
were temperature checks and everyone was already wearing
masks. I was trying my very best not to sneeze, which was
a challenge with my mask. We were picked up by Grace,
whom we met the last time we were in Taipei. There were
lots of catching up while we were in the car headed to our
hotel. We love Grace. We can talk to her about anything.
Anyway, so we arrived at the hotel, checked in, left our
I remember the exact time when we heard of the
country's travel ban to Taiwan. It was noon on a Monday
208
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
and we were in Kaohsiung. A good friend PM'd us about
it, so I checked the news. And there it was, Taiwan was now
part of the list of countries that the government has declared
a travel ban on. Our first thought was—how on earth were
we going to get back? We tried our best to enjoy the rest of
the day, but that piece of bad news ruined it for us. When
we got back to our hotel, we immediately checked our flight
details for Saturday. At that time, it still wasn't cancelled.
We talked about what we’re gonna do and simply decided to
continue with our itinerary.
I checked Eva Air, Taiwan's national carrier, which
I know was expensive but reliable. Their website was all
in Mandarin though, and I couldn’t locate the translate
function. Then I remembered that the bf had a cousin
who owns a travel agency and maybe she can help with
booking us an earlier flight back. She gave us two options.
The first was with a budget airline and involved a layover in
Singapore. The second was a direct flight through Eva Air.
We opted for the latter, even though it cost three times as
much. We were keeping our fingers crossed that that flight
wouldn't be cancelled. It wasn't, and we found our asses
heading to Manila.
We still ended up visiting Taichung, Kaoshiung, and
Tainan, as we had planned. All wonderful places with very
friendly locals and glorious food. But eventually, we made
plans to head back a few days earlier. We had so many
family members and friends messaging us, asking about our
situation. It got really stressful answering all those messages.
Some were even annoying, just dropping us news links with
no particular personal messages. I tuned everything out,
which was a good thing, because other unforeseen things
still happened.
I was steeling myself to expect something bad to
happen to us when we finally land. Like being shuttled off
some place secret for quarantine. But what we went through
at the airport all felt like a joke. There were temperature
checks, yes. And we were asked to fill out forms with our
complete contact information should they need to reach us.
The quarantine we were expecting, however, turned out to
be a short 15-minute lecture by a DOH personnel about
self-isolating at home for 14 days. As far as I know, they let
everybody through immigration, even the foreign nationals
on our flight. No one was held up. Also, I was anticipating
to, at least, get a phone call during that 14-day window. But
I got none. Not even a simple text. That's when I realized
that the country wasn't really taking this pandemic seriously.
Or, at least, had no idea what to do.
We booked an earlier flight at a budget airline. It went
through. Then after a few hours, it got cancelled. We booked
again the next day, which also got cancelled after a few hours.
We were getting very much agitated looking at their website
and noticing that there were fewer and fewer flights headed
back to Manila. And all that time, we were still trying to
see as many of the southern parts of Taiwan as much as we
could. It was a good decision, looking back, because we were
already there anyway, yes. But no matter how much we love
seeing all those places, there was this inconvenient fact that
we were having a tough time planning our way back.
Anyway, at least, we were happy that we were already
home. But then on Friday night, just one day before our
original scheduled flight back, the government lifts the
travel ban. We should’ve just stayed in Taiwan and waited
it out! Oh well.
209
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Should’ve, would’ve, could’ve—no point dwelling on
these, I think.
Do I have any regret that we pushed through with our
Taiwan trip? Absolutely none. We had a blast. We discovered
new places and sampled sumptuous food. Our mental
health was tested, but we survived. I'm just grateful that I
went through it all with the bf, who is the best travel buddy
ever. Also, I can't help but consider that our Taiwan trip
was quite fortuitous. At least, we got to travel before many
countries imposed their own lockdown. And we now know
that traveling abroad in the next few months is definitely
out of the question. That trip was certainly an experience
worth having. And it makes a damn great story.
210
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The Roads We Travel
by Priscilla Supnet Macansantos
My earliest memories of travel are those I took in
buses going to the Ilocos, long ago, in early childhood. There
was no air-conditioning to speak of, and the buses were old
and rickety, probably reconditioned motor vehicles. It was
usually at the onset of summer when I and my sister Florita
would join a grandaunt who was returning to Narvacan after
her visit to our mountain city. The road going down Baguio,
through the neighboring town of Sablan in Benguet, thence
to Burgos in La Union, wound perilously through the
mountainside and as one progressed down, the heat, dust,
and the smell of burning rubber conspired to make one
dizzy. I remember feeling extremely excited about travelling
to my parents’ hometown, yet halfway down the mountain,
I would feel queasy and would then vomit into a bag that
my grandaunt had prepared for exactly that eventuality. As
a child, I took several of these trips, and without fail would
get carsick even before the bus got to the lowlands. It was
only the lure of spending summertime in the barrio that had
me braving the dizzying trip down the winding Naguilian
Road for several years.
dishes, like the vegetable dish dinengdeng or pinapaitan, a
vinegary soup of cow innards. In the Ilocos stretch of the
trip, one saw vast swathes of countryside planted to corn,
tobacco, and rice. Once we got to Narvacan town, we had to
lug our bags to the market, close to the church, to wait for the
lone transport to the barrio. Not too many people travelled
from the poblacion to the barrio, and so oftentimes the wait
took all of three hours, even more, while the vehicle waited
to fill up. Passengers took their time—buying supplies in
the market, visiting friends, all the time leaving their bags
in the vehicle. It was not always a regular passenger vehicle
that was used for transport; sometimes a reconditioned
weapons carrier—presumably used in wartime, now referred
to by the barrio folk merely as “weepoon”—took the place
of the more conventional jeepney. This was probably the
better alternative, sturdier and hardier, the better for the
kind of barrio roads at that time—rough stony paths that
became muddy when the rains came. Male passengers rode
on the roof of the vehicle, while others clung to the rails
in the back, even as the space inside between passengers’
feet was filled with all manner of load, from baskets full
of merchandise to sacks of grain, live and dried fish, and
even live chickens. As the vehicle moved, people chatted,
and hollered to acquaintances who happened to be standing
along the road as the jeep passed by.
Once the bus got to the lowlands—Naguilian, then
Bauang and San Fernando in La Union, my stomach would
stop turning, bringing relief to myself and my travelling
companions. These trips took all of five hours, through
small towns of La Union, with certain stretches of highway
allowing a view of the shoreline and the sea, and thence to
Ilocos Sur. At times the bus would stop for lunch in Tagudin
or in Candon, with roadside eateries offering mostly Ilocano
Considering the discomfort, one had to bear
travelling to Barrio Marozo in Narvacan, it must have been
a truly eventful summer for a child to make the trip worth
211
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
the trouble. My paternal grandmother was old and feeble,
and my aunts were often busy with chores on the farm, but
we found things to do. Summertime was fruiting time for
fruit trees—sarguelas, lomboy, kamantiris. Playmates in the
barrio climbed fruit trees and shared their harvest. There
were times we watched our aunts pound dried rice grain or
weave fabric on the loom. During one such summer, my
grandaunt Nana Ana agreed to pierce my ears so I could start
wearing earrings. Nana Ana was an exceptionally gentle lady,
she managed to do the ear piercing with much reassurance
and distraction one hardly felt any pain. Warm summer
afternoons passed quickly. There was always something to
draw one’s curiosity and daring—bringing goats and farm
animals to pasture, watching out for insects, birds and other
creatures in the rice fields, riding carabao sleds, climbing
trees. I remember watching closely as Nana Ana prepared to
make kankanen, the Ilocano rice cake made with glutinous
rice cooked in a mixture of coconut and tagapulot, the caked
brown sugar used for preparing native delicacies. When
darkness came, while supper cooked on the clay stove, we
children chased after fireflies while grownups sat around
chatting and smoking their thick tabaco rolled from their
freshly harvested and cured tobacco leaves.
When I had gotten a bit older, my eldest sister,
Remedios and her husband Manong Larry started their
family in Manila, where Manong Larry found work as a
radio broadcaster. They lived in an apartment in Paco, one
in a row of several units in a gated apartment complex. My
mother would occasionally visit Manila with her load of rice
and newly harvested bananas, sometimes taking one of us
younger siblings along. In those days Manila was tidier and
less crowded, still, it was much larger than our mountain
city. My sisters used to worry that my mother would lose
her way in the big city, but this never happened, though
at times, a cab driver would take the circuitous route from
the Dangwa bus station in Dimasalang to Paco. Naturally,
my mother would argue with the driver in her rudimentary
Tagalog. Even then, Manila was not exactly a kind place for
people from elsewhere, but my mother braved the long trip
to an unfamiliar city to see her firstborn and her family. I
remember accompanying my mother a few times, during
the rainy season, and on the trip back, the bus would take a
very long detour to avoid the flooded towns in Pampanga—
the swampy Candaba and the adjoining towns devastated by
the swollen and overflowing Pampanga river.
Through the bus window, one saw children playing in
flooded streets, humble huts half-submerged in floodwater,
people going about as though this was a familiar occurrence,
an inconvenience they had learned to live with and live
through, year after year. Decades later, the same scenes
unfolded, with vehicles traversing small towns in Nueva
Ecija on long trips from Manila to the north. Pinatubo
had unleashed lahar flows that submerged towns and roads
many months and years after the actual volcanic eruption,
making travel wearisome even for the indefatigable. One
found consolation in the sight of fields glowing golden with
The rains of late May and early June signaled the
end of summer vacation, and my mother would come to
bring us back to Baguio. By then the roads from the barrio
to Narvacan town had become muddy trails, with motor
vehicles often getting stuck in deep mud. There were times
we had to ride a pasagad—a carabao-drawn sled until
midway to town. When we got to the Macadam road,
“weepons” or jeepneys took over. The trip back seemed to
take less time, and though we were relieved to return to the
cooler mountains, it was always with some sadness that we
bid goodbye to yet another summer in the barrio.
212
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
rice, the countryside throbbing with life despite devastation
elsewhere. Too, there was a sense of relief once the bus started
its uphill climb towards the cooler, quieter mountain city.
ties while others hit a dead end. Francis, the writer I had met
in Dumaguete, wrote letters and came months later, also by
boat and bus, to Baguio. Despite his avowed fear of heights,
he took the dizzying trip up Kennon Road less than a year
after we met in Dumaguete. For several years we travelled
alternately, north to south, south to north, to see each other.
When we finally each earned salaries from teaching, we took
plane rides. I remember once after a flight from the Visayas,
I took a PNR train from Tutuban in Manila to Damortis
in Pangasinan, before boarding a bus to Baguio. The train
ride took many evening hours, the tracks passing through
darkened fields with hardly anything in sight, except an
occasional dimly lit hut. Travelling thus, among strangers,
I felt only loneliness at the sight of seemingly unending
darkness, a vast space one had to get through for that brief
season of grace, and love. Like the ships I took earlier,
the train seemed unkempt, and the passengers aloof, even
unfriendly. I never took a train ride again since then.
Although I left my hometown very early in life to
study in Manila, I did not leave the island of Luzon until my
last year in college. Going to high school in Quezon City, I
learned to take the long bus trip from Manila to Baguio by
myself, a feat for a teen even in those days. I finally took a
trip out of Luzon when I turned twenty, to attend a YMCA
training for student leaders in Dumaguete, then a quiet
university town in the Visayas. The trip on the passenger
ship—I believe it was the Don Victoriano—took long and
was not entirely comfortable, but being a first-time traveler
on an interisland vessel, I was at first thrilled to be taking
the voyage. The ship had many passengers, with bunk beds
crowding all possible space outside of the more exclusive
cabins. The heat was punishing, and the sheer mass of
people on the ship was enough to make one wish the vessel
would just get to where it was bound quickly. As difficult
as this trip was for myself and my fellow student delegates,
this voyage out was, to use a cliché, life-altering for me. In
Dumaguete, I met a brooding writer who appeared fickle at
first, but who drew me in with his humor and extraordinary
devotion to poetry. When it came time to leave, the seas
were rough due to a late summer storm, and the sea voyage
back had us initially stranded midway in Cebu, until the
storm had passed, and we travelled onward to Manila.
After a few years of teaching, I was offered a grant
to study in the United States, an offer that was not easy to
refuse. Life under martial rule was difficult, and the pay was
measly even for people without families. Harder still was
completing the requirements to acquire a passport, if one
was, like me, an ex-detainee. I had been taken into custody
during the early years of Martial Law in the Philippines,
and even if granted liberty after prolonged confinement,
my record of military detention kept the NBI from issuing
a clearance necessary for the passport application. I could
have given up, but the more things got difficult, the more
determined I became. To leave. I asked school officials for
referrals to their friends in the military. Several times, I
took the long bus trip from Baguio to Manila, sometimes
in stormy weather, to seek out some colonel or general in a
At first, I thought the same of that brief affair in
Dumaguete, that on rough sailing, passion and affection
would dissipate, and we would go on with our geographically
separate lives. Even in hindsight, it is difficult to understand
how some seemingly uneventful encounters lead to lifelong
213
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
military camp—Camp Crame, and Camp Aguinaldo—for
what could pass for clearance, that I should be allowed to
travel abroad. I recall one such trip, when, on the way back,
Pampanga was flooded and so the bus took the agonizingly
long detour through Nueva Ecija, and thereafter, a landslide
at Kennon necessitated a further detour through Naguilian
Road. The twelve-hour ordeal was enough to wear out even a
hardy traveler. On another trip to Manila, I absentmindedly
left my purse on a lunch table at Chances R, a stopover in
Rosales, Pangasinan. Just as the bus was approaching the
next town, I realized my error and asked desperately that
I be let off so that I could go back and retrieve my wallet,
which contained all the money I had for the trip. To my
surprise, the driver turned back, and the purse was promptly
retrieved. It was a small act of kindness that restored one’s
faith in the goodness of others.
After I had studied in the US for over two years, I
returned to the Philippines to be with Francis, whom I
married before I left. Monica - our daughter - was born
the year after the dictator was driven out, and the years
afterwards were marked by guarded optimism and military
unrest. One does not give up power easily; meanwhile,
the long-suffering has little patience for anything short of
instant relief. Year after year, coup attempts were launched,
often with casualties and damage not only to structures
but also to the morale of the fledgling post-Martial Law
government. We travelled infrequently during those years,
until the earthquake struck in 1990.
The shaking lasted less than a minute on a late
afternoon in mid-July, but the aftershocks brought down
buildings and mountainside roads. Our mountain city was
cut off from the rest of the country for days, and residents
camped out of their houses, fearing more shaking, and the
collapse of already weakened walls. A month after the July
temblor, when roads had become passable, my family –
husband, toddler daughter, and I—packed our bags and left
for the US. Months before the earthquake occurred, I had
applied for a scholarship to do doctoral work abroad, and
it was providential that I was given the grant. The country
seemed listless, the future uncertain, and even before this,
scores of citizens left in steady streams for work overseas.
My efforts paid off, eventually, and the passport
was obtained after months of trudging from one office to
another. Before I left for the US, I flew to Cagayan de Oro
to meet Francis, who was then teaching at a university in
Marawi. It happened to be Valentine’s Day when we got
together, and through the hotel window, we watched a
parade of schoolchildren dressed mostly in red, waving
heart-shaped banderitas, carrying flowers and balloons,
marching towards the city plaza. Did they realize what the
celebration was about, I wondered. Yet they appeared happy
in each other’s company, their gleeful chatter rising in a din,
enough to drown the music from the accompanying school
band. It was a gift, those children, that moment, just as the
bus driver who turned back was a gift to a worn-out traveler
who was to set out yet again on another voyage.
Life in the US was mostly humdrum, our days
consumed by study and work. To be a foreigner in America
is to be oftentimes lonely. It was easier to find friends who
were like us, born and brought up elsewhere. After our first
year in America, we took a long bus trip, from the East
coast to California in the west, to visit with family. The bus
trip took all of three days, with a few hours’ stop at large
214
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
cities like Chicago and Des Moines. We saw small towns,
large cities, and long stretches of highway with no people or
houses in sight.
losing my aunts made the trip much more agonizing than in
earlier times. My husband took the long bus ride to Manila,
onward to Iligan through Cagayan de Oro, each time his
parents passed away.
It was a vast country that we came to see through the
window of the bus, yet for the most part, we felt separate
from it, it was hardly our reality. We remained in America
for over five years, at times longing for home, yet grateful
for advantages not otherwise within reach in the home
country—far more books to read, much larger open spaces,
greater mobility. Francis started driving in America, and on
occasion, we drove to parks and museums, to small historic
towns and countryside gardens. If anything, we were grateful
for the freedom of movement in the huge continent. Yet
we knew, from the lingering sense of isolation, that this
was a temporary refuge, and that home was elsewhere. The
country was not unkind, for the most part. Nonetheless,
it was lacking in warmth, particularly towards perceived
outsiders. It was almost as though we had travelled far to
get to America, yet not far enough, to belong once we got
there. When it came time to leave, I knew we were returning
to a homeland that we had pined for, whose smallness and
relative poverty we again had to learn to live with.
Always, one travelled with a heavy heart, bursting
with grief, oftentimes ruing that distance kept one apart
from those one wished to have spent more time with. Yet,
there have been times when travel was a welcome diversion
from routine. I remember going to Ifugao once, through
Nueva Ecija and Nueva Vizcaya, finally arriving in Kiangan.
The ride took longer than the trip to Manila, and the climb
through Santa Fe was breathtaking, with the road winding
up and down the mountain. Rice fields hugged the highway
in town after town in Nueva Vizcaya. While our van breezed
through the paved roads, schoolchildren walked home gaily
in the afternoon sun. At the junction just before one crossed
the boundary to Isabela, we turned towards Ifugao, where
the roads became gravelly at times. Kiangan then was a
small town made famous for being the place where General
Yamashita faced defeat during the war. We stayed a few days
at a lodging house in the center of town, and in the late
afternoon, after sessions with schoolteachers, we walked the
uphill path past the elementary school, towards the town’s
war shrine. Dogs roamed the town freely, and men, women,
and children looked with only a hint of curiosity as we
strangers took in the village’s ambiance. Remote and hard to
reach, Kiangan was a world distant from many places in the
country, quiet and unpretentious, holding outsiders at arm’s
length. If one wanted the soothing calm of Sagada or Mt.
Data, one did not find it in Kiangan, yet here life was raw
and reassuringly unadorned, except for a splendid view of
terraced mountainside just outside town. It was as though its
inhabitants were content with their quiet and ordinary lives,
A few years after I first returned to the home country,
I had to take a flight to California alone, to be present at
my mother’s funeral. My parents had been living in the US
with my sister’s family for several years, and my mother
passed away suddenly, apparently from a stroke. I do not
recall taking a sadder journey, sitting on a plane for close
to twelve hours, nursing a sudden overwhelming grief. A
decade later, I travelled twice to the Ilocos, to help bury
my maiden aunts, one after the other. By then the road to
the barrio had been paved in many places, yet the pain of
215
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
despite a storied past and a picturesque location. Much later,
a visit to Batanes reminded me of Kiangan and its people,
how seemingly unperturbed they were by outsiders visiting.
I would notice an old house with a huge yard and the mansize figure of an angel in the garden. The house had huge
capiz windows that opened wide, the better to bring in some
air. At times it seemed only partly inhabited, and the sense
it evoked was one of mournfulness, as one passed by. Surely,
it had seen better, happier times. In later trips, I saw that
it had a small shed built near the road, selling siopao to
passersby. The house appeared even more rundown, though
the figure of the angel remained in the yard, overgrown with
grass and a couple of fruit trees with branches hanging low.
More than any other road, it is the highway named
after US General MacArthur that I have taken countless
times, on journeys from Baguio to Manila, at times onwards
to other destinations. In earlier times, the bus took the
scenic and winding Kennon Road down to Rosario in La
Union, before entering the highway cutting through much
of Central Luzon—Pangasinan, Tarlac, Pampanga, Bulacan.
Built on the fringes of the Bued River canyon, this mountain
road built a century earlier by American colonizers was often
beset by rockslides during the rainy season. Until the lengthier
Marcos Highway was constructed towards the later years of
Martial Law, it was always Kennon that travelers took in and
out of Baguio. When landslides struck, one would take the
road further north, from Rosario to Bauang in La Union,
to get to Naguilian Road. When the earthquake of 1990
made Baguio inaccessible for weeks, the road first made
passable by army engineers was the hardy Naguilian road. In
La Union, one crossed the Bued River through the Rosario
bridge, and when this bridge was damaged by huge logs
coming down in a torrent during a particularly devastating
typhoon, one took an even longer route through more towns
in Pangasinan, through San Fabian and Manaoag, famous
for its church housing the miraculous Virgin. In Tarlac,
the stretch of highway through the towns of San Manuel,
Moncada, Paniqui, and Gerona cuts through fields planted
to rice, corn, sugar cane, fruit trees. When the North Luzon
expressway was finally built, one no longer took MacArthur
Highway through Bulacan, but rather made a turn into the
expressway entrance from Mabalacat. I remember numerous
trips leaving MacArthur highway in Mabalacat. And always,
Of late, the much-travelled artery that is MacArthur
Highway yields more and more to the lengthened expressway
that allows one to bypass towns rapidly burgeoning with
local traffic. On the expressway, there are no pedicabs, no
slow-moving habal-habal, no carabao-drawn sleds. Yet it is
through travel into small towns that one partakes of the life
of places along the way. A memory I relish is one when,
on a bus to Baguio, I catch a glimpse of a whole flock of
herons flying low over a field in Rosales. The sight is rare and
magical; it was as though a blanket of pure white hovered
over the land. Before I realized what I had seen, the bus had
sped onwards. Then, too, I remember a wearisome trip back
through the old familiar road, with a large moon suddenly
appearing above the horizon, hovering brightly over the
mountain road.
It is often with a mix of apprehension and anticipation
that I embark on any journey. I think of the dangers lurking
on the roadside, and imagine fatal mishaps that come to
pass, even at the slightest miscalculation. In some of my
earlier trips through MacArthur Highway, terrible vehicular
accidents left gory and bloody images in my memory,
making me shudder, long after the incident. In Vietnam,
216
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
a car I was riding lost its brakes on a downhill road just as
it was following a slow-moving truck into a park entrance.
Nothing short of a miracle kept us from certain death, had
the car gone fully under the huge truck. It did not, though
it was a very close shave. Yet I travel anyway, not too much
out of courage or blind faith, but because one must yield
to the need and the urge to connect. Some journeys bring
unexpected gifts on the way to one’s destination. In some
ways, lives are shaped, even altered by the journeys and the
roads we take, just as they are by the places we leave, and the
places we visit.
217
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The Heart of Light
by Ramzzi Fariñas
“The land was almost beautiful, almost without pain for
the beholder.” —V. S. Naipaul
La Union. Somehow, the truck takes many turns and we
exit La Union and head into Ilocos Sur again, my province.
In reality, I think that some towns and their streets are
not passable because of the fallen trees blocking the road.
In surreality, I do believe this is an odd route, especially if
Sugpon is within Ilocos Sur. The truck’s speed is steady, yet
the places I see render a quick framing. Houses and sari-sari
stores with many scattered leaves all over the lawn, DPWH
signs on hihgways, the green sceneries and brown slopes,
gardens planted only to dragon fruits, farms with the crops
bent low, bridges long and short—everything is seen but
also lost in seconds. Amidst the astral perceptions on these
terrestrial destinations, we always have that involuntary and
internal capture in cinematic observations, that whether in
train or bus, or any vehicle in a distance, our life flashes
in a moment; but the feeling, somehow, is an antithesis of
time-lapse: as slow as a slow motion-film. Our vehicle soon
reaches the uplands and Sugpon—Ilocos Sur’s farthest town.
After a long ride, we stop before an open basketball court,
near the town hall. The officials and volunteers, with my
news team and I, take cover in descending from the back of
the truck, cautiously aware that any of us might slip on the
softened ground, and suffer a horrific injury. The soil was a
lake of mud, with large branches displaced in some areas.
Unlike Vigan, Bantay, or any commercialized places in the
province, Sugpon is serenely calm with its mountains and
forests still intact, as if it was destined to remain pristine
forever. The forests here house the town’s gold: ube.
The storm ends here—in Ilocos Sur, particularly
here in Vigan, as we climb a white Isuzu truck intended
for carrying sand and gravel. We are heading to Sugpon.
Parbangon, the goddess of dawn, is already dancing
smoothly across the horizon, her shawl of translucent blue
paves way for the stars to shine still after a nightlong of cruel
rains pierced through the land. Now behind the cargo of
the truck, still wearing our coats wet, I suddenly recall my
youth, that I, on my uncle’s back, had to cross the trembling
wooden bridge above an intermittent river in Abra. I can still
hear the waters surge, the bridge not settling in the middle.
And even with that raging rush, the moss and stones are
resplendent, as if the river is open like a book which makes
the past, present, and every ripple, a line. Now that time’s
gone, I am here traversing, being carried by a truck, and
drifting on the highway with its large wheels.
Another story to read as this time, the sky opens, and
the clouds unfold like pages, like lines. The road after the
storm, feels like a dry river bed now. The travel then feels
like a metaphysical conversion of portals: a multi-verse, as
towns after towns, with hours up to hours of driving, then
passing Candon City, and driving into towns after towns
again, our vehicle burst from Tagudin (Ilocos Sur’s first town
if you’re coming from La Union or Manila)—and head into
218
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The plants are all bent, however, because of the
gusts, that was strong enough to uproot tress. I can't eat
yet since I was preparing my questions and checking my
journal. Despite all the stir, I noticed the townsfolk with
their blank stares and mouths hanging open. Coming near
towards them, being careful not to step on the puddles, I
see how their lips curl into smiles. Most of the people are
wearing jackets and local hats. Some are in old long sleevepolo; housewives and farmers holding steel basins full of
native pig-meat. As the daylight is assured, they will let the
meat dry on the galvanized roofs of their houses. Others,
meanwhile, had been untangling and fixing wirings wrecked
by the wind. The children in black and blue boots run to
see their neighbors. Before I head to where my beat was and
start interviewing,
I asked myself first: What is hope? It is the sun kissing
our foreheads.
219
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Tingkal
ni Rene Boy Abiva
Mula nang magkamalay si Ingkong Waldo ay lupa,
karit, at kalabaw na ang kaniyang mga naging kalaro. Ang
malawak na banos nga ng Baryo Liwayway ang unti-unting
humubog sa kaniyang iika-ika at hungkag na mundo;
magdadalawang taon kasi siya nang mamatay ang kaniyang
Amang Pedro. Likas ngang tila isinumpa ng kapalaran si
Ingkong, maglilimang taon naman siya nang sumunod
naman ang kaniyang Inang Telma sa daigdig ng mga
patay. At mula nga noo’y wala nang ibang pinaglalagian at
pinaglalaanan ng panahon si Ingkong kundi ang banos.
niyang ikinamada sa kariton. Halos mangangalahati na
ang ibinababang tiklis ng mga suhay nang bigla siyang
makadama ng paninikip sa kaniyang dibdib.
Naupo siya sa bangkito at isinandal ang sarili sa poste
ng dampa na yari sa kawayan. Napansin niyang sa bawat
pagbuga niya ng hangin ay siya namang pagpapakawala ng
kaniyang puso sa isang malakas na susundan ng pahinang
pintig-pitik. Unti-unting nilagom ng lamig ang kaniyang
yayat na katawan hanggang sa ang init nitong tangan ay
pinakawalan ng mga buto at laman na siyang nagsilbing
tapayan.
Paglao’y nagkapamilya si Ingkong at tila totoo ang
kasabihang “kung anong puno’y siya rin ang bunga.” Sa
mga hunos sa banos pa rin siya at iniaasa ang maya’t mayang
pagpiglas ng gutom sa kanilang sikmura. At dahil madalas
puntiryahin ng unos ang mga banos, tubig at putik ang unang
lumalamon sa mga hunos na sana’y maaaring ipambuhay sa
hindi mabilang na musmos na umaasa sa banos. Na lagi’y
tila ito ang paalala ng mga timpapalis sa araw at susuhong
kung gabi na ang banos na kaniyang minana sa yumaong
magulang ay malapit sa ilog.
Lumubog ang araw sa silangan nang dapithapon
ngang yaon na kasama si Ingkong. At kung makapagsasalita
lamang ang mga nakasabit na piyuka, punyos, palimanaw,
at ang uunga-ungang si Kolobong ay tatalastasin nila kung
hanggang kailan magiging libingan ang pinaunlad nilang
linang.
Mag-uumaga na nang ginising ng malakas na atungalpalahaw ang buong Baryo Liwayway. Dinakot ng mga
anakpawis ang labi ni Ingkong. Pinaglamayan nang tatlong
araw, at sa ikaapat na araw ay pinabendisyunan sa simbahan
ng San Isidro at siya’y inilibing na wala man lamang
panandang-bato, maliban sa sanga ng kahoy na kinorteha’t
tinalian nang pakurus.
Panahon nga noon ng anihan. Buong araw si Ingkong
sa banos kasama ang kalabaw na si Kolobong. Puno ang
puso niya ng pagbabakasakali na makauwi ng kahit kaunting
hunos. Magtatakipsilim na nang makauwi siya sa dampang
nakatindig sa ilalim ng santol. Itinali niya rito si Kolobong
at kaniyang kinuha ang naipong hunos na masinop
220
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Lumipas ang tag-init at dumating ang tag-ulan,
bumisita ang kaniyang bunsong anak. Naroroon pa rin ang
payak na kurus. Hinalinhan na rin ng mga namumulaklak
noong makahiya at kamot-pusa ang madamong ibabaw ng
libingan ng kaniyang Ingkong.
Lumalawiswis ang hangin at pilit nitong tinatangay
ang kaniyang mahabang buhok. At habang kaniyang
binabalikan ang mahahalagang sandali, dinig ng kaniyang
tainga at kaluluwa ang lumalagitik na hagkisan ng mga
talahib sa tiwangwang nang banos.
Pumukol bigla sa kaniyang dalumat na tama ang
pasiyang umanib sa lihim na samahan ng mga nais maging
timawa.
Mga Tala:
Banos—isang bloke ng mga pitak ng lupang sakahan.
Hunos—kaparte ng manggagapas o magsasaka sa kabuuang ani.
Piyuka—tali na may hawakang kahoy na ipinambubuhol sa uhay ng palay
upang magiik sa gapasan.
Punyos—guwantes ng magsasaka.
Palimanaw—isang uri ng maliit na panabas.
Susuhong—kulisap sa bukid na may sipit sa bibig.
Timpapalis—ibong katulad ng langay-langayan na nanginginain sa mga
insekto sa linang.
Tingkal—tumigas na tipak ng lupa.
221
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
A Big Surprise
by Rene M. Raposon
The hora de ida in my itinerary ticket for the bus trip
was at seven o’clock in the evening. In order not to miss the
bus, I arrived at the bus station at roughly past five. Some
moments later, I realized that waiting for the bus was a bit of
time-wasting, which was of less passing interest to.
were giant ancient trees. Meanwhile, the air was becoming
colder and colder as the night grew darker. Finally, I went
inside the bus port and was seated as usual. The coldness
in the terminal, however, seemed strange it was making me
uneasy and upset. The temperature was expected to be at 10
degrees Celsius, more or less.
Among the passengers, I quietly sat observing people
coming and going, carrying their light and seemingly heavy
luggage. I thought it wouldn’t have been time-wasting had
there been Filipinos in the midst. For quite some time now,
I have missed talking to Filipinos since I arrived in Europe.
Well, none of them looked Filipino. Most of them were
white, and the rest, black and Caucasians. Here, I saw a lot
of new and unfamiliar faces.
My seat was near the entrance. As people were
constantly opening and closing the door, the cold breeze
rushed in, making the temperature inside drop a couple of
notches. Anyhow, my faded brown coat was always ready.
Though I had put it on, I still sought a warmer corner. I
moved to the next row of seats against a wall which was a
little warmer.
Feeling somewhat bored, I decided to go out for a
short walk along the streets near the station to find one
meaningful experience before finally leaving. As a traveler,
I wanted to go even farther but I knew I had to hop on
the bus as soon as it arrives and I should never miss it. So,
I found myself walking back to the bus station, enjoying
the tranquility around and admiring the simplicity of the
surroundings, from one corner to another.
All around I could feel the imminent winter cold that
When I arrived, some passengers had already left
and there were about seven of us still waiting. One of them
looked Filipina—a mother with her two kids. I didn’t bother
talking to her as I wanted to relax and rest. From the time
I sat, I thought she had been glancing at me, wondering
why I'd been there waiting for so long, silent and cold. She
probably would have wanted to ask me about my hora de
ida but I didn’t know why she did not try. Apparently, my
evident excitement and eagerness to get on the bus was
obvious to her.
Shortly, I reached the station, still with plenty of time
to find a meaningful experience. Adjacent to the terminal
Out of curiosity, the woman stood up and approached
me, asking anxiously, something like “Which bus are you
boarding?” Before I could utter a response to her thoughtful
night.
222
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
question, she ran quickly towards the bus station staff and
showed him my bus ticket. She asked him if I’d already been
missing the bus. She sounded even more anxious when she
told him something in Portuguese which I thought to be
about me and my hora de ida. She was thinking that the
bus which had just arrived would be the last trip that night.
Hearing that, I became agitated and thought I had already
missed the night trip.
Then we went back to the passengers’ waiting area
where we started to ask each other some questions about
our countries of origin and the languages we speak. Her
language wasn’t Tagalog. Not even a regional dialect in my
country. I couldn’t recognize it. I was sure that she wasn’t a
Filipina. As we were exchanging stories, I realized that she
was from East Timor.
Then we suddenly fell silent as both of us perhaps felt
sleepy and wanted to rest. On the same seat, I sat hopeful,
quiet and still cold. The 7 PM bus finally arrived.
The woman was caring. She left her luggage and her
young children unattended and tried to help me without
reservation. Her concern was discernible. After realizing
that I wasn’t really missing the 7 PM bus, she calmed down.
Before finally leaving, I said thanks to the kind woman
and bade her adieu.
223
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Huling Lakad
ni Rhea Claire Madarang
Noong pinaplano ko ang lakad na iyon, hindi
ko inakalang iyon ang aking magiging huli, bago maglockdown ang buong Luzon.
Ngayong taon na nagtrabaho ako sa Los Baños,
nangako ako sa sarili na aabangan ko na ang rafflesia. Marso
at Abril ang pamumulaklak nito, kaya noong unang linggo
pa lang ng Marso ay nagtanong na ako sa mga nagtatrabaho
sa Makiling, at naplano ko na ang araw na aakyat ako kasama
ang nobyo ko at mga kaibigang taga-Manila. Dahil din sa
ibang lakad, ang pinakamaagang araw na puwede kaming
lahat ay ang ika-15 ng Marso. Sinigurado ko sa mga tagaMakiling na may mga bulaklak sa panahong iyon. Naghanap
din ng guide si Rem, ang nobyo ko, para sa aming pag-akyat
sa Makiling.
Bata pa lang ako, manghang-mangha na ako sa
rafflesia, ang naitalang pinakamalaking bulaklak sa mundo,
na maaaring umabot ng tatlong talampakan ang lapad. Ilang
beses ko siyang tinitingnan sa Childcraft, ang pambatang
encyclopedia. Sabi, mabaho raw ang bulaklak na ito; amoy
naagnas na bangkay pa nga. Mas nangibabaw pa rin ang
aking mangha at nangarap akong makita ang matingkad
nitong pula balang araw.
Ilang araw bago ang lakad namin, nabalitaan naming
magla-lockdown ang Metro Manila nang hatinggabi matapos
ang akyat namin. Malabo nang makasama ang kaibigan
namin na taga-Manila. Nakita ko ang pagkukumahog,
pagpa-panic buying sa Manila at ang nagmamadaling
makauwi sa probinsiya bago mag-lockdown. Nagsabi ako sa
mga magulang ko na mag-ingat, at na hindi na ako uuwi sa
Manila, dahil may trabaho rin ako sa Laguna.
Umasa akong makakakita na ng rafflesia nang umikot
ako sa Visayas at napadaan sa Antique; meron raw sa mga
bundok nito. Ngunit maulan at madulas ang landas paakyat
noon at walang katiyakan na makakakita kami ng rafflesia;
wala na raw nakikita, mga ilang linggo na.
Nitong nakaraang taon naman, nabalitaan kong may
rafflesia sa bundok ng Makiling sa Los Baños, Laguna.
Inalam ko sa mga empleado ng Makiling kung kailan meron
nito. Sa kasamaang-palad, wala na raw rafflesia sa panahong
maaari na akong umakyat. Wala na rin silang nakitang mga
bukong maaari pang bumuka. Suwertehan din ang makakita
nito; kadalasan, ilang araw lang namumulaklak ang rafflesia.
Suspetsa ko rin, namatay ang iba bago pa mamulaklak, at
may ilang galit na nag-post online na may mga bisitang
hindi nag-ingat at natapakan ang mga buko ng rafflesia.
Nagsabi ako kay Rem na ituloy na namin ang lakad
dahil hindi namin sigurado kailan kami uli pupuwede at
kung kailan uli namin matitiyempuhan ang pamumulaklak
ng rafflesia. At sa mahigit pitong buwan ko sa Los Baños,
ngayon pa lamang ako makakaakyat sa Mariang Makiling
Trail. Naisip kong may posibilidad din magsara ang Makiling
dahil sa COVID, pero hindi ko naisip na maaaring maglockdown din ang Laguna.
224
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nagkita kami nang mga alas-diyes ng umaga nina
Joms, ang guide namin, at ang kaibigan niyang si Masa, sa
labas ng Mariang Makiling Trail. Estudyanteng nag-aaral
ng Forestry si Joms sa UP Los Baños, at si Masa ay isang
exchange student galing Japan.
Nagkuwentuhan kami tungkol sa UP, sa Makiling,
sa Japan, at mga iba pang bagay na walang kinalaman sa
COVID. Si Masa, sayang-saya mag-pose sa bato, sa puno, at
kung saanman, at magpapiktyur kay Joms. Mayamaya, naggroup picture naman kami.
Nakipagkamay si Rem sa dalawang estudyante;
napatigil ako, kumaway at ngumiti lamang. Nainis ako sa
sarili, ngunit hindi ko maikakaila ang aking pangamba sa
mga nababasa sa balita tungkol sa COVID.
Sa Makiling, walang COVID.
At nang ipakita na sa amin ni Joms ang rafflesia, tila
tumalon mula sa mga pahina ng Childcraft ang bulaklak.
Ang species dito sa Pilipinas ay hindi ‘yong umaabot ng
tatlong talampakan, ngunit ramdam na ramdam ko ang
kilig na parang nginitian at pinansin ako ng crush ko no’ng
hayskul. Ang mga nakita naming rafflesia ay malaki lang
nang bahagya sa platito, ngunit pulang-pula na tila pinupog
ng polka dots na puti. Sa pagtango ni Joms, hinawakan ko
ito—parang goma. Hindi malambot, gaya ng rosas, ang
talulot nito.
Maski nung sasakay na kami sa motor na maghahatid
sa amin sa taas ay nagdalawang isip ako na isuot ang extra
helmet ng driver. Akala niya, iniisip ko, marumi ito; hindi
ko naman masabi na COVID ang inaalala ko. Isinuot ko na
rin at nagtiwala na lang na walang masamang mangyayari.
Kaunting lakad lamang matapos naming bumaba ng motor
ay binati na kami ng nagtatayugang puno. Mataas na ang
araw ngunit makapal ang lilim ng gubat ng Makiling.
Itinuro rin sa amin ni Joms ang isang bukal. Sa lamig ng
tubig, at sa lilim ng gubat, ramdam ko ang pagkalinga ni
Mariang Makiling, ang sinasabing mahiwagang diwata sa
lugar na ito.
Hindi naman mabaho, pero kita namin ang mga
langaw na dumadapo sa dilaw na bilog sa gitna. Kinakailangan
ilapit talaga ang ilong sa bulaklak para masamyo ang amoy
na parang prutas na nabubulok.
Sa pagbaba namin sa UP, kumain kami nang sabaysabay. Ito ang aking magiging huling hapunan sa isang
restaurant bago mag-lockdown. Nakipagkamay na ako kina
Joms at Masa nang may pag-unawang hindi ko alam kung
kailan ako magkakaroon ng pagkakataong makipagkamay
muli. Sa paghatid sa akin ni Rem sa boarding house, huling
yakap naman bago siya umuwi ng Batangas. Kinabukasan,
nagpahayag ang Pangulong Duterte na magkakaroon ng
enhanced community quarantine sa buong Luzon.
Nagbaon kami ng tubig para sa mga susunod na
kilometro ng lakad. Sa aming pagpapatuloy, tahimik ang
gubat maliban sa tunog ng mga kuliglig at ibon. Minsan,
may nakikita kaming kakaibang puno o halaman na
itinuturo ni Joms gaya ng salaguisog, isang higanteng fern.
Pinakinggan rin namin ang tawag ng tariktik, o ng
Luzon hornbill. Sa ibang pagkakataon, nagpapahinga kami,
umiinom ng tubig, at pinaghahatian namin ni Rem ang
dalang tinapay.
225
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Magsasara ang lahat ng mga tourist establishment,
kasama na ang Makiling. Pati UP, isasara rin. Kami ni Joms,
nanatili sa Los Baños. Si Masa, napaaga ang uwi sa Japan. Si
Rem, nasa Batangas habang gabi-gabi pa rin ang aming paguusap. Noong lumipas ang Abril at lockdown pa rin, naisip
ko ang mga rafflesiang namulaklak at nalanta, nang walang
nakakakita maliban kay Mariang Makiling. Naisip kong
wala ring rafflesiang natapakan at namatay. Marahil ngayong
taon ang pinakaraming rafflesiang namulaklak sa Makiling.
At ngayon rin nakahinga nang maluwag at maginhawa ang
mapagbigay na bundok ng Makiling.
Nagpasalamat ako kay Mariang Makiling at sa rafflesia
sa munting sandaling natupad ang aking pangarap.
226
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Huwebes sa Al Batha
ni Ricky C. Angcos
Saktong magbabakasyon ng Disyembre ay saka ako
nag-resign, maayos at pirmado ang lahat ng clearance na
kailangan. Nakuha ko na rin ang 13th month pay na budget
ng aking mag-iina habang naghihintay ng sahod ko mula sa
Saudi. Upang hindi nila ako mahagilap dahil sa kaso, nilikas
ko ang aking mag-iina papuntang Maynila, at mahigpit ang
bilin ko sa aking ina na hanapin nila ako sa Saudi kung
gusto nila akong makausap tungkol sa kasong iniwan ko
para sa kanila.
Madaling-araw nang kami ay lumapag sa King Khalid
Airport, Riyadh. Tumagal lang dahil sa pilang kailangang
sundan, pero nakalilito dahil puro turo ng direksiyon at
hindi marunong magsalita ng Ingles ang mga Arabong
nakasuot na parang puting sotana. Isang counter lang ang
mayroon pero dalawa hanggang tatlo ang nakapuwesto at
kapag nahirapan ’yong tatlo, magtatawag pa ng parang bisor
na may naka-uniporme. Maliban doon tuloy-tuloy na ang
paglabas ng pasahero. Pagkalabas na pagkalabas ng airport,
kahit naka-jacket akong gawa sa maong, dama pa rin ang
nanunuot na lamig. Umuusok ang bunganga ng sinumang
magsasalita. Hindi nahirapan ang mga sumundo sa akin.
Tatlumpung minuto lang ang biyahe namin mula airport
papuntang flat. Hindi gaya sa Pilipinas, paglabas mo ng
airport, magkakalapit lang ang mga gusali. Dito sa Saudi,
mas magkakalayo ang pagitan ng malalaking estruktura at
wala kang makikitang mayayabong na puno.
Enero ng bagong taon ang aking flight papuntang
Saudi. Para akong nabunutan ng tinik habang nasa airport at
lubos ang kaligayahan nang nasa himpapawid na ang aming
eroplano. Siyam na oras ang biyahe; kahit gabi ang aking
flight, at ganoon katagal ang biyahe, hindi ako makatulog
dahil sabik ako sa bagong mundong aking makikita. Nang
lumutang ang eroplano sa hangin, tinitigan kong maigi ang
aking paglayo sa mga ilaw na unti-unting lumiliit. Hanggang
matanaw ko ang mga pagitan ng bawat islang naliliwanagan
ng maliliit na ilaw. Hanggang malubak ang eroplano sa mga
ulap na kailangan palang lagpasan. Hanggang naging payapa
ang paglalayag sa alapaap dahil wala nang ulap. Hanggang
hindi ko namalayang nakatulog na pala ako sa katatanaw sa
bintana. Ginising na lamang ako ng sinindihang malamlam
na liwanag na pumasok sa aking mga mata at ng boses ng
pilotong nagpapabatid kung saan na kami naroon, kasunod
ang pamimigay ng pagkain ng mga flight attendant sa mga
pasahero.
Pansamantala muna akong makikitira sa flat ng asawa
ng aking hipag hanggang masanay ako sa oras ng Saudi
at makakita ng magugustuhan kong kuwarto. Habang
naghihintay, may cable, kung gusto kong manood, at kung
gusto kong kumain ay may kantina sa third floor na mga
Pinoy din ang namamahala. Mayroon ding maliit na grocery
sa ground floor ng kabilang building. Ibinigay sa akin ang
100 rial na ipinaabot ng aking amo. Minsang nainip nga
ako, bumaba ako sa grocery dahil balita ko nga ay mura
ang bilihin dito sa bansang ito. Dahil sabik ako sa sariwang
227
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
gatas, iyon kaagad ang binalak kong bilhin. Totoo ngang
mura dahil ’yong isang litrong sariwang gatas ay katumbas
lang ng sisenta pesos sa atin. Hindi ko nga maubos at inabot
pa ng hapunan. Napansin kong kahit tirik na tirik ang
araw sa umaga pero naka-jacket lahat ng nakakasalubong
kong iba-ibang lahi. Malamig pa rin talaga; medyo umiinit
nang kaunti pagtuntong ng tanghali, pero kapag ikaw ay
nakasilong sa anino ng gusaling dinadaanan, dama pa rin
ang lamig. Taliwas sa kumalat na kuwento sa Pilipinas na
masyadong mainit sa bansang ito.
lamang ng probinsiyanong nagsisimula pa lamang mag-aral
ng Ingles. Kadalasang takot silang makipag-usap ng Ingles
sa isang Filipino, kahit mismong mutawa (katumbas ng pari
natin) ay nangingilag. Makapangyarihan ang mga mutawa:
may makita lang silang nagtitinginang babae at lalaki, agad
nilang tinitingnan ang Iqama upang tiyaking mag-asawa
dahil kung hindi, pareho itong makukulong. At kapag
minalas, inaabuso ang Pinay habang nasa kulungan.
Nang matiyak ng aking amo na handa na akong
magsimula sa bagong shop, agad itong nakipagkita sa
akin upang makausap nang personal. Ang kagandahan sa
kaniya, halatang nakapag-aral, dahil mahusay ang kaniyang
Ingles kaya’t madali kaming nagkasundo. Siya rin mismo ay
nagbigay ng mga dapat ko raw iwasan, at kahit siya mismong
Arabo sa bansa nila ay hindi pabor sa mga kulturang kanilang
nakasanayan. Basta kapag dumating ang pagkakataong
mapresinto ako, isang tawag lang daw sa kaniya o sabihin sa
kaniyang kanang-kamay at siya na ang bahala.
Pangatlong araw, dahil sa inip at mabilis na nakaayon
ang katawan ko sa takbo ng oras ng Saudi, lumabas na ako
ng gusali namin. Tanda ang direksiyon at bilin ng mga
kasama sa flat, hindi ako nahirapang puntahan ang mga
shop nila. Labinlimang minutong lakaran lang naman ito
mula sa aming apartment building, pero dahil malamig
naman talaga ang klima, kahit siguro tatlumpung minutong
lakaran, kakayanin ng sinumang Filipino. Itinuro sa akin
’yong shop na aking pangangasiwaan at kapansin-pansin na
kadalasan ay branded na sapatos ang paninda, at Filipino ang
pangunahing namimili. Gusto ng mga Arabong may-ari ng
mga shop na Filipino ang mamahala dahil mas nakararami ng
benta kumpara sa mga Bengali o Hindi. Tinanong ko kung
bakit ganoon. Unang-una raw ay hindi gusto ng mamimiling
Filipino ang nangangamoy na kili kili ng tindero. Pangalawa
ay sabik ang mga Filipinong makipag-usap sa kapuwa Pinoy
sa loob ng shop. Bawal kasing makipag-usap ang babae
at lalaki sa labas ng shop. Isa ito sa kulturang Arabo na
noong una ay hindi ko maintindihan. Ang kagandahan daw
sa akin ay mukha akong Arabo, lalo na kung hindi nagaahit ng bigote at balbas; at isa pa, Ingles ang gamit ko,
na kadalasang iniiwasan ng mga Arabo sa pakikipag-usap.
Ang antas ng Ingles nila kompara sa Filipino ay katumbas
Kapag Huwebes sa Al Batha, lahat ng Filipino
ay abalang pinaghahandaan ang lahat ng kakailangan
kinabukasan. Biyernes kasi ang day-off kaya naman ang
araw ng Huwebes ay araw ng malaking kita ng mga shop,
tindahan, at restawran. Pangkat-pangkat kung mamasyal
ang mga Filipino. Kung hindi isang van, isang bus, lalo na
’yong galing sa malalaking pabrikang industriyal. Totoo
ngang mga Pinoy ang pangunahing namimili, at Al Batha
ang sentrong tagpuan ng lahat ng manggagawa sa Riyadh.
Sa dami ng Filipinong pumupunta dito kapag Huwebes,
imposibleng walang kikitain ang isang tindahan. May
mabuting dulot ang tsismis kapag may bagong Filipinong
tindero at nagbigay ka ng diskuwento, kahit gaano kaliit o
kalaking diskuwento dahil tiyak, sa susunod na Huwebes,
228
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
marami silang magiging suking bitbit ng iyong kababayan.
Naghahanap talaga sila ng makakausap lalo na ’yong bagong
dating. Tatambayan ka nila at bibilhan kahit hindi nila
kailangan o kaya naman ay ipapadala nila ang ipinamili sa
Pilipinas.
Unang linggo ko bilang kahero-tindero ng bagong
sportswear shop. Sa loob ng tatlong araw, 150 lang ang
kinita pero hindi iyon naging problema kay boss. Maghintay
lang daw ako at maging matiyaga dahil dadami rin daw ang
kita. Nangyari ito nang minsang may Pinay na nurse ang
nag-iikot sa mall. Hinihintay niya ang pagbubukas ko ng
tindahan. Ako lang din kasi ang sportswear sa hilerang iyon
dahil kadalasan ay ordinaryong damit. Ako lang ang may
halong branded na sapatos. Hindi pa nga ako marunong
magbigay ng diskawnt. Hindi ko pa man nabubuksan
ang ilaw, nasa loob na ang mga mamimili. Halatang takot
silang pareho at panay bulungan sa wikang Filipino kaya
agad kong nalamang Pinoy sila. Pero kinakausap nila ako
sa wikang Arabo, pero sagot ko ay Ingles. Sinubukan din
nila akong kausapin sa wikang Hindi, pero muli akong
humingi ng patawad sa wikang Ingles. Sa kanilang gulat at
pagtataka para mahinto ang panghuhula nila, sinabi kong
magkababayan kami. Hindi sila makapaniwala noong una
pero noong nagpakitaan na kami ng Iqama at pasaporte,
doon lamang sila napalagay at nagpasalamat.
Linggo pa naman ang dating ng supply ko sa shop.
Kaya may isang Huwebes pa akong nakapagmatyag sa
paligid ng Batha. Kapag namamahalan ang isang Pinoy o
kaya naman nagtitipid sa pagkain, lalabas lang sila sa maliit
na mall, at sa tabi, makikita mo ’yong Pinoy na naglalako
ng goto, lumpia, o anumang nakasanayan nating kinakain
sa kalsada. Lahat ng iyon ay ilegal kaya alerto sila kung may
nanghuhuling pulis. Mesang de-tupi na may katamtamang
laki at lalagyang nasa malaking stroller lang ang sandata
ng mga Pinoy. Kung nagkabiglaan ang hulihan, tiyak na
maiiwan ang dala nilang gamit. Maiiwan ang mga kagamitan
pero hindi ang pera. Madali kasing palitan ang mga gamit,
dahil mura din naman ang mga iyon at madaling lutuin
kaya hindi mawawala ang tinderong Pinoy sa mga eskinita
at kalsada ng Al Batha.
Pinansin ko ’yong kaba nila noong sila ay pumasok.
Dahil daw iyon sa isang mutawang kanina pa sila sinusundan.
May kasama raw iyong ilang Arabong hindi mutawa kaya
nang pumasok sila sa mall namin noong nakaraan, napansin
nilang maaga akong magbukas. Kaya noong may sumusunod
sa kanila, sinadya nilang hintayin akong magbukas at sa
loob nagtago. Kung hindi sila magtatago o kakausap ng
isang lalaki sa isang shop, makakadiskarte ang mga Arabo
upang takutin at molestiyahin ang mga Filipina. Wala
naman daw silbi ang pagsusumbong sa kanilang pulis dahil
palalayain din na parang walang nangyari. Nakiusap sila
kung puwedeng magtagal sa tindahan ko; hindi naman ako
Pinakamahal mong makakain sa labas ng maliit na
mall ay 15 riyal. Pero kadalasan, sa limang riyal lang ay
busog ka na. ‘Yong goto na may kasamang dalawang lumpia
at tamis-anghang na sawsawan, palabok, pansit, tokwa at
baka o manok (hindi baboy dahil bawal sa Saudi)—lahat ng
iyan, mabubusog ka na sa halagang limang riyal. Kapag may
regular na trabaho ang isang Pinoy malapit sa Batha, tiyak
susugal iyan upang magkaroon ng kitang malaki, at iyon ay
nagagawa sa pagtitinda tuwing Huwebes ng hapon sa Batha.
Sa mga Filipino natututo ang ibang lahi kung paano maging
entrepenuer sa Saudi.
229
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
tumutol at hiniling ko lamang ay mayroon silang bilhin bago
umalis. Higit pa doon ang ginawa nila habang kunwaring
namimili ng sapatos o anuman sa aking shop. Dumating
ang mga kasama nilang may dalang libreng pananghalian
at reserbang meryendang shawarma para sa akin kapalit ng
panandaliang pagkupkop ko sa kanila.
nga lang, hindi ako matuto-tuto ng wikang Arabo dahil
Ingles kaming mag-usap ng amo ko. Kung mayroon man
akong alam sa wikang Arabo, limitado iyon sa simpleng
pagbati, pag-alam kung saan pupunta, sa pagbibilang, at
pagtukoy sa oras, araw, at buwan.
Sa loob ng isang buwan ko sa Al Batha, hindi pa ako
nakalalayo sa lugar na iyon. Nang binalak kong manood ng
sine sa mall, pinagtawanan ako ng mga kasama ko sa flat.
Wala raw ganoon sa Saudi, tanging cable channels lang. Kung
mayroon man daw pasyalan ay napakalayo at ilang oras ang
biyahe tapos hindi naman kagandahan ang makikita, hindi
gaya sa Pilipinas. Kaya ang tanong ko, paano nalilibang
ang mga Filipino sa Saudi? Mabilis ang sagot nila, cable
channels, inuman, at sugal kapag day-off, at libreng tawagan
gamit ang Facebook. ‘Yong inuman at sugal ay mahigpit na
ipinagbabawal. Nakukulong at pinauuwi sa Pilipinas ang
mga nahuhuli. Kadalasang hinihiling na lang ng mga Pinoy
ang makulong kaysa pauwiin sa Pilipinas dahil wala naman
silang trabahong may malaking kita dadatnan pagbalik sa
sariling bayan.
Sila ang nagbigay sa akin ng suwerte, at dahil sa kanila,
mabilis kumalat ang tungkol sa ginawa ko para sa kanila, at
mula noon ay hindi bumaba sa dalawang libong riyal kada
araw ang kita ng aking tindahan. Bukod sa Messenger at
Facebook, gamitin din ang WhatsApp kaya bago pa man
ang Huwebes, nakahanda na ang order ng aking kababayan,
talagang siksikan minsan, lalo na kapag may bagong dating
na modelong sapatos. Natutuhan ko na rin ’yong mga
diskuwento at marked price. ‘Yong mga diskarte kung paano
magpatong ng halaga sa orihinal na presyo. Kaya minsan
hindi ko na pinapansin ang suweldo kong 3,500 riyal o
humigit kumulang na 45,000 sa atin. Hindi ko naman lahat
iyon pinapadala sa Pilipinas, trenta mil lang, kadalasan.
Kaya lagi akong may pera sa bulsa.
Nagkakaproblema nga ako minsan dahil bilang
kahero ng shop, obligado akong ibulsa ang kita ng tindahan
araw-araw dahil marami ring Arabong magaling sumalisi o
magnakaw sa shop, na parang sa Pilipinas din. Ang kinita
sa isang araw ay personal na dadaanan ng boss bago magSalah sa gabi. Kaya minsan, nagkakahalo na ’yong personal
kong pera at kita ng tindahan. Pero hindi ako nag-aabono
dahil lahat ng item sa tindahan ay may patong na akong 5
hanggang 20 riyal kaya doon ko natuklasan ang kayamanan
sa pagiging kahero. Sa pagiging kahero, nagkaroon ng
dalawang palapag na bahay sa isang subdibisyon ang asawa
ng hipag ko. Kaya tinuturo niya ang lahat ng diskarte. Iyon
Doon ako nagsimulang malungkot, pero kailangang
kayanin dahil hindi gaya ng ibang Pinoy sa Saudi, mayroon
akong trabahong babalikan, pero iniwan ko na iyon at wala
na akong balak itong balikan. Kaya puspos ang pag-iipon
habang nasa Saudi dahil tatlong taon lamang ang kontrata
at kailangang may malipatan agad bago pa man matapos ang
kontrata.
Nang ikalawang buwan ko sa Riyadh, medyo kabado
ang mga OFW na nasa malalaking pabrika ng langis at mga
kompanyang gumagawa ng produktong may kaugnayan sa
langis dahil patuloy ang pagbaba ng halaga nito. Sila ang
230
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
unang apektado dahil agad nagbabawas ng trabahador ang
malalaking kumpanya kaya bultuhan silang pinauuwi;
kadalasan nga, ang isang eroplano ay napupuno ng OFW.
Medyo ramdam na namin sa Batha ang problemang iyon
dahil unti-unti ng nababawasan ang sigla kapag Huwebes
ng hapon. Mapapansin ang maramihang pag-uwi ng Pinoy
sa PIlipinas dahil ang madalas bilhin ay maletang malalaki
o katamtaman ang laki. Ang ngiti sa kanilang mga mata ay
hindi na ganoon kasigla.
kuwentuhan, kinuha ko ang address ng eskuwelahang
pinapasukan ng kanilang anak. Tinanong ko na rin kung
saan banda ang iba pang eskuwelahang pang-Filipino.
Hindi ako nabigo kaya’t ito ang umikot sa aking isipan lalo
na noong tuloy-tuloy ang pagpapauwi sa mga OFW. Kaya
naman inihanda ko na ang mga kailangang dokumento.
Lahat ng iyon ay pina-scan ko sa Pilipinas at pinapadala ko
sa aking e-mail.
Isang linggo mula nang usapang iyon ay may mga
tindahan na ring nagsasara sa paligid namin. Kaya nagpasiya
na akong mag-apply sa mga eskuwelahang kinalap ko ang
detalye noong nakaraan. Kaso, walang ibang paraan para
makarating doon maliban sa taxi o mini-bus na kadalasang
ang sakay ay Bengali o kaya Hindi na hirap magsalita ng
Ingles at ako naman ay hindi marunong ng Arabo. Delikado
para sa isang Filipino ang bumiyahe mag-isa, iyan ang
kadalasang sabi sa akin ng mga kababayang nagtitinda rin
sa paligid. Pero dahil sa laki ko at itsurang Arabo, mukhang
hindi ako pagtatangkaan. Kaya sinikap kong alamin ang
eksaktong lugar, mga daanan, at palatandaan kung saan
banda ang mga eskuwelahan. Malapit lang naman kung
mayroon akong sariling sasakyan kaso, kung gagamit ako
ng taxi at makahalata ang mga amo kong nag-aaplay ng
bagong trabaho, baka itimbre ako sa mga pulis at tiyak na
mapupurnada ang aking plano.
May isang mag-anak ang pumasok sa aking tindahan.
Dinig ko ang pagtatanong ng bata sa kaniyang ama at ina
tungkol sa assignment niya. Bihira ang may pamilyang
Pinoy na namamasyal sa isang lugar. Parehong OFW ang
mag-asawa sa military hospital ng Riyadh. Hindi masagot
ng mag-asawa ang tanong ng bata tungkol sa subject na
Filipino. Palibhasa, ito ang aking tinuturo sa Pilipinas,
kaya ako sumagot mula sa di kalayuan. Silang tatlo ay
nagtatakang napatingin sa akin. Buong akala nila ay Arabo
ako o kaya Hindi. Upang makatiyak, lumapit ang lalaki
at hindi siya nabigo sa pag-uusisa. Sa aking pagtataka,
naitanong ko sa kanila kung saan nag-aaral ang kanilang
anak at bakit may subject na Filipino. Tuwang-tuwa ako sa
aking narinig. Mayroon palang mga eskuwelahang pangFilipino sa Saudi at pinamamahalaan din ng Filipino. Ito
raw ay sadyang itinatag para sa mga mag-asawang matagal
nang nagtatrabaho sa Saudi at pinayagan nang maging
permanenteng residente doon.
Bumalik ulit ang pamilyang nagbigay ng impormasyon
tungkol sa eskuwelahan at tinanong ako kung kailan ko
pupuntahan ’yong eskuwelahan ng kanilang anak. Bukas
agad, ang mabilis kong sagot, kaya humingi ako ng pabor
sa mag-asawa na timbrehan ang prinsipal ng eskuwelahan
na ako ay darating bago mananghalian. Kinabukasan, sakay
na ako ng mini-bus katabi ang mga Bengali at Hindi na
Tinanong ko kung magkano ang sahod kada buwan.
Aba, higit na malaki kompara sa aking kasalukuyang
buwanang sweldo. Iyon nga lang, wala nang raket maliban sa
tutorial. Marami naman daw mga Filipino ang naghahanap
ng tutor sa English at Filipino. Hindi ako nakontento sa
231
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
galing Batha. Buti na lang ay hindi pa sila pinapawisan dahil
talagang masusuka ang makaaamoy sa kanila. Sa karanasan
ko sa mga amoy ay mabango pa ang Pinoy na may putok
kaysa sa mga ito. Ganoon katindi dahil bukod sa minsan
lang sila maligo, gagamit lang sila ng mga pabangong
kay tatapang ang amoy at akala nila ay mabango na sila.
Sa simula lang mabango, pero kapag pinawisan ulit sila,
maghahalo-halo na ang amoy, at doon ka na masusuka.
iyon ng prinsipal na hikayatin akong lumipat sa eskuwelahan
nila dahil mas makatitipid sila kung galing mismong Saudi
ang aplikante kaysa manggaling pa sa Pilipinas. Matapos
ang kaunting ikot, nagbalik kami sa kaniyang opisina
na ang disenyo ay parang sa manager ng isang malaking
kompanya. Social Studies ang binigay niyang subject para
i-demo teaching ko sa susunod na linggo. Walang problema
sa akin dahil napakarami kong makukuhang impormasyon
sa Internet at talaga namang madaling ituro, lalo na kung
mahilig magbasa patungkol sa kasaysayan ang nagbabalak
maging titser.
Mula Al Batha ay sampu at kalahating kilometro
ang layo hanggang Palm Crest International School o mas
kilala bilang PCIS sa Sulaimaniyah District. Dito unang
dadaan ang minibus dahil magpapasa lang muna ako ng
curriculum vitae, inaasahan kong hindi ako magtatagal kaya
mapupuntahan ko rin agad ang isa pang eskuwelahan na
Elite International School (EIS) sa Olaya District. Mula
PCIS ay tatlo at kalahating kilometro kaya puwede ko itong
lakarin dahil hindi dumadaan doon ang mini-bus. Kailangan
lang mag-ingat sa paglalakad upang hindi mapagkamalang
takas sa amo. Mula EIS, malapit lang ang ruta ng mini-bus
pabalik sa Al Batha, humigit-kumulang isandaang metro,
ayon sa mga nakilala kong titser doon.
Tuloy na ako sa Elite International School, nagulat
sila sa aplikanteng walk-in dahil hindi pa iyon nangyari sa
kanila. Madalas galing pa sa Pilipinas bago nakararating sa
kanila. Matapos kong ipakita ang aking mga dokumento,
agad akong pinatuloy sa opisina ng babaeng prinsipal.
Galing siya sa pagtuturo at halatang masaya sa aking
biglaang pagdating dahil may papalit na raw sa kaniyang
pagtuturo. Nahirapan daw silang makakuha ng aplikante sa
Pilipinas dahil sa higpit ng medical requirements. Eksakto
raw dahil ako raw ang papalit sa kaniyang pagtuturo. Halos
hindi na niya binusisi ang mga dokumento ko at nakatutok
na lang sa pagtatanong. Hindi na ako pinag-demo teaching
dahil kompleto naman ang dokumentong aking ipinakita.
Kinuha na lang ang buong pangalan ng aking amo. Dahil
sa hindi ko masabi ang buong pangalan niyon, ipinakita
ko na lang ang kopya ng kontratang nakasulat sa wikang
Arabo. Agad niya iyong pina-photocopy at sinabihan akong
ipapadala niya sa shop ko ang transfer papers na kailangang
sang-ayunan ng kasalukuyan kong amo.
Wala sa iskedyul ang ilibot ako ng prinsipal ng Palm
Crest. Tuwang-tuwa ako nang ipasilip sa akin ang bawat
klasrum, lalo nang makita ko ang bilang ng estudyante.
Marami na ang dalawampu’t lima at mayroon lamang isang
seksiyon sa bawat grade level.
Kompleto sa gamit para sa pagtuturo. Kung sa
Pilipinas ay black board dito ay puro white board, at
nakakabit na sa kisame ang LCD projector na matagal na
naming hinagangad sa public school, pero pangkaraniwang
kagamitan lang ng mga titser dito. Siguro ay paraan lamang
Nakangiti akong naglalakad sa ruta ng mini-bus
pabalik ng Al Batha. Kapag may nasasalubong akong
232
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Arabo, hindi ko tinititigan upang walang maging usapan.
Kapansin-pansing matataas ang mga bakod ng mga Arabo;
pangkaraniwang wala kang makikitang bintana at ang
madalas na binubuksang gate ay ’yong dinadaanan ng kotse.
Mahirap ang Arabo kung siya ay nakatira sa apartment. Pero
kung taal na mamamayan ng Saudi, maliit na ang 500-metro
kuwadrado para sa kaniyang tahanan. Mahirap na ang turing
sa kaniya sa lagay na ‘yon. Bihira kang makakita ng mga
babaeng nakaitim sa labas ng bahay. Mayroon kasing batas
ang Saudi tungkol sa male guardian ng bawat babae nilang
mamamayan. Hindi sila nakalalabas ng bahay o makapunta
kung saan kung walang kasamang lalaki.
hindi agad mangyayari sa akin iyon. Kinabukasan, isang
kasamahan ko ang pinauwi nang biglaan. Hindi binigay ang
suweldo at tanging isang bag lang ang dala noong siya ay
ihatid sa airport ng tauhang Bengali at Hindi ng aking amo.
Doon na rin ibinigay ang kaniyang mga papeles at tiket ng
eroplano. Pero laging titiyakin ng dalawang tauhan na ikaw
ay nasa boarding area na bago ka nila iwanan sa airport. Ito
ang kanilang paaran na hindi makatatakas ang isang OFW.
Marami kasi talagang Filipinong tumatakas sa kanilang
amo. Lalo na kung sa bungad lang ng airport sila inihahatid
o kaya naman, kung alam ng Filipino ang araw ng kaniyang
biglaang uwi, nagkakaroon pa sila ng pagkakataong tumakas
at manatili sa Saudi bilang TNT o tago nang tago.
Sakay na ako ng mini-bus, nakangiting pabalik
sa Al Batha. Bumaba ako sa gusaling ang likod ay aming
apartment. Matapos maligo at makapagbihis, tumuloy
ako sa aking shop upang silipin ang aking tauhan. Nagulat
sila sa biglaan kong pagdating dahil mabilis nga ang aking
naging lakad. Matapos silipin ang kita sa kaha ng Huwebes
na iyon, kumuha ako ng pambili ng aming pagkain para sa
gabing iyon, at para na rin sa kinabukasan dahil day-off nga.
Inutusan ko ang aking tauhang mamili at ako na ang bantay
sa shop. Matapos ang tanghaliang Salah, dumagsa na ang
mga kababayang isa lamang ang pakay. Ang gumasta para sa
kailangan sa day-off o mamili ng pansariling gamit o kaya
naman ay iyong ipapadala sa Pilipinas. Tiyak na makapal na
naman ang bulsa ko pagdating ng alas-nuwebe ng gabi.
Araw ng demo teaching. Naisakatuparan ang lahat ng
layuning nakasaad sa lesson plan. Higit pa nga sa inaasahan
dahil hindi akalain ng prinsipal na magagamit ko ang DotA
bilang kabahaging output na gagawin ng mga estudyante
upang protektahan ang kanilang nasasakupan. Sa tuwa ng
prinsipal, agad niya akong dinala sa kaniyang opisina bilang
bahagi ng post-conference assessment ng demo teaching.
Nagmeryenda kami ng shawarma at kape, at medyo nabigla
ako sa laki at pagkasiksik nito dahil malayo sa itsura ng
nakakain ko sa Pilipinas. Binigay na niya sa akin ang transfer
document na kailangan kong ipakita at papirmahan sa aking
amo. At kung pipirmahan niya iyon at maibalik ko agad
sa Palm Crest, ’yong Arabong may-ari ng eskuwelahan at
kasalakuyang kong amo na ang bahalang mag-usap kung
kailan ako puwedeng mag-report sa eskuwelahan. Gaya
ng unang punta ko sa eskuwelahan, may ngiti muli ang
aking pagbiyahe pabalik ng Al Batha. Tumuloy ako agad
sa aming apartment at iniligpit na ang ilang gamit at bag
na kakailanganin ko sa paglipat. Matapos muling maligo,
pinuntahan ko na ang aking shop, at tinawagan ang aking
Ilang araw pa bago ang nakaiskedyul na demo teaching,
ipinasara ng aking amo ang isa niyang shop sa kabilang
alley. Hindi na mapalagay ang iba naming kasamahan, lalo
na ’yong hindi kahero dahil sila agad ang unang pinauuwi.
Medyo kinabahan din ako dahil may ugali ang mga Arabo
na biglang pinauuwi ang lahat. Pero sa tantiya ko naman,
233
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
among Arabo upang makausap siya nang personal sa
kaniyang opisina na nasa loob lang din ng mall na aking
pinapasukan.
kong kasama. Kahit kinakabahan, positibo naman ang aking
tugon kaya napangiti siya at nagbigay ng kaunting papuri.
Matapos kong ibigay ang 3,000 riyal na kita, inilista niya
ito at pinapirmahan sa akin gaya ng ginagawa niya tuwing
kukubra ng kita sa shop. Nagpaalam na siya at muling
humingi ng paumanhin sa pagkaistorbo ng aking day-off.
Ako na ang nagbayad ng in-order namin. Dinagdagan ko
ang order upang may pasalubong sa mga kasama ko sa
apartment.
Matapos ang seryoso naming pag-uusap sa kaniyang
opisina, binigay ko na ang transfer document para
mapirmahan niya. Kinuha naman niya iyon nang maayos
at binasa. Tinanong niya ako kung hindi problema sa aking
lilipatan ang halaga na kaniyang hihingin para sa aking
paglipat. Ang sistema kasi sa Saudi, kapag mayroong lilipat
sa bagong trabaho o amo, parang bibilhin ka ng bagong amo
sa halagang kaniyang gusto. Positibo ko namang sinagot
iyon dahil iyon ang nakalagay sa transfer document batay sa
sinabi ng prinsipal sa akin. Nagpasalamat ako sa kaniya at
gayundin siya sa akin, at nagsabi na lang siyang tatawagan
niya ang lilipatan kong amo. Masaya akong bumaba sa
aking shop at kampante akong makalilipat din agad ilang
araw mula noong kami ay nag-usap.
Magsisimula na ang kantahan at inuman nang
bumalik ako sa aming apartment. Nilapag ko ang
pasalubong sa kusina at nakihalo na sa kumpulan sa isang
kuwarto. Hindi nagtagal ay tumunog ang aming doorbell.
Nagkatinginan ang bawat isa at nagtanungan kung may
inaasahang bisita ang sinuman sa amin. Lahat ay umiling
kaya ang pinakamatagal na trabahador namin sa Saudi ang
sumilip sa maliit na butas ng pinto. Agad siyang nagbalik
upang senyasan kaming itago ang kontrabando, ’yong
baraha at mga alak, at agad siyang bumalik sa pintuan upang
harapin ang hindi inaasahang bisita—ang Bengali at ang
Hindi na kanang kamay ng aking amo. Pinapalabas ang
dalawang kasama ko sa shop upang kausapin. Pareho naman
silang lumabas at lahat kami sa loob ay nakikiramdam sa
mangyayari. Malungkot ang mukha ng dalawa kong kasama
nang magbalik sa kumpulan. Sinabihan silang mayroon
lamang silang tatlumpung minuto upang ligpitin ang
kanilang bag dahil kailangan na silang dalhin sa airport
upang pabalikin sa Pilipinas. Nagulat kaming lahat, maliban
sa pinakamatagal naming kasama na agad na tumayo at
kinuha ang wallet sa kaniyang kuwarto, inabutan ng tigisang libong riyal ang aking mga kasama sa shop. Tumayo na
rin ako at bumunot ng dalawang limandaang riyal at inabot
sa aking dalawang kasama.
Dahil Biyernes, ulit kinabukasan malaki na naman
ang aming kita sa shop lagpas sa inaasahan kong quota;
umabot ito ng katumbas sa tatlong araw na kita kaya
binigyan ko ng maayos na tip ang mga kasama ko sa shop.
Nakatanggap ako ng tawag sa aking WhatsApp mula sa
aking amo. Nakapagtataka dahil day-off iyon at nang aking
sagutin ay paumanhin agad ang sagot niya dahil gusto niya
akong makausap agad nang personal, at may pagtitiyak
siyang hindi magtatagal ang aming usapan dahil sa isang
coffee shop lang ito magaganap. Pinadala niya sa akin ’yong
kinita kahapon kaya malaki ang aking palagay na pera lang
’yong kailangan niya. Agad naman akong pumunta sa oras at
lugar ng aming pagkikita. Matapos ang ilang higop ng tsaa,
tinanong niya ako kung kaya ko raw bang hawakan magisa ang shop dahil hindi na niya kayang pasahurin ang iba
234
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang ganoong pakakataon ay agad nagpapakilos
sa sinumang Filipino dahil iyon ay magsasabing tapos na
ang karera sa Saudi. Kaya’t kung anuman ang puwedeng
iabot sa pinauuwi ay walang atubili itong gagawin upang
makatulong. Ang ganoong bayanihan ay pangkaraniwan sa
Saudi dahil iyon na lamang talaga ang kaya naming gawin
para sa kanila o sinumang biglaang pinapauwi sa Pilipinas.
Matapos namin silang ihatid sa pintuan ng apartment,
sumama pa rin kami sa ground floor upang makatiyak kami
sa sasakyang kanilang gagamitin papuntang airport.
transfer status. Agad ko namang pinadala ang mensaheng
follow-up gamit ang WhatsApp sa aking amo. At hindi ko
na siya muling inusisa dahil alam kong nasa mabuti akong
kalagayan. Gabi bago magsara, nagtatawagan na kaming
magkakasama sa apartment upang pag-usapan kung ano’ng
kakainin, sino ang mamimili, at sino ang magluluto dahil
kung sinuman ang nakatoka, maaga namin silang pinauuwi
upang asikasuhin ang aming hapunan. Pabor iyon sa kanila
dahil maaga rin silang makakapagpahinga.
Pabor din naman sa aming mga kahero dahil kakain na
lang kami pagdating sa apartment kaya galante kami sa klase
ng putaheng Pinoy na kailangang bilhin. Ang bulalong baka
ay pangkaraniwan na lamang sa mga Pinoy sa Saudi dahil di
hamak na mas mura ito kompara sa Pilipinas. Nagulat nga
ako nang minsang nag-ulam kami ng sinigang na bangus
at ginataang tilapia dahil nagtataka ako kung paano iyon
nadadala sa Saudi; sa layo ng Pilipinas, tiyak na masisira
iyon bago pa man maibaba sa eroplano. Natawa sila sa akin,
may fish pond ng bangus at tilapia sa isang bansang kalapit
ng Saudi.
Nang kami ay magbalik sa itaas, nawala ang
siglang nakalaan dapat sa aming day-off. Hindi na kami
nakapagkantahan dahil napalitan iyon ng malulungkot
na kuwentong Saudi at kuwentong Pilipinas kung bakit
napunta ng Saudi. Naitumba na namin ang ilang long
neck ng Sadiki. Hindi na namin nalaman kung paanong
nananalo ang isang kasamahan sa tong-its hanggang kami ay
antukin na lamang at magkayayaang matulog na. Hindi ako
makatulog dahil maaaring bukas o sa makalawa, ako naman
ang pauwiin. Ang nagpapalakas ng aking kalooban ay ang
transfer document ko sa eskuwelahang aking lilipatan. Iyon
lamang ang nagpakalma sa aking diwa at nakatulong na rin
ang espiritu ng Sadiki sa aking pagtulog.
Dahil ako na lang ang natitira sa aking kuwarto, inalok
ko iyon bilang lugar ng aming hapunan. Nakahanda na ang
lahat noong kami ay dumating sa apartment. Palibhasa’y
pagod, medyo napapalakas ang kain namin pero tiyak na
eksakto dahil tantiyado na ito ng aming mga kusinero.
Pinansin ng isang kasama ang tila nakahandang travelling
bag ko. Isang linggo nang nakahanda iyan dahil sa inaasahang
paglipat sa inaplayan kong eskuwelahan. Muling tumunog
ang doorbell ng apartment, kusang tumayo ang isang tapos
nang kumain sa amin at sinilip ang maliit na butas ng aming
pinto. Hindi gaya ng dati, hinarap na nito ang nakitang
naghihintay sa labas ng pinto kaya hindi kami kinabahan
Maayos naman ang kinita ng shop nang dumaan ang
Sabado at Linggo. Kahit hirap akong mag-isa, nadadaan sa
pakiusap ang mga kababayan dahil sinasabi kong pinauwi
ang aking mga kasamahan dahil sa krisis sa langis. Alam
nila ang pakiramdam na iyon dahil siguradong mayroon
silang kilalang pinauwing bigla sa Pilipinas. Isinasara ko
ang shop kapag kailangan kong magbanyo, o kaya naman,
kumain. Nakatanggap ako ng tawag habang kumakain ng
pananghalian; ang Palm Crest ay nagpa-follow na ng aking
235
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
sa loob habang kumakain. Nagbalik ang kasama naming
kumausap sa kanila. Sila ulit ’yong dalawang nagpunta dati
at gusto raw akong makausap. Kampante akong humarap
sa kanila, ngunit napawi iyon nang ako ay bumalik sa loob.
Ang tahimik kong pagliligpit ng karagdagang gamit ay
senyales ng kapalarang gaya ng mga nauna sa akin.
nang social media ngayon dahil madali nang malaman ang
kalagayan ng bawat isa. Nakatulong din ito sa mga OFW,
ngunit kung babalikan ang panahong bago magkaroon
ng social media, hindi na nalaman ng ating gobyerno ang
nangyari sa iba pang Pinay. Sa lawak ng disyerto ng Saudi,
malamang nailibing na sila doon, at nagpadala na lamang ng
danyos sa ahensiya ang nakapaslang o kaya naman pinadaan
sa konsulado ng Pilipinas sa Saudi upang matanggap ng
naiwang pamilya. Iyan ang bulong-bulungan naming OFW
sa Saudi, na lalong nagkakatotoo dahil kahit lalaking Pinoy
ay ginagahasang pilit ng mga Arabong hayok sa lamangbabae lalo na iyong Pinoy na mapuputi at walang bigote o
balbas.
Hatinggabi ang aking boarding time; isa ako sa mga
maagang naghihintay sa boarding area. Mayroong isang
Pinay na nakaitim, hindi kalayuan sa akin. Halatang nasa
video call siya at lumuluha, malamang kagaya ko rin siyang
biglaang pinauwi. Baka nga higit pa ang pait na kaniyang
naranasan dahil sa bansang ito; ang kababaihan ay parang
alipin dito at walang ganap na kalayaan, hindi tulad sa
Pilipinas.
Nang tinawag na ang flight number ko, unti-unting
dumami ang mga Filipinong tumatabi sa akin. Madalingaraw na kaming nakasakay at mabibilang agad sa unang
tingin kung sino ang mayroong magandang balitang dahil
karamihan ay halatang may dinaramdam.
Sa dami ng mga Filipinang namasukan bilang
katulong ng mga Arabo, marami din sa kanila ang inabuso.
Masuwerte ’yong mga tinulungang tumakas at nakapagtago
sa POLO dahil mahihinto ang pang-aabuso sa kanila,
pero mamalasin ang pamilyang naghihintay dahil wala na
silang aasahang buwanang padala. Mabuti nga at mayroon
236
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Kalinga
ni Ronnie M. Cerico
Bata pa lang kami ay madalas nang ibida sa amin
ni Mama kung gaano kaganda at kayaman ang kaniyang
lalawigang pinagmulan—ang Kalinga. Isa siyang Ilokana.
Bukambibig niya ang laksa-laksang kuwento ng kanilang
bulubunduking lugar na kakaiba sa lugar kung saan ako
isinilang at nagkaisip. Ipinanganak kasi ako sa Bikol, sa
isla-lalawigan ng Catanduanes. Naikuwento rin niya ang
napakaraming pagkakaiba sa buhay na kinalakhan niya sa
Kalinga at sa uri ng pamumuhay sa Catanduanes.
mag-asawa, bumuntot sa kanilang lugar ang laganap na
kaguluhan. Kaguluhan dulot ng magkaibang ideolohiya ng
tropa ng gobyerno at mga grupong mas piniling mamundok
at lumaban ayon sa kanilang paniniwala. Umuulan palagi ng
bala at bomba sa kanilang lugar. Hindi rin uso sa kanila ang
bisa ng hukuman. Batas ng tao ang laging nangingibabaw
(kung ano ang inutang ay siya ring kabayaran). Kaya’t
napagpasiyahan nilang lisanin ang Kalinga at mamuhay sa
tahimik na isla ng Catanduanes na malayo sa bakbakan at
kaguluhan.
Makailang beses niya ring nabanggit kung paano niya
tinalikuran ang matabang na pamumuhay sa kanilang lugar
at sinimulang yakapin ang malansa at maalat na buhay sa
isla kasama si Papa. Bikolano ang aming ama na napadpad
sa Kalinga dahil sa kaniyang hanapbuhay sa NPC o National
Power Corporation (NAPOCOR ngayon). Sa lugar na ito,
nagkakilala silang dalawa. Agad nagpahayag ng pagtangi si
Papa, ngunit kabaliktaran naman ang isinukli ni Mama.
Una niyang niligawan ang mga magulang ni Mama na agad
namang nagpakita ng pagsang-ayon. Ngunit sa kanilang
panahon, gaano man ang pagtanggi ni Mama ay wala siyang
nagawa. Biktima siya ng isang batas na mahirap baliin noong
araw—ang batas ng magulang. Ang ipagkasundo at ipakasal
kay Papa na walang bahid ng lansa ang pagmamahal (ang
magpakasal o itakwil ng kaniyang buong angkan).
Taong 1984 nang lisanin nila ang Kalinga. Maraming
taon na rin ang nalagas. Hindi na muling nakaapak si Mama
sa lugar na kumalinga sa kaniya. Wala kasing maitabi mula sa
kita ni Papa bilang isang paralawod (mangingisda) at parahagot (abaca stipper) sa isla. Mailap ang biyayang lansa ng dagat.
Bukod doon, palaging pinanginginig ang Catanduanes ng
malalakas na bagyo taon-taon. Palaging binabayo ang isla
kung kaya’t palaging sira ang kamada ng dagat at lugmok
ang mga pananim, lalong-lalo na ang mga abaka na isa sa
pangunahing pinagkakakitaan ng mga Catandunganon. Sa
madaling sabi, inaalat ang buhay sa isla dahil sa madalas na
pananalanta ng mga bagyo.
Taong 1999, sampung taon ako noon at eksaktong
bakasyon. Buwan ng Mayo. Dahil sa pananabik na rin ng mga
kapatid ni Mama na magkita-kita silang muli, pinadalhan si
Mama ng pamasahe papuntang Kalinga. Nag-ambagan ang
kaniyang mga kapatid. Halos maiyak si Mama sa tuwa. Tuwa
Bagama’t iba ang isinisigaw ng kaniyang dibdib at
isipan, pikitmatang sinunod niya ito alang-alang sa iniingatingatang pamilya. Nang magsimula na silang magsama bilang
237
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
dulot ng pananabik na makita muli ang kaniyang pamilya.
Para magkasiya ang pera, isa ako sa tatlong anak na pinalad
na maisama. Ako, si Ate Regina, at si Bunso. Naiwan si
Papa at ang dalawa kong nakatatandang kapatid na lalaki.
Agad nag-empake si Mama ng mga gamit namin. Kagaya
niya, dobleng tuwa rin ang aking naramdaman. Paano ba
naman, ito ang unang beses ng aking paglalakbay sa labas
ng isla ng Catanduanes? Unang beses na sasakay ng barko at
bus papuntang Kalinga (sa totoo lang kahit sampung taong
gulang ako no’n ay di pa ako nakakasakay ng barko at bus).
Mararanasan ko ang napakaraming una. Unang paglalakbay
patawid ng dagat.
Ngunit, habang nasa daan, manghang-mangha ako
sa ganda ng mga tanawin na may nagtatayugan at luntiang
kabundukan. Ngunit ang aking pagkamangha ay napalitan
ng pangamba’t takot. Napakatatarik ng mga bangin sa gilid
ng kalsada. Sa maling pihit lang ng manibela ng drayber,
tiyak na pupulutin kami sa ibaba ng bangin. Ayon na rin
kay mama, kaunti lang ang nakakaligtas sa mga aksidente
(karamihan ay nilalamon nang buhay ng bangin). Nawala na
ang aking pagkahilo—napalitan ng takot na baka mahulog
kami sa bangin at sunduin ni Kamatayan.
Sa wakas ay narating din namin ang Kalinga.
Pagkababa namin ng bus at bagama’t nalulula pa ako, hindi
ko napigilan ang mamangha sa lugar. Luntian ang paligid.
Sagana sa napakaraming tanim. May sari-saring punong
hitik na hitik sa mga bunga. At maliban doon, payapa na ang
pamumuhay sa lalawigan ng Kalinga. Wala nang kaguluhan.
Hinding-hindi ko malilimutan ang biyaheng iyon
patungo sa lugar kung saan naroroon ang puso at pusod ni
Mama. Hindi pa man umaandar ang barko ay hilong-hilo na
ako. Naghalo-halo kasi ang amoy ng pasahero at krudo ng
barko. Kaya di ko napigilan ang pagbulwak ng bumabarang
pagkain sa aking lalamunan (daig pa ang nagpakain ng itik
sa dami ng sinuka ko). Mahigit tatlong oras ang biyahe sa
barko kaya’t lantang-gulay ako pagdating sa pantalan ng
Tabaco. Pero mas higit na kalbaryo pala ang pagsakay sa
ordinaryong bus. Mas lalo akong nahilo sa iba-ibang amoy sa
loob. Gusto ko nang bumalik noon sa Catanduanes. Halos
mamatay ako sa biyahe patungong Kalinga, at buong akala
ko’y isahang sakay lamang ng bus. Pagdating sa terminal ng
Cubao, bumaba kami’t muling naghanap ng masasakyang
bus papuntang Kalinga. Halos dalawang araw pala ang
biyahe mula Catanduanes hanggang Kalinga (dalawang araw
din akong walang patid sa pagsuka). Hindi man lang ako
nasabihan ni Mama. Napakahirap pala ng biyahe patungo
sa kanilang lugar. Malasungkaan at malaahas ang kalsada at
halos maligo kami sa alikabok.
Sinalubong kami ng mga kapatid at kamag-anak ni
Mama. Nag-iiyakan na habang papalapit sa amin. Buong
higpit silang nagyakapan dulot ng pananabik sa bawat
isa (pagkasabik matapos ang napakahabang panahong
pagkakawalay). Ipinakilala kami ni Mama sa kaniyang
angkan. Wala akong maintindihan sa kanilang usapan sa
Ilokano. Tango lang ako nang tango na nagpapanggap na
nakauunawa sa kanila (Bikol kasi ang wikang sinuso ko at
hindi ako pamilyar sa wikang Ilokano). Para akong tanga
noon na pinipilit unawain ang mga salitang unang beses ko
pa lamang narinig sa tanang buhay ko. Ni wala man lang
nagtangkang magsalin sa Filipino para sa akin. Hilong-hilo
na nga ako sa biyahe, tapos mas nakakahilo pala kung hindi
mo maintindihan ang kanilang mga salita’t sinasabi. Hirap
pala ng ganoon.
238
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pagpasok namin sa bahay ng aking tiyahin, sakto
namang tanghalian at agad silang naghanda ng pagkain sa
mesa. Inaya kami ni Mama upang mananghalian. Gutom
na gutom ako noon dahil sa pagpapakain ng mga itik
habang nasa biyahe. Pero nawala ang lahat ng gutom ko
nang makita ko sa mesa ang iba’t ibang putahe ng iba’t
ibang uri ng kulisap. Ni hindi ko magawang magsubo ng
kanilang pagkain. Mga putaheng hindi kinakain sa aming
lugar sa Catanduanes. Pero dito sa Kalinga, ‘yon pala ay
kinatatakamang pagkain. Sarap na sarap si Mama habang
nilalantakan ang mga nakahaing kulisap sa hapag. Takam na
takam sapagkat matagal na siyang hindi nakakatikim nito
sa Bikol. Nagkasiya na lamang ako sa pag-ulam ng hinog na
saging sa halip na tumikim ng mga pagkaing unang beses
kong nakitang nakahain, at para sa akin ay hindi naman
talaga pagkain.
tanim. Wala ring nanghihingi. Walang nagugutom. Lahat
ay abala sa pagtatanim. Malayong-malayo sa amin sa isla na
maraming tiwangwang na lupa. Kitang-kita ko ang sipag ng
mga Ilokano’t Ilokana (kaya pala ganoon kasipag ang aming
ina). Hindi uso sa kanila ang mga walang-kabuluhang
bagay gaya ng pakikipagtsismisan. Tulong-tulong dito ang
magkakapamilya sa pagbubungkal ng lupa magmula sa
matatanda, mga magulang, hanggang sa mga anak.
Manghang-mangha rin ako sa mga ina na may mga
kargang sanggol sa kanilang likuran habang nagbubungkal
ng lupa, nagtatanim, o nagdidilig ng mga pananim.
Napapakamot na lamang ako kung papaano nakakahinga
ang mga sanggol sa ganoong kalagayan. Ang tawag ni
Mama doon ay kayay (improvised carrier ng sanggol gamit
ang tinaling kumot). Nang tanungin ko si Mama kung
nakakahinga ang mga sanggol, sinabi niyang ‘wag akong
mag-alala. Nakakahinga raw ang mga ito at wala pang
namamatay na sanggol dahil sa kayay. Nabanggit niya rin na
maging kaming magkakapatid ay ginamitan niya ng kayay
noong maliliit pa kami. Dala-dala ang sanggol sa likod
gamit ang kumot at ililipat lang ng puwesto sa harapan
upang padedehin kapag umiyak at nagutom. Hindi raw
uso ang modernong baby carrier sa Kalinga. Gamit ang
kayay, maraming gawain ang maaaring matapos ng isang
nanay na di iniiwan ang anak sa bahay. Puwedeng maglinis,
maghugas, o maglaba kahit nasa likod lang ang sanggol.
Kaya marahil malapit ang mga anak sa kanilang mga nanay
habang lumalaki dahil sa kanilang kayay.
Pagkatapos naming mananghalian ay sinamahan
kami sa aming magiging silid. Dahil sa pagod ng mahabang
biyahe, agad kaming nakatulog nina Mama. Palubog na
ang araw nang kami ay magising. Nakahanda na ulit ang
katakam-takam na hapunan (iba-ibang putaheng kulisap na
naman ang ulam). Naisip kong bumalik nalang sa higaan.
Mabuti na lamang at nilutuan ako ng tinolang manok
ng aking tiyahin. Nabanggit kasi ni Mama na hindi ako
kumakain ng kanilang ipinagmamalaking mga putahe.
Ilang araw pa lang kami sa Kalinga ay talaga namang
gandang-ganda ako sa lugar. Magmula sa luntiang kabukiran,
napakaraming tanim na gulay at mga punong hitik na hitik
sa bunga na halos sumayad na sa lupa. Maraming bungang
nahuhulog at nabubulok na lamang sa lupa. Wala akong
nakitang tiwangwang na lupa. Ayon na rin kay Mama, di
uso sa Kalinga ang nakawan sapagkat lahat ay may sariling
Minsan ay naisipan ng aming mga tiyahin at ni
Mama na maglaba at maligo sa kanilang ilog. Kasama ang
aking mga pinsan at ilang kapitbahay, ilang minuto rin
kaming naglakad. Tiyak daw na mamamangha kaming
239
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
magkakapatid. Bakit naman ako mamamangha? Maraming
ilog sa Catanduanes. Pare-pareho lang naman ang itsura at
lasa ng tubig sa ilog. Ngunit, halos hindi ako makapaniwala
sa aking nakita. Napakalaki pala ng ilog at napakalakas ng
ragasa ng tubig. Parang mga alon sa isla ang agos nito. Walang
binatbat ang pinakamalaking ilog sa Catanduanes. Totoo
nga ang madalas ikuwento sa amin ni Mama. Ang ilog daw
sa Kalinga ay nagmumula pa sa Cagayan River na sinasabing
pinakamahaba’t pinakamalawak na ilog sa Pilipinas. Ni
walang mangahas tumawid sa kabilang pampang dahil
sa tiyak na kapahamakang hatid ng rumaragasang ilog.
Ngunit, hindi lamang ako sa ilog namangha. Mas nagulat
ako nang magsimulang maghubad ng mga damit ang aking
mga tiyahin, pinsan, at kapitbahay. Wala silang itinirang
saplot sa katawan. Kahit ang kanilang mga damit-panloob
ay kanilang tinanggal (mabuti’t hindi pa malisyoso ang aking
isip noong araw). Naglaba at naligo silang hubo’t hubad.
Hindi ko napigilan na tumawa at makapagsalita ng “Atiti!
Kuruyos!” (Yucks! Kulubot!) nang maghubad ang isang
matanda. Pinagalitan ako ni Mama at sinaway. Mabuti’t
hindi rin nila nauunawaan ang mga salitang Bikol. Pero
manghang-mangha ako sa magaganda at makikinis nilang
balat (marahil sa kinakain nilang sariwang gulay at prutas).
Hindi gaya ng aking balat na halos sunog dahil sa mainit na
hininga ng dagat sa isla.
iisip nang masama sa kapuwa, lalo na sa kababaihan kahit
walang saplot sa katawan. Napahiya ako sa reaksiyon ko sa
nakitang nakahubad na matanda. Ngunit hindi ako napilit
ni Mama na maghubad gaya ng aming mga kamag-anak.
Nanatili akong may damit sa aking pagligo (di ako sanay na
may ibang makakita sa aking hubad at patpating katawan).
Nasaksihan ko rin ang pag-aani ng aking mga kamaganak sa kanilang mga pananim. Tumulong na rin si Mama.
Karamihan sa kanilang inaaning gulay at prutas ay dinadala
nila sa sentro ng Kalinga. Mura lamang ang mga presyo sa
kanila. Sabi nga ni Mama, ang mga gulay sa Catanduanes ay
maaaring galing dito sa Kalinga at mga kalapit na lalawigan.
Habang nag-aani ang mga Ilokano, naglalagay
din sila ng ilang pirasong prutas at gulay sa ilalim ng
mga punongkahoy. Alay daw ito bilang pasasalamat sa
masaganang ani at sa mga anitong nangangalaga sa kanilang
mga pananim. Habang sila ay nag-aani, kumuha ako ng
isang patpat at hinampas-hampas ko ang bunga ng punong
mangga na halos sumasayad na sa lupa. Magtatanghalian na
noon. Lumapit sa akin ang isa kong pinsan na halos kaedad
ko lamang. Akala ko’y sasawayin ako. “Mangan tayon!” sigaw
niya sa akin habang nakatitig sa aking mukha. Titig na titig
siya sa malaking marka sa aking mukha (peklat dulot ng
kagat ng aso). Buong akala ko ay hinahamon niya ako ng
away at tinutukso niya ang malaking peklat sa aking mukha.
Papatulan ko na sana kaya lamang, mas malaki ang kaniyang
katawan (sanay kasi sa pagbubungkal at pagtatanim sa
bukid).
Natanong ko rin si Mama kung bakit nakahubad sila
kung maligo. Sa Catanduanes kasi, di pa ako nakakita ng
naliligo sa ilog na hubo’t hubad. Kung meron man, mga
batang wala pang muwang sa mundo. Kung kaya’t nabigla ako
nang masaksihan ko ang gano’ng tagpo’t tanawin. Mga bata,
dalaga, binata, at matatanda ay nakahubad. Ipinaliwanag ni
Mama na bahagi ito ng kanilang kultura. Walang malisya
sa kanila ang paliligo sa ilog nang nakahubad. Walang nag-
Agad akong nagtungo sa lugar kung saan naroon sina
Mama na noo’y abala na sa pag-aayos ng pananghalian.
Sinumbong ko ang aking pinsan na ako’y tinutukso’t
240
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
inaaaway. Sinabihan niya ako ng “Mangan tayon!” Tawangtawa si Mama nang marinig ang aking sumbong. Hindi
raw ako inaaway ng aking pinsan. Ang ibig sabihin daw ng
‘mangan tayon’ ay kakain na. Nagtawanan na rin ang iba pa
naming kamag-anak. Hiyang-hiya ako noon.
mabigat ay baka mabulok lang ito dahil sa mahabang biyahe.
Nangako si Mama na babalik dito kung malulugaran ulit (at
may perang pamasahe).
Habang kami’y nasa biyahe pabalik ng Bikol, naisip
kong napakarami kong ikukuwento sa aking mga kaibigan
sa Catanduanes. Mga kuwento tungkol sa natatagong ganda
ng Kalinga at mayaman nitong kultura (lalong-lalo na ang
paliligo sa ilog).
Paano ba naman, hindi ako nakakaunawa ng wikang
Ilokano!
Pagkatapos ng halos dalawang Linggo, nagpaalam
na si Mama sa aming mga kamag-anak na uuwi na sa
Catanduanes. Malaki ang aming pasasalamat sa maayos
nilang pagtanggap sa amin. Marami silang pabaong gulay at
prutas. Kaunti lang ang dinala namin ni Mama. Bukod sa
At marahil, tinawag ang lugar na Kalinga dahil sa
kakaibang pagkalinga at pagmamahal nila hindi lamang sa
kalikasan kundi lalo’t higit sa kanilang kapamilya.
241
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Mga Mumunting Butil Sa Buhangin
ni Stefani J. Alvarez
Hindi ito isang babala. Hindi bakasyonista ang isang
OFW. At lalong hindi para sa mga turista ang bansang
Saudi Arabia. Parang islogan ang From Saudi With Love sa
mga bagahe at balikbayan box. Mapapansin din ang mga
katagang Katas ng Saudi na tila advertisement na nakatatak
sa signboard ng pampasaherong dyipni o van at kahit sa
tricycle. Naitanong ko dati kung anong klaseng commercial
ad iyan. Pamilyar din sa atin ang awiting Napakasakit, Kuya
Eddie.
araw na iyon o baka hindi naman talaga ako nakatulog.
Sasabihin kong dahil sa excitement. Ano kaya ang itsura ng
ibang bansa? Matrapik rin kaya? Barado rin ba ang LRT?
Magagandang impraestruktura, highways, at kabahayan? Ito
rin yata ang una kong naisip noong papunta ako sa Maynila
mula sa aming probinsiya. O mas akma yatang itanong
kung ano ang kalagayan ng mga trabahador, pahinante,
guro, sidewalk vendor, silang araw-araw kong nakikitang
pumupuno sa dyipni sa umaga at gabi. At aaminin kong
excited ako hindi lang dahil ito ang unang pag-a-abroad ko
kundi dahil ito ang unang pagsakay ko sa eroplano. Alam
kong hindi naman bakasyon ang aking ipinunta sa Saudi
kundi trabaho kaya kabado ako. Mas malalayo ako sa aking
pamilya. Hindi na lang dagat ang magiging pagitan namin,
tulad ng Maynila papuntang Cagayan de Oro na kayang
tawirin nang dalawang araw sakay ng Superferry.
Ang Saudi Arabia ay isa sa mga bansang Muslim sa
Gitnang Silangan kung saan milyon-milyong Pinoy ang
nakikipagsapalaran bilang mga domestic helper, engineer,
nurse at iba pang technical worker. Siguro nga ay dahil
napakarami na nating trabahador at mga bagong graduate
na wala pang trabaho. Naalala ko tuloy ang kanta ni Gloc 9:
ngunit bakit tila walang natira? Nag-a-abroad sila.
Iyong lumang airport ha, pagkaklaro uli ng recruitment
officer sa akin bago ako umalis sa manpower agency habang
sinisigurong kumpleto na lahat ang aking mga dokumento.
Marami raw kasi sa mga paalis ang naliligaw dahil napunta
sa bagong airport—sa Manila International Airport—at
doon naghihintay sa kanilang liaison officer na siyang magaabot sa brown envelope na naglalaman ng mga dokumento.
Maliban sa pasaporte, visa, at tiket, inihahanda ko
rin at sinisigurong kompleto ang mga dokumento tulad
ng overseas employment contract na mula sa Philippine
Overseas Employment Administration, sertipiko ng PDOS o
pre-departure overseas seminar, at siyempre, ang kontratang
pinirmahan ko para sa dalawang taong pamamalagi ko sa
aking employer. Hindi mga travel guide, hotel reservation, o
tourist brochures ang bitbit ko habang hila-hila ang maleta
kundi isang brown envelope ng mga nasabing dokumento.
Apat na oras bago ang flight schedule, dapat nasa airport
na, iyon ang huling abiso ng recruitment officer sa agency.
Kasi kailangan ko pa raw pumunta sa opisina ng OWWA
sa pre-departure area para sa assessment at validation ng
Ikawalo ng Mayo, 2008. Maaga akong nagising sa
242
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
aking dokumento. Dinagdagan ko pa ng dalawang oras.
Nag-taxi ako mula sa Metropolitan Avenue sa Makati
kasama si Tonton, ang aking bunsong kapatid. Doon kami
nangungupahan bilang bedspacer sa isang biyuda na may
isang anak na babae na nasa Dubai. Marami nga rin siyang
kuwento nang malamang papunta ako ng Saudi. ‘Yong anak
nga raw niya, papadalhan niya ng pamasahe pauwi sa susunod
na buwan. Sandali niya akong sinamahan sa pagkakape
isang umaga at nagpatuloy sa kaniyang pagkukuwento.
Tila nais niya akong kumbinsihin na huwag nang umalis
pa-Saudi. Pinaparamdam niya sa akin ang kaniyang pagaalala. Ngunit buo na ang aking loob. Iyong lakas-loob na
kasimbuo ng aking mga pangarap. Iyong naramdaman ko
noong nagtapos ako ng hayskul at kailangan kong lumisan
sa Cagayan de Oro at makipagsapalaran sa pinapangarap na
Maynila.
Nagtira ako ng isang libong piso sa aking pitaka. Siguro nasa
tatlong daang piso na tigdidiyes at bente at ilang sensilyo
mula sa aking bulsa ang ibinigay ko sa aking kapatid. Inabot
niya. Kimkim ng kaniyang palad. Hindi ko alam kung bakit
di niya agad ibinulsa. At habang nagkukuwento siya, sa
perang hawak lang nakatuon ang kaniyang mga mata. Hindi
niya kasi ugaling manghingi. At kahit binibigyan ko kapag
alam kong kaunti lang ang kita niya sa pagmamaneho, ayaw
tanggapin. Siguro, iniisip niya kung bakit tinanggap niya
ang perang inabot ko. Kung bakit hindi siya tumanggi.
Tinanong niya ako kung magkano ba ang sinasahod sa
abroad at bakit kailangan ko pang umalis. Nagbiro akong
gusto kong yumaman.
Ayaw mo bang yumaman tayo? Napahalakhak na lang
siya. Iyon lang naman palagi ang tugon niya sa tuwing alam
niyang nagpapatawa lang ako. Ikinuwento ko na rin iyong
kapitbahay namin na naging maganda ang buhay dahil
sa pag-a-abroad. Naging maganda ang buhay na ang ibig
sabihin, nakapagpatayo ng sementadong bahay, nagkaroon
ng sari-sari store, nakapagpaaral ang mga anak sa kolehiyo,
at hindi lang basta sa kolehiyo kundi pumapasok sa mga
sikat at pribadong unibersidad na ang kinukuhang mga
kurso ay engineering at medicine. Sandali rin siyang nagisip. Kumalansing ang mga barya sa kaniyang palad papunta
sa kaniyang bulsa.
Lumiban muna si Tonton sa pagmamaneho sa araw
na iyon at siya ang naghatid sa akin sa Ninoy Aquino
International Airport Terminal 1. At dahil may oras pa
naman, nagyosi kami sa di kalayuan sa entrance ng predeparture area; doon ko rin hihintayin ang liaison officer.
Nagtanong uli ang aking kapatid kung kailan ako babalik.
Nakailang ulit na siya ng tanong simula pa noong malaman
niyang may tiket na ako paalis. Kaya biniro ko siyang hindi
pa nga ako nakakaalis ay parang agad nang pinababalik.
At nasundan iyon ng tawanan. Sabi ko sa kaniya na
kung maganda ang aking magiging katayuan sa Saudi
at magkaroon ako ng mabait na amo, kukunin ko siya at
sisikapin kong maipasok siya sa trabaho.
Ayo-ayo baya didto. May pag-aalala pa rin ang kaniyang
boses. Siya man mag-isa lang ring makikipagsapalaran sa
Maynila. Ngayong magkakahiwalay na kami ng tatahaking
landas, tila maninipis na ulap ang usok ng sigarilyo nang
pakawalan namin sa espasyo ang mga naging karanasan
namin. Tatangayin iyon ng hangin, ngunit mananatiling
inspirasyon.
Imoha na ni. Dili na siguro na nako magamit dito,
nakangiti kong sabi nang iabot ko sa kaniya ang perang
iniisip kong hindi ko na magagamit pagdating sa Saudi.
243
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Regards na lang ko sa ilang tanan. Out of coverage area
nang i-dial ko ang numero ni Mama. Kaya ibinilin ko na
lang kay Tonton ang aking pangangamusta at pamamaalam
sa kanila, sa mga paryente, at sa mga kaibigan sa Cagayan
de Oro.
nakapila, mas kapansin-pansin ang mga kayumangging
may hila-hilang bagahe. Hindi lang turista na magbabalik
sa kani-kanilang bansa, hindi lang sila ang paalis ng Pinas.
Pati rin mga Pinoy. At mas marami sila. Kasama ako sa isang
mahabang pila para makakuha ng boarding pass. Dadaan
muna sa isang maliit na kiosk kung saan may isang airport
personnel na itsetsek ang visa at iba pang dokumento lalo na
sa mga first timer na tulad ko upang masigurong kompleto
ang papeles pagdaan sa immigration area. Mabagal ang usad
ng pila. Parang prusisyon. Isang tahimik na pamamanata.
At ang mga bagahe ang aming krus. Ang krus na simbolo ng
sakripisyo ay maaaring ang bigat ng bagahe o ang dahilan
kumbakit kailangan naming mangibang-bayan. Ano kaya
ang laman ng kanilang maleta? Kung naisisilid ang mga
pangarap, ganoon din ang mga ipinagkait. Isa yata ako sa
may pinakamalaking baggage na dala. At kung titimbangin,
mas mabigat ang mga libro kong dala kaysa sa aking mga
damit. Hindi ko iniwan ang mga librong bigay sa akin ng
mga kaibigan at regalo ni Ma’am Ophie Dimalanta nang
masuwerteng makapasok ako sa unang palihang nasalihan
ko—ang University of Santo Tomas National Writers’
Workshop. Hindi ko ipinadala sa amin. Balak ko talagang
baunin sa aking pag-alis. Bagahe, ngunit hindi pabigat.
Iyon yata ang palatandaang hinding-hindi ko kailanman
matatalikuran ang pagsusulat.
Tanaw ko siya sa salaming pader na nakapagitan sa
aming kinatatayuan sa loob ng pre-departure area. Nakatayo
siya sa gitna ng ilang naghatid na kaanak at kaibigan ng
tulad kong mag-a-abroad. Matagal siyang nakamasid sa
tinted glass na tila inaaninag ang aking kinaroroonan.
Lumapit ako sa pader. Nagbakasakaling makita niya ako
sa loob. Sinubukan kong sumilip at kumaway. Nais kong
iwan lahat ng aking pamamaalam. At laging naroon ang
pangakong magbabalik.
Animo’y evacuation center ang loob ng NAIA. May
kani-kaniyang bagahe. Siguro parehong bagahe ngayon ang
hila-hilang de-gulong pati ang kipkip naming pangarap
sa dibdib. May ilang pasahero na naghihintay ng kanilang
flight. Nakahilera ang mga upuan kaharap ang iba’t ibang
mga airline counter. Iba ang itsura ng paghihintay ng
flight, ang hulagway ng pamamaalam, ang bakas ng paglayo
at paglisan sa mga mahal sa buhay. May inaantok. May
antok na antok. May tila di mapakali. Palinga-linga’t may
hinahagilap.
Isang mahabang pila uli. Parang counter sa grocery
store na may signage sa tapat ngunit hindi grocery items ang
bitbit kundi ang hand baggage na lang, boarding pass, at
ang mga dokumentong magpapatunay bilang isang overseas
worker na may valid visa at kontrata. Naka-placard sa
malalaking letra: OFW LANE. Dito naibubukod ang mga
migranteng manggagawa sa mga bakasyunista at turista.
May nakatalungko. May nakahilig ang ulo sa
kinakandong na bag. May isang buong pamilya. May
dalawa. May grupo. At may nag-iisa, tulad ko. Parang may
tinatakasang delubyo kaya kailangang lumayo. Ngunit ito
‘yong paglisan na may pangakong mananatili sa pinagmulan
ang aming mga puso. May mga pila papunta sa mga checkin counter sa bawat airline. Liban sa mga puting banyagang
244
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
May anim na counter, lahat nakabukas. At nang
lingunin ko ang bawat lane, parang pila sa LRT. Ngunit
mas malala ang LRT dahil matapos ang napakahabang pila,
mag-aalala ka naman na baka biglang tumirik ang tren. Sa
transaction window na ito, tatatakan ang pahina ng pasaporte
ng departure date. Parang paglabas sa isang pintuan sa bahay
na hindi mo alam kung saan ka dadalhin ng iyong mga paa.
Hindi ko matantiya kung ilang minuto ako naroon kasama
ang ilan pang nakapila hanggang sa customs area kung
saan ilalapag sa conveyor x-ray scanner ang hand baggage,
maghuhubad ng sapatos, sinturon, at mga bagay na tutunog
sa metal detector. Pagkatapos, tumungo na ako sa nakatatak
na gate number sa hawak kong boarding pass. Nadaanan
ko ang magkabilang coffee shop, ilang stalls ng pasalubong;
nakasabayan ang iba pang pasaherong papunta rin sa kanikanilang boarding gates, at binaybay ang isang hallway kung
saan ang tanging naririnig ko ay ang umaalingawngaw na
anunsiyo ng mga flight number at airline departure at arrival
sa airport intercom. Sa dulo, pagkababa ko ng hagdanan,
may nakahilerang mga upuan sa waiting area para sa
mga pasahero na nakaharap sa boarding gate. At sa labas,
natanaw ko ang tila isang dambulahang puting ibon na
malalapad ang pakpak at buntot—ang eroplanong Gulf Air.
Ilang sandali lang, nag-anunsiyo ang front desk sa counter.
Nagbigay ng instruksiyon sa mga pasahero para sa pagpila
at pagpasok. Sa aircraft entry, tila hinihigop ako ng isang
napakalaking vacuum papasok sa eroplano. Ang jet bridge
ang huling tulay sa point of no return ng isang manlalakbay.
ng takipsilim. Nasisilayan ko mula sa alapaap ang mga
kalawanging yero, maiitim na usok mula sa mga pabrika,
mga barong-barong na patuloy na nagsisikhay tumindig
sa gitna ng mga dambuhalang gusali, baradong kalsada ng
dyipni at bus, ang mapanglaw at maruming lungsod na tila
isang hulagway ng tagpi-tagping basahan.
Maghahatinggabi na nang lumapag kami sa Bahrain
International Airport. Lampas dalawang oras kaming
naghintay bago tawagin ng airport personnel at pasakayin
sa isang bus. Ito ang maghahatid sa amin papunta sa aming
huling destinasyon—ang Saudi Arabia. Binaybay ng bus ang
kahabaan ng King Fahad Causeway, ang 25-kilometrong
tulay na nagdurugtong sa dalawang bansa. Madilim pa ang
paligid liban sa ilaw-dagitab sa highway. Ngunit tandangtanda ko ang tayog ng Bahrain World Trade Center na may
limampung palapag na twin tower complex sa Manama.
Nakakamangha dahil ito ang natatanging skyscraper sa
buong mundo na may wind turbines na tila malalaking
elesing nakadipa sa harap ng Persian Gulf. Narinig kong
nagyabang ang isa sa kasamang pasahero na mas malalaki
pa raw ang mga elesing nasa Ilocos sa Bangui Wind Farm.
At hindi lang daw tatlo tulad ng tinitingala namin kundi
dalawampung wind turbines. Nagbiro naman ang katabi
niya, e, hindi naman nakasabit sa building ‘yon.
Magkabilaan naman ang mga mall, tulad ng Bahrain
City Center, Seef Mall, at Lulu Shopping Center. Ngunit
hindi na namangha ang mga Pinoy na nakamasid mula
sa bintana ng bus dahil mayroon tayong MOA o ang SM
Mall of Asia na isa sa pinakamalaki at pinakamalawak. Mga
higanteng mall para sa mga dambuhalang kapitalista. Arawaraw na nilalamon at gabi-gabing isinusuka ang mga Pinoy.
Alas-sais ng gabi, lumipad ang Gulf Air paalis ng
Maynila. Halos siyam na oras ito sa himpapawid. Naaalala
ko pa ang mga natatanaw ko sa munting bintana. Naaalala
ko pang ayaw kong nasisilayan ang paglubog ng araw. Na
nalulungkot ako sa mga panahong tulad nitong paghihingalo
245
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ilang minuto ang lumipas, nakapila na ang sinasakyan
naming bus sa checkpoint area ng Bahrain-Saudi border.
Bumaba kami at tinungo ang immigration area. Naalala ko
ang bilin ng coordinator ng agency sa Pinas, ganda, huwag
pa ring masyadong pahalatang gurl ka, ha? Matapos akong
magpagupit dahil na-PA (personal appearance) ako sa Saudi
Embassy. Muntik na kasing di matatakan ng visa ang aking
pasaporte. Pumasok ako sa opisina ng consul sa embahada.
Suot ang maluwag na polo pares ang straight cut na maong.
Pinalis ang ningning ng light brown na contact lens. Hinubad
ko ang suot na baseball cap. Semi-kalbo na ang buhok kong
hanggang balikat na peroxide blonde. Ilang taon na rin ang
lumipas nang magpakalbo ang iniidolong si Britney at the
show must go on para sa kaniyang Blackout album sa kabila
ng personal struggle nang mawala ang physical custody
niya sa dalawang anak. Nais ko rin sigurong bigyang-diin
ang tinatawag na personal struggle. At iyon ang lagi kong
naitutumbas sa survival of the fittest. Alam kong obsolete na
ang pananaw na iyon, pakikipamuhay sa kapuwa at pagiging
bahagi ng lipunan. Ngunit tila naging motto ko na lang sa
tuwing humuhugot ng lakas na dapat magpatuloy lang sa
pakikipagsapalaran.
Allahu akbar, allahuh akbar, allahuh akbar, allahu
akbar! Apat na beses kong narinig iyon. Sunod-sunod
na sasambitin ng isang nagtatawag ng salah o dasal ng
mg Muslim. Sa kabilang bahagi ng post, ang umiikot na
pula-asul-puting ilaw ng patrol car ng immigration police
na tumatama sa aking balintataw. Malinaw sa akin ang
paglalarawan sa Saudi Arabia maliban sa puno ng palma at
mga kamelyo. Ang kanilang debosyon at paniniwala na tila
naghatid ng flashbacks ng mga balitang inihain sa TV arawaraw sa Pinas—ang religious extremism.
Ashhadu an la ilaha illa 'llah! Ashhadu an la ilaha
illa 'llah! Walang ibang Diyos kundi si Allah. Ashhadu anna
Muhammadan rasulu 'llah. Ashhadu anna Muhammadan
rasulu 'llah. At si Mohammad ang kaniyang propeta. Sa
bawat pangungusap na dalawang beses sinasambit, sa bawat
katagang binibitawan at pumapailanlang sa paligid, para
akong nagbubukas ng antigo at misteryosong tomo ng
kasaysayan.
Sa nagdaang dalawang libong taon, ang tribong
Nabataean ang sinasabing nagtayo ng kaharian sa
pamamagitan ng pakikipagkalakalan sa Roma at India.
Taong 1400 nang makilala sa mundo ang mga Arabo bilang
negosyante at tagapagpalaganap ng Islam. Sa pagpasok ng
taong 1930, ang mga korporasyong Amerikano at Europeo
ay bumisita sa Jeddah para sa pakikipagnegosasyon sa
nadiskubreng langis sa disyerto. At mula sa panahon ni
Haring Abdul Aziz hanggang sa kasalukuyan, nagpatuloy
ang ugnayan ng Kaharian sa US. Palatandaan nito ang
naglalakihang oil refinery ng Aramco Company, Chevron,
Texaco, at Exxon Mobil. Mistulang naging pintuan ang
Jeddah. At dito rin dumadaan ang higit-kumulang tatlong
milyong pilgrim para sa taunang Hajj o ang pamamanata sa
Makkah.
Muli kaming nakapila roon. Para kaming mga robot
sa isang pabrika na tatatakan ng bar code number at handa
nang i-deliver para sa mga market consumer. Inabot ko
ang pasaporte sa immigration personnel. Humarap sa
kamera. Ipinatong ang mga daliri sa fingerprint scanner.
Ang biometric data sa prosesong ito ang siyang gagamitin
ng Ministry of Interior (MOI) ng Saudi para sa issuance ng
Iqama o Residence National ID. Isa-isa kaming sumalang
sa scanner, nagparetrato at bumalik na sa aming sinakyang
bus. Sa di-kalayuan, naririnig namin ang pag-alingawngaw
ng adhan o ang pagtawag para sa unang dasal sa araw na
iyon sa isang mosque.
246
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Hayya 'ala 's-salah. Hayya 'ala 's-salah. Hayya 'ala
'l-falah. Hayya 'ala 'l-falah. Ang pag-aanyaya sa pagsamba
at taimtim na pagdarasal. Ang pagdulog para sa kabutihan.
Tumatagos ang matulaing pagbigkas sa bawat himaymay ng
kalamnan.
Ang unang siyudad na dadatnan sa border ng Bahrain
sa Saudi Arabia ay ang Al-Khobar. Kapansin-pansin ang
kahabaan ng corniche area. Matatanaw ang dulo ng tulay
ng napakahabang causeway na tila nakadipa sa napakalawak
na dalampasigan ng dalawang bansang disyerto, na siyang
naghihiwalay sa Saudi at Bahrain. Sa Al-Khobar din
matatagpuan ang Ar-Ramaniyah Mall, ang paboritong
tambayan ng mga Pinoy tuwing weekend. Hindi mo
maaaring sabihing nakapunta ka sa Al-Khobar at hindi ka
nakaapak sa mall na ito. Maraming mga restaurant, bakery,
at tindahan ditong tunog Pinoy ang pangalan. Bangus Resto,
Pasalubong, Kadiwa, at Kabayan supermarket. Nasa AlKhobar din ang isa sa pinakamalaki at pinakasosyal na mall
sa Eastern region—ang Dharan Mall. Ngunit walang-wala
ang Mall of Asia sa Maynila kompara sa lawak at laki nito.
Sabihin na lang nating mall lamang ito sa mga probinsiya
sa Pinas. Nasa Al-Khobar din ang ilang international fivestar hotel tulad ng Movenpick, Sofitel, InterCon, Mercure,
at Kempinski. Kapansin-pansin din ang guwardiyadong
compound ng Aramco kung saan naninirahan ang mga
empleadong Kano ng US Embassy.
Masasabing malayo ang Saudi Arabia sa Pinas dahil
sa biyaheng siyam na oras sa himpapawid. Ngunit ang mas
nagpapalayo at nagpapahiwalay nito sa iba pang bansa sa
mundo ay ang pagkasuplado ng kanilang turismo at sa
impresyon na mapaniil na relihiyon, galit sa Amerika, isyu
sa Israel, akto ng terorismong gumagamit ng mga salita at
simbolo, kawalang kalayaan ng kababaihan, at isang lipunang
sinasabing makaluma dahil sa estriktong pagpapatupad ng
death penalty at Sharia Law.
Allahu akbar! Allahu akbar! La illaha illa 'llah… hudyat
iyon ng pagtatapos sa adhan at umandar na uli ang aming
bus. Binuksan ko ang kamera ng aking cellphone. Napansin
ng katabi ko ang flash ng aking telepono. Kabayan, itago
mo muna ‘yan. Ex-abroad si Kuya. Kaya nakaramdam ako
ng takot nang sabihin niyang bawal na kumuha ng retrato
o kaya mag-video nang basta-basta sa mga pampublikong
lugar. Nabighani kasi ako sa King Fahad Causeway habang
tinatawid ang Gulf of Bahrain. Ito ay ang 25-kilometrong
kalsada na may apat na lane. Ipinatayo ito ni Haring Saud
upang pagtibayin ang ugnayan ng Saudi at Bahrain. Siguro
ay katumbas ito ng labing-isang San Juanico Bridge sa atin.
At sa wakas, nakarating na kami sa aming
destinasyon—ang Saptco terminal. Sinalubong ako ng
aming coordinator. Hila-hila ko ang aking maleta at bitbit
ang isang hand baggage. Nagkakahiwa-hiwalay na ang
mga kasamahan kong pasahero. Kaniya-kaniya na kami ng
sundo. Ang ibang grupong OFW ay sinundo ng kanilang
company bus. Bumiyahe uli kami nang halos dalawang
oras papunta sa Jubail, ang industrial area kung saan ako
nakatakdang madestino. At tulad sa mahabang biyahe,
hindi pa rin ako dinalaw ng antok. Muli kong iginala ang
aking paningin. Medyo madilim-dilim pa ang palibot kaya
tanging ang napakahabang daan, ang Dammam-Jubail
Nagpatuloy ang halos isang oras na biyahe. Hindi ako
dinalaw ng antok. Masasabi ngang ang hindi pagtulog ang
mabisang pagsasalaysay sa danas. Ni hindi ako nakaramdam
ng pagod. Palibhasa’y tuloy-tuloy naman ang aming biyahe.
247
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Highway, ang sinusuyod ng aking paningin. Sumilip ulit
ako at napakalawak na disyerto ang aming nadadaanan.
Naalala ko tuloy nang minsang napadpad sa Isabela para
sa National Schools Press Conference noong ako’y hayskul
at masuwerteng makapasok para sa news writing contest.
Isang napakalawak na palayan ang aming nadadaanan. Ilang
oras ko ring pinagmumunihan iyon. Kasama na roon ang
katanungan kung bakit ang mga magsasaka sa atin ay walang
maisaing samantalang napakalawak ng ating luntiang
palayan. Sa disyertong ito, kasumpa-sumpa at tigang ang
lupa pero pinagyaman naman ito ng langis.
Umiihip ang hangin sa labas. Tinatangay ang maninipis
na buhangin. Tumatama ang ilang butil nito sa salaming
bintana. Inabot ko ang aking notebook. At nagsulat sa
unang pahina sa unang araw ko sa Saudi Arabia.
5/8/08 9:30 n.u.
ako'y magbabalik
balot ng mga pangarap at panaginip
muling mahahagkan ang nilisan at tinalikuran
Maaga akong nagising sa araw na iyon. Maaaring hindi
isang pangkaraniwang gising tulad ng aking nakasanayan.
Sabi pa nga nila, nag-a-adjust pa raw ang body clock.
sasalubong pagdating ng panahon
sapo man ang langit o nakahimlay sa isang kahon...
248
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
#2020TRAVELGOALS
ni Wama A. Jorbina
Summer na. Panahon na para sa ating mga
#TRAVELGOALS. Lockdown? General Community
Quarantine? Enhanced Community Quarantine? Walang
makakapigil sa mga paa kong kating-kati nang gumala. Kaya
heto, isi-share ko sa inyo ang aking #2020TRAVELGOALS.
nakatutok sa 55-inch smart TV namin. Annyeong, oppa,
aja, at kung ano-ano pang salita na di naiintindihan ng
ibang tao pero saulado ko na. Tawa, iyak, galit, tawa ulit,
iyak ulit, galit ulit—‘yan ang emotional rollercoaster ride na
dala ng K-drama marathon ko sa Sala City. Sa pagkaaliw ko,
tuluyan ko nang kinalimutan ang Kwarto Princesa. Di na
ako nakikinig sa tawag ng kama na bestfriend ko dati dahil
madalas na akong nagpapadala sa scam na, “Isang episode
pa… isa na lang, talaga.”
Unang Destinasyon
Biglang nag-anunsiyo ng lockdown, may kaba pero
may halo ring kaunting tuwa akong naramdaman. Ang tagal
ko ring pinagdasal tuwing sasapit na ang Lunes (araw ng
pasukan), “Isa pa, please. Isa pang araw ng weekend, please.”
Heto na nga answered prayer. At sa extended weekend na ito,
unang destinasyon: Kuwarto Princesa. Pambawi sa mga araw
na tatlo, minsan dalawa, o minsan isang oras lang ang tulog.
Pinatay ang alarm sa cellphone at natulog nang mahimbing.
Bumangon saglit dahil naiihi pagkatapos ay balik na ulit
sa piling ng aking bagong bestfriend, ang malambot kong
kama. Stay sa Kuwarto Princesa: 3 days, 2 nights? 4 days, 3
nights? Ewan, di ko na alam ang pagkakaiba ng day at night
kapag nasa Kuwarto Princesa ako.
Ikatlong Destinasyon
Sa wakas, natapos na lahat ng K-drama series at
dahil nag-shutdown na ang TV station na paborito ko, sa
Youtube ako kumapit. At ewan ko ba, pero lahat ng nasa
feed ko, gusto akong i-feed ng kung ano-ano. Lilitaw si
Panlasang Pinoy, Chef RV Manabat, Juday’s Kitchen, at
Erwan Heusaff. Kaya heto ako ngayon, malayong-malayo sa
dating ako na kahit sa pagpapakulo ng tubig ay hirap. Para
na akong ng isang lokal sa aking pangatlong destinasyon,
Kusina del Sur. Kaya ko nang magpakitang-gilas ng aking
banana cake, cheese doughnut, ube-cheese pan de sal, at
kung ano pang nabe-bake. Ang pantry ko na dati ay puro
instant pancit canton at de-lata lang ang laman ay puno na
ng harina, baking powder, baking soda, yeast at kung anoano pa. Salamat sa Youtube University, isa na akong ganap
na baker sa Kusina del Sur.
Ikalawang Destinasyon
Nabawi ko na lahat ng tulog na dapat bawiin.
Nagsawa na ako sa kahihiga kaya move on na ako sa
Kuwarto Princesa at lipat na sa Sala City. Nakaupo sa sofa,
249
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ikaapat na Destinasyon
Ikalimang Destinasyon
Ang lockdown na inakala kong isang araw lang umabot
ng isa, dalawa, tatlong linggo hanggang sa isang buwan na
nga. At habang parami nang parami ang alam kong recipe,
palaki nang palaki ang bilbil ko! Kaya napagpasiyahan
kong tantanan na ang Kusina del Sur. Bigla kong naisip,
“Ano na kaya ang itsura ng outside world?” Na-miss ko na
makalanghap ng preskong hangin, at maramdaman ang
init ng araw. Kaya lang, bawal pa din lumabas. Sugod na
lang ako sa Bintana de Oro. Di man makalabas, makasilip
man lang at makasinghot ng hangin galing sa labas. Bago
kong hobby: dumungaw sa Bintana de Oro. Napapansin ko,
tanaw ko na ang malalayong bundok na dati ay natatakpan
ng makapal na usok. May naririnig na akong huni ng mga
ibon. Ang presko ng hangin sa paligid. Nakakatawa, kung
kailan gumanda ang paligid, saka naman di puwedeng
lumabas.
Habang patagal nang patagal ang lockdown, di na
ako natutuwa sa “extended holiday” ko. Naisip ko, “Bakit
ganoon? Isang araw lang naman ang hiningi ko. Bakit
humaba ang bakasyon? Kailan pa ‘to matatapos?” Untiunti na akong nilalamon ng takot, pangamba, at kawalang
kasiguraduhan. Napatingin ako sa direksiyon ng Altar
del Norte. Kinuha ko ang rosaryo, lumuhod, pumikit, at
nagdasal. “Awat na po sa ‘holiday,’ Lord. Ibalik n’yo na po sa
dati ang lahat, di na po ako magrereklamo na nakakapagod,
promise.”
250
TULA
Title: Island
Artist: Dominic Ian E. Cabatit
Year: 2020
Medium: Mixed Media
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bukid sang Melibengoy
(Hiligaynon)
ni Adrian Pete Medina Pregonir
May puraw nga panganod ka sa ulo kag sa imo nagbarinsungulay nga abaga.
Birhen ka nga nagasuksok sang belo sa imo madamol kag verde nga buhok. Napatod namon nga madugay ka na gingawad sa kamot sang mga mananakop
nga dumuluong. Bisan ang imo laragway ginbaligya sa mga dahakdahak nga
minero. Saksi ang balaan nga lim-aw sang Maughan
sang pagkawat sing higayon sang mga makawat sa imo nga katahom kag katahom
sang imo mga Tboli nga mga babayi.
Suno sa maragtas ginlamutak ang imo pagkaulay, katahom kag manggad kag
gintapas ang imo
mga kahoy sang mga upang, ginpakaputa ka sang mga nagapakamalaot nga
mga tumuluo sang balaud militar. Kag sa lupok sang ila mga pistol nagabanggaanay
ang mga kapispisan
sa gintaipan. Melibengoy, mortal ka nga may ginatago
kag likom nga kinaiya agod amomahon ang mga Tboli gikan sa kalaot kag diyos
nga Loos Klagan nga nagaagi sa imo tiilan.
Sa akon pagbisita sa imo hambal ko, indi
pagpatumbayai ang imo mga anak nga nagapangahalanusbo tungod mangin
kasubong
ka sang tawo nga gindamukol ang kaugalingon nga poong nga ginpatindog gikan
sa abo.
(loos klagan-isa ka makakulogmat nga diyos nga kon imitlang ang nasambit nga ngalan, ini nagatuhoy
sa sumpa ukon malas)
252
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bundok Melibengoy
Akda at salin ni Adrian Pete Medina Pregonir
May puting ulap ka sa ulo at sa iyong mga nakalaylay na balikat.
Tila birhen kang nakasuot ng belo sa makapal mong buhok na luntian.
Alam namin na malaon ka nang ipinagkaloob sa mga mananakop
na dayuhan. Pati ang iyong retrato ay ibinebenta sa mga hayok na minerong
mangangalakal.
Saksi ang banal na lawa ng Maughan
sa pagsasamantala ng mga tuso sa iyong ganda at sa ganda ng iyong mga
kinakandiling kababaihang T’boli.
Ayon sa maragtas ay hinubdan ang iyong
pagkabirhen sa ganda at yaman at pinutol ang iyong mga kahoy ng mga
kawatan, binugaw ka ng panlulupig ng mga alagad ng batas militar. At sa
putok ng kanilang mga pistol ay nagkakabanggaan ang mga ibon sa
papawirin. Melibengoy, isa kang mortal na may tinatagong angkin upang
ipagkandili ang mga T’boli sa salot
at Loos Klagan na dumadaan sa iyong paanan.
Sa aking pagbisita sa iyo sabi ko, huwag mong iwan ang iyong mga anak nang
nasusuklam
dahil magiging tulad ka ng taong winasak
ang sariling gusaling itinayo mo mula sa alikabok!
(Loos klagan - salitang T’boli na tumutukoy sa malas o bagay na kagagawan ng demonyo)
253
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Matútum
(Hiligaynon)
ni Adrian Pete Medina Pregonir
(suno sa sugilanon sang mga Libú)
Sa nagaagaway ng kasanag kag kadulom
tuman kapula sang dagway sang adlaw sa imo pukatod.
Nagakasubo ang kasisidsmon gikan sa
kasanag sang bulan. Sa tagsa ka pag-okupar
sing kadulom sa kasanag, tuman man ang kasanag
sang panapton nga panganod sa imo pukatod.
Ginalagas sang imo nagaisahanon nga landong ang kasisidmon
sa iya sini paglubog sa natungdan.
Panimalay ka sang mga libun
ng nagasugilanon sang imo maragtas samtang
ginahabi ni Fu Yabing sa Mabal Tabih ang imo kaanyag, Matutum.
Matuod ang ginhambal nila naghulam ka sang kasanag sang bulan
agod tuytoyan ang mga nagakatalang sa imo mga dalan.
Kasubong sang palahanginandigan mo nga halin sa iban nga mga banua, ang imo
kaambong makit-an pa sa iban nga nasod, pati ang imo pagtahap
sa mga ginyaguta:
tungod nagapamati ka kag nagatuo sa ginasambit sang paghiliusa
nga ang pagpangapin sa mga ginayaguta mangin isa ka bulawan nga
handumanan.
(Libun-Babayi)
254
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Matútum
Akda at salin ni Adrian Pete Medina Pregonir
(mula sa kuwento ng mga Libún)
Sa pag-aagawan ng liwanag at gabi
ay pulang-pula ang mukha ng araw sa iyong tuktok.
Nagluluksa ang takipsilim mula sa
hiram na liwanag ng buwan. Sa tuwing nilulukob
ng dilim o liwanag ay maliwanag
na balabal ng iyong matayog na bantayog ay ang mga ulap.
Nag-iisa yaong anino mo sa minsang paghahabol
ng dapithapong paglubog ng araw sa kanluran.
Tahanan ka ng mga libun na sumasaysay
ng iyong kasaysayan habang
hinahabi ni Fu Yabing sa Mabal Tabih ang iyong rikit, Matutum.
Totoo ang sabi nilang humiram ka ng silahis ng buwan
upang gabayan ang naliligaw sa iyong mga daan.
Tulad ng tanglaw ng prinsipyo mong mula sa ibang kanayunan
hanggang ang iyong tanaw ay nakalakra sa hile-hilerang
bulubundukin ng Kutabato, ay tanaw ang iyong
paglilingkod sa api:
sapagkat nakikinig at naniniwala ka sa winiwika ng pagkakaisa,
na ang pagtatanggol sa mga api’y nagiging gintong hibla ng
alaala.
(Libun-Babae)
255
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Mga Burador sa Sitio Malaya
(Hiligaynon)
ni Adrian Pete Medina Pregonir
Luyag naton mangaluyag sa hangin
kag magtuo sa iya kaisganan
nga paluparon ang diyutay ta nga handom.
Nangin ilistaran ta ang kahumayan
nga nagpanaksi sa mga sugilanon nga inaswang
kag sugilanon sang aton mga tiil nga umalagi.
Nagalupad sing maayon ang mga burador
kag indi ko ini luyag ibulos sa pagbugsok.
Kon mabugsok gid man, luyag ta nga ini
Pagbanguno kag paluparon liwan.
Luyag ta mangin makusog sa pagsaot ang lubid sa hangin
kag dapat indi mabasa ang badlit
nga sa madugay na nga naabo. Tuman kadalom
tungod nagasambit ang humayan sa indi mapat-od
nga pagkaula sang kasubu.
256
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Mga Guryon sa Sitio Malaya
Akda at salin ni Adrian Pete Medina Pregonir
Sabik tayong manligaw sa hangin
at maniwala sa kaniyang kakayahang
paliparin ang mumunsi nating dasal.
Naging tahanan natin ang palayan
na saksi sa mga kuwentong kagila-gilalas at
bakas na kuwento ng ating mga paa.
Lumilipad nang maayon ang mga guryon
at hindi natin ito ipagpapalit sa isang bugsok.
Kung mabubugsok man nanaisin itong
ipagbangon at paliparin.
Nais nating maging maliksi sa sayaw ng pisi sa hangin
at dapat hindi mababasa ang markang
malaon nang naabo.
Napakalalim sapagkat nagwiwika ang palayan sa walang
katiyakang buhos ng kalungkutan.
257
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Mga Diyutay nga Sugilanon sang Tantangan
(Hiligaynon)
ni Adrian Pete Medina Pregonir
II.
Pagluto sa Lutuanan nga Kόlon
Ginpakulob sing kamut ang atang-atang
matapos gingisa sa kolon nga kalaha
ang hubon sang palamangkutanon kon ngaa
nabuhat ang lao. Bisan nagmala ang
duga sang bayag sang baka nga ginsamu sa
lasa sa dahoon sing kag nagaindakal
tubi, mahunahuna mo gid ang pagkahadlok. Basi
kon hilo ang imo ginaluto Sampaloc tungod ang kolon
nga imo ginalutuan
gikan sa kaakig sang dios nga gutom sadto anay.
Indi magpati
ang imo mga anak sa imo sugilanon
tungod natunaw na ini kaupod
sa ginkihad nga luy-a nga ginlunod sa mainit nga kaldero.
Indi sila magpati nga ang kolon sang Tantangan
halin sa lao tungod nakahibalo na sila sang pagkambyo
sang panahon kag gintalikdan na ang maragtas kon ngaa
sa pagluto kinahanglan gamiton ang kolon.
Ang ginhambal mo lang,
amo ini ang pagpakita sang pagbalik agod ang nagalatab
nga mga dios sang patag indina magbalik.
Kinahanglan siya nga ihawon, kaunon, tunlon,
kay tungod sa iya kagutom, nagutom man
ang mga pagkatao
nga ginpadabadaba sa aborido nga pabrika kag makinarya
kinahanglan nga balikan ang ginhalinan.
indi sa laragway
kundi sa maragtas.
(suno sa panaysayon sang mga katigulangan)
I.
Mga Kόlon
Suno sa maragtas, nanaog
kamo nga mga anay pumoluyo tungod
nagakagutom ang diyos kag nabulabog
ang bulawan nga kabukiran, gani ginbuhat
niya ang nagahuganas nga baha sa mga
suba kag ginpuga ang malagkot nga lao.
Nagkarankaran kamo nga ngadalidali
kag nangusisa sa ilom nga tuga
nga yara sa duta nga anay uhaw. Sa inyo mga
balay naggwa kamo kag nagbanabana
apang sa ulihi nagdayaw kamo tungod
napat-od niyo na ang kamatuoran
sa misteryo sang lao. Nagbuhat kamo suno sa sugo
sang diyos nga sa mga paso nga inyo mabuhat
didto niyop isulod ang nagahamyangon nga bangkay
sang inyo, bana, ginikanan, anak.
258
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Mga Hiblang Kuwento ng Tantangan
Akda at salin ni Adrian Pete Medina Pregonir
II.
Pagluto sa Lutuang Paso
Kinulob ng palad itong atang-atang
matapos maggisa sa pasong kalaha
ang hukbo ng pagtataka kung bakit nailikha
ang putik. Kahit natuyo
ang katas ng bayag ng baka na hinalo
sa lasa ng dahong sampalok at kumukulong
tubig ay naiisip mo ang pangamba. Baka
lason ang niluluto mo sapagkat
ang paso ay mula sa bukal sa galit ng diyos
pagkat ito ay gutom nukal. Ayaw maniwala
ng mga anak mo sa iyong kuwento
sapagkat ito’y natunaw na kasama
sa naipong tinadtad na luya at nalunod sa init-kaldero.
Ayaw nilang maniwala na ang paso ng Tantangan
ay buhat sa putik dahil alam na nila ang modernisasyon
at tinalikuran ang kasaysayang bakit sa pagluluto ay
kailangang gamitin ang paso. Tanging sabi mo lamang,
ito ay pagpapakita ng pagbabalik upang
ang masesebong diyos ng kapatagan ay hindi na babalik.
Kailangan siyang katayin, kainin, lamunin,
dahil alinsabay sa gutom niya ay nagutom
ang mga pagkataong
pinaliyab ng abala-aburidong pabrika’t makinarya,
kailangang balikan ang nakaraan,
hindi sa larawan,
kundi sa kasaysayan.
(ayon sa saysay ng mga ninuno sa bayan ng Tantangan
noong lakbay-aral)
I.
Mga Paso
Ayon sa kasaysayan, bumaba
kayong mga katutubo, marahil
nagugutom ang diyos at nabulabog
ang ginintuang bukirin, kaya lumikha
siya ng rumaragasang baha sa mga
suba at piniga ang malapot na putik mula sa balat ng
natigang na lupa.
Kandi-kandirit kayong nagmadali
at nagtaka sa kayumangging lalang
na naroon sa lupang noon ay uhaw. Sa inyong
mga bahay ay lumabas kayo’t nagtaka
ngunit sa huli ay nagpunyagi, marahil, natuklasan
n’yo
ang misteryo ng putik. Hinulma n’yo ito mula sa utos
ng diyos na sa mga paso na magagawa n’yo ay ipapasok
ang mga
labi ng inyong irog, magulang, anak.
259
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
03/30/20
ni Allan Popa
Nakita kong dumapo
sa lupa ang munting ibon
upang pumitas
ng mahabang tangkay ng damo
na inipit niya sa mga tuka
bago lumipad patungo
sa matataas na sanga.
Paano niya nagagawang magsimula?
Hindi ba siya nagbabasa ng balita?
Lumipad siya upang maglala
ng pugad sa paligid
ng wala, sa mga labi ng salanta.
Pugad na hindi ko matanaw
sa gitna ng panahong
hindi pa matanaw
ang hinihintay na wakas.
260
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Liham Sa Kaibigan
ni Allan Popa
Ipinadala mo sa akin ang mga larawan
na kinunan sa paglalakad-lakad
sa mga daang walang-katao-tao ngayon.
Mayabong na mayabong ang mga akasya
na ilang dekada nang nagbigay-lilim
sa ating mga kuwentuhan.
"Baka miss mo na ang UP."
Tapos ‘nilakip mo rin ang ilang larawan
mula sa iyong munting hardin.
Sabi mo, "Daming bulaklak
ng kamuning at rosal ko ngayon."
Umaapaw ng puti at luntian
na magdamag na tinipon ng mga halaman
upang bumukad sa umaga.
Ewan kung bakit bigla kong naalala
ang mga manggagawang walang pahinga
sa ospital sa tabi ng nag-aagaw hininga.
Puti at luntian ng mga dahon at bulaklak
at ang hatid nilang gasa sa malalim na sugat.
261
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pag-uwi
ni Anna Vanessa G. Miranda
Sa bintana madalas nakadungaw,
habang nakaantabay
sa bawat paglubog-pagsikat ng araw,
pinakikinggan ang pagbuhos ng ulan
sa kalyeng kaytagal nang walang laman.
Hindi man lang kita nasilayan
sa huli mong mga sandali.
Sa tuwing aking pagmamasdan
itong hawak na larawan
para bang muli’t muli kang umuuwi, mahal,
sa ating tahanan. Saulado mo ang daan
kahit pa ika’y nakapikit.
Kayganda mo rito, mahal.
Suot ang iyong puting coat,
sa iyong leeg nakasabit ang stethoscope,
kayliwanag ng iyong ngiti.
Sa higpit ng iyong yakap,
patuloy akong nangungulila. Sa init
ng iyong pag-aaruga, sa balabal
ng pagmamahal, ako’y iyong iniligtas
Kayrami rin nilang iyong inalagaan.
Sa mga gilid at sulok ng aking gunita,
aking pinakaiingatan
ang iyong mga luha,
ang iyong tinig,
ang tunog ng iyong yapak,
ang malutong mong halakhak.
Ang ating mga lihim,
binuong mga pangarap,
mga liham sa isa’t isa,
ang kislap sa iyong mga mata,
at ang tamis at pait ng buhay
na ating pinagsaluhan.
Tulay ang pagluluksa. Nasa magkabilang dulo
tayong dalawa. Kahit sa pira-pirasong mga sandali
na lamang kita matagpuan, kahit sa panaginip
na lamang kita makapiling, kahit sa pangarap
na lamang mahawakan ang iyong kamay.
Mahal, ako ay darating.
262
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Dayo sa mga Kuwentong-Dagat ng Sulok
ni Anthony Baculbas Gabumpa
Ang timog-kanluran ang nagturo sa akin
Nakalalasing na hiwaga,
na magkapatid ang dagat at buwan,
na parang isang malalim
dalawang sinaunang bathala
na tulog sa hapon,
na nagsasalo ng pagpapasiya
na kung malubos-lubos ay pagkahulog
sa mga panalangin ng mga nangingisda.
sa awit ng sirena ng mga alon.
Inaangkin ng magkapatid
Itong bayan ni Pablo Maralit ang nagpadanas ng pagkupkop
ang mga sayaw ng alon,
sa mga dayong sumugal na kilalanin ang lansa
tagulaylay ng hangin,
at kulay ng mga korales,
at mga naglalarong buhay
dito’y maging mga pangamba ay kabisado nang tunawin ng mga ngiti
sa kapuwa nag-iisang pusod.
mula sa katirikan ng bundok at maalat na tubig.
Sa isla ng Tingloy ko namalas ang mga kuwentong ito,
Kapagdaka’y sa lahat ng pamamalagi,
na romantisado ng mga tagasentro
nakatanaw lang sa malayo ang isla ng Sumbrero,
ang inalagaang yaman ng sulok;
nananahimik lamang ang mga sasá na dahan-dahang ginugupo,
samantala’y arbitraryo na ang saysay ng lalawigan
at ang mga kamangha-manghang kuwento
bilang lagakan ng pag-ibig at init ng libog.
na tulad ng mga buhangin ay nalimot at nagpino.
263
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Kun Mamarapara ka sa Biko na Dalan
(Bikol Sentral)
ni Anthony B. Diaz
Pinagpunan ko an paglakaw sa mga bikong dalan.
Pirmi nanggad ako naglilikaw sa mga likuan
Huli ta yaon sa mga eskinita asin kanto
An mga dai namamansayan kan ordinary.
Hinihidaw pirmi kan kalyuhon na dapan
Iyo idtong mga agihan na bakong planado;
Iyo idtong mga dalan na pano nin alpog, laboy, dalnak,
O mga hawak kan mga dai midbid na tawo.
Pano, an mga baluarteng ini
Piglilikayan na gayong dai mamaraparahan
Na dai mabuyong masigyapot igdi
Huli ta an pagpasiring igdi
Pagpasiring man sa nakaandam na kagadanan.
Sabi ngani baga: bako para sa kagabsi
An pagsasalbar nin buhay.
Sa mga dalan na ini pinaghingowa ko
Na an mga tisa na ginira sa gadan na hawak
Mapara kan sadiri kong mga bitis
Sa kakapasad-pasad, sa kakauro-ulanto
Sa mga biko na dalan.
264
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Kung Minsang Mapadpad ka sa Kurbadang Daan
Akda at salin ni Anthony V. Diaz
Sinimulan ang paglalakad sa mga kurbadang daan.
Lagi at laging pinupuntirya ang mga likuan
Dahil nga nasa eskinita at mga kanto
Ang mga hindi nababanaag ng mga ordinaryo,
Nasa hinagap ng mga paa
Iyong mga hindi patag:
Iyong mga daang puno ng alikabok, putik, at namumuong lupa,
O kahit ang mga katawan ng mga taong hindi kilala ang pangalan
E papaano, ang mga teritoryong ito
Laging pinakaingatang di mapuntahan
At magpakailanpama'y huwag hamaking maligaw dito
Pagkat ang pagtungo rito
Ay pagpunta na rin sa nalalapit na katapusan.
Ang sabi nga: para lamang sa iilan
Ang pagsasalba sa bingit ng kamatayan.
Sa mga daang ito pinagpursigehan, ginawan ng paraan
Na ang mga guhit ng tisa sa kalsada na nakapaikot sa wala nang buhay na katawan.
Agarang mabubura ito ng mga paa
Sa labis na paglalakad, sa labis na pagtatatalon
Sa mga kurbadang daan.
265
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Si Filemon, Si Filemon Wala na sa Kadagatan
(Cebuano)
ni Arnel T. Noval
Maisugo’ng nakiglambisug
haguros sa hangin way kahadlok,
dagko’ng balud gi-isip nga higala
aron igo nga kuha’ng isda
maipakaon sa nagpaabot nga pamilya.
Si Filemon wala na sa kadagatan,
nilugsong sa siyudad, sugal sa kapalaran
iyang gi-atubang sa gihapon maisugon.
Martilyo’g pala ang bag-ong kahimanan,
pasol ug pukot gipangtaya’g gilumutan.
Salop pa ang adlaw nangandam na,
gilimpyuhan ang sakayan,
gihimutang ang pa-on ug pukot,
nangape ug hinay-hinay’ng nagbugsay.
Si Filemon inanay’ng nahilayo sa baybayon.
Nag-inusara apan maisugon,
Walay kahadlok, pursigido sa tumong.
Patay na gayud ang dagat,
patay na usab ang mananagat.
Bugsay gibuhi-an,
baroto gitalikdan,
gikalimtan na ang pagpanagat.
Ang lungsod mao’y dagat
nga mas lalom panagatan.
Sa paglabay sa panahon, panagat nikunhod
wala na’y makuha’ng isda si Filemon,
maskin tambasakan nihit lisud dakpon,
matag haw-as sa pukot wala’y sulod,
nagkumbitay ang lata ug uban pang basura.
Nagkutoy ang tiyan, nabalaka sa pamilya.
266
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Si Filemon, Si Filemon, Wala na sa Karagatan
Akda at salin ni Arnel T. Noval
Matapang na nakikipagbuno;
hagupit ng hangin, di kinatatakutan,
malalaking alon, tinuring na kaibigan
upang sapat na huling isda ay
maipakakain sa pamilyang nag-aabang.
Wala na sa karagatan si Filemon,
Lumipat sa siyudad, sugal ng kapalaran,
Kaniyang hinarap nang may katapangan.
Martilyo’t pala ang bagong kasangkapan,
pamingwit, lambat, nilUmo’t, kinalawang.
Madaling-araw pa lang, naghahanda na,
nilinis ang sakayan,
inayos ang pain at lambat,
nagkape at dahan-dahang nagsagwan.
Si Filemon, unti-unting napalayo sa baybayin.
Nag-iisa ngunit matapang,
di natatakot, pursigido sa mithiin.
Patay na talaga ang dagat,
patay na rin ang mangingisda.
Sagwa’y binitiwan,
baroto’y tinalikuran,
kinalimutan na ang pangingisda.
Ang lungsod ay ang dagat—
mas malalim na palaisdaan.
Sa paglipas ng panahon, pangingisda’y matumal;
wala nang nahuhuling isda si Filemon.
Kahit na tambasakan, kumonti’t mahirap hulihin;
bawat ahon sa lambat, walang laman,
nakasabit ang lata at iba pang basura.
Kumakalam ang tiyan, nag-aalala sa pamilya.
267
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pakiusap
ni Arnold Matencio Valledor
Kung sakaling napadaan ka sa tapat
O gilid ng binakbak na kongkretong kalsada
At nagkataong sumaboy ang alikabok sa ’yong mukha
Gayon din sa ’yong mga mata na iyong ikinapuwing,
‘Wag mo itong murahin at sumpain—
Nakikipaglaro lamang ito sa hangin;
Sa halip, kumurap-kurap ka
Upang kusang kumalas ang puwing sa ’yong mga mata,
Pahirin mo ng palad ang alikabok sa ’yong mukha,
Hihipan mo’t hayaang makipaglaro itong muli sa hangin,
‘wag mong hahadlangan ang pagsasaya nito
dahil sa malao’t madali
babalik ito sa tumambad na lupa
na muling tatabunan ng sariwang kongkreto
upang maging patag muli ang kalsada
at matagal itong maghihintay
sa muling pagbabakbak.
268
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Kain, Cainta!
ni Arthur David San Juan
I.
Nilalandas ng bibig
Ang tamis ng kutsinta.
Niyayakap ng dibdib,
Caintang sinisinta.
II.
Sinadyang puto bumbong
Sa dahon pinagulong.
Lagi nang pasalubong,
Ang putok nitong tumbong.
IV.
Nang lasapin ang pagkit
Sa bibingkang binitbit,
Ang kalam na makulit,
Sa dyip ay umagit-it.
III.
Tila tanghaling tanaw
Ang maja blancang dilaw.
Sa latik, nag-umapaw
Ang budbod sa ibabaw.
V.
Kung lubos mang maubos
Ating suman sa ibos—
Huwag mangamba, mahal.
Bukas, ito'y almusal.
269
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Makabagong Alamat – Baranggay San Francisco,
Lungsod ng Mabalacat, 17:52
ni Basil Bacor, Jr.
Kinausap ako ng mga pulis.
Tumalima sa mga tanong ko basta-basta.
Nagpapakaaya sila sa bawat salita
Nang may dumaang isang mag-anak,
Nanuot ang kanilang mga pirasong apoy,
Ginamit nang matusta sila.
Giniyang ang kanilang kasalatan,
Ang siyang dapat pinunan,
Ngunit nagtatago pa rin sa dilim.
Nanginig ang bagang ko sa inis.
Sa pagkakaiba ng pakikitungo,
Nakimkim ko ang kanilang alamat.
Nasusulat na iyon sa aking kukote.
Inaasam ko na isang araw,
Lahat ay sasapat at magpapantay.
Ngunit kung kailan, hindi ko rin alam.
270
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Underpass
by Chelsey Keith P. Ignacio
Among the roads that I have trudged,
The most peculiar is Ayala
For its network underpasses.
There are lots; they are full of art;
And one will lead you
To another.
When you get out from there,
Look up and see the towers,
Modern homes of businesses;
They surround
The people who traipse the underpass—
Hordes of us,
Aware of forming a crowd
Yet waiting still for vehicles
Heading to Buendia and EDSA.
271
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
How to Return
by Cindy Velasquez
I.
The hearts are abandoned houses,
some are strictly forbidden to enter,
but others are free to visit.
Each room worships a memory
like how it is rotten to the ground
as if it is kneeling to the earth.
Is it really meant to rot?
I wait patiently for enough strength
to arrange the unwashed clothes
that are filled with laughter,
and even the names of people
I do not like to forget.
Here, there is not enough space,
and so, I rearrange some old things
to give room for my newfound self.
Unpacking things from my old bag
after a long journey is taking out new worlds.
And someplace, the rain claims my footsteps,
it resonates in finding peace in all mistakes.
For every mistake is a homecoming
to an unwelcoming city, where private spaces
are made of public tiny stories:
overcrowded promises, mapping a high density
of selfishness, a polluted ego,
and a noisy and homeless soul.
Soon, the sun rekindles
those aged windows as its light rises
like a baby bird, learning to spread
its wings, it flies slowly towards me
as if it is welcoming me home.
Some things do not change, the
same morning in different eyes.
272
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
II.
Learning to swim at an early age is a lesson about taming the body not to run away to someplace safe.
Sometimes, I mistook failures for the cruelest exploration of myself, venturing toward the undiscovered
and formless geographies of my inner territories. And so, I abandon home to recreate new lands, for even
the earth no longer has a meaningful place to forgive oneself.
To be with the sea is to sit quietly in a room, reading old intricate diaries, touching the pages with a
lighter hand: an entry about holding a starfish for the first time with a lost arm.
The old fishermen in the sitio used to narrate a story of how a starfish will lose its arm, how it will grow
new ones, and how it can even grow an entire body. For the sea is filled of lost stories. Yet, its water, it
promises to return those pieces together.
III.
While you are getting lost in a new city,
in a conversation, in someone's heart,
or even in your own mistakes,
a sea turtle is finally returning
to the shore of its birth
after so many years
in deep seas and vast distances.
It comes back home on this island
regardless of the countless threats.
It is an ancient compass,
guiding the rawness of the hearts
to its destined place,
a secret keeper of faith
in a passageway of life.
273
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Sa Dakong Hilaga
ni Claire Quilana
Nang una akong payagang lumabas ni Inay,
Hindi maiguhit ang aking galak—
Lumukso ang puso, tainga’y pumalakpak.
Nagpunta rin sa mga dambuhalang elisi—
Sabi’y pinagmumulan ng gamit ng bayang kuryente,
Di maiwasang sa agham nito’y mabighani
Ngunit ang iyong kuryente’y mas matindi.
Nagtungo rin sa may puting buhangin.
Kaylalaking tipak ng bato, nakalulula sa paningin,
Walang hanggan ang lawak, malambing ang hangin.
Tila tanaw ang iyong walang hanggang pagtingin.
Hindi bakuran ang aking tinungo,
Hindi sa bayan, hindi sa merkado.
Nagbalot ako ng gamit at nagpakalayo-layo.
Inisip na ito ang unang araw ng paglaya ko.
Narating ang di-gaanong malayong pook;
Napadpad sa tahanan ng Diyos sa hilagang sulok;
Sinabayan ng pamumukadkad ng mga puting bugambilya;
Nagtungo rin sa tuktok ng lighthouse ng Burgos—
Tila ang buong bayan ay aking tinagos;
Katubigang tanaw, ang hanggana’y di matalos
Dinama ang sandali, pumikit, at ako’y tila iyong niyapos.
Ipinanalanging ako’y matagpuan mo at ika’y matagpuan na.
Nang una akong payagang lumabas ni Inay,
Hindi malilimutan ang galak
Lumawig ang haraya, puso’y humahalakhak.
Narating din ang monasteryo ng Sta. Monica—
Matatapang ang mga kahoy, tahimik ang mga kandila
Sa haba ng lakaran parang nakita ko ang sariling ikasal
Sa taong natitiyak kong aking mahal.
Nagpunta rin sa taniman ng prutas na kulay rosas;
Nakayakap sa mga kahoy, nagmistulang ahas.
Ngunit mas namayani ang takot na tumawid sa lubid na tulay
Lalo na kung mahulog at walang aalalay.
274
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Food Trip
ni Cris R. Lanzaderas
McDonald’s………...………………...Naroon siya.
Kakaway-kaway.
Hinahalina ang aking ilong
Sa bagong lutong
french fries.
Tapsilugan…………………………....Nililingkis ng amoy
Ng pinipritong tapa
Ang palaging trapik
Na kalsada sa Crossing.
Dunkin Donuts……….…….……….Nakahilera ang mga bilog na tinapay
Sa iniilawang mga tray.
Tinutukso ng kanilang mugmog
Ang mga palaboy.
Lugawan………………………….......Lumalangoy ang tokwa’t baboy
Sa pinaghalong toyo’t suka.
Walang tigil sa paghigop ng goto
Ang mga kumakain
Sa mahabang mesa ni Manong.
275
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Governor F. Halili Avenue
ni Cris R. Lanzaderas
Good morning ang bati ng mga traktora
sa mga bumibiyahe
pa-Maynila.
Blockbuster ang pila ng mga sasakyan.
Walang akong magawa
kundi panoorin
ang mga nakasabit na mukha
ng babaeng may nunal
at naka-working helmet.
Gumagapang ang pawis
ng mga pasaherong
papuntang Angat at Pandi.
Habang pinapaspas ang mga nagliliparang
buhangin at alikabok
ng rumaragasa naming dyip.
Warning: Men at _ork.
This is w___re your ta_s go.
Naglalangib na ang pintura ng karatula
sa gitna ng kalsada.
276
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Himlayang Arko
ni Cris R. Lanzaderas
Nariyan pa rin siya.
Laging handang sumalubong sa mga luha
At mga kaluluwang hinihintay
ang kanilang pahinga.
Pasilip-silip ang mga lumot
Sa kanilang siniksikang uka
Sa mga batong pinagpatong-patong.
Binura na ng ulan at hangin
Ang inukit na tanda
Ng kabanalan ni Hesukristo.
Ibinaon ng mga damo ang kanilang mga ugat
Sa arkong bubungad sa himlayan
Ng mga yumao.
Ilang taon na nga ba ang arko?
Walang nakakaalam.
Pero siya ang saksi
Sa lindol, bagyo, at apoy
Na muling umabo sa mga tunay na ngang
alabok.
Saksi siya sa mga luhang dumilig
sa mga bulok na laman
at durog na bato.
Hangga’t nariyan ang sumpa ng kamatayan,
Mananatili pa rin siyang piping saksi
Sa pag-iisang dibdib
Ng mga luha ng pamamaalam
At ng lupang pahingahan.
277
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Tagaytay Weekend
by Dennis Andrew S. Aguinaldo
Beef is down, and fish:
Tilapia, maliputo, tawilis.
Up is a doubled sky of white
Return against the cautious math.
We guard their absence, their roofs
Punctured in, the gutters corroding,
Contra gray, the value of masks, demand
For astringent. Informed, we ignore
Phones for a while, favoring the anthem
At the grocery aisle the following
Heavy. The roads
Desired groan by the minute
Morning. The firemen cut off
From their children take photos
With the fits:
Asphalt crack like rolled eggshells
As gifts of grain and mats, detergents,
And napkins, diapers of every age come,
Of lightning meeting smoke
And with what remains of the charge, let fly
Emoticons sweating off trace fear
With the fleeting signal.
Picture Highways of failed incense,
Sidewalks of vagrant orderlies,
Converge, and disperse around the lake.
Wednesday’s a stretch
After the bend where what it was
Was a view.
In the book of heat and flight,
Each rock shall carry on its face the name
The plaza coughing, wheezing against a stray
Spark of new year, delight.
Every greeting now, at most
Of what’s about to end its arc.
Bees and pies, and all the fallen horses.
The said bodies belonged to fishermen.
Half-certain. Smiles entire
We pursed in eye bags. Look
Here, we can't go home as evacuees
278
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Maninisid
ni Dexter Reyes
Bihasa ang basang katawan sa pagbaba’t angat;
Sumisisid hindi lamang para sa lamang-dagat,
Pati sa mga alaalang matatamis at maaalat.
Maninisid ng kaibuturan ng karagatan,
aahon, babangon sa matagal na kandungan
Ng binanat na buto ng hunyangong inuulol
Ng mga lunggati, tili, sa pagsisid, iginugugol
Kung bakit sa pagsisid, kasinglinaw ng dagat
Ang mga alon ng dapithapong pagtatapat,
Kung paanong unti-unting nalunod, nagpakalunod
Sa malalim na pag-ibig na di ko masuyod-suyod,
Ako’y isang maninisid ng alaalang di napapatid.
279
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Distansiya
ni Dexter Reyes
Malayo ang distansiya mo sa akin,
Malayong-malayo.
Papaano ko ba nagawang, hilahin,
Paglapitin ang magkalayo nating distansiya?
Sabi mo, balang-araw, matatauhan din ako,
Mauuntog din sa realidad ng ating pagitan
Kaya lalayo ka, lalapit naman ako.
Ineestima ang distansiya;
Pinahahaba ang pasensiya.
Gigising ka na, papatulog pa lang ako.
Pitong buwan ang agwat ng tulog mo sa akin
Pero bawat araw sa buhay natin,
Katumbas na ng isang buong ikot
Ng buwan sa araw.
Hayaan mo, araw-araw kitang
Hahabulin, hahanapin, susuyuin.
Basta’t makarating lamang
Sa iyong piling.
Babangon ka na, natutulog pa rin ako.
Sanay kang imulat ang mata nang mas maaga
Habang ako’y nakasampa pa rin sa kama.
Sa opis ka didiretso; ako, sa unibersidad.
Ibang-iba ang uniberso, pero nasa iisang kalawakan.
280
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Lupad nin Agimadmad
(Bikol Sentral)
ni Eilyn L. Nidea
Duman
kun sain pighahadukan
nin panganoron an Mayon,
nahahadukan taka.
Duman
kun sain nagrarambong an Pili
mayong kagadanan an lada
pigpapadangat taka.
Duman
kun sain pigngingiritan
nin dawani an Isarog,
nakangirit ako saimo.
Duman
kun sain nadadangog ko an hinghing
nin Amihan sa Ragay,
mati taka.
Duman
kun sain nagkakarigos
nin sirang nin saldang an Sabang,
kinukugos taka.
Digdi
kun sain an saimong girumdom
padagos na nagbubulos,
nagdadanay ka.
Duman
kun sain nagkikimat
an mga aninipot sa Camalig,
hidaw taka.
281
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Lipad ng Kamalayan
Akda at salin ni Eilyn L. Nidea
Doon
kung saan hinahalikan
ng ulap ang Bulkang Mayon,
nahahalikan kita.
Doon
kung saan laging mayabong ang Pili
at walang-kamatayan ang sili.
minamahal kita.
Doon
kung saan nakikipagngitian
ang bahaghari sa Bundok Isarog,
nakangiti ako sa iyo.
Doon
kung saan naririnig ko ang bulong
ng Amihan sa Ragay
ramdam kita.
Doon
kung saan pinaliliguan
ng sikat ng araw ang baybayin ng Sabang,
nayayakap kita.
Dito
kung saan ang iyong mga alaala
ay patuloy na dumadaloy,
nananatili ka.
Doon
kung saan nagsasaboy ng liwanag
ang mga alitaptap sa pusikit ng Camalig,
nangungulila ako sa iyo.
282
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Hinabing Alaala
ni Eilyn L. Nidea
(handog sa mga maghahabi/habol sa bayan ng Buhi, Camarines Sur)
Hindi mo kailangang ibulong sa akin
kung paano umiyak sa gitna ng lawa kapag umuulan.
Dinig ko ito sa dampi ng hangin
habang tinutuyo ang mga nilabhang
paboritong punda ng unan at sapin ng higaan.
Hindi mo kailangang isa-isahin ang bawat adhika at pangarap
na kaytagal mong inaalagaan sa iyong kaibuturan
at pagsisikapang maisakatuparan kapag nakamtan ang kalayaan.
Alam ko na kung gaano kabigat at karami ang mga ito
sa bawat pagbuhat sa hinabol na sisidlan ng mga gamit ko.
Hindi mo kailangang ikuwento sa akin
ang iyong mga hinaing at hiling ng unang umibig,
unang inibig, at unang nasaktan ng inibig.
Ramdam ko ang mga ito sa bawat yakap at haplos
ng tuwalya sa aking buhok at balabal sa aking kahubdan.
Hindi mo kailangang ipagsigawan ang mga katotohanan
at kababalaghan sa iyong mundong nakapaloob sa hinabol:
mga hinabing alaala at panagimpan, hinigit ng pagmamahal.
Nauunawaan ko ang mga ito kung paanong unawa ng lawa
ang sinarapan, ang takay, at ang mga mamamayan.
Hindi mo kailangang ipatikim sa akin ang asim at tamis
ng buhay sa iyong bayang Mauyay.
Inihahatid ang mga ito sa akin ng walang-kapagurang mga halik:
ng mga balabal sa aking noo, pisngi, at dibdib;
at mula-sa-pusong yapos ng mga kumot sa mga gabing malamig.
283
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Love Beyond Measure
by Eilyn L. Nidea
(to the fairy of Mt. Susong-Dalaga)
You attempt to measure love
by what you see and hear:
varied trimmings and whisperings.
Sights and sounds are not enough.
The universe’s beat remains unfelt.
You find love’s real measure in the risks
and fights you take for the less-privileged:
your constant presence to lend a hand
your willing ear, and steadfast heart
lead the lost toward the lighted paths.
You embrace the sorrows
of solitude with smiles.
In your core there is a truth so pure:
One finds love’s real measure
when one shares own treasures.
284
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Alert Level 4
ni Elmer Del Moro Ursolino
Dinurog ng pagsabog ng Bulkang Taal
Ang nangungulilang puso at ulirat.
Nais kong umuwi saglit.
Nais kong makita sila.
Nais kong mayakap at pagpagan
Sa kanilang mukhang abuhan ang buhanging
Ang alam ko’y ginagamit lang sa mga gusali
Hanggang pantabon sa katawang tinakasan ng hangin.
Sa kabila ng layo,
Binibigkis ng abo ang mundo
Sa sisinghap-singhap na pag-alala
Sa mga biktimang nais ka sanang makita,
At makasama pang katulad ng masasayang
Araw noong payapa pang humihinga ang paligid.
Nais kong umuwi saglit.
Nais kong mahagkan sila.
Ngunit ang pag-asam,
Hanggang doon lamang.
Di ko rin gustong mailibing
Sa kawalan ang katumbas
Ng pagkawala ng hanapbuhay
Na ipinagkakait ng bayang mahal.
Ramdam ang kilabot mula sa ibang kalupaang
Sinisiklot ng init at dilim,
Pinasisikip lalo ang dibdib
Hindi lang sa taglay na pagkainip,
Sa matagal na pagkahiwalay…
Ng pagkabalisa at pag-alalang
May uuwian ka pa ba?
May kulay pa bang daratnan
Sa lupaing kinumutan ng abo,
Sa mga larawang nakikita sa social media?
Ang alboroto ng bulkang Taal,
Katulad ng siklab ng himagsik sa aking kalooban,
Maghihintay ang higaan sa pagsapit
Ng angkop na katwiran.
Tulala ang mga unan sa gabi.
Alumpihit ang mga kumot
Na halos di kumapit sa aking mga binti at bisig.
285
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
An Epiphany in Jardin de Monet a Giverny
by Elvie Victonette B. Razon-Gonzalez
To be honest, I have never seen art
Until pink tulips danced before my eyes
As I lay on a cold bed,
Consciously sedated.
Wild purple pansies randomly pranced,
Forming a familiar face,
As each cut pierced
Like fine brush strokes pricking the soul.
I never truly understood art
Until all these tubes transformed
Delicately into daffodils,
When weeping wisterias became convoluted
Drips that hydrate, giving life
To my undernourished veins.
I clearly remember standing on a bridge
In my gauzy green frock
Open-backed, eyes closed, shaking,
Taking it all in.
For once I became part of the scene.
What is art but to see.
What is to see but to be healed.
4/2/2020, 10:30 pm
286
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bahagyang Tangkang Pagsasatula sa Batad
ni Emmanuel Lacadin
Masdan ang mga payyó — iba’t iba’ng pagkaluntian,
pinabeberde ng tanim na pamanang tinawon.
Hagdan-hagdang inaagusan ng patubig na luwal mismo ng kabundukan.
Katarikang hinubog ng kalikasan, kultura, at panahon;
Ng mga kamay at kamalayan ng mga ninuno at salinlahing naroroon.
Mga payyóng tulad sa mga taludtod ng isang maringal na tula—
kolektibong kinatha ng isang liping mambubukid,
sukdol ang rikit at gaan sa mata,
ngunit mapanganib sa mangangahas na tumalunton
sa nipis at tarik ng pagi-pagitan ng mga palayan.
Gamitin ang tungkod sa hagdang pilapil na sasapat lamang
ang lapad kung maingat at kalkulado ang mga hakbang.
Balintunang sabay na humanap at umiwas sa kahulugan!
At sa dulo ng patintero sa peligro ng pagkahulog,
ang katarsis ay naghihintay—
paglilinis sa nagpapatihulog na tubig
ng Tappiyang ubod ng lamig.
Sa paglisan, tumanaw pa nang minsan.
Maghihintay ang Batad
na muli pang mabasa’t maranasan.
287
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Finding a Book of Revolutionary Filipino Poems
in a Cramped Bookshop in Toronto
ni Eric P. Abalajon
It was at the
bottom shelf,
compiled three decades ago
by members of the
resistance based in Montreal.
No creases,
no water damages,
spine well intact,
as if the pages
and
the people’s epic
is
hot off the press.
288
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Darling Damuneneng ko
ni E. San Juan Jr.
(halaw sa matandang soliranin sa pamamangka)
Ang Darling Tsika ko’y lumuha sa bundok
Kasabay ang singaw ng luha’t himutok.
Luha’y naging baha, almoranas na sumalpok:
Ang tanging timbulan ko’y sadyang napalaot.
Hayo, ‘nak ng tupa, ako’y tulungan
Sa dagat, itawid itong kalibugan.
Kung tayo’y palaring sumadsad sa pampang,
Ang pagkabusalsal, ating kalangitan.
Ako namang ito’y nagpuslit ng daong
At walang pakundanga’y tumugpa sa alon.
Nagtagpu-tagpuan: basura, tae, polusyon;
Ang tsikabeybs ko’y kung saan nataboy.
Hala, gaod tayo, paglililo’y tiisin
Kabuktutan ng estado’y huwag palagpasin;
Palayo-layo man ang Yungib kung ating suriin,
Daig ang paraisong ayaw lakbayin.
Suhol dito’t doon, humampas ang hangin
Dini sa pusod ko na nahihilahil.
Kaya pala buwang, ang mataray na giliw,
Nasa aking puso’t doon humihilik.
289
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Langit
(Bikol Rinconada)
ni Froy P. Beraña
Sadi nababatangan ko nauusip ana kanatong isip
ngamin pati naka silong ta agko pigiisip
Nagungko ika ngapit nagbinaydan so kanatong mata
Naghuyom sana ako. Nagpikit ka. Nabungog ako. Nagrait ika.
Alagad, luway-luway napapara an gabos.
Pag buklat ko, nagdagos ako ta pinadagos ako.
So nasabi ko na sana,
"Sadi tana sana ipapadagos ngamin ta sadi papadagoson kita. Uulaton tayka."
290
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Langit
Akda at salin ni Froy P. Beraña
Dito sa nahihigaan ko, nag-uusap ang ating mga isip.
Lahat sila’y nakatingin dahil may mga iniisip,
yumuko ka at nagkatitigan tayo.
Ngumiti lang ako. Pumikit ka. Nabingi ako.
Sumigaw ka. Ngunit, dahang-dahang nawawala ang lahat.
Sa pagdilat ko, tumuloy ako kasi pinapasok ako.
At ang nasabi ko na lang,
“Dito na lang natin ituloy ang lahat.
Dahil dito, papapasukin tayo. Hihintayin kita.”
291
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bisperas
ni Gerome De Villa
Sa akinse’y di sisinsay sina Maria’t Isidro,
walang luwa sa mga pintakasing sinsipag ng araw,
lalaktaw ang taóng bigo sa pagsilay ng lakambini,
bihis sa amarilyong sutla’t mabusising engkahe,
peluka’y sa diwata, pandong ay habi—di korona,
at tangang buslo’y hitik sa kunwaring bunga.
Katuwang ay gayak Nazareno—kulay kastanyas at burdado,
malakawal ang tindig, alalay ng tungkod-pamastol
sa halip na krus at mga hayop-hayupa’y naghilera sa paa.
Tiyak pulos rosas, orkidyas, mansanilya ang lulanan,
tanglaw ang mga kandila’t ilaw-dagitab, at sandali
ay punyagi ng mga kanayon, kung di lang pamasahe’y
pinambili ng kaban-kabang bigas.
292
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pagkaligaw
ni Glen A. Sales
Ramdam kong naliligaw ako.
Kapag sigurado ngang naliligaw nga.
Kilalanin muna ang mga daan
Na bago ang ngalan at danas na laan;
Paslangin ang anumang hakot na takot.
Pagmasdan ang mga gusali’t tindahan
At iba pang kaakuhan ng lunan.
Ilabas ang sarili na lagpas sa nakasanayan.
Milya-milyang pagbabalik sa kaisipang iniwan
ng dating guro sa pilosopiya:
Marapat na magpakaligaw muna sa pagkakaligaw.
Namnamin ang lugod at ubod
kung ito man ay nayon o lungsod na kadalasan,
wala sa hinagap o hanap na sadyain ng mga paa.
Mamaya na magpagambala sa kaba.
Mamaya na mag-alala sa alalahanin.
Mamaya na isipin o landasin sa isip
ang daan pabalik.
293
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Panagsasaa
(Kankanaey)
ni Heather Ann Ferrer Pulido
Adi ngatan mabbay dadin kali
ay manseseed ay mabaliling
sin dila din anak ay nadakdake
ed siyudad ay napnu si rigat?
Adi ngatan maliw-an din anak
din ayat din nabakes ay nang-aywan
ya nakay ay nan-ab-aba en sisiya,
nu maliw-an nan kali sin kamuyang na?
Adi na ngatan maanap din malitlitaw
nu sumaa sisiya sin gedeng di agew?
Tumikid ya makiteng-eg sidi,
mandenge sin kalkali ay mantatauli.
294
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Time to Go Home
Written and translated by Heather Ann Ferrer Pulido
Aren’t the words tired of
waiting to roll off
the tongue of a child who grew up
in a city full of hardship?
Won’t the child forget the love
of grandmothers who raised her
and grandfathers who held her
if she forgets the words of her youth?
Won’t she find what she’s missing
if she goes home at the day’s end?
Up the mountain, sit there
to listen to the words returning.
295
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Papuntang Divisoria, 2020
ni Honesto M. Pesimo Jr.
Tinatanong mo ako kung basura ang Divisoria
Habang tinatalunton ng aking sinasakyang dyip
Ang panghi ng ihi ng Amerikanong sinita
Ng guwardiya ng City Hall.
Kinukulit mo ako kung okey
Ang aking pakiramdam dahil lumawak na ang daan
At di na nakabibingi ang pagmumura
Ng mga sasakyan at tindera rito,
Samantalang nakasungaw ang binatilyong sumisinghot ng rugby,
Sa pagitan ng mga dilaw na yero na ginawang pader.
Inuusisa mo ang mukha kong nakatitig
Sa mga huklubang gusali
At di sa sobre ng batang maaga ang karoling
Habang kunwaring nililinis
Ang aking isandaaning sapatos
Na nabili ko sa eskinita
Noong basura pa ang Divisoria.
296
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Biyaheng Probinsiya
ni Honesto M. Pesimo Jr.
Humahagibis ang gumigiwang
na bus sa pagtalunton ng bako-bakong daan
sa gilid ng talampas.
Umaalingasaw ang utot ng gasolina
ng namamatandang matandang tambutso
na kasingsangsang ng hininga ng katabi niyang
ayaw magpakilala dahil tatagaktak
ang pawis kung hihilahin pa
ang mga salita ng dila.
Tila ba kulang pa ang tantiya niya
Sa higpit na kapit sa kalawanging bakal
sa may estribo. Ewan kung bakit
ang gusgusing niyang mga paa, di dumikit
sa sahig na tumatangging magpakapit.
Husto lang ang dalawampung piso
at tiyaga sa patalbog-talbog na bus.
Magkukrus siya
kung may naraanan na simbahan.
Magpapasalamat sa Poon dahil ligtas siya
Sa kasalukuyan o huli niyang paglalakbay.
297
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The Poet Sees a Bird
by Jaime Dasca Doble
A yellow-vented bulbul
perches on the branches
locks its gaze with me—
unflinching—
spring will be a field of colors,
as sky meets mountain
of the bougainvillea
in front of the balcony.
steady and sure—
until one of its kind arrives,
and mountain meets sea,
whence my longing for you
The blooms in midday,
drying yet burgeoning last,
spreads its feathers,
and in twin stance—
will whorl in pictures,
intimate, precious—
fall on the ground
this cold February.
depart and dart away in union.
Soon, I will be
and although those images
may indicate departures,
My new passport arrives,
and I compare it
in another country,
learning a language
arrivals, even delays,
know that it will still be
with the old one:
more white hair, now,
apart from my own,
with the Siberian wind
the countenance
of a yellow-vented bulbul
indeed, over the years,
as always, rarely consenting
taking migratory birds
to another shore,
returning on the bougainvillea
at our home, once more,
to photographs.
The yellow-vented bulbul
another land.
From there,
abloom in vermilion.
for Mikael André
298
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Mga Isla, Caramoan
(Bikol)
ni Jaime Jesus Uy Borlagdan
Ining mga ngalas sa tahaw kan maisog na anyil,
monumentong nahaman kan paggurang kan kinaban.
Mantang nagrararom an saiyang pagsapar,
an girabo sa mga gapo hinurma sa luway
kan pasensiya kan paros buda hukol.
Siring sa mga obrang natapos pakatapos an kahaluyan.
Sa enot na maan gari padagos na aksidente;
Inipos na paghalat an siguradong mga porma.
Ta an mga hutok tang dai masukol kan pagsabot;
an kamawotan sa tipak buda batak, mataram sa hudyan
na daing padumanan an pakahaman kan kagabsan kan tanawon—
sa sadit tang kaaraman pigsususo ta an tali Niyang dai maaram.
Pampang kan Busdak, Caramoan.
299
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Mga Pulo, Caramoan
Akda at salin ni Jaime Jesus Uy Borlagdan
Itong mangha sa gitna ng mabangis na bughaw,
monumentong nabuo sa pagtanda ng mundo.
Habang lumalalim ang kaniyang pagdanas,
ang hilakbot sa mga bato, hinulma sa rahan
ng pasensiya ng simoy at alon.
Tulad ng mga obrang natapos pagkatapos ng katagalan.
Sa unang tingin, parang patuloy na sakuna;
sinanay na paghihintay ang tiyak na mga anyo.
Sapagkat ang isip nating di masukat ng pag-unawa;
ang layunin sa tipak at bitak, sa huli'y maghahayag
na walang patutunguhan ang paglikha ng kalahatan ng tanawin—
sa munti nating kaalaman isinisiksik ang diwa Niyang di maalam.
Dalampasigan ng Busdak, Caramoan.
300
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Balibago, 1992
ni James M. Fajarito
Sa liwasan, tila walang bakas ng ngitngit ng bulkan.
Walang sumasalakay na alikabok, walang nananakot
Na dagundong ng bundok na kaytagal natulog,
Upang maghuramentado lang nang maalimpungatan.
Isang tahimik na dalubhasa ang liwasan, saksi
Sa pagsalakay ng mandarambong na abo,
Saksi din sa paglisan ng mga sundalong
Banyagang bumahag ang buntot sa bulkan.
Ang higanteng salakot sa himpapawid, nag-aalok
Ng lamig sa alinsangan, ng lilim sa tag-araw.
Dahan-dahang bumabangon ang mga puno’t damo.
Sa paligid ng parke’y gumugulong ang mga motorsiklo.
Sa sandaling ito, isa bang suntok sa bulkan
Ang managinip ng isang maingay na liwasan—
Muling maging tagpuan ng halakhak at suyuan—
Lalong-lalo na ng mga sugatang Kapampangan?
301
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Shooting Star
ni Jeremie Joson
Nagmamadali siyang tumakbo
Papasok ng bahay.
Mabilis na isinarado ang pinto
Saka ibinaba ang tabing ng bintana.
Napaupo na lamang siya
Ibinaba ang salawal
tangan ang supot ng paghihinagpis.
Kinuyom ang kamay nang buong higpit,
Kinagat ang dulo ng suot na damit
At saka sinundan iyon
Ng hiningang malalim.
Dagling tumayo’t inabot ang tabo,
Dahan-dahang kinusot ang kamay
na naghatid ng bahagyang kilig
kasabay ng lumalagaslas na tubig
sa kawayang lapag.
Binuhol nito ang dalawang tangkay
ng makunat na supot.
Pagkaraa’y tumapat
Sa bintanang nakaharap
Sa itim na tubig.
Buong-lakas na inihinagis dito
Ang makunat na supot
Na naglalaman ng mga hinaing
At paghihinagpis.
Paulit-ulit niya itong gagawin.
Hangga’t ang mga supot
Ay hindi nakakarating
Sa dalampasigan
Ng kinauukulan.
302
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Biyaheng Pauwi
ni Jett Gomez
Napakalaking pagsubok
ang manatiling tulog
sa biyahe pauwi.
Hindi malaman kung
paanong pihit o puwesto
ang gagawin upang
makontento ang antok.
Mula sa kinauupuan,
pinagmasdan ko
ang mga tulad kong dinalaw
na ng antok
ngunit mailap ang pagtulog.
Paulit-ulit na ipinapaalala
sa sarili na magpahinga,
kahit pilit, kahit saglit,
dahil may mas malaking
pagsubok na haharapin
sa oras na makabalik
sa siyudad na pinagmulan:
ang manatiling dilat.
303
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Lumalangoy na mga Lumang
Panaginip sa Ilog Shirikawa
ni Joel F. Ariate Jr.
Ngayong tagsibol, kahit papahapon na,
napakalinaw pa rin ng Ilog Shirikawa sa Kumamoto.
Ang pagtingin dito’y pagdungaw sa mga lumang panaginip.
Ang mga lumalangoy na isda sa ilog—
mga imahinasyong nagkalaman na at nagkatinik,
nagkukumintab na ang mga kaliskis sa pagiging di totoo.
Bibihirang nababalikan natin ang imahinasyon,
mas bihira ang mga panaginip.
Pero eto sila ngayon:
lumalangoy sa ilog na hindi nakararating ng dagat,
kumakawag sa tubig
ang mga pinigil nating pagnanasa
at isinantabing pag-ibig,
pahaplos na umaagos sa pampang
ang mga itinakda nating hangganan at pagitan
ng mabuting asal at pagkabangag.
Lumulutang kasama ng lumot at lagas na talulot ng sakura
ang mga panaginip ng pagkakalapit ng pagnanasa
at ang kasaysayan ng pagkakalayo ng ating loob.
Sa ilog lamang na ito nabubuo at nagkakasama
ang mga pinaghatian nating panghihinayang,
na ngayon, sinusundan ko ng tingin, habang inaanod papalayo
papunta sa kung saang malamig at maaninong pampang.
304
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Kung Kulang na ang Babalikan
ni Joel F. Ariate Jr.
Pauwi galing Montreal,
nakasabay ko sa eroplano ang dalawang Filipino
na kailangang umuwi
para maglibing ng kanilang mga mahal sa buhay.
Ang isa, lalaking wala pang singkuwenta.
Seventy-three ang kaniyang ama.
Hindi na kinaya ng dialysis na linisin
ang lahat ng naipong lason ng katawang tumanda.
Ang isa naman, may katandaan nang babae.
Namatay sa dengue ang kuwarenta anyos niyang anak na lalaki.
Hindi ko alam kung magkakilala sila
o sinadya lang ng pagkakataon na pagtagpuin sa biyahe
ang dalawang kulang na ang babalikan.
Sa pagpalipat-lipat ng mga eroplano sa aeropuerto
ng Toronto at Narita hanggang lumapag ng Maynila,
madalas silang magkatabi, minsan nag-uusap, madalas hindi.
305
Ako, nakaupo lang sa malapit. Walang imik.
Nagpapanggap na hindi kasali sa sandali.
Minsan napapadpad sa akin
ang mga nabibitawan nilang pag-uusap.
Napapakinggan ko ang madalas nilang pananahimik.
Wala akong masabi sa mga pagkasawi,
sa mga hindi na inabutang pamamaalam,
at huli nang pagbabalik.
Napapayuko na lang ako at tinitingnan
ang nakasandalyas kong paa.
Galing ako sa lugar na malamig,
wala akong iniuuwing pananangis,
at wala ring sasalubong sa aking pagbalik.
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Sa Neues Museum sa Berlin
ni Joel F. Ariate Jr.
Sapat na sanang nakita
ang leeg ng estatwa ni Nefertiti,
pero naroon ang mga abiso
sa mga eskaparate
Na ang laman ay mga antigong abubot, ginto:
bahagi lamang ito ng kaban-kaban pang yaman
na sinamsam ng mga Ruso
nang kubkubin nila ang Alemanya
sa dulo ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig.
Dagdag pa: hanggang ngayon
hindi pa rin isinasauli ng mga Ruso
ang mga kinulimbat nila.
Dahil sa mga karatulang ito,
nagsisulputan rin sa Gresya at Roma,
malulungkot na baybaying Mediteranyo,
ang di gaanong kalakihang mga museo ng imahinasyon
na ang laman lamang ay mga eskaparateng salamin
na may mga larawan ng mga yamang
nasa Neues Museum sa Berlin, at natural,
may mga karatulang nagsasabing:
ito ang larawan ng ninakaw ng mga Aleman.
306
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The Last Mambabatok
by Jose Velando Ogatis I
Like the ink centipedes on her skin,
they line up in front of Fang-Od’s house–
tourists, fresh from the drudgery of the city,
eager to be marked by her hands.
Everyday,
she wakes up to tour guides,
their knocking steady and sure,
like how the pomelo thorn
of her kalamansi tool
would prick the skin of her patrons.
And even before she partakes of coffee
and gets to feed her chickens,
they (many, as many as the lines on her face)
would ask her
to give them their sooty prizes:
lightning, ferns, snakes, and rice bundles.
When the tattooing starts
and the distance
between ink and skin ends,
the tourists realize why the patterns
are only for the brave.
Some cry, their tears gushing
like rivers of the Cordilleras.
Some faint and dream of bee stings.
Some groan like a rutting bull.
When the tapping stops
as night blackens the Buscalan sky,
Fang-Od goes to her house,
her fingers weary and shaking
as she lies down on her bamboo bed.
She looks at her hands and
wishes that the lines soon end.
307
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
The Woman and Children of Obando
by Jose Velando Ogatis I
A woman, a barren forty,
sways to the rhythm
of the musiko bumbong’s
“Santa Clara Pinong-pino”
wearing her cotton balintawak
of checkered red and green
and a sampaguita white panuelo
with wavy patterns.
With her pleas,
she careens through the notes,
hoping that San Pascual Baylon,
Santa Clara,
and the Nuestra Senora de Salambao
would look at her in favor
and bless her womb with a beat.
She then sees
a gaggle of children by her side,
five, six, seven, eight
in years,
pointing at her, eyeing her arms
as she flails them like a wounded maya.
She bites
her lips as they point at her,
laughing, imitating
her movements, her posture, her steps.
She ignores them and closes her eyes—
imagining her life with a child:
letting her child suckle;
watching her child’s first steps;
telling her child about Malakas and Maganda;
teaching her child to count—one, two, three, four,
five, six, seven, eight.
She opens her eyes
and sees the children
pointing at something near her feet.
She ignores them and looks at the sky.
And as the tambol mayor pounds
the final count,
she steps on a carabao pie.
308
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Travel Reduced to a Google Search
by Juan Carlos Montenegro
Perhaps I am meant to visit
The rest of the world
Through a string of searches.
The history of the world has been cut up
Into thought pieces, articles, and travel blogs that offer
Glimpses of the unseen and the elsewhere. I can only
Marvel at digitized cicadas perched atop virtual
Branches from screens, become engrossed
In the ambiance of forests and creeks compressed
In a three-minute simulation of sound and sight.
I may only ever visit such places
From a distance and in brief encounters;
Filling gaps of images with descriptions
From reviews featuring my next destination.
I am everywhere and everywhen at once.
Reveling in memories of strangers.
I sought to become a vessel for stories,
An anthology of myths and
Urban legends etched on cobbled streets.
Yesterday I visited the Atlantis bookstore,
Invited by the musty smell of driftwood and old books.
At the terrace, I was awestruck
By the immensity of the Aegean Sea,
Matching the vivid tints of blue from its radiant
Summer skies. The warm air of Oia lingering in my skin.
Tomorrow I may be atop a hill at Eyüp,
Sitting at a spot where the poet, Pierre Loti, once wrote
Poems about the anguish of love, with the perfect view of
Istanbul’s cityscape: a metropolis echoing
With the remains of Byzantium
Within its jagged rows of buildings.
But tonight I reside in the stale quiet
Of my apartment in Cordillera street, familiar
With the distinct and quaint features
Of my room and its rattling apparatuses; settling the quiet of
Absent vehicles that pass by our street.
309
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
City Exploration
by Juan Carlos Montenegro
The pen performs its dance.
Its movements, graceful to the music
Of thought, a steady measure
Of rhythms nurturing the flow
Of images of the mundane.
Musings, really.
A girl meanders along the streets
Of her barangay, walking amidst
The chaos of activity and through plumes
Of barbecue and cigarette smoke. Yet she
Remains undaunted; caught in the delight of
Her music as the world blurs out of existence and reappears,
Remodeled after the projections of
Sound. Suddenly, all the familiar streets
Resemble newness, the colors
Less stale and aged.
The Christ statues station themselves
By the lampposts of Tayuman. Taking on titles, such as
Metropolitan Messiahs unbound by time,
Overseers of passers-by, and pillars for the faithful
If not the superstitious.
The afternoon savors its last moments of dayglow.
A swirl of lavender and orange blend into the clouds for a brief
310
Moment before slowly seeping away as
Night emerges. Constellations sprout
From atop towers and a flight of wishes travel across cities;
Blinking in and out of existence before being lost forever.
Then come the desolate boulevards after midnight;
A diorama of modernity where routine
And entropy intersects. Once occupied
By a chorus of footsteps; Its tenors shifting
In-between the tunes of ease and haste.
This is not a poem but
A recollection of an urbaner’s
Everyday sojourns after its features
Have become an afterthought.
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bucket List
ni Kelvin Gatdula Lansang
AGOSTO, 2020:
Hoy! Oo, ikaw, kung sino ka man!
Tapos na ang lockdown,
handa ka na ba?
Alam kong naburo ka—
alam ko ring galang-gala ka na;
kung nahihirapan kang mamili
kung ano ang una mong pupuntahan
pagkatapos ng pagtatago nang halos tatlong buwan,
kung balak mong maglagalag sa 'Pinas,
sa palagay ko,
unahin mo ang Palawan.
Wala itong halong kasinungalingan,
magaganda ang dalampasigan
pati ang mga islang dito ay matatagpuan.
Karamihan
sa mga turista,
unang pinupuntahan
ang Puerto Princesa,
kilala 'yon sa tawag na
"City of Forest."
O unahin mo sigurong
puntahan, 'yong Underground River
(UNESCO World Heritage Site 'yon!)
at kilala bilang pinakamahabang
ilog na mababagtas sa kailaliman.
Mag-island hopping din kayo ng kasama mo
sa Honda Bay.
Pangako ko sa 'yo,
magugustuhan mo ang makikita mo.
Dumiretso ka na rin sa El Nido.
Pangako ko sa 'yo,
napakaganda ng mga offshore island dito—
may mga nakatagong dalampasigan at lagoon.
'Pag nakita mo na ang sinasabi ko ngayon,
Masasabi mo pihado:
Walang kuwenta ang Ha Long Bay at Phi Phi Island.
Kung gusto mong ito'y mapuntahan,
sumakay ka lang sa Puerto Princesa Airport,
kung by land,
siguro mga lima hanggang anim na oras ang biyahe.
Pero puwede rin namang mag-eroplano
at may El Nido Airport,
pangako ko sa iyo,
magugustuhan mo ang makikita mo
Sa bandang hilaga ng El Nido,
nandoon ang Coron—
puwede ka naman doon mag-shipwreck diving,
pagkagaganda rin ng coral garden;
kung marunong-runong kang lumangoy, subukan mo
ring mag-snorkeling
311
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Speaking of snorkeling,
dapat mong mapuntahan din ang Tubbataha Reef
(UNESCO World Heritage Site rin ‘yon).
Sabi ng tour guide namin dati,
nandoon daw ang anim na libong species ng isda,
pating,
balyena,
at dolphin.
Kung diver ka ay mae-enjoy mo ito,
‘wag mong kalimutang magdala ng kamera.
Pangako ko sa ’yo,
Magugustuhan mo ang makikita mo.
Katabi lang din ng Coron ang isla ng Culion.
Noong 1900s pa lang, marami nang nagpupunta sa islang ito.
Ang sabi ng tour guide:
‘yong mga ketongin daw dati,
sa isla na ito dinadala,
parang leper colony.
Mayroon itong museo sa loob,
wag mo kalimutang magdala ng kamera,
pangako ko sa ’yo,
hindi mo man
magugustuhan ang makikita mo,
matututo ka naman, kahit paano.
Napagod ka sa paglalagalag?
Magpahinga ka muna sa Bacuit Island—
grabe ang pagkapino at pagkaputi ng buhangin dito;
puwede mo ring puntahan ang isla ng
Entatlula,
Helicopter,
Shimizu,
at marami pang iba!
At kapag gabi na,
pinakamasarap magpahinga
at mag-sightseeing
sa Iwahig Firefly Mangrove and Wildlife Park.
Para kang nasa ibang dimensiyon,
para kang nasa ibang planeta,
makikita mo ang libo-libo—hindi, milyon-milyong alitaptap
tapos hawakan mo ang kamay ng taong mahal mo,
makikita mo,
napakaromantiko rito at
magugustuhan mo ang lahat ng makikita mo.
Kung lawa ang trip mong puntahan,
i-try mo rin ang Kayangan Lake.
Sabi ng mga tagaroon:
'yon daw ang pinakamalinis na lawa sa buong 'Pinas
Isa ito sa pinakamasarap puntahan sa Coron
mainit ang tubig sa lawa na ito,
nang-iimbita,
nag-aanyaya,
mainam sa kalusugan,
mainam sa kasu-kasuan.
Pangako ko sa iyo,
kapag nasa iyo na ako
magugustuhan mo lahat ng makikita mo.
Wala ka mang nagugustuhan ngayon
sapagkat wala kang nakikitang kahit ano,
Hayaan mo,
magiging okey din ang lahat.
312
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Malapit na uling lumiwanag
ang iyong buhay.
at nasa iyo na
ang dalawang mata ko
ingatan mo ito, ha?
Tapos iingatan nila itong sulat
at iaabot sa iyo.
Tapos basahin mo ang sulat na 'to,
tapos, kung kaya ay
puntahan mo 'yang mga lugar na sinabi ko
gusto kong makita mo
kung ano ang mga nakita ko;
gusto kong makita mo
para sa akin
ang mga bagay na hindi ko na makikita,
kahit hindi tayo nagkakilala
kahit hindi tayo magkakilala.
masaya ako dahil makikita mo na, sa wakas,
Alam mo,
ang dami ko nang napuntahan,
ang dami ko nang nagawa,
nakita ko na halos lahat at
masaya ako dahil pinalad akong makita
ang kahit isang bahagdan ng ganda ng mundo,
ang kahit isang bahagdan ng ganda ng buhay
kapag nasa iba't ibang lugar ako.
Hindi ko maiwasang dumilat—
gusto kong tandaan ang lahat ng detalye
gusto kong ibaon sa aking alaala
gusto kong unawain mula sa aking mga nakikita
ang pinakamalalim na bagay na sa akin ay hiwaga
napakahiwaga
ng buhay;
nakakapagod mag-isip,
nakakangalay
sa kaluluwa pero
mas nakapapagod ang chemo.
ang kahit isang bahagdan ng ganda ng mundo,
ang kahit isang bahagdan ng ganda ng buhay.
Kapag nasa iba't ibang lugar ka na,
dumilat ka
gusto kong tandaan mo ang lahat ng detalye,
gusto kong ibaon mo ang lahat sa iyong alaala,
gusto kong unawain mo, mula sa iyong makikita,
ang pinakamalalim na bagay na puno ng hiwaga,
ang buhay.
Masaya akong itutuloy mo ang akin
sa pamamagitan ng mga mata kong
ibibigay sa iyo.
Masaya pa rin ako dahil
nakausap ko na ang pamilya ko;
sumang-ayon na sila sa gusto ko
at naayos na lahat ng abogado ko
at kapag tumawid na ako sa kabilang dako
313
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pakiusap lang, ha?
'Wag mong kalimutang magdala ng kamera
kasi pangako ko sa ’yo,
kahit hindi tayo nagkakilala,
kahit hindi tayo magkakilala,
sa iyo ay hindi ako mapapahiya.
O siya,
paalam na.
314
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Dahilan Kung Bakit Hindi Ko Ninanais ang Alon
ni Korina Muella
Nanunuot sa akin ang alinlangan na isugal
Ang sarili sa nanunugat mong mga hampas lalo’t
Madalas ay kasa-kasama mo ang hangin.
Alam ko namang walang kinahahantungan
Ang lahat kundi ang dalampasigan,
Ngunit hindi nito mapawi ang namumuong takot sa aking dibdib
Tuwing ikaw ay naririyan. Madali agad akong masindak
Sa taglay mong hindi masukat na bigat
Na baka sa aking paglusong, ako’y tuluyang magpatianod.
Dala na rin siguro ito ng hindi ko pagkakatuto
Ng paglangoy na maaaring ituring na kamangmangan
Para sa isang taong ipinanganak at lumaki
Sa bayan na napapalibutan ng tubig. Hindi ko maiwasan
Na di mainggit sa mga nilalang na kayang sumabay
Sa mapang-akit mong bilis. Naisip ko na tulad ka
Ng pagsayaw. Marahil bunga ka ng pagnanais ng dagat
Na umindayog sa walang tigil mong pag-ikot, paglundag
At pag-alimpapayaw na nagdudulot ng lungkot sa tulad ko
Na minalas mabiyayaan ng dalawang kaliwang paa.
Na ni hindi nakahandang suungin at salubungin
Kahit ang ipinapangako mong lamig.
315
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Sa Ilog
ni Korina Muella
Nanginginig ang mga kawayan,
Dinig ang tinig ng tubig,
Karamay ng agos ang bato
Hindi man ito makagalaw.
Nangangahas tumapak sa tubig ang tutubi,
Ninanais kaya nitong makatawid?
Inaaninag ko ang sariling imahen.
Wala akong makita
Maliban sa anino.
316
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Makaraya Eota Gale Ro Among Banwa
(Akeanon)
ni Larry Boy B. Sabangan
Dumduman ko pa ro ngaean it among banwa
Kato hay Libertad ro among tawag
Makaron hay Liberty eotang maathag
Ano natabo baea sa anang pangaean
Eaom ko nagtaeang ako it daean
Madya ga poeong dag-on akong owa hiuli
Kaya man gale ang pinu-ino nagbaeasuli
Sa daean paeang abong pangutana
Siin eota rato, siin eota raya?
Akong inusoy ro potoe nga manga
Dati namong haeampangan
Basketbolan eota
Ro paeamunitan, hato ging ubra nga daean
Sa among atubang kato
Hangin it amihan ro gasangdo
Makarun hay buga eota it tambutso
Halin sa Kanipaan ag halin sa Sitio Uno
Maalin pa abi kita ngara
Raya eon ro natabo ag indi eon mapunggan
Ro banwang Libertad nangin Liberty
Madya gin-translate man lang pero bukon ta gale.
317
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ganito na pala ang Aming Bayan
Akda at salin ni Larry Boy B. Sabangan
Naalala ko pa ang ngalan ng aming bayan—
Noo’y Libertad pa ang aming tawag
Ngunit ngayo’y Liberty na ang ibinansag.
Ano’t nasaan na ang dating pangalan?
O baka naligaw lang ako ng daan.
Magsasampung taon na rin nang ako’y umuwi
Kaya pala kahit gunita ko’y di masauli.
Sa daan pa lang ang dami nang katanungan:
Saan na ba ito, saan ba iyan?
Aking hinanap, putol na mangga—
Dati naming palaruan at pahingahan pa.
Ngayo’y basketbolan na;
Ang pamingwitan ay daan
Sa harap ng aming bahay.
Hanging amihan ang malalanghap.
Ngayon nama’y ubo na ng tambutso
Galing Kanipaan at galing Sitio Uno.
Ano pa nga ba’ng magagawa?
Hindi na mapigilan, hindi na masawata
Ang bayang Libertad ay naging Liberty.
Akala ko’y isinalin pero ang totoo’y hindi.
318
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Larong Kanto
ni Mark Angeles
Hindi agad nabubura
Ang mga guhit na linya,
Iginuhit sa kalsada
Ng mga batang kamay,
Kahit wala na ang ingay
Ng lagapak ng mga tsinelas,
Ang taginting ng simponiya
Ng kalayaa’t kamusmusan.
Ngunit madaling tumanda
Ang mga mata’t mga tainga.
Hindi na mabubura
Ang mga guhit sa isipan—
Paanong maaalis
Sa nakaranas ang mga latay?
Nang bilugan sa lupa
Ang mga balang naghinaw
Sa dugo ng mga tinokhang.
319
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ugnayan
ni Natalie Pardo-Labang
Naglalakbay tayo sa mga kanlungan ng lungkot at ligaya.
May ipinaalala, may ibinabadya ang bawat lunan.
Madalas, may pakiramdam na narating na natin
ang ilang lugar kahit unang beses pa lamang natin itong nasilayan.
Ang alon ng Baler at ang alon ng mga dagat ng aking kabataan sa Camarines Norte
ay iisa—ito ang alon na tumangay sa kaputol kong tsinelas na iniwan noon sa buhanginan.
Ang maya’t mayang pagsiyasat sa aking mga dala-dalahan
sa mga paliparan, palengke, at matataong lugar sa Mindanao
ay pare-parehong may dalang simoy ng pangamba.
Ang pansit ng lola ay lasang-lasa ko
sa matinding aroma ng star anise sa lahat ng mga bansa na may Tsino.
Halo-halong amoy naman ng pagnanasa, des-ilusiyon, at pagkasuklam
ang mga kumot at kubrekama ng mga bahay-tuluyang pinagtigilan.
Saanman mapadpad ang makakating talampakan,
ang hanging sinasapo ng ating pisngi,
malinis man o marumi, ay iisa.
May ipinaalala, may ibinabadya ang bawat pagdampi—
ang mga lungkot at ligayang nalulon ng kasalukuyang lunan.
320
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Chicken Little
by Nerisa del Carmen Guevara
Shelter is one's hands over one's head:
The rain seeping through everything.
What changes the landscape of our lives?
Invisible things in the air can kill.
There are chasms where once stood hills.
What crumbles to dust aside from
The limestone rubble of a church that stood by a tree?
Everything.
It is no light matter to be disowned by the very ground that held you.
It is no light matter—the ground, the trees, the ocean's froth.
It is no light matter—the cliffs, the highway, the clouds over the sugarcane fields.
It is no light matter—the shrimp jumping in the fisheries, their golden sheen on the brown water.
It is no light matter—the Plaza, the cathedral on the tip of its tongue,
Buang swimming naked in the fountain, dreaming of God.
It is no light matter—the hot springs in Mambukal and their sulfur ghosts.
It is no light matter—the waterfalls and their eternal freshwater longing.
It is no light matter—the lightness of salt on the breeze blowing into everything,
And its taste shattering the world as you know it.
It is no light matter—the house, the pelota courts, mother in her white skirt,
Mother of one and one to come, not too old, not too young.
321
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
It is no light matter—Yaya speaking in tongues,
And the aswang sitting on the coconut tree in the front garden, grinning.
It is no light matter—love and grief.
It is no light matter—the way the blue sky remains blue,
While the birds are flying, and then the ground gives up on the world,
Groans, gives up, shifts to its side,
Like a father that does not want to be bothered in his sleep,
Not even by a small hand with a fleshy flower from the yard.
Father, do not turn your back on me, wake up!
The sky is falling, little chick. The sky is falling.
322
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Paglalakbay
ni Nestor C. Lucena
Ibig kong balikan
Ang mga kasaysayan ng mga bayaning manunulat
Na nagbuwis ng buhay alang-alang sa kasarinlan
At kalayaan ng ating bayan,
Na ang tanging sandata’y ang panitik
Upang ihayag ang mga bagay
Na di kayang isigaw
Ng mga mamamahayag ng bayan.
Kaya’t hayaang ang tula ang maglakbay.
323
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Medyas Noche
ni Nikki Mae Recto
Ano’ng laban natin sa lagkit ng medyas
Sa babád na paa nang gabing ang ulan
Ay pinadausdos sa lungsod ang baha?
Nabubugnot tayo, tulala sa silong,
Nakuba sa bigat ng bag sa balikat,
Di binigyang-pansin ang tingkad ng buwan.
Pinagtitinginan ng mga kasilong.
Pumulandit kasi d’yan sa ‘yong balikat
Ang sipon ko’t laway, samantalang medyas
Mo’y turo ko pa rin—tawa’y bumabaha.
Dinig kaya tayo ng ulap at buwan,
Saksi kaya sila sa ‘ting pinaulan?
Marahil di tanggap na labas ang buwan
Sa obligasyon kong labhan itong medyas
Pagsapit ng Linggong walang kabalikat
Sa pagpapatuyo lalo pa’t maulan.
Sa siklong pagpiga, pagsampay, pagsilong,
Ako ang talunang lulusong sa baha.
Lalong lumalalim sa tunog ng ulan
Ang ating huntahan. Sa bakal na silong
Nitong punuang jeep, maningning ang buwan.
Ika’y nakahilig sa aking balikat.
Binabagtas natin ang lungsod, ang baha:
‘Sang kamay mo’y akin, ‘sang kamay sa medyas.
Bakit pa dumagsa ang perhuwisyong bahang
Di inaasahan sa ganitong buwan?
Dapat, nagpapawís tayong nakasilong
Dito, nagpapaypay, naghuhugis-medyas
Ang meryendang pakwang kinakagat. (Ulan,
Ang panggugulat mo’y suntok sa balikat!)
Tagô man sa ulan ang kislap ng buwan
At magkulay-baha man ang bago mong medyas,
Piliin mong silong ang aking balikat.
Batid kong pagod na’ng paa mo’t balikat,
Kahit ngumisi ka’t nilaro ang baha—
Pinatilamsik mo, salungat sa ulan.
Lumalaban. Bigla, sa andap ng buwan,
Ngumanga ang s’welas, bumulaga’y medyas!
Humagalpak tayo’t kumapit sa silong,
324
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Suddenly, Last Summer
(Bikol)
ni Niño Manaog
Winalat ka sana ni Kuya mo sagkod
ni Nene mo sa Iraya. Dai ka pa daa
pwedeng mag-iba sainda. Makarawat
sinda ni Lingling sagkod ni Sandra.
Mataraguan sinda sa dakulang harong
kan saindong Lola. Masarakat sinda
nin santol; tapos makarakan sinda
kan bungang hirinog na. O baad duman
sa libod na Lolo mo, igwang hirinog
na gumihan, tuturukdulon ninda.
Tatabaon ninda an bagong bulig nin saba,
sa may ka Auntie mo maparakro sinda.
Si Mama nindo sibot-sibot nagpaparamakinilya, pigtatapos plastaron an sinugo
saiyang programa kan mga Cursillistang
may Ultreya sa aga. Sabi ni Manoy mo
sa harong ka sana—tugon niya, dai
ka nanggad magduman sa bisita.
Pag sinarom, tibaad mag-iriba sinda
sa Aurora, magayon maliwanagon kaiyan
an andas ni Santa Maria; atyan mga daraga
soltero nakapurustura. Tapos yaon gayod
si Tayin, kaklase mo sa Grade 1 na
tugang ni Imeldang ma-kantura. Sabi ninda
saimo dai ka magduman sa bisita.
Pag-uruli ninda, inabotan ka nindang
solosolo nagpaparakawat sa sala.
Nabalde si Kuya mo ta nakawararak
an saiyang mga gamit sa sala. Anggoton
si Nene mo ta purutol an saiyang krayola.
Usip mo sainda, nagpapara-drawing ka
nin mga biri-bisita. May giniribo ka pang
mga burak na gumamela sagkod kanda.
Tapos kinokoroloran mo an mga pigparaparakit
na banderita. Dali na kamo, sabi mo sainda,
isarabit ta na ining mga banderita sa plaza.
Maporoon na kamong magpararada
ta d’yata sa lugar nindo pista na man daa.
325
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Suddenly, Last Summer
Akda at salin ni Niño Manaog
Iniwan ka lang ng kuya
at ate mo sa Iraya.
Hindi ka pa raw
p’wedeng sumama sa kanila.
Makikipaglaro sila kasama
nina Lingling at Sandra.
Magtataguan sila sa malaking
bahay ng inyong lola.
Aakyat sila sa puno ng santol;
tapos kakainin nila
ang mga bungang hinog na.
O baka doon sa likod-bahay
ng lolo mo, may hinog
nang gumihan, susungkitin nila.
Aanihin din nila ang isang kumpol
ng saba, malapit kina auntie mo,
tapos gagataan nila.
Abalang-abala ang
mama n’yo sa pagmamakinilya, tinatapos
niyang ayusing ang programa
ng mga Cursillistang
bukas ay mag-u-Ultreya.
Sabi ng kuya mo, sa bahay ka
lang—ang bilin niya, huwag na
huwag kang pupunta sa parada.
Pagdapithapon, baka sumama
sila sa mga mag-a-aurora, maganda at maliwanag niyan
ang andas ni Santa Maria.
Mamaya, ang mga dalaga’t
binata’y nakapostura.
Baka naroon si Tayin, ang kaklase
mo sa Grade 1 na kapatid
ni Imeldang isa sa mga kantora.
Sabi nila sa iyo,
huwag kang pumunta sa parada.
Pagbalik nila, dinatnan kang
naglalaro sa sala. Nagalit
ang iyong kuya kasi nagkalat
ang mga gamit niya sa sala.
Naasar si Ate mo kasi naputol
ang kaniyang mga krayola.
Sabi mo sa kanila, nagdo-drowing ka
ng mga bisi-bisita. Mayroon ka pang
ginawang bulaklak na gumamela
at kanda. Kinukulayan mo
ang mga pinunit na banderita.
Halina kayo, sabi mo sa kanila.
Isabit na natin itong mga banderita
sa plaza. Magsisimula na kayong
magparada, sabi mo, kasi sa lugar
ninyo, malapit na ang piyesta.
326
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Lawa
ni Norsalim Haron
Ang lawa, sa umaga’y payapa, parang salamin.
Malawak tulad ng papawirin, isda’y lumalangoy sa hangin.
Sa tanghali’y maingay, maliliit na alo’y nag-aaway.
Hinahampas ang kawayang haligi ng bahay.
Ang bahay ay lumulutang sa tubig, katulad ng bangka.
Sa hapon ang lawa’y nakakatakot,
Parang gubat—maraming damo, nagkalat.
Sa gabi ang lawa’y langit.
Mga bitui’y nagkikislapan, nagniningning
Habang ang buwan ay nakangiti.
Hindi ko natingala ang watawat o nakilala ang aklat.
Subalit nauunawan ko ang alon, nababasa ang hangin.
Sa paglalakbay, kalikasan ang aking gabay.
Ang ulap ang nagsasabi ng panahon; ang araw ay direksiyon,
Nang di maligaw sa mahiwagang lawa, na aking paaralan.
327
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nang Muli Akong Mapadaan sa Kalye ng Yale sa Cubao
ni Paterno B. Baloloy Jr.
Sumulyap akong muli
Kung saan ka laging nakatayo.
Hindi na pareho ang kilig
Subalit halatang nagbabakasakaling
Masulyapan kang nakangiti,
Katulad ng dati.
Nagbago na ang pinta ng gate,
Pero hindi nabura
Ang alaalang minsan,
Tumawid ka roon,
Sinalubong mo ako
Sa gitna ng nag-aalburutong langit,
Ngunit wala na ang mga ngiti,
Ang makukulit na halakhak
Sa kulay-asul na pader
Na nababakbak.
Sumulyap akong muli
Sa huling pagkakataon
Habang papalayo,
Wala pa rin akong nasabi.
Nilulon kong muli ang paalam,
Sinarili ang dating kalungkutan,
Gaya ng dati.
Nasa kanto na ako.
Madamot kong ibinigay
Ang huling sulyap,
Nilampasan ko na
Ang iniwang marka ng nakaraan.
Hindi ko lang matandaan
Kung alin ang naunang dumaan,
Ang luhang nanunulay
O ang sariling nalulumbay.
328
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Karagatang Nais Umagos Muli
ni Paulene Abarca
Maaaring ang ating mata’y pinto ng ating kaluluwa
kaya siguro’y nasilayan ko ang pagkaasul ng karagatan
sa bawat pagdilat.
At sa bawat kwentuhan at halakhaka’y
narinig ko ang mapayapang pagsulong
ng mga rumaragasang alon sa dalampasigan.
Kaya sa tuwing magtatama ang mata,
Maririnig ang kanilang halakhakan
O masisilayan ang mga ngiting
sa loob ay nagbabaga—
Sa bawat pag-alok nila sa akin,
“Tara, kumain na tayo!”
di ko mapigilang malasap sa aking dila
ang linamnam ng mga lamang-dagat.
Kumakalampag ang mga agos,
Nagmamakaawang makabalik
sa malawak na dagat;
Nagmamakaawang makawala
Sa islang naging kulungan.
Ngunit sa mga ngiting gumuguhit sa kanilang mga labi,
nasilayan ko ang pighating sumilip—
ang pighating nagkait sa kanila ng kahapon at kinabukasan.
Nagngangalit ang mga kalyong nagmarka
mula sa maghapong pagpalaot sa kanilang paraisong
inagaw ng mga kapitalista kapalit ng labinlimang libo.
Labinlimang libo para sa magandang buhay
na siyang kumulong sa kanilang karapatan
sa loob ng isla na maliit ang pag-asa.
329
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Blank Postcards
by Paul Jerome Flor
Blank Postcards: Summer Indoors
Blank Postcards: The Post Office
At the fat and lazy age of six, I never received
postcards. It’s Saturday afternoon in the bathroom, wash
bucket coaxes me to dunk my naked head in its wide watery
tummy to see the Tubbataha Reefs. Speedo-clad, I submerge
my head through the liminal space of boredom and wonder.
“Find my golden key in the belly of the sea, or perish,”
wash bucket warns in her plastic, bubble-muffled voice.
Polyethylene trench-castles lined with coral, both living and
dead. Generations of kingdoms warring to be remembered
only resulting in meaningless coral shed. Calcium carbonate
lives forever unseen and unwitnessed. She must have
dropped it somewhere in between. The bathroom door
leaves itself unlocked; encroaching flipflop steps. Between
drowning and someone witnessing my naked self, did I ever
have any choice? Most of the good people I know can only
hold their breath for one hundred and fifty seconds. Only
this I remember.
Do you have letters hidden inside? Immaterial spider
mailmen holed up in bright blue matchboxes, too numb to
wail. Indecipherable gray letters wrap themselves on both
wrists. A 24/7 post office. And then, the secret spins itself
in the hot humid air of the mailroom, and spins itself out
again, taking all the names of envelope thieves with them.
Spiders dead as half-clenched fists. What can I still call mine?
Blank Postcards: Marikina Valley Hospital
Something always comes out of nothingness. My great
grandfather became so dead, milkweeds began sprouting in
his left nostril. From the twelve grandsons alive and well in
the room, binary tears austere as ones or zeroes. One brother
learns to borrow a tear from his sister. Crawling weeds as
unloved flowers, racing to the halo of ICU light. Neon God,
happy at what they made. Bury your dead and plant your
guilt in a flowerpot on the windowsill under the natural sun.
330
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pagbabalik: Biyaheng Leyte Makaraan ang Tatlong Dekada
ni Radney Ranario
May gusto akong tuntunin
at di ko matumbok:
ligamgam ng tubig,
init ng buhangin,
putik sa pilapil,
o mismong pook.
ang pisngi ko’t buhok
habang inihehele
ng pagod.
Ginising ako ng kalabit,
hiyaw ng konduktor
para ipaalala ang lungsod
na sumasakop sa aming baryo.
Humahaba ang biyahe,
masalimuot ang liko-likong daan.
Parang gunitang pabalik-balik.
Hile-hilera ang mga punong niyog
sa tabi ng kalsada
na humahangga sa gubat.
Kaninang umaga,
lulan ng naghihingalong barko,
tinawid namin ang dagat.
Nakaliliyo ang alon,
ibig kong masuka.
Hinagilap ng mata ko ang kipkip
na gunita ng kamusmusan.
Ang dati-rating tulay na kahoy,
basak sa gilid ng daan.
Tumigil ang bus sa tapat
ng tahimik na kapilya.
Kailangang maglakad pabalik.
Kay-amo ng mga mukhang sumalubong
at umaninaw sa aming mukha
matapos ang isa’t kalahating araw.
Naglambong ng mahalumigmig na hangin
ang takipsilim, humimig
ang mga kuliglig.
Makiwal ang agi-anang
sinusuong ng bus;
alumpihit ako sa upuan,
iniuunat ang binti at tuhod.
Sa gilid ng bintana,
nagdaraan ang mga hugis,
imaheng naglalaho
bago pa magkahubog.
Nilalamukos ng hangin
Naisip ko:
kaytagal na akong hinahanap
ng ibig kong matunton.
331
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Darkness in Danglas
by Ramzzi Fariñas
I closed my eyes:
There is grace even in darkness
There is light even in the dark places.
We stay in Lolo Bun-ao’s house, whose archaic
plastered walls and wooden stairs
has that creaks with every step.
Distant and dim roads upon the cracked slopes,
Abra has been a political ground where votes
become a one-day kilo of bangus and Pilsen,
but the babbaket, the wise elder women,
can make it a three-month vigor to live.
And the day fades for dinner. Inapplagmi diay
kamen ken sinindian daytoy lamparan.
This lamp, made from a mayonnaise glass jar,
Ladies Choice as its lid, pierced in the middle
to run a thick, white thread is our light.
Papang lights it up and there it goes—
candle-like fire, and the soot dances
like an incantation in a Persian desert.
To live here is still priceless—
Abra is a Tinguian maiden, beautiful but hiding.
After riding an old bus, we are now in Bangued.
A jeep lines up in the city’s toda, and we get in.
It’s a long path, taking hours stuck inside
along a caravan filled, even at the vehicle’s top,
with sacks of rice, bags, and luggages.
While with us inside, the tobacco-loving-elders
are giggling hard at the jokes
of their toothless husbands. We laugh too,
and the jeep dances like a mountain boar.
We begin to unpack and close the windows,
these chessboard-like colonial panes.
We then lay on the floor with kapas pillows
on our heads, soothing us after the travel.
The lampara stays lit, and we sleep unhindered.
There is grace even in darkness
There is light even in the dark years
I opened my eyes:
And now the vehicle’s on a balsa, a long raft
with a tail of a land engine, to keep us moving
from Bangued to Danglas. I see the dry and grey
shores; I peer out of the window
to feel the wind. We’re now close to that town.
332
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
At the Qi Zhang Bus Stop
by Raymond Calbay
I.
Standing next to each other,
Your side-glance stings,
Two seconds too long.
I cross my arms, consciously
Darker, immediately
Different.
II.
“How long have you been here?”
Is the inevitable question
When contact can’t be avoided,
Which in its inflection translates
As “When will you leave on
An expired work contract?”
III.
When our eyes meet
Before I take a seat,
What I gesture
Is a friendly nod, not a bow
That’s always expected
To be lower than yours.
333
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Minsan sa may Panatag
ni Rey Manlapas Tamayo Jr.
Sa sariling dagat, nag-aagaw-buhay
Tuwing humahampas, along pumapatay
At sa lumang barko’y bihag ng kaaway.
Minsang pumalaot, Domeng na kapitan;
Sampung tripulante’t mga kaibigan,
Sa sariling dagat, nag-aagaw-buhay.
Gabi’y binulabog ng sigaw at bulyaw
Mula sa dayuhan na may balang ligaw
At sa lumang barko’y bihag ng kaaway.
Sila’y pinalayo sa dakong Panatag
Ng armadong singkit, ang laya’y tinibag;
Sa sariling dagat, nag-aagaw buhay.
Pumalag si Domeng sa mga kinapal,
Ngunit ang kapalit, sasakya’y ‘binuwal;
At sa lumang barko’y bihag ng kaaway.
Sa gitna ng laot, sila’y kumakampay,
Pag-asa’y di tiyak o magiging bangkay.
Sa sariling dagat, nag-aagaw-buhay
At sa lumang barko’y bihag ng kaaway.
334
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Panapuan
(Waray)
ni Roland Peter J. Nicart
May balikbayan nga binakasyon.
Lugaring kay Patron,
Damo manta an balon—
pahamot, sabon, irinmon.
Panapuan kuno
han manghod nga pobrehanon.
Naghampang an duha.
An balik-bayan tinagay hin tuba.
Kinudlit han budlis nga sinugba;
An bungtohanon nagturoy hin wiski,
layon dinagkot han blusil nga yosi.
“Pabaya la anay, Manoy.
Masumo na hit barok.”
“Sige la, Butoy.
Hi ako, sinasablok.”
Kaubos han tuba
tunod na an adlaw.
Kapuyas han sinugba
huwas na an hidlaw.
Kundi may pakiana nga nagpabilin:
Matubos pa daw la an kan Tatay tuna nga bilin?
Nahiprenda manggad, kalugi han lukad.
Bas’ makarekawdar na hi Butoy,
Ngan di’ na gumikan hi Manoy.
335
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pasalubong
Akda at salin ni Roland Peter J. Nicart
May balikbayang nagbakasyon.
Palibhasa’y magpipiyesta noon
Kung kaya hitik sa baon—
Alak, pabango, sabon.
Pasalubong daw
sa nakababatang taganayon.
Nagtagay ang dalawa.
Ang balikbaya’y tumungga ng tuba,
Kumurot sa inihaw na isda;
Ang taganayo’y naghanap ng wiski,
At agad sumindi ng blusil na yosi.
“Patikim nito, Manoy
Sawa na ‘ko sa tuba.”
“Sige lang, bunsoy.
Ako nama’y nangulila.”
Nang maubos ang tuba,
araw ay lubog na.
Nang masimot ang isda,
wala na’ng pangungulila.
Subalit may tanong na nananatili:
Matubos pa kaya ang lupang pamana ni Tatay—
Naisanla kasi noong minsa’y nalugi sa lukad—
At nang si bunso’y makabawi na,
At si Manoy ay di na lumisan pa.
336
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ang Umaga ay Hindi Iba sa Maghapon
ni Roman Marcial D. Gallego
Ang umaga’y hindi iba sa maghapong ang mga sasakya’y punuan, at ang mga busina’y tila
naghuhuntahan sa maalinsangang kalye ng Tayuman.
Ang umaga’y hindi iba sa maghapong walang tigil sa pagsigaw ang barker—sa mga pasahero, kapwa
barker, at sa kulang na abot sa kaniya ng drayber.
Ang umaga’y hindi iba sa maghapong paghiyaw ng ale sa palengke at pagkatapos ay magbibilang ng
pagod at magtatabi na lamang ng pagtitiis.
Ang umaga’y hindi iba sa maghapong bumubuhay sa tokneneng, isaw, at betamax ni Manang; kay Totoy
na maglilinis ng sapatos at nag-aabang; at kay Ate na nagbibilang ng mamera na kinita sa samalamig.
Ang umaga’y hindi iba sa maghapong kahit madilim ay nakikita ang pamumutla at perhuwisyong
pagtagaktak ng pawis, paang-patong paglalakad, pagkasunog ng balat, at pangangapal ng palad.
Ang umaga’y hindi iba sa maghapon ng nilumang alpombra at sinabuyan ng suka sabay ang pamumuo
ng tensiyon sa ilong dulot ng FX, LRT, o bus na sira ang aircon.
Ang umaga’y hindi iba sa maghapong bagama’t magulo, parang mga patay
na nakikipaghabulan, nang umaga’y matunghayan at kinabukasa’y mabuhay.
337
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Bagaheng Digma
ni Romeo Palustre Peña
Bagahe tayong minsa’y nagkukulang
Minsa’y lumalabis.
Bagahe tayong minsa’y nababawasan
Minsa’y nadaragdagan.
Bagahe tayong lumilipad ng
Magaan o mabigat.
Bagahe tayong
Hinihila o pinapasan.
Bagahe tayo.
Ang sisidlan
Ay ang ating katawan.
Ang katawang
Sa bawat sandali ng paglalakbay
Ay bagaheng digma.
338
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Sa Gitna ng Kalawakan
ni Rommel Chrisden Rollan Samarita
Araw-araw, unti-unting lumiliit
ang katawan sa dahan-dahang
paglaki ng mga espasyo:
Ang lumalawak na kalawakan
ng kuwarto, mga lumalaking
dingding, ang lumalawig
na pagitan ng aking katawan
at pintuan. Napapagal
ang kaluluwa sa paglalim
ng kama. Sa tagal,
dahan-dahang lulutang
sa lawak at biglabiglang lulubog sa lalim
ang laman sa kaalamang
hindi na kayang
higitan ng
katawan ang labis-labis
na kalungkutan.
339
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pagtawid
ni Ronnel V. Talusan
Walong oras sinaludsod
ng namimitig na mga paa ang
alikabok at singaw ng init,
sa highway, bypass
eskinita’t mga looban
habang tagaktak ang pawis
sa buong katawan;
kalasag ang matatag na pithayang
makauuwi sa mahal na pamilya
bitbit ang iyong kinita
sa isang linggong pagpapaalipin;
alapaap ang iyong loob
ngayong isang buwang tigil-trabaho
sa pabrikang pinapasukan mo sa Cavite.
Tatlong Skyflakes at botelya ng tubig,
gasolinang karga sa makina mong katawan
hanggang sa wakas ay makasapit
sa hangganang bumibiyak
sa Valenzuela’t Meycauayan,
ilang metro na lang mula rito,
pauwi sa inyong abang tahanan,
ngunit kilometro na ang haba
ng dinatnan mong pila.
Sa entrada’y mahigpit na nakatanod,
awtoridad na magdidikta sa kapalaran
at umano’y mangangalaga sa kaligtasan
ng mga tulad mo
sa darating na mga araw.
Sumikdo ang bagabag sa iyong dibdib
sa mapapanglaw na pangitain—
sa buong panahon ng buhay mo
ngayon mo lang ito pinakaibig tawirin,
nginangatngat pa man din ng sindak
ng naghuhumindig, malupit na alaala
ng mga katawang nabuwal
sa kalsadang ito
sa kasagsagan ng Oplan Tokhang.
Tinakot ka ng gunita
at ng nakangising mukha ng kamatayan.
340
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nása Dalampasigan Táyo
ni Roy Rene S. Cagalingan
Doon sa panandaliang ahon
mulang takipsilim na ating nilalagok
sa nagbulawang bote ng arkanghel.
Naroon sana táyong naghihintay
sa mas mararahas na hampas,
sa mas mapangahas na bulong.
Dinayo natin ang pook na ito,
at dinaanan ang mga sariling
magsasalaysay sa hinaharap. Ngayon,
nangungulila marahil ang dagat
sa mga nakalimot nitong mangingibig.
At ito ang papalubog na alaala:
sa malayo, naroon ang mga katawang
ninanamnam ang natitirang liwanag.
Hanggang sa nabubuong hubog lámang
ang ating nararating, binabalikan.
341
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Tupig
(Pangasinan)
ni Ruth Chris Casaclang De Vera
Ka’kaboasan,
Manalalagar na ondalan,
Aray bumabiyahin luluganan,
Aapigërën ko’y ilalakok ya sangkabënbënan.
“Tupig! Tupig yo ditan!”
Say kulyaot ko ëd guilig na dalan.
“Ampëta-pëtang ni,
Ka’kaëkal kod dalikan.”
Sikato ya’y irap na bilay mi,
Aanusay manlako piyan walay naakan mi.
Aya’y tupig ya gaba-gabay na aray pasahero,
Sikato ya’y panbibilay ko.
342
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Tupig
Akda at salin ni Ruth Chris Casaclang De Vera
Umagang-umaga,
Naghihintay ng dadaan.
Nakatingin sa bumibiyaheng sasakyan,
Aayusin ang panindang hawak-hawak.
“Tupig! Tupig n’yo diyan!”
Ang aking sigaw sa tabi ng daan.
“Mainit-init pa,
Kaaalis lang sa kalan”
Ganito ang hirap ng buhay namin,
Nagtitiyagang magbenta upang may makain.
Itong tupig na gustong-gusto ng mga pasahero,
Ito ang siyang ikinabubuhay ko.
343
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Dueonan
(Akeanon)
ni Shur C. Mangilaya
Nagapinanaw kita sa owa
It ginatuyo nga paagtunan.
Nagawinarang sa mga lugar
Nga bukon it hangae-hangae.
Nagadaniw sa mga lugar
Nga makangangawa.
Nagapaapok paagto
Sa panamgo it kabaeaka.
Ginausoy naton ro mga butang nga owa
Owa gid kita ginagauya
Sa patag it paeanawon.
Owa gid kita nagauntat
Sa padayon nga paghandum.
Owa gid kita nagakatak-an
Sa pagtukib it mga butang
Nga eain ag makangangawa.
Hasta indi naton masapwan
ro utbong nga misteryo it dueonan.
Gid masayuri kon siin makit-an.
Ginapangadhap kon siin nakahamno.
Ginainukay kon mauno kadaeom.
Ginahalikap kon ano ro tamanyo.
Ginahangop kon ano ro kamatuoran.
344
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Hangganan
Akda at salin ni Shur C. Mangilaya
Naglalakbay tayo sa walang
Katiyakang patutunguhan.
Naglalagalag sa mga pook
Na hindi pangkaraniwan.
Nagliliwaliw sa mga lugar
Na sadyang nakamamangha.
Nagpapatangay patungo
Sa panaginip ng kababalaghan.
Hinahanap natin ang mga bagay
Hindi batid kung saan matatagpuan.
Hinahalungkat kung saan nakatago.
Hinahalukay kung gaano kalalim.
Hinihipo kung ano ang hubog.
Hinahagilap kung ano ang katotohanan.
Hindi tayo napapagod
Sa larangan ng paglalakbay.
Hindi tayo tumitigil
Sa patuloy na pangangarap.
Hindi tayo nagsasawa
Sa pagtuklas ng mga bagay
Na kakaiba at nakapagtataka.
Hangga’t hindi natin nasusumpungan
Ang dulo ang hiwaga ng hangganan.
345
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Sa Loob
ni Tresia Siplante Traqueña
Ang tahanan ang unang nakakita
Sa ating kahubdan,
Kinabisado ng ilaw ang lugar ng ating mga nunal at balat;
Niyakap ng haligi ang ating lakas at kahinaan
Dito tayo unang tinitigan at tinanggap.
346
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
In-flight Entertainment
by Yanna Regina Mondoñedo
facets
Are you a nurse?
asked a scruffy white man
after he took us in one morning.
because I cried and panicked over a missed flight
in a country I’m a stranger to.)
Must be nice, she answers back,
before she turns away to attend to
someone else.
: hongkong airport hotel.
No,
my mother answered with a smile.
short and sweet; straight to the point.
time and place
in the house of a migrant,
you will never hear about
the clean streets,
remote-controlled garage doors,
nor the expensive manicures,
and not even the trendy kale or gouda
that we can never seem to afford back at home.
Oh. I asked because you’re both Filipino.
How can you tell?
Is it my tanned skin? My chinky eyes?
My appearance is nothing more
than a testament to violence
and savagery.
: coromandel, new zealand.
there’s futility in the death of your Filipino
for the birth of your convenience.
: hamilton, new zealand.
warm unwelcome
Taga-saan ka? she asks in the barest of whispers
as if she’s afraid that someone might hear her.
Laguna po, I say, as I set my fork back down—
out of respect. And maybe just to get a better look at her.
she doesn’t answer, but her lips are curved
when she fills my stemmed glass.
night market
a sea of flaking, red skin
bathing in the seven p.m. sunset
over pad thai and takoyaki.
The sun is atrociously oppressive
to my own browned existence,
but the evening wind
is a numbing embrace
of deceit.
: hamilton, new zealand.
Are you going home? she asks instead,
and I nod my head.
(there’s really no need for her to know that
I wanted to quietly eat my first meal after
I crossed the expanse of the airport twice the night before
347
KUWENTONG PAMBATA
Title: Admiring God's creation
Artist: Kyle Alistair Tan
Year: 2019
Medium: Paint on Board
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Asul na Botas
ni Christine Siu Bellen-Ang
Ikasampung kaarawan ni Petra nang matanggap n’ya
ang ikalawang pares ng botas mula sa kaniyang pamilya.
“From all of us.” Iyan ang nakasulat sa bulaklaking tarhetang
kuwadrado na sulat-kamay ng nakababata niyang pinsan.
Nakadikit ang tarheta sa gamit nang kahon ng sapatos. Dito
nakalagay ang asul na botas. Matingkad na asul tulad ng
langit kapag maganda ang sikat ng araw. Hanggang tuhod
ni Petra ang botas na yari sa goma. Karaniwan na sa kanila sa
Malabon ang mga gomang botas tuwing baha dahil sa high
tide o sa bagyo.
Bagama’t makalipas lamang ang ilang buwan ay parang bula
na pumutok ang pangarap ni Petra. Nawalan ng trabaho sa
pabrika ng papel ang kaniyang ama. Tanging ang pag-uwi
sa Bicol ang solusyong naisip ng kaniyang mga magulang.
Noon pa naman talaga nila balak na doon na mamalagi.
Mas simple raw kasi ang buhay doon dahil nahihingi
lang sa kapitbahay ang malunggay, at sagana pa sa isda ang
dagat. Ngunit malalayo siya sa kaniyang mga pinsan na para
na niyang mga kapatid. Malalayo siya sa baha ng Malabon.
“Sa Bicol, may totoong dagat at hindi dagat ng baha,” sabi
ng kaniyang tatay. Kung gayon, hindi na niya kailangan
ang asul na botas. Nakita niya nang ibalik iyon ng kaniyang
nanay sa pinaglagyan na kahon ng sapatos. Pumalahaw siya
ng iyak habang nangangatwirang matagal pa naman iyong
magkakasya sa sinundan niyang pinsan na pinagpasahan
n’ya ng kaniyang pulang botas. Halos isang beses pa lang
din niya itong naisusuot simula nang kaniyang kaarawan.
Walang nagawa ang kaniyang nanay kundi iempake ang asul
na botas para iuwi sa Bicol.
Sa kaarawan din niyang ito, ipamamana na n’ya sa
nakababatang pinsan ang nakaliitang pulang botas. Simula
nang payagan na siyang lumusong sa baha, pula ang kaniyang
unang pares ng botas. Malaki lagi nang kaunti ang sukat ng
kanilang mga botas para magtagal nang ilang taon sabi ng
kaniyang nanay at tatay. Susuotan lamang ng makapal na
medyas para magkasya at panlaban na rin sa pamamawis ng
mga paa.
Tama lamang ang agwat nilang magpipinsan para sa
pagpapasa-pasa ng mga nakaliitang botas. Tatlong kulay
lamang ang pagpipilian: pula, asul, at itim. Karaniwan,
itim o kaya nama’y asul ang gamit ng matatanda. Pula ang
para sa mga bata. Ibig sabihin, sa mga susunod pang taon
ay itim na rin ang kaniyang botas tulad ng matatanda sa
kaniyang pamilya. Makakasabay na niyang maglakad sa
baha ang dalawa niyang dalagang pinsan kung gayon.
Dumating s’ya sa paaralan na nakabihis ng pansimbang
bestida noong unang araw n’ya sa public school sa baryo
ng Pili sa Bicol. Nagtinginan ang mga bago niyang kaklase
lalo na’t nakasapatos siya. Nagbulungan sila at palihim na
tumawa. Nakahilera kasi sa labas ng classroom ang mga
tsinelas ng bawat isa. Nang makita iyon ni Petra, hinubad
rin niya ang kaniyang sapatos saka umupo.
349
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Sa ikalawang araw, nakikipagtalo na siya sa kaniyang
nanay dahil ayaw na niyang magsapatos sa paaralan.
“Nakatsinelas po ang lahat at hinuhubad sa labas bago
pumasok!” pamimilit niya. Hindi gumana ang kaniyang
katwiran. Umalis siyang nakasapatos at may bitbit pang
isang pares ng tsinelas na abaka. Panloob raw ang tsinelas
para hindi malamigan ang kaniyang paa sa semento.
Nakayukong dumating sa paaralan si Petra. Hiyang-hiya
sa kaniyang sapatos. Gayundin sa panloob niyang abakang
tsinelas na pabaon ng kaniyang nanay. Mas dumami ang
bulungan ng kaniyang mga kaklase. “Habong maatian ang
bitis kan taga-Manila.” Naiintindihan n’ya ang ibig sabihin
ng kaniyang kaklse. Mabigat ang paratang sa kaniyang ayaw
marumihan ang paa ng taga-Maynila. Bagama’t sa isang
banda ay tama naman sila, sa loob-loob ni Petra. Sa Maynila
kasi, nakatsinelas sila sa bahay, nakasapatos sa paaaralan at sa
iba pang lakad, at tuwing baha, nakabotas silang mag-anak.
Siguro nga, ayaw talaga ng mga taga-Maynila na marumihan
ang kanilang mga paa.
Maynila dahil puro semento ang kanilang paaralan. Dito sa
Bicol, tatlo silang mag-aaral na magkakatulong sa isang plot.
Pechay ang itatanim ng kanilang grupo. Napuno ng putik
ang abaka niyang tsinelas. Ngunit masaya siyang natuto
sa kaniyang mga kaklase na gumamit ng umol o itak para
magtanggal ng mga damo, pati na ng asarol para gumawa
ng plot na taniman.
Pauwi, tumigil siya sandali sa tabi ng daan para muling
isuot ang kaniyang sapatos at linisan ang abakang tsinelas.
Sumingit sa mga hibla ng abaka ang putik at hindi makuha
sa pagpag lamang. Isinilid na lamang niya ito sa gitna ng
kaniyang bag para hindi na maalala ng kaniyang nanay.
Kinabukasan, umulan nang malakas bago siya
pumasok sa paaralan. Kinapa niya ang kaniyang abakang
tsinelas sa bag. Siguradong mababasa iyon ng ulan at baka
pa madurog. Ngunit higit na lumala ang kaniyang problema
nang makitang iniaabot sa kaniya ng kaniyang nanay ang
asul niyang botas. Mabuti raw pala talaga at nagpilit si Petra
na dalhin sa Bicol ang asul na botas.
Gayumpaman, nais niyang magkaroon ng mga
bagong kaibigan kaya’t simula noon, kapag malayo-layo
na siya sa kanilang bahay ay huhubarin niya ang kaniyang
sapatos, itatago sa bag saka isusuot ang tsinelas na abaka.
Manipis ang abakang tsinelas ngunit tinitiis niyang gamitin
sa mga batuhang daan na daraanan papasok ng paaralan. Sa
ganitong paraan niya napansin na unti-unting gumagaan na
ang loob sa kaniya ng mga kaklase kapag dumarating siya
nang nakatsinelas.
Naalala niya dati sa Malabon na kapag umambon
na ay hinihintay na niyang isuot ang pares ng kaniyang
botas kahit wala pang baha. Pero hindi rito sa Bicol. Alam
niyang pagtatawanan na naman siya sapagkat lalong titindi
ang paniniwala ng kaniyang mga kaklase na ayaw niyang
marumihan ang mga paa. Parang nais niyang isuka ang
agahang inon-on na isda at bahaw. Hindi kakasya sa bag
niya ang asul na botas. Nangingimi niyang tinanggap ang
asul na botas sa kaniyang nanay. Sabi pa nito, mainam na
panlaban sa maputik na daan ang mga botas. “Sabay na
tayong lumabas,” sabad naman ng tatay niyang tinanghali
ng gising para kunin ang dyip na minamaneho. Ang malas
Minsan, lumabas sila ng classroom patungo sa
malawak na garden sa likod ng paaralan. Pinagagawa sila ng
mga plot para pagtaniman ng mga gulay. Unang pagkakataon
niya iyong maranasan sa paaralan. Wala silang gardening sa
350
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
naman ng araw sa labasan na ito, naisip ni Petra. Lalo na
nang sabihin ng kaniyang ama na idadaan na siya nito sa
paaralan. Wala tuloy paraan kung paanong darating nang
nakatsinelas sa paaralan.
Hindi mapakali si Petra pagtapat nila sa daan kung
saan malapit ang sagingang pinagtaguan niya ng kaniyang
botas. Ayaw niyang malaman ng mga kaklase ang kaniyang
sikreto kung bakit hindi na niya suot ang asul na botas.
Hindi agad siya pumasok sa bahay nang magpaalam ang
mga kasabay na kaklase. Nang makalayo na ang mga ito
ay saka siya tumakbo pabalik sa pinag-iwanan ng kaniyang
asul na botas. Dumidilim nang muli na tila pabagsak na ang
ulan. Hinanap niya sa sagingang pinag-iwanan ang pares ng
kaniyang botas ngunit tanging ang mga dahon ng saging
ang kaniyang nadatnan. Parang kulog ang kalabog ng puso
ni Petra nang di makita ang hinahanap.
Labag man sa kalooban, suot ni Petra ang asul na
botas pagdating sa paaralan. Humaba ang leeg ng kaniyang
mga kaklase nang makita siya. “Naka-boots! Naka-boots!”
palahaw ng kaniyang mga kaklase. Nagtawanan sila at
nagbulungan. Napahiya si Petra. Noon lamang siya namuhi
sa pares ng kaniyang asul na botas. Sumabay sa ulan ang
agos ng luha ni Petra. Mula noon, lagi na niyang naririnig
ang pangungutya ng kaniyang mga kaklase. “’Yong nakaboots,” ito na ang nakamihasnang tawag sa kaniya.
Nagsisi siya't iniwan pa kasi ang asul na botas.
Naalala niya kung gaano siya kasaya nang matanggap ito
noong kaniyang kaarawan. May isang taon pa marahil na
magagamit niya ang asul na botas bago ipasa sa pinsan
niyang nakababata. Naalala niya ang Malabon. Gustonggusto na niyang umuwi sa piling ng kaniyang mga pinsan, sa
piling ng baha, at sa piling ng kaniyang mga kaklase sa dati
niyang paaralan. Hindi siya taga-Bicol. Iyon ang isinisigaw
ng kaniyang kalooban. Kahit pa sabihin ng tatay niyang
tagaroon sila. Hindi siya kailanman magiging tagaroon.
Gusto niyang isuot ang kaniyang sapatos, tsinelas, at higit sa
lahat ,ang kaniyang asul na botas.
Isang araw, lumakas muli ang ulan bago siya pumasok
sa paaralan. Hindi na n’ya noon kasabay ang kaniyang
tatay. Determinado si Petra na hindi na s’ya makikita ng
mga kaklase niyang suot ang na botas. Iniwan niya sa may
sagingan ang asul na botas, ilang kilometro ang layo mula
sa tabi ng daan patungo sa paaralan. Tinakpan niya ito ng
mga tuyong dahon ng sagin. Tinandaan niyang mabuti ang
pinagtaguan para mabalikan mamayang uwian. Pagkatapos
niyon ay saka niya inilapag sa damuhan ang abakang tsinelas
na ang kapalaran ay napagpasiyahan na ng mabatong daan,
ng putikan, at ngayon naman ay ng malakas na ulan. Mabilis
na nabasa ang abakang tsinelas. Pagdating n’ya sa paaralan,
basang-basa ang kaniyang mga paa. Nagmarka pa sa mga
daliri ng kaniyang paa ang matingkad na rosas na kulay ng
abakang tsinelas. Walang imik ang kaniyang mga kaklase
nang dumating siya. Napansin nilang hindi suot ni Petra
ang asul na botas. Nang uwian, sinabayan siya ng ilang mga
kaklase at masaya silang nagkuwentuhan.
Umuwi na si Petra. Mugto ang mga mata sa pag-iyak
at halos durog na sa tubig ang abakang tsinelas. Tanong
nang tanong ang kaniyang nanay kung ano ang nangyari.
Hindi umimik si Petra. Nang makapagpalit na siya ng
damit at matapos ang hapunan ay saka siya kinausap ng
mga magulang. Sinabi ni Petra ang pangungutya sa kaniya
sa paaralan dahil nakasapatos siya. Mas malala dahil tuwing
351
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
umuulan ay suot niya ang asul niyang botas. “Habo daa kan
taga-Manila maatian an bitis,” hikbi ni Petra. “Mag-uli na
kita sa Malabon!” ang huli niyang sinabi bilang pagtatapos
ng kaniyang mahabang monologo. Napabuntonghininga
ang kaniyang nanay.
Hindi na namalayan ni Petra ang paglipas ng panahon,
kung ilang tag-init at tag-ulan na ang nagdaan matapos
silang lumipat sa Bicol. Pumapasok na siya ngayon sa
paaralan nang nakagomang tsinelas. Tumubo na rin ang mga
gulay sa kanilang plot sa likod ng paaralan. Madalas niyang
sinusulatan ang mga pinsan sa Maynila para magkuwento
ng buhay nila sa Bicol. Mas ramdam ngayon ni Petra na
lapat na lapat sa lupa maging sa buhanginan ng baybay ang
kaniyang mga paa. Malugod nang dinarama ng kaniyang
mga paa ang bato sa mga daanan, ang putik sa mga taniman,
ang pangingiliti ng mga damo sa kaniyang talampakan, at
higit sa lahat, ang ginhawa ng asul na dagat.
Maraming ipinaliwanag ang kaniyang tatay kung
bakit hindi sila makababalik agad ng Malabon. Sa Bicol,
nagsisimula silang muli ng kanilang buhay. Doon, may
trabaho ang kaniyang ama at hindi mahal ang gastusin
para sila ay mabuhay nang maayos, kahit hindi marangya.
“Magkakaroon ka rin ng mga kaibigan dito,” paniniyak sa
kaniya ng kaniyang tatay.
352
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Higugmaon Ta Ikaw
ni Genaro R. Gojo Cruz
Isang hapon, biglang nagkumahog ang mga tao.
Nakatira kami ni Nanay sa gilid ng kalsada. Wala
naman kasi kaming bahay. Sa kalye kami nakatira kasama
ang iba pang wala ring bahay.
“Lockdown na raw!” dinig ko sa isang lalaking
dumaan.
Pira-pirasong karton ang higaan namin.
“Kailangang makauwi na tayo, magla-lockdown na
raw!” dinig ko sa isang ale.
Unan namin ang aming mga damit.
“Bakit agad-agad naman ang lockdown na ‘yan?” sabi
ng isang dalaga.
Yakap ni Nanay ang ginagawa kong kumot.
Bubungan namin ay langit.
“Isang buwan daw ang lockdown!” pag-aalala ng isang
nanay.
“Iroy, uwi na lang tayo sa Catbalogan,” hiling ko kay
Nanay isang gabi.
Naging paspasan ang mga jeep na dumaraan na
napuno ng mga pasahero. Naging mabilis at malalaki ang
hakbang ng mga taong naglalakad, na maraming bitbit na
plastik bag.
“Anak, napakalayo ng Catbalogan,” sabi ni Nanay.
At kumonti ang mga jeep na dumaraan at ang mga
taong nagmamadali na makauwi.
Laging ikinukuwento sa akin ni Nanay ang Catbalogan.
Doon siya lumaki. Sa Catbalogan daw nakatira ang mga
apoy ko na di ko pa nakikita. Mahusay raw lumangoy kasi
malapit sa dagat ang bahay nila. Pumunta lang daw sila ni
Amay sa Maynila para ipagamot si Amay. May sakit daw sa
bato si Amay. Sa Maynila na ako ipinanganak ni Iroy. Pero
di na siya nakauwi sa Catbalogan pagkatapos mamatay ni
Amay.
“Iroy, baka pag lockdown, bawal lumabas ang mga
tao?” tanong ko.
“Gaano ba kalayo ang Catbalogan, Iroy?” tanong ko
kay Nanay.
“Iroy, ano ‘yong lockdown?” tanong ko kay Nanay.
“Anak, di ko rin alam, e,” sagot ni Nanay.
“Baka nga, anak” sagot ni Nanay.
353
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Malayong-malayo, anak, at saka wala tayong perang
pamasahe. Puwede tayong sumakay ng bus, barko, o
eroplano,” sagot ni Nanay.
“Sasama na kayo sa amin sa evacuation center, doon
muna kayo. May kumakalat na virus, delikadong manatili
kayo sa kalye,” balita ng lalaki.
“Ano ang pinakamabilis na sakyan papuntang
Catbalogan, Iroy?” tanong ko.
Sumakay na kami ni Nanay sa puting sasakyan ng
barangay.
“Eroplano, anak. ‘Wag kang mag-alala, makauuwi rin
tayo doon,” sagot ni Nanay.
Sa evacuation center, nakita ko ang mga kasama
naming nakatira sa kalye, mga kapit-kalye namin
Laging bulong sa akin ni Nanay bago kami matulog.
Maraming nanay, tatay, lolo, lola, dalaga, binata, at
mga bata akong nakita.
“Higugmaon ta ikaw, anak.”
May kani-kaniyang lugar sa evacuation center.
Pagdating ng gabi, naging malambot ang higaan namin ni
Nanay.
Nakatulog kami ni Nanay sa ilalim ng bubungang
langit.
At pagdating ng umaga, wala nang mga jeep at taong
dumaraan. Kami na lang ni Nanay ang nasa gilid ng kalsada.
May dalawa kaming unan.
May malaki kaming kumot.
Nawala na ang mga nanlilimos sa amin.
At nawala na ang bubungan naming langit.
Nawala na ang mga nagbibigay ng pagkain.
“Iroy, hanggang kailan tayo dito?” tanong ko kay
Nanay.
Biglang tumahimik ang dating napakaingay na kalye.
At nagsimulang mag-alboroto ang tiyan ko!
“Di ko pa alam, anak, may virus daw na nakahahawa
at nakamamatay, kaya dapat tayong mag-ingat, COVID-19
ang tawag nila,” nag-aalalang sagot ni Nanay.
May dumating na isang puting sasakyan. Nadinig ko
uli ang salitang lockdown.
“Nakakatakot, Iroy,” sabi ko.
“May lockdown na po, bawal na ang mga taong
pagala-gala sa kalye,” sabi ng isang nakaputing lalaki.
“Sundin lang natin ‘yong sinabi kanina para labanan
ang virus, ha, anak? Di daw dapat tayong lumabas dito,”
paalala ni Nanay.
“Wala ho kaming uuwian, kalye ho ang aming
tirahan,” sabi ni Nanay.
354
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Oo, Iroy,” sagot ko.
kung di nagkasakit ang Amay mo. Matutuwa ang Amay
mo kapag nakauwi na tayo sa Catbalogan,” dugtong pa ni
Nanay.
“Higugmaon ta ikaw, anak,” bulong uli sa akin ni
Nanay bago kami matulog.
“Ano ang sasakyan natin, Iroy?” tanong ko uli.
Sa evacuation center, binigyan kami ng panakip
sa ilong at bibig. Pinagsabon at pinaghugas kami ng mga
kamay bago at pagkatapos kumain. Maya’t maya, kailangang
mag-alkohol ng kamay. Takpan daw ang bibig o ilong kung
babahing.
“Di ko pa alam, iipunin natin ‘yong ibinibigay sa
akin sa pagluluto. Ano ba’ng gusto mong sakyan pauwi sa
Catbalogan?” tanong ni Nanay.
“Puwede ba’ng eroplano, Iroy?” tanong ko.
“Iroy, takot pala sa malinis ang virus?” sabi ko kay
Nanay.
“Sige, anak. Kailangan ko lang talagang tumulong sa
pagluluto para makaipon tayo ng pamasahe. Basta kailangan,
di tayo magkasakit, dapat tayong mag-ingat ngayon,” sabi ni
Nanay sa akin.
“Oo, anak,” sabi ni Nanay.
Mahigpit na bilin, huwag daw magdikit-dikit.
Kasama ang ibang bata, nag-isip kami ng mga larong di
dapat magdikit-dikit. Sa sumunod na araw, naging abala si
Nanay. Tumulong siya sa pagluluto ng agahan, tanghalian,
at hapunan. Kailangang magsabon at maghugas ng kamay
sa pagkain ng agahan, tanghalian at hapunan. Kailangang
kumain nang magkakalayo. Ito ang panlaban sa mabagsik na
virus! Ayos pala sa evacuation center! At di na nag-aalboroto
ang tiyan ko!
“Higugmaon ta ikaw, anak,” bulong uli sa akin.
“Iroy, ano’ng ibig sabihin ng ‘higugmaon ta ikaw,’
anak?” tanong ko kay Nanay.
Napangiti si Nanay. “Mahal kita, anak, ang ibig
sabihin no’n,” niyakap ako nang mahigpit ni Nanay.
“Higugmaon ta ikaw, Iroy,” bulong ko kay Nanay.
Niyakap ko rin siya nang mahigpit.
Isang gabing nakahiga kami ni Nanay, may sinabi siya
sa akin:
Sabik na sabik na akong umuwi kami ni Nanay sa
Catbalogan!
“Anak, uuwi na tayo sa Catbalogan pagkatapos ng
COVID na ‘to.”
“Totoo, Iroy?” mangha kong tanong.
“Oo, anak, di naman tayo mapupunta sa Maynila
355
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Pangako, Papa?
ni Mark Norman S. Boquiren
Maagang-maaga pa nang ginising ako ni Papa. Hindi
ko pa naririnig ang tik-ti-la-ok ng mga tandang. Di pa
dumaraan ang pot-pot-pot ng nagtitinda ng pandesal. Wala
pa ang mga twit-twit-twit ng mga maya. Kaya sigurado akong
maagang-maaga pa. Araw-araw, si Papa ang gumigising sa
akin. Kahit na maaga ang pasok niya sa trabaho o kahit na
masakit pa ang kaniyang ulo.
niya ang kaninang nakataob na retrato. Maganda ang
retratong ‘yon. Kuha ‘yon noong huli naming punta sa Star
Kingdom habang nakasakay kami sa roller coaster.
“Bakit n’yo po pinalitan ‘yong retrato?” tanong ko kay
Papa.
“Para kapag nalulungkot ka ay titingnan mo lang ito.
Magiging masaya ka na ulit. Hindi ba’t ang saya-saya natin
d’yan?” sabi ni Papa habang tinititigan ang picture frame.
Ayoko pa sanang bumangon. Tamad na tamad pa
akong kumilos. Binalot ko pa ang buong katawan ko ng
kumot.
Marami pa sana akong gustong itanong kay Papa,
pero di bale na. Bumangon na ako. Iniligpit ko ang aking
hinigaan. Dumiretso kami ni Papa sa hapag-kainan.
Naghihintay na sa amin sina Manang Alma, Tito Ino, at si
Mama. Pagkatapos naming kumain ng almusal ay naghanda
na kami.
“Miko, bangon na para hindi tayo mahuli,”
pangungulit ni Papa. Kiniliti niya ang tagiliran ko para
tuluyan akong bumangon.
Umupo muna ako sa aking kama pagkabangon ko.
Nakita ko sa tabi ni Papa ang pulang T-shirt na suot niya
kagabi at isang nakataob na retrato. Tinupi ni Papa ang
pulang T-shirt at inilagay sa ilalim ng aking unan.
Napansin ko ang isang de-gulong na maletang
ibinababa ni Tito Ino mula sa itaas.
Mukhang mabigat ‘yon at maraming laman. Ilang
pirasong T-shirt kaya ang naro’n? Mayroon kaya ‘yong
lamang mga retrato? Magkakasya kaya ako sa loob ng
maletang ‘yon?
“Bakit n’yo po d’yan nilagay ‘yong T-shirt?” tanong
ko kay Papa.
“Para kapag gusto mo akong makasama, kahit na
anong oras, puwede mo ‘tong yakapin, at parang yakap mo
na rin ako,” nakangiting paliwanag ni Papa.
Para kayang nakasakay sa roller coaster ang
pakiramdam sa loob ng hinihilang maleta? Ang hirap
namang hulaan, pero ang alam ko ay kay Papa ‘yon. Mga
Pagkatapos, kinuha naman ni Papa ang picture frame.
Tinanggal niya ang nakalagay na lumang retrato at ipinalit
356
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
gamit niya lang ang laman ng maletang ‘yon. Inilabas ni
Tito Ino ang maleta at isinakay sa likod ng kotse.
Biglang huminto ang kotse. Bumaba na sina Papa.
Sumunod na rin ako. Kung ano’ng bagal ng mga paa ko sa
paglakad ay siya namang bilis ng pagkabog ng dibdib ko.
Nauna kaming lumabas ng bahay ni Mama at
dumiretso sa kotse. Pagkasakay namin ng kotse’y lumingon
ako sa pintuan ng bahay. Naroon sina Papa at Manang Alma.
Nakita kong umiiyak si Manang Alma habang tinatapik ni
Papa ang balikat niya.
Kinuha ni Tito Ino ang de-gulong na maleta. Ibinigay
niya ‘to kay Papa, saka sila nagyakap na magkapatid. Humalik
at yumakap din si Papa kay Mama. Alam kong nalulungkot
din sila kagaya ko. Dahan-dahan akong lumapit sa kanila.
Parang ayokong tingnan si Papa sa mga mata niya. Parang
ayokong isiping aalis na siya.
Maya-maya pa’y sumakay na rin si Papa sa kotse.
Umupo siya sa pagitan namin ni Mama, yakap-yakap kami
ng magkabilang kamay. Ngayon, si Tito Ino na muna ang
magmamaneho at hindi si Papa.
“Anak, magpapakabait ka, ha. Huwag matigas ang
ulo,” bilin ni Papa habang ginugusot ang buhok ko.
Ihahatid namin si Papa sa airport. Matagal ko na ‘tong
naririnig sa usapan nila sa bahay. Kailangan daw kasi ni Papa
na kumita nang mas malaki para sa aming kinabukasan.
Kaya kailangan daw niyang magtrabaho sa ibang bansa.
Hindi na ako nakasagot. Hindi ko na napigilan ang
malungkot. Bigla na nga lang akong naiyak, e. Niyakap ko
na lang nang mahigpit si Papa.
“S-sorry, Papa, sabi ko, di ako iiyak.”
Gaano kaya kalayo ‘yon? May roller coaster din kaya
doon? Maganda rin kaya ang bawat umaga roon?
“Ayos lang ‘yan, Miko. Matapang ka pa rin para sa
akin,” sabi sa akin ni Papa.
Ang sabi ni Papa, di rin naman daw siya magtatagal
doon. Ipinaliliwanag niya sa akin kung bakit niya kailangang
umalis. Basta, dapat daw akong maging matapang. Nangako
pa nga ako kay Papa na hinding-hinding-hindi ako iiyak sa
pag-alis niya. Matapang kaya ako.
“Mami-miss kita, Papa.”
“Ako rin. Hayaan mo anak, babalik ako kaagad.”
“Pangako, Papa?”
Parang ang bilis ng biyahe namin ng umagang
‘yon. Nakamamangha ring panoorin ang mga eroplanong
lumilipad. Ang lalaki ng mga ‘yon! Mas malaki pa sa maleta
ni Papa! Mas malaki pa sa roller coaster! Mas malaki pa sa
inaakala ko! Tuwang–tuwa kami ng mga kalaro ko sa tuwing
may nakikita kaming lumilipad na eroplano. Pero ngayon,
parang hindi tuwa ang nararamdaman ko.
“Oo naman. Pangako ‘yan.”
“I love you, Papa!
“I love you too, Miko!”
Nilapitan na kami ni Mama na namumugto pa ang
357
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
mga mata. Niyakap kaming pareho ni Papa. Pagkatapos ay
saka niya kinuha ang de-gulong na maleta at nag-umpisang
lumakad papalayo. Lumingon ulit siya sa amin at saka
kumaway. Kumaway din sina Mama. Kumaway na rin ako.
umaga. Pero, panghahawakan ko ang pangako ni Papa na
babalik siya kaagad. Alam kong tutuparin niya ang pangako
niya sa ’kin. Tutuparin ko naman ang pangako kong maging
matapang hanggang sa muli niyang pagdating.
Alam kong simula bukas ay iba na ang bawat umaga.
Mayroon pa rin namang tik-ti-la-ok ng mga tandang.
Mayroon pa rin namang pot-pot-pot ng nagtitinda ng
pandesal. Mayroon pa rin namang twit-twit-twit ng mga
maya.
Wala nga lang si Papa na gigising sa akin tuwing
358
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Si Gol at Ang Gintong Barko
ni Paul John C. Padilla
Makulimlim nang umagang iyon sa Sitio Alokahit,
ngunit kapansin-pansing marami pa ring tumuloy na mga
nagdudulang.
ang gintong barko, Papalang! Gusto ko rin!” bulalas ni Gol
tuwing ito ang ikinukuwento ng kaniyang lolo.
“Ay, naku. Hindi ko naman alam, Apo, kung kailan o
anong oras eksaktong magpapakita ang barko. Kusa lamang
itong nagpapakita,” paliwanag ng lolo habang hinuhugasan
ang mga tabagwang na nahanap din nila noong isang araw
sa kanilang pagdulang. Uulamin nila ito mamaya.
Ang mga nagdudulang ay ang mga taong manomanong naghahanap ng ginto gamit ang dulang, isang
pabilog na kagamitan sa paghahanap ng ginto. Halos katulad
nito ang maliit na palanggana, na siya namang pinaiikutan
ng mga sinisid na buhangin at putik hanggang sa matira ang
hinahanap na mga butil ng ginto.
Naging hanapbuhay na ng ilang mga taga-Sitio ang
pagdudulang dahil na rin sa taas ng presyo ng ginto kapag
naibenta. Ang ilang gramo lamang nito ay nagkakahalaga
na ng ilang libo. Sapat na sapat na para sa ilang araw na
pagkain.
Likas kasing mayaman sa ginto ang Sitio Alokahit.
Dahil na rin sa napapalibutan ito ng mga bundok na
hitik sa mga puno at dinaraanan ito ng malaking ilog na
nagmumula pa sa mga kalapit-bayan ng Viga at San Miguel
sa Catanduanes. Mayaman din ang Sitio sa mga kuwentong
hindi pangkaraniwan. Katulad na lamang ng maalamat na
gintong barko.
Iyong isa ngang taga-Sitio, nakakuha raw ng gintong
kasinlaki ng kamao ng sanggol. Ay, nakabili agad ng
motorsiklo! Kaya’t mas marami pa ang nahikayat magdulang
sa Sitio. Ngunit noong araw na iyon, nagpaliban muna ang
maglolo dahil na rin sa sama ng panahon.
Matagal nang bulong-bulongan na ang barkong ito’y
nagpapakita lamang daw kapag may paparating na bagyo
o anumang delubyo. Ito raw ay nakikitang palutang-lutang
sa ilog ng Sitio. Minsan ay pawala-wala rin iyon sa mata ng
mga nakakakita. At ang nakamamangha pa, sa malayo ay
para itong isang malaking kumpol ng mga alitaptap sa ilog
dahil sa kukurap-kurap na mga ilaw at dahil nga gawa ito
sa ginto.
Isa na nga sa mga nagdudulang si Lolo Inggo at
siyempre pa, si Francis. Mas kilala siya sa tawag na “Dagul”
o “Gol.” Hindi kasi akma ang kaniyang tindig sa gulang
niyang sampu. Kung papansinin, patulis ang kaniyang
tainga. May maitim siyang balat, gawa na rin ng laging
pagbababad sa ilog tulad ng kaniyang lolo. Kaya madalas
ay pinagtatawanan siya ng mga kaklase niya dahil sa itsura.
“Woooooow! Astig talaga! Gusto ko rin pong makita
359
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Naulila siya sa ina noong ipinapanganak siya. Ang
nanay niya ay anak ni Lolo Inggo. Ang kaniyang tatay
naman ay mayroon nang ibang pamilya at lumipat na sa
kalapit na barangay kung saan ito nakapangasawa na ng iba,
ayon na rin sa kuwento-kuwento ng lolo niya. Kaya’t si Lolo
Inggo na ang nag-alaga sa kaniya mula pagkabata. Isang
taon mula noong mamatay ang kaniyang nanay, sumunod
na rin ang kaniyang lola. Labis daw itong nalungkot at lagi
na ang pagkakasakit. Samantala, kahit sa litrato, ni hindi pa
nakita ni Gol ang mga mukha ng mga magulang.
Sinasagot lamang lagi ng tawa ng kaniyang lolo ang mga
ganitong tanong ni Gol.
“Ay, naku. Huwag mo nang pangarapin yan, Apo.
Alam mo bang nawawala sa sarili ang mga nakakalapit sa
barko?” wika ng lolo. Hindi sumagot si Gol. Nakasilip ito
sa maliit na bintana ng kanilang kubo. Nakatanaw ito sa
ilog. Hindi pa tumitigil ang ulan mula noong umagang iyon
kaya’t anong laki na ng ilog.
“A, paano nga ba makasasakay? E, hindi naman…,”
naputol na sabi ng kaniyang lolo. Ramdam ni Lolo Inggo
ang kagustuhan ng apo. Sa isip niya, lumalaki na nga ang
kaniyang apo.
Dahilan rin upang tuksuhin siya ng mga kamag-aral
at tawaging anak ng engkanto ay pagkat wala raw siyang
mga magulang. Na baka napulot lamang siya sa bukid ng
mahilig sa mga kuwentong engkanto na si Lolo Inggo. Alam
din ng mga kaklase niya ang mga kuwento-kuwento tungkol
sa gintong barko, subalit pinagtatawanan lamang siya kapag
ipinipilit niyang totoo ang mga iyon.
“Ay, Apo. Bumili ka nga doon ng baterya para sa radyo.
Dadalhin natin bukas, sakaling bumuti na ang panahon.”
Nilingon niya ang kaniyang lolo. Lumiwanag ang
mukha ni Gol. “Sige po, Papalang,” ngumingiti-ngiting sabi
niya.
Gayumpaman, likas na mabait at masunuring bata
si Gol kaya nga’t lagi niyang sinasamahan ang Lolo Inggo
niya sa pagdulang tuwing walang klase, lalo na kapag araw
ng Sabado at Linggo. Labis naman itong ikinatutuwa ni
Lolo Inggo dahil talo pa nito ang radyo sa kadaldalan. Dito
na niya kinukuwentuhan ang apo ng kayraming kuwento
tungkol sa Sitio.
Kinuha ni Gol ang mga baryang iniabot ng kaniyang
lolo. Kinuha niya ang kursong—ang salakot—at dali-daling
lumabas ng bahay. Malapit sa may ilog ang tindahan ni Aling
Levi. At alam iyon ni Gol. Kaya’t hindi siya nag-atubiling
bumili, kahit may kalakasan ang ulan.
At sa lahat ng mga ikinukuwento ng lolo niya, ang
gintong barko nga ang paborito ni Gol, at halos masaulo
niya na ang mga detalye ng kuwento. Doon din nagsimula
ang pangarap niyang makasakay roon.
“Pagkakataon na ito upang makita ang barko,” bulong
niya sa sarili habang binabaybay ang papuntang tindahan.
Kay laki ng ilog. Tiyak kulay-putik ito kung maliwanag.
Pabalik na si Gol sa kanilang kubo nang mapansin
niyang tahimik ang ilog.
“Pero paano ako sasakay, Papalang, sa barkong hindi
ko naman nakikita?” pangungulit muli ni Gol sa lolo.
360
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Isinilid niya sa bulsa ang bateryang binili, saka tumayo
saglit sa may sementadong gilid ng ilog. Hinarap niya ito.
Inalok ng sakay si Gol ng isang matangkad na lalaking
nakaputi. Parang nakita na ni Gol ang lalaking iyon, ngunit
hindi niya matandaan kung saan. Agad ding napansin ni Gol
ang maputi nitong balat at ang matangos na ilong. Inaabot
ang kamay nito sa kaniya habang nakangiti. Ang damit nito
ay parang ulap din sa kaputian. Sumampa sa barko si Gol.
“Gusto ko lang naman makita ang barko. Gusto ko
lang mapatunayan na totoo ito. Gusto ko lang makasakay,”
wika ni Gol. Naisip niya ang kaniyang lolo. Naisip niya rin
ang mga kaklase niya. Unti-unti nang nagiging malinaw
kay Gol na malabo itong mangyari. Na baka tama ang mga
kaklase niya, na hindi naman talaga iyon totoo. Na baka
kuwento-kuwento lang ng lolo niya ang gintong barko.
Ipinasyal siya ng lalaki sa kalakihan ng barko.
Malaking-malaking-malaki ang barko tulad ng ikinukuwento
ng kaniyang lolo. Nanlaki rin ang mga mata ni Gol sa mga
nakita sa loob ng barko, dahil halos lahat ng mga kagamitan
ay purong-purong mga ginto. Lahat ng mga gamit ay yari
sa ginto. Mula sa mga upuan, mesa, dingding, hanggang sa
mga plato, kutsara, at tinidor ay pawang mga ginto.
Ngunit noong akmang patalikod na siya sa ilog,
biglang may lumiwanag sa itaas na bahagi nito. May liwanag
na inaanod. Papalapit sa kaniyang kinatatayuan. Madilim
na nang mga oras na iyon. Kaya’t kitang-kita ang liwanag sa
ilog. Tumingin-tingin si Gol sa paligid, waring naghahanap
ng ibang nakakakita ng nakikita niya, ngunit wala.
Marami ring nagsasayawan, kumakain, at nagiinuman sa barko. Sa isip ni Gol, parang piyestahan lang sa
Sitio nila. Labis-labis ang pagkamangha ni Gol sa mga ginto.
Umuulan at wala nga namang lalabas nang walang
dahilan. Marahil siya lamang ang nakakakita. Bigla itong
nawala. Nawala nang ilang saglit. Maya-maya ay bumalik.
“Tiyak yayaman kami kung ganito karami ang
makukuha naming ginto ni Papalang sa pagdulang!” ani
Gol, habang hawak ang isang piraso ng ginto. Bilog na bilog.
Nawala muli, at nagpaulit-ulit hanggang tumambad
na sa kaniyang harap: pagkalaki-laking barko! Halos
nakanganga na lamang si Gol noong mga oras na iyon dahil
sa labis na pagkamangha. Ni hindi niya na halos maigalaw
ang kaniyang katawan: pagkalaki-laking barko!
“Gusto mo ba iyang hawak mo?” tanong ng
matangkad na lalaki. “Opo! Opo! Gustong-gusto ito ni
Palang!” tumango-tango si Gol. “Halika, kung gayon,” alok
ng lalaki.
“Gooool! Goool! Gol!” may tumawag sa kaniya. Isang
boses. Mula sa barko.
Walang pagdadalawang-isip na sumunod si Gol.
“A, sino po pala kayo? Sino po iyong mga kasama
mo?” usisa ni Gol habang sumusunod sa lalaki, na biglang
naalala ang laging bilin ng lolo na huwag makikipag-usap sa
hindi kakilala.
Maya-maya pa ay nakita niya ang kayraming sakay
nito.
361
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
“Ako ang may-ari ng barkong ito,” sagot ng lalaki.
Naghahabulan na ang pagtulo ng mga luha sa
kaniyang mga pisngi. Napansin niya rin ang paunti-unting
paglapit sa kaniya ng mga tao sa barko. Hinanap niya ang
kaniyang lolo.
Nanlaki ang mga mata ni Gol at napanganga. Tinakpan
niya ang bibig. Naisip niya na ang yaman-yaman pala ng
kausap niya at baka matulungan sila na makapagpatayo ng
mga poste at dingding na gawa sa hollow blocks at semento.
Iyon kasi ang lagi niyang naririnig sa lolo niya. Lagi kasing
nasisira ng bagyo ang kubo nila.
“Nasa loob ba ako ng gintong barko? Nasa loob ba?”
muling inikot-ikot ni Gol ang paningin.
“Nasa loob nga ako!” naisip niya.
“Kahit ano, kaya kong ibigay sa iyo, Gol,” wika ng
Ang dating mapupungay na mga mata ng mga sakay
ay matatalim na kung tumingin. Gano’n din ang lalaking
nag-alok sa kaniya ng sakay. Nag-umpisang umiyak si Gol,
ngunit wala siyang boses na mailabas. Napatigil siya ng ilang
saglit habang nasa loob ng bibig ang isinubo. Napapalunok
na siya ng laway. Pinagmamasdan niya pa rin ang paligid. At
bago pa siya tuluyang mapalibutan ng mga ito, bigla niyang
iniluwa ang nasa bibig at tumakbo siya sa pinakamabilis
niyang takbo. Takbo rito. Takbo roon.
lalaki.
“Talaga po?” nasasabik na tanong ni Gol.
“Oo naman. Kumain ka lamang ng isa sa mga ito,”
dugtong ng lalaki habang nakaturo na sa mga kanin. Tatlo
ang kulay ng mga kaning nakahain sa mesa. Puti, pula, at
itim.
“Masasarap ang mga iyan. Lalo na ang itim,” hikayat
ng lalaki.
Takbo, hinga, takbo. Hanggang sa kapusin na siya ng
hangin. Unti-unti nang dumidilim ang kaniyang paningin
dahil sa pagod, ngunit hindi niya pa rin mahanap ang daan
palabas. Masyadong malaki ang barko. Sumigaw siya nang
buong lakas. At inilabas ang buong pagod.
“Wow. Parang imported na tsokolate ang kulay,” sa
isip ni Gol habang nakatitig sa hapag.
Walang pag-aalinlangang isinubo ni Gol ang itim na
kanin. Paborito niya kasi ang tsokolate, matamis na matamis
na mga tsokolate. Ngunit nang akmang lulunukin niya na
ito, bigla niya ulit naalala ang isa pang bilin ng lolo niya:
“Kahit anong mangyari, huwag na huwag kang kakain ng
itim na pagkaing iaalok sa’yo ng mga engkanto, Apo.”
“Papalaaaaang!”
Tuluyan nang nabalot ng dilim ang kaniyang paningin.
Hindi na niya alam ang mga nangyari. Makalipas ang ilang
saglit, nahimasmasan si Gol sa ragasa ng tubig. Para siyang
sinampay at nakasabit sa gilid ng ilog. Nakalubog sa ilog ang
mga paa niya, samantalang ang itaas na bahagi ng katawan
ay nasa pampang. Sa pagkakataong iyon, muli siyang
nakaaninag ng liwanag. Papalapit itong muli sa kaniya.
At sa mga oras ding iyon, nag-umpisa nang manginig
ang mga tuhod niya.
362
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nakaramdam siya takot. Ngunit hindi tulad ng nauna, iisa
lamang ito at mas maliwanag. Parang flashlight. Flashlight
nga! Ang lolo niya! Tumatakbo ang lolo niya papunta sa
kaniya. Humagulgol si Gol.
Marami siyang gustong isagot. Marami siyang
gustong ikuwento. Na totoo ang gintong barko. Na
nakasakay na siya rito. Na totoo lahat na kuwento ng
kaniyang Lolo Inggo. Subalit hindi niya malaman kung
saan magsisimula. Nanginginig pa ang kaniyang mga tuhod
at halos umuurong pa ang kaniyang dila. Niyakap niya na
lamang nang mahigpit ang lolo niya. Mahigpit na mahigpit.
Gusto niyang mapawi ang kaniyang panlalamig at takot.
“Lo! Ang barko! Ang barko! May mga tao! May mga…"
“Sshh, sshh, sshh. Wala. Walang barko, Apo. Wala,”
pagpapatahan ni Lolo Inggo sa apo.
Kinarga ni Lolo Inggo ni Gol. Hinimas-himas nito
ang noo ng apo. Hinalikan bago lumakad papunta sa
kanilang kubo. Tumahan na si Gol.
“Ay, naku. Napaano ka ba, Apo?” nag-aalalang tanong
ni Lolo Inggo na noo’y sumunod na pala kay Gol dahil
natagalan na ito sa pagbili ng baterya.
Samantala, naalala at dinukot niya ang baterya sa
kaniyang bulsa. Nandoon pa, bagaman nalublob na ito sa
tubig at nabasa. Sa kaliwang kamay naman ay hawak niya
ang isang piraso ng bato. Bilog na bilog. Iyong katulad ng
hawak-hawak niya sa loob ng ginintuang barko.
“Mabuti at narinig kitang sumigaw kaya’t mabilis
akong dumako rito. Naabutan na lamang kita dito. Nahulog
ka ba? Nadulas ka ba? Buti hindi ka inanod. Ano ba’ng
nangyari sa iyo? Ay, nakung bata ito,” pag-aalala ni Lolo
Inggo.
363
TUNGKOL SA MGA
MAY-AKDA
Title: Mga Palapag ng Kinabukasan
Artist: Jerome Agustin
Year: 2020
Medium: Photography
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Natatanging Bahagi
Michael Andio Tagalog Suan
Si Michael Andio Tagalog Suan ay mag-aaral ng kursong Batsilyer sa Pansekondaryang Edukasyon, medyor sa Filipino sa Rizal
Technological University. Nagtapos siya ng Senior High School sa Dr. Arcadio Santos National High School at nagkamit ng
karangalang “With Honors.” Siya rin ay miyembro ng Samahan ng mga Nagpapakadalubhasa sa Filipino. Siya ay aktibo sa
pagsusulat ng iba’t ibang akdang pampanitikan tulad ng tula at dula.
Helen Rose Roncal
Si Helen Rose Roncal ay isang baby sitter sa Los Baños Laguna. Siya ay aktibong miyembro ng Center for Persons with
Disability Advocates, Inc. Hilig niya ang sumulat ng tula at magburda.
Gloria Antuerfia
Si Gloria Antuerfia ay isang Persons with Disability (PWD) Advocate. Siya ang founder at tagapangasiwa ng Center for Persons
with Disability Advocates, Incorporated. Ilan sa mga programang inoorganisa ng kaniyang grupo ay ang pagbibigay ng assistive
o mobility devices at artificial legs sa mga may kapansanan. Nagbibigay din sila ng medical assistance at job opportunities sa
mga nangangailangan. Mapapanood ang kanilang webinars at live interview broadcast sa Facebook at Youtube. Si Gloria ay
Social Media Coordinator din ng ANGAT PWD United. Isang Non-Profit Organization na kinabibilangan ng mga PWD
advocates sa buong Pilipinas. Siya ay isa ring volunteer sa Persons with Disability Affairs Office (PDAO) – Marikina. Naging
finalist siya sa PWD’s Got Talent 2019 na ginanap sa Malabon. Sa kasalukuyan, siya ay may maliit na negosyo ang pagbebenta
ng paso at mga pagkaing Pinoy.
Angeline Rodriguez Pancho
Angeline was a Naga City Youth Councilor in 2019 designated for the committee on children and people with disabilities.
In 2019, she represented Naga City in the Braille Reading and Writing Competition in Thailand. On the same year, during
the celebration of Naga City charter anniversary, she was given a Special Mayoral Citation Award for her dedication and love
for the sector of persons with disabilities. In August 2018, she was one of the five privileged visually impaired students to
represent the Philippines in Japan. She graduated in the secondary level as an Alternative Learning System passer. Presently,
she is taking up a Bachelor of Secondary Education - Major in English at the University of Nueva Caceres in Naga City. For
Angeline, writing is a passion and an avenue to be heard. Since she is an introvert and a fangirl, she is fond of writing poetry
and stories dedicated to her favorite celebrities. Though visually impaired, she wants to be an inspiration to her fellow citizens
with disability that being different from others does not make her strange, but rather her skills and determination towards
things make her special and remarkable.
365
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ariane May Urayenza
Ariane May Urayenza is an online freelance writer based in Bulacan. She has recently lost her sense of hearing and hopes to
inspire more disabled individuals through her writing. She is now battling depression through medication and meditation.
Sooey Valencia
Sooey Valencia is a writer from the University of Santo Tomas. She writes mainly creative nonfiction narratives that focus
on the experience of illness, disability, and the body. She is fascinated by the intersections between the fields of medicine,
psychology, creative writing, and disability and literary studies.
Yvette Tan
Yvette Tan is an award-winning writer who likes to eat, travel, and listen to stories about the strange and supernatural. She is
dedicated to encouraging people to push for sustainable food sources and is an advocate of food security and the preservation
of community foodways.
Raphael Coronel
Raphael Coronel is a poet, martial arts coach, and research assistant. When he’s not working in the gym and for the De La
Salle University Manila Publishing house, he’s writing and studying for his MFA in Creative Writing in DLSU. He was a
fellow in the University of Santo Tomas National Writer’s Workshop (2017). He has two self-published poetry zines entitled
Blonde and Hide and Seek.
Dionie B. Fernandez
Dionisia “Dionie” B. Fernandez is a Master Teacher 2 of Hacienda Elementary School, Bugallon, Pangasinan. She was a
freelance novelist of 24K romance pocketbooks from 2002-2005. She was one of the contributors in How, How the Carabao,
Tales of Teaching English in the Philippines, a book published by the Ateneo University Press in 2009. She has won four awards
in story writing in the Kurit Panlunggaring, Pangasinan literary contest from 2015-2017.
Ronaldo D.S. Bernabe
Si Ronaldo D.S Berna
be ay miyembro ng Center for Persons with Disability Advocates, Inc. Mahilig siyang sumulat ng tula at gumawa ng kanta.
Sa kasalukuyan, siya ay naninirahan sa San Mateo, Rizal.
Prismness / Steffi Nucum
A student of De La Salle University Manila - Manila taking up BS Physics. She is a theatre enthusiast and a mental health
advocate.
366
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Jack Lorenz Acebedo B. Rivera
Jack Lorenz Acebedo B. Rivera, 18, from Tondo, is a Palanca awardee. He is a PWD and comes from a single-parent family.
He has published works in Inquirer, Rappler, TERSE, and PoetryNation.com. He is also the first-ever Best Supporting Actor of
De La Salle University Manila-Senior high School’ Cinemulat. Through the years, he has either performed, competed, worked
with, and/or has been recognized by the Philippines’ premier art institutions and international organizations like the Cultural
Center of the Philippines, the National Commission for Culture and the Arts, Hivos International and P-Noise.
Joel J. Clemente
Si Joel J. Clemente ay isang manunulat at Registered Nurse mula March 1991. Siya ay nakapagtapos ng Bachelor of Science
in Nursing sa Ateneo De Zamboanga University at Master of Arts in Nursing sa Manila Central University. Noong July 2017,
nailathala ang kaniyang aklat na pinamagatang "The Story of a Prudent Nurse." Siya, kasama ang kaniyang asawa at kanilang
nag-iisang anak, ay naninirahan sa McKinney, Texas, USA.
Prosa
Al Joseph Lumen
Si Al Joseph Academia Lumen ay awtor ng "Queue: 100 Dagling BPO" at "Ako at ang Panahon ATBP ng Hindi Ma-chika
sa Personal." Naging mag-aaral siya ng Polytechnic University of the Philippines Sentro ng Malikhaing Pagsulat sa Filipino
noong 2018 at naging fellow ng 3rd Nueva Ecija Personal Essay Writing Workshop. Kasalukuyan siyang nasa Klettgau,
Germany kasama ang kaniyang pamilya.
Arnie Q. Mejia
Arnie Q. Mejia's is the author of Writing Naked: A Memoir, which chronicle his 20-year journey as a 12-year-old and youngest
son of a family that went on voluntary exile to the United States when the dictatorship, imposed by martial rule in 1972 by
Ferdinand Marcos, ended with the People Power Revolution in 1986. He was a fellow for nonfiction in the 52nd Silliman
National Writers’ Workshop, University of Santo Tomas National Summer Writers’ Workshop 2014, and the 56th University
of the Philippines National Writers’ Workshop. Mejia moved back to the Philippines in 2006 where he works as the Vice
President of Human Resources for his family's logistics company. In between managing his family's businesses in different
parts of Mindanao, he enjoys reading, listening to 90s music, watching reality shows, cooking, baking, singing, dancing, and
going to the gym.
367
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Arnold Matencio Valledor
Si Arnold Matencio Valledor ay naging fellow ng 10th Ateneo National Writers’ Workshop taong 2010. Nagsalin siya sa Bikol
Norteng Catandungan ng ilang tweets ni Rolando B. Tolentino sa aklat na #Pag-ibig (2014) at ng ilang tula ni Allan Popa
mula sa aklat na Hunos (2016). Napabilang ang tatlong tula niya sa aklat na An Satuyang Kakanon sa Aroaldaw na tinipon
at isinalin sa Filipino ni Kristian Sendon Cordero (2015). Nalathala ang mga akda (maikling kuwento, dagli, kuwentong
pambata, tula, artikulo at tapusang komiks) sa Liwayway. Nalathala ang kanyang maikling kuwentong Santiguar at ang tulang
Tambar/Tambal sa ANI 40, Cultural Center of the Philippines Literary Journal (2018). Mababasa rin ang kaniyang dagli sa
Lagdaan: Journal ng Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas at sa Antolohiyang Aksyon: Mga Kuwentong Eksena
sa Pelikulang 7 Eyes Productions.
Benster G. Comia
Benster G. Comia is a Master Teacher in a public secondary high school under the faculty of Special Program in the Arts (SPA)
for more than a decade now. Since 2016, he has handled major subjects for Arts and Design Track in senior high school. He
was a teacher-scholar of the National Commission for Culture and the Arts for Graduate Diploma in Cultural Education at
Colegio de San Juan de Letran–Calamba. An artist by profession and by heart, he also strives to be a good campus arts club
adviser that immerses the students in arts-related events like the CCPs Cinemalaya, Virgin Lab-Fest, and Pasinaya.
Carl Lorenz G. Cervantes
Carl Lorenz Cervantes was raised in a family of priests and mystics, and is deeply interested in the interplay of mysticism and
psychology. He graduated in 2015 with a psychology degree from the Ateneo de Manila University, and is currently taking
his graduate studies in the same university. He has worked in the entertainment industry and with vulnerable communities.
Christine Marie Lim Magpile
Si Christine Marie Lim Magpile ay nagtapos ng Bachelor of Secondary Education - History major sa Unibersidad ng Santo
Tomas (Cum Laude). Kumukuha siya ngayon ng MA Araling Pilipino sa Unibersidad ng Pilipinas. Naging fellow siya sa mga
pambansang palihan sa pagsusulat tulad ng Linangan sa Imahen, Retorika at Anyo Workshop (2007), University of Santo
Tomas National Writers’ Workshop (2008), Angono Summer Writers’ Workshop (2018), at La Salle Kritika for Arts and
Cultural Criticism (2019). Sa kasalukuyan, isa siya sa mga patnugot ng University of the Philippines Press at kasapi ng Kataga.
Crystal Micah Urquico
Crystal Micah Urquico was born and raised in the province of Tarlac. She is taking Master of Arts in Literary and Cultural
Studies in Ateneo de Manila University. She teaches courses on regional languages and culture at Far Eastern University. Her
literary inclination centers on labor injustices, capitalism, and human rights.
368
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Dominique Garde-Torres
Dominique Garde-Torres is a writer and an events manager. As an events manager, she manages special programs, workshops
and performances at the Cultural Center of the Philippines, she nevertheless finds the time to pursue her passion for writing.
She has written event scripts and is credited with the co-authorship of the screenplay of the independent film Tukso.
Earl Carlo Guevarra
Earl Carlo Guevarra is a 26-year-old proud Zamboangueño. He teaches English at a private school in San Juan City. When he
is not teaching children the fundamentals of grammar, he writes essays and poems. His works have appeared in the Philippine
Daily Inquirer, Philippines Graphic, ALPAS Journal, and Young Star.
Edgar Bacong
Awtor siya ng Habagat at Niyebe, kalipunan ng mga tulang Filipino at Cebuano na nilathala ng Tuluyang Pinoy Zurich
at Mindanews noong 2005. Ilan sa kaniyang mga akda ay mababasa sa mga antolohiya ng Ani ng Cultural Center of the
Philippines, Obverse 2 ng Pinoy Poets, at The Best of Dagmay 2007-2009 ng Davao Writers’ Guild. Tubong Dabaw at
nakapagtapos siya ng Bachelor of Arts in Sociology sa Ateneo de Davao University. Dahil sa pag-ibig, nilisan niya ang bayang
kinalakhan at kasalukuyang naninirahan sa Zurich, Switzerland.
Elmer Del Moro Ursolino
Si Elmer Del Moro Ursolino ay isang makata at kuwentista. Naging fellow siya ng University of the Philippines Writers’
Workshop noong 1991. Si Elmer ay nagtapos ng Sertipiko ng Malikhaing Pagsulat sa Filipino at AB Filipino sa UP Diliman.
Sa kasalukuyan, siya ay isang guro sa Thailand.
Elizabeth Joy Serrano-Quijano
Elizabeth Joy Serrano-Quijano is a graduate of BA Mass Communication. She is teaching Development Communication in
Southern Philippines Agribusiness and Marine and Aquatic School of Technology (SPAMAST) in Davao Occidental. She is
proud of her Ibaloi, Kapampangan, and Blaan roots. Her writings are her advocacy for the indigenous people of Matanao,
Davao del Sur. Some of her works are about motherhood and children because she is also a mother and a wife.
369
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ernesto Villaluz Carandang II
Si Ernesto Villaluz Carandang II o mas kilala sa palayaw na “Nonon” ay nagtapos ng Doctor of Fine Arts sa Pamantasan
ng De La Salle. Nagtuturo siya ng panitikan, wika, kultura, malikhaing pagsulat, pamamahayagan, at pananaliksik bilang
Full Professor sa nasabing pamantasan. Nailathala ang kaniyang mga aklat na Angkan ni Eba (University of Santo Tomas
Publishing House, 2005), Lahi ni Adan (UST Publishing House, 2007) at Mga Kuwentong Lagalag (National Commission
for Culture and the Arts Ubod Writers’ Series). Nailathala rin sa mga magasin, pahayagan, at antolohiyang pampanitikan sa
bansa at ibayong-dagat ang iba pa niyang akda.
Fe M. Valledor
Si Fe M. Valledor ay nagtapos ng BS Agricultural Economics sa University of the Philippines Los Baños at Master in Business
Administration sa Catanduanes State University, Virac, Catanduanes. Siya rin ay kasalukuyang nagtuturo sa nasabing
unibersidad. Mahilig siyang magsulat noong nag-aaral pa, ngunit naisantabi ito noong nagtatrabaho na. Muli siyang
nakapagsulat ngayong panahon ng krisis dahil sa patuloy na lockdown.
Fermin Antonio D.R. Yabut
Fermin Antonio D.R. Yabut used to be the deputy director of an academic publishing house in Manila. Trained to be an
accountant, Fermin attended the Stillman School of Business (Seton Hall University) and the University of Santo Tomas. He
is an accounting teacher and academic manager in an accounting school in Manila. He is a member of Beta Gamma Sigma,
the international honor society for business.
Francisco Arias Monteseña
Si Francisco Arias Monteseña ay propesor sa isang pribadong kolehiyo, manunulat, at makata. Isinilang siya sa Majayjay,
Laguna at kasalukuyang naninirahan sa Angono, Rizal. Nakapaglabas na ng tatlong aklat—Pagluluno at iba pang mga tula,
#inayserye at Sa Ilalim ng Puting Ilaw, Mga Tula. Nagwagi siya ng mga parangal mula sa Komisyon sa Wikang Filipino at
Talaang Ginto. Naging fellow siya sa halos lahat ng National Writing Workshop para sa tula sa Filipino at personal na sanaysay.
Gerome Nicolas Dela Peña
Si Gerome Nicolas Dela Peña ay guro ng Filipino at Panitikan sa Our Lady of Fatima University-Antipolo at ganap na kasapi
ng KATAGA (samahan ng mga manunulat sa Pilipinas). Siya ang may-akda ng mga aklat na Brief Moments: Mga Sanaysay,
PM: Mga Tula, Pedestrian at Iba Pang Mga Tula, at Late-Later-Latest (Mga Hugot Kong Laptrip at Badtrip). Siya rin ay co-editor
at contributor ng Pusuan Mo: An Anthology of Literary Works for Millennials at Flight 143: Mga Tula ng Pag-ibig at Paglipad.
Bahagi naman ang kaniyang mga tula at dagli ng antolohiyang Tuwing Umuulan na inilathala ng Kataga-Manila. Ilan din sa
kaniyang mga akda ay nailathala na sa Liwayway magazine at sa iba’t ibang antolohiya at textbooks sa buong Pilipinas.
370
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Gillian P. Reyes
Gillian P. Reyes is both a librarian and a writer. Currently, he is a full-time student of MA Creative Writing at the University
of the Philippines-Diliman. He has contributed numerous articles for Rappler which ranged from personal essays to current
topics of feminism, transportation, culture, and education. He was a fellow of the 2020 Barláya Writers' Workshop for
Graphic Literature. His interests include personal essays, children's literature, and young adult literature.
Gil Sotelo Beltran
Gil Beltran is the first Chief Economist of the Department of Finance. In addition to writing studies on the Philippine
economy, briefing prospective investors on the strengths of the Philippine economy, advocating economic reforms and meeting
with Association of Southeast Asian Nations and Asia-Pacific Economic Cooperation counterparts on global initiatives to
coordinate and hasten development in the Asia-Pacific region, he writes poems and essays that light up the end of his busy day.
Gregorio V. Bituin Jr.
Si Gregorio V. Bituin Jr. ay isang manunulat. Taal siyang taga-Sampaloc, Maynila. Kasalukuyan siyang sekretaryo heneral
ng pambansang samahang Kongresong Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod at staff sa Bukluran ng Manggagawang Pilipino.
Nagsusulat din siya sa Taliba ng Maralita, ang opisyal na publikasyon ng KPML.
Jan Angelique Dalisay
Jan Angelique Dalisay is a professional writer with eight years of experience. She completed her bachelor’s degree in Business
Administration in the University of San Carlos in 2010. She partially finished her master’s degree in Literature in Cebu
Normal University in 2015. She loves undercuts and practices kendo.
Jane Tricia Cruz
Jane Tricia Cruz graduated with a degree of Bachelor of Arts in Mass Communication, major in Broadcasting. She has also
earned a Certificate in Professional Teaching Education and subsequently passing the Licensure Examination for Teachers the
same year. She is a contributor in The Mighty Magazine, an international online website with their partner sites including
The Huffington Post and Yahoo, intended to empower and connect people facing challenges such as anxiety and depression
through articles and stories. She is currently working as a Research Associate for External Affairs at La Consolacion University
Philippines in Malolos, Bulacan. She is also taking her Masters Degree in Education, major in Special Education at the
University of the Philippines-Diliman.
371
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Jason F. Pozon
Si Jason F. Pozon ay nagtapos sa Philippine Normal University ng kursong Batsilyer sa Pansekondaryang Edkuasyon, medyor
sa Filipino noong 2014 at nagkamit ng KADIPAN Leadership Award at Francisco Balagtas Special Award. Kasalukuyan
niyang tinatapos ang MA Malikhaing Pagsulat sa Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas sa University of the
Philippines Diliman. Guro rin siya sa Filipino ng UP Rural High School sa UP Los Baños. Naging fellow siya ng 6th
Cordillera Creative Writing Workshop noong 2018 sa UP Baguio, ika-12 Palihang Rogelio Sicat noong 2019 sa UPLB, at
ika-4 na Palihang Bienvenido Lumbera sa Salin ng Likhaan, UP Institute of Creative Writing. Patuloy siyang nagtatangka sa
pagsusulat ng sanaysay at dula na umuugnay sa wika, panitikan, at bayan.
Jayson V. Fajardo
Si Jayson V. Fajardo ay mula sa lungsod Quezon at kasalukuyang kultural na manggagawa sa Intramuros, Maynila.
Jessie Ramirez Jr.
Jessie is an architecture student who has an interest in literature. He dreams of writing his own novel and having his own
design being built as a solid structure someday.
Jett Gomez
Jett G. Gomez ay isinilang at lumaki sa Tundo, Maynila. Nagtapos siya ng kursong Bachelor of Science in Computer
Engineering sa Universidad De Manila, at isang IT Professional sa kasalukuyan. Sa kaniyang libreng oras, siya ay nagsusulat
ng mga tula at prosa, kumukuha ng mga retrato, at nanonood ng mga pelikula upang makapagpatuloy sa paggawa ng mga
mundong sa kasalukuyang mundo.
Joel Donato Ching Jacob
Joel Donato Ching Jacob is known as Cupkeyk to his friends. He is the winner of the 2018 Scholastic Asian Book Award for
Wing of the Locust; and Editor's Choice Award for the 2019 Best Asian Short Stories for Artifacts from the Parent. He lives in
Bay, Laguna with his mother and dogs. He enjoys fitness and the outdoors.
John Christopher Endaya
Si John Christopher Endaya ay kasalukuyang kumukuha ng Bachelor of Science in Secondary Education, major in Social
Studies. Ipinanganak siya sa Quezon City; ibinaon ang inunan sa Caloocan; nagkaisip sa Cavite; at ihihimlay sa Las Piñas.
372
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
John Jack G. Wigley
John Jack G. Wigley, Ph.D. is the author of six books: Kadenang Bahaghari (Pride Lit Books, 2019); Hantong: Mga Kuwento
(University of Santo Tomas Publishing House, 2018), a Finalist for Best Fiction Book in Filipino in the 2019 National Book
Awards; Lait (pa more) Chronicles (Visprint Publishing, 2017); Lait Chronicles (Visprint Publishing, 2016), a Finalist in the
2017 National Book Awards for Best Non-fiction Book in Filipino; Home of the Ashfall (UST Publishing House, 2014) and
Falling into the Manhole (UST Publishing House, 2012), winner of the Best Book (Gawad San Alberto Magno) in the 15th
Dangal ng UST, and a finalist in the 13th Madrigal-Gonzalez Best First Book Award. He has also co-authored a number
of textbooks on literature and creative writing. He is the Chair of the UST Department of Literature, a literature professor
at the Faculty of Arts and Letters, a resident fellow of the Center for Creative Writing and Literary Studies, and a research
fellow of the Research Cluster on Culture, Arts, and Humanities. He finished the following degrees: AB English (Holy Angel
University, 1989), MA Literature (UST, 2004) and PhD Literature Cum Laude (UST, 2012). He was a panelist for the 2013
and 2014 Silliman National Writers’ workshops and the annual UST National Writing workshops, and a fellow of the 2013
UP National Writers’ Workshop. He was a judge of the Ustetika Awards in fiction and essay categories and has received more
than twenty Most Outstanding Teacher Awards in the Basic Sciences in Physical Therapy, Occupational Therapy, and Speech
Language Pathology of the UST College of Rehabilitation Sciences.
John Paul Egalin Abellera
John Paul Egalin Abellera took up BA Communication and Media Studies at San Beda College-Alabang. He works as a
Creative Producer at ABS-CBN Film Productions, Inc. and as a lecturer at San Beda College-Alabang. He was a recipient of
the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Aschberg Bursaries Programme and a resident artist
(for Creative Writing) at the Djerassi Resident Artists Program in California, USA. His short stories and screenplays have won
awards from the Catholic Mass Media Awards, the María Clara Awards, and other award-giving bodies.
John Patrick F. Solano
Tubong San Mateo, Rizal, si John Patrick F. Solano ay nagtapos ng BS Applied Mathematics mula sa Politeknikong Unibersidad
ng Pilipinas at MS Mathematics mula sa Prince of Songkla University sa Hat Yai, Thailand, at kasalukuyang kumukuha ng MA
Filipino: Malikhaing Pagsulat sa Unibersidad ng Pilipinas-Diliman. Naging fellow siya ng Palihang Rogelio Sicat noong 2017,
Cordillera Creative Writing Workshop, at Angono Writers’ Workshop noong 2014. Nagwagi siya ng Ikalawang Gantimpala sa
kategoryang Tula Para sa mga Bata sa Carlos Palanca Memorial Awards for Literature noong 2016. Nalathala na ang kaniyang
mga sanaysay sa Philippine Daily Inquirer, Philippine Star, Business Mirror, at Philippine Panorama Magazine, at mga tula
sa Philippines Graphic at Liwayway Magazine. Kung hindi nagsusulat, makikita siyang nagsasagot ng crossword o sudoku.
373
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Mac Andre Arboleda
Mac Andre Arboleda a.k.a Asshulz is the managing editor of University of the Philippines Los Baños Perspective. He is a
graduate student in the UPLB studying communication and the Internet.
Maffy Carandang
Maffy Carandang is a communications consultant for an international aid agency, and a former instructor at the University
of the Philippines’ Department of Humanities. She grew up in Tanauan, Batangas where she served as Sanggunian Kabataan
chairperson from 1997 to 2002. Maffy finished development journalism in UP and one of her essays appeared in a book for
the UP Centennial “Kwentong Peyups” in 2010.
Maria Ella Betos
Maria Ella Betos is a Fund Accountant working in Bonifacio Global City, Taguig. An advocate of reading, She is active
promoting the local literature as a moderator of Pinoy Reads Pinoy Books (PRPB) book club. Agile and mobile, she loves
taking #travel photographs and creating unique IG hashtags. If there was no Pandemic, she would have been roaming the
Association of Southeast Asian Nations and Japan.
Maria Sophia Andrea Rosello
Si Maria Sophia Andrea Endrinal Rosello, o mas kilala bilang Sophia/Pia, ay isang mag-aaral sa Ateneo De Manila University
sa ilalim ng programang AB Communication. Pinanganak siya at pinalaki sa pangunahing-bayan ng Batangas, ang Batangas
City. Nais niyang makatapos ng pag-aaral at maging isang kilala na alagad ng sining sa pamamagitan ng pamamahayag o
pagkuha ng litrato.
Marren Araña Adan
Mababasa ang mga katha ni Marren Adan sa Basag Anthology (Literati Psicom) at Inkwentro: Antipasista (UGATLAHI
University of the Philippines Diliman), tula sa Liwayway, sanaysay sa Valenzuela Network, at kritisismo sa Gaslight Online, at
dalawang isyu ng Kult journal. Ginawaran ng Komura; Creators Grant ang kanyang collaborative work na Ortigas Excursions.
Kasalukuyang editor sa Ortigas si Marren, at may MA degree mula sa UP Diliman.
Nap Arcilla III
Mula sa isla-probinsiya ng Catanduanes si Nap Arcilla III. Kasapi siya ng Bilog Writers’ Circle at Kandidatong Kasapi ng
Kataga-Online.
374
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Norsalim S. Haron
Norsalim S. Haron is from Pikit, Cotabato Province, and teaches at Rajah Muda National High School in the same town. He
is a graduate of Bachelor in Secondary Education (major in Filipino) at the University of Southern Mindanao in Kabacan,
Cotabato Province. His work has appeared in Cotabato Literary Journal and Carayan Journal.
Patricia May Labitoria
Patricia May Labitoria is a graduate of Miriam College’s BS Environmental Planning and Management. She has been working
for the environment sector since 2011, and is interested with environmental and biodiversity conservation. Besides writing,
she is also into photography.
Peter Michael C. Sandico
Peter Michael C. Sandico has always been a reader. He has been with the publishing industry for more than 20 years. His other
passions include yoga, calligraphy, travel, and cooking.
Priscilla S. Macansantos
Priscilla Supnet Macansantos writes poetry, nonfiction and fiction in English, Filipino and Iluko, her native language. She
has won prizes for her poetry from Home Life and Focus magazines, and was awarded for her essay “Departures” in the 1998
Don Carlos Palanca Awards for Literature. She was head of the National Commission for Culture and the Arts Committee on
Literary Arts from 2011 to 2013, and was Chancellor of the University of the Philippines Baguio until 2012. She attended
Creative Writing Workshops held by the University of the Philippines and Silliman University in Dumaguete City. She has
also served in the teaching panel of the Cordillera Creative Writers’ Workshop, the Western Mindanao Writers’ Workshop,
and Lamiraw. She is a member of the Philippine PEN, and holds a PhD in Mathematics.
Ramzzi Fariñas
Ramzzi Fariñas grew up in Ilocos Sur and Abra. He is now working in Metro Manila, and became a pioneering member of
The Time of Assassins Literary Guild (TTALG). His short stories “Lightless” and “The Woman Who Had Two Pistols” have been
published in the guild’s zine collections. His poetry, meanwhile, has appeared in Philippines Graphic and AUX: Kartilya Vol.
2, and Buhawi: Unang Hagupit. Luckily, he is nowhere near being part of a political clan in the north despite his last name.
375
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Rene Boy Abiva
Si R.B. Abiva o RBA ay manunula(t) sa wikang Iloko at Filipino. Siya rin ay musikero, eskultor, at pintor. Writing fellow siya
ng 58th University of the Philippines National Writers’ Workshop (Tula), 11th Palihang Rogelio Sicat (Maikling Kuwento),
6th Cordillera Creative Writing Workshop (Tula), at 9th Pasnaan-Jeremias A. Calixto Ilokano Writers’ Workshop (Daniw).
Awtor siya ng tatlong libro ng mga tula at isang libro ng mga piling maikling kuwento at dagli, at nalathala na rin ang
kaniyang mga tula sa Liwayway, Bannawag, Diliman Review, Agos 1, Novice Magazine, Katitikan: Literary Journal of the
Philippine South, Tawid News Magazine, Philippine Collegian UP Diliman, Pinoy Weekly, Bulatlat, Northern Dispatch Weekly,
Manila Today, Kodao, at Arkibong Bayan. Siya ang Tagapangulong-Tagapagtatag ng Samahang Lazaro Francisco, at ngayon ay
literary columnist sa Pinoy Weekly habang siya ay kumukuha ng MA-Malikhaing Pagsulat sa UP Diliman.
Rene M. Raposon
Hailing from Legazpi City, Albay, Rene M. Raposon is a proud Legazpeño. He loves his own language, Bicol. He often finds
comfort when listening to the sound of nature.
Rhea Claire Madarang
Si Rhea Claire Madarang ay manunulat, mananaliksik, at manlalakbay. Makikita ang kaniyang mga isinulat tungkol sa
paglalakbay sa kaniyang blog: www.iamtravelinglight.com, at sa mga kontribusyon niya sa Rappler.
Ricky Angcos
Ricky Contridas Angcos, was born on August 5, 1976 in Caloocan. He is a graduate of Philippine Normal University – Manila
in 2005, and has almost fourteen years of teaching experience. He is teaching in Signal Village National High School, Taguig
City. He is also a union leader, after getting frustrated with management prerogative both in private and public schools. He
left the country to work as store supervisor in Saudi Arabia. But fate persisted in 2016, the oil crisis sent a shockwave of
company closures. Upon arrival at Terminal 3, Overseas Workers Welfare Administration offered him a permanent job, as
public school teacher again! He published a book in 2014, an anthology of poetry works entitled “Pssst…Tinig at Himig ng
mga Makatang Pangahas.” His entry “Ang Paghahati ni Bart” (a children's story about division), has captured the grand prize
slot in their School Division Contest in October 2019.
Ronnie M. Cerico
Si Ronnie M. Cerico ay tubong Maygnaway, San Andres, Catanduanes. Nagtapos siya ng kursong Bachelor of Elementary
Education sa Catanduanes State University. Kasalukuyan siyang nagtuturo sa Mababang Paaralan ng Tibang, Kanlurang
Purok ng San Andres, Sangay ng Catanduanes. Naging fellow siya ng 9th Saringsing Bikol Writers’ Workshop at sa Hulmahan
2: Workshop sa Kuwentong Pambata. Nailathala na rin ang ilan niyang dagli sa Liwayway Magazine, at sa isang online zine
ng Titik Poetry.
376
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Stefani J. Alvarez
Si Stefani J. Alvarez ay nagkamit ng National Book Award mula sa Manila Critics Circle para sa Best Book of Non-Fiction
Prose in Filipino para sa kaniyang unang librong Ang Autobiografia ng Ibang Lady Gaga (Visprint, 2015). Maihahanay sa
autobiographical at confessional writing ang estilo ng kaniyang panulat. Nalathala ang ilan sa kaniyang dagli sa Liwayway. Isa
siyang OFW na nakabase sa Saudi Arabia simula pa noong 2008.
Wama A. Jorbina
Wama A. Jorbina is a graduate of Doctor of Arts in Literature and Communication from Cebu Normal University, Cebu
City. She is teaching English to Filipino high school students in Philippine School Doha, Qatar. Despite being away from her
home country, she makes sure that she continues to cultivate the seed of nationalism by helping her Filipino students study,
appreciate, and explore literary works in Philippine literature. She believes that through literature, Filipino students in Qatar
can up hold their identities as Filipinos despite being in the Middle East.
Tula
Adrian Pete Medina Pregonir
Mananaysay, makata, at peryodista si Adrian Pete Pregonir, mula sa Banga, South Cotabato. Nagwagi siya sa Don Carlos
Palanca Memorial Awards for Literature. Ang kaniyang mga akda nalathala sa Liwayway Magazine, Kasingkasing Press Magazine,
Katitikan, Dagmay, Cotabato Literary Journal at iba pang pampanitikang magasin, antolohiya, at babasahin.
Allan Popa
Si Allan Popa ay awtor ng labing-apat na aklat kabilang na ang Narkotiko at Panganorin (Ateneo de Manila University Press,
2018), Damagan (University of Santo Tomas Publishing House, 2018) at Autopsiya ng Aking Kamatayan (Tala Antala, 2019).
Nagwagi siya ng Philippines Fress Literary Award at Manila Critics Circle National Book Award for Poetry. Nagtapos siya ng
MFA in Writing sa Washington University in Saint Louis, USA, at PhD in Literature sa De La Salle University. Nagtuturo
siya sa Kagawaran ng Filipino ng Ateneo de Manila University.
Anna Vanessa G. Miranda
Si Anna Vanessa G. Miranda ay naninirahan sa Alijis, Lungsod Bacolod. Nawili siya sa pagtatanim gulay, bulaklak, at cactus
sa munting hardin ng kaniyang pamilya. Pangarap niyang maging abogado balang araw.
377
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Anthony Baculbas Gabumpa
Artista ng tanghal-tula, masining na pagkukuwento, at guro sa Pamantasan ng Lungsod ng Valenzuela si Anthony Baculbas
Gabumpa. Nagtapos siya ng kursong Edukasyon sa Filipino sa nasabing pamantasan at ngayon ay nag-aaral ng MA Araling
Pilipino sa UP Diliman. Sa kasalukuyan, patuloy siyang naglalakbay at tumutuklas sa mundo ng pagsulat, at tumatanaw sa
layo na kayang marating ng sining, panitikan, at pagtatanghal sa pinaglilingkuran niyang bayan.
Anthony B. Diaz
Si Anthony B. Diaz ay isang Bikolanong manunulat at miyembro ng Parasurat Bikolnon Incorporated. Siya ay kasalukuyang
kawani ng Department of Education. Ang kaniyang unang nobela sa wikang Bikol ay inilathala noong 2020 sa tulong ng
Kabulig Bikol, Incorporated.
Arnel T. Noval
Arnel T. Noval is resident faculty of Cebu Technological University Main Campus teaching minor subjects in AB Filipino and
BSED Filipino. He finished his master’s degree in MAED Filipino Teaching at CTU Main Campus. At present, he is pursuing
his doctorate degree at Cebu Normal University in Ed. D., major in Filipino Language Teaching.
Arthur David P. San Juan
Si Arthur David P. San Juan ay mula sa lungsod ng Antipolo. Kasapi siya ng Angono 3/7 Poetry Society at Hulagway Writers’
Group. Inilimbag ang kaniyang mga akda sa Bulgar Tabloid, Bulatlat, Manila Today, Katitikan Journals, Novice Magazine,
Abandoned Library Press International Journal, BUHAWI: Unang Hagupit at AKSYON: Mga Kuwentong Eksena sa Pelikula ng
7 Eyes Productions, OPC. May-akda ng librong “Sikreto sa Loob ng Kwarto” (2019), siya rin ay patnugot at kontribyutor sa
“NGALAN: Antolohiyang SaMaFil” (2020).
Basil Bacor Jr.
Si Basil Bacor Jr. ay isang call center agent noon. Pangarap niyang makapaglathala ng isang aklat ng tula o isang nobela.
Binubuno niya ang mga oras ngayon sa pagtulong sa pamilya, paglilinis ng bahay, at pagsama sa kapatid na nag-aalaga ng
dalawang kuting. Tanging hangad niya sa tuwina ay kaayusan at kabutihan para sa lahat ng nakararanas ng krisis.
Chelsey Keith P. Ignacio
Chelsey Keith P. Ignacio received her literature degree from the University of Santo Tomas in 2019. Since then, she has been
trying to build a career in publishing. she writes essays and poems.
378
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Cindy Velasquez
Cindy Velasquez is the Cebuano editor of Bukambibig, a multilingual journal of spoken word and performance poetry. She
is an assistant professor at the University of San Carlos in Cebu. Her first poetry collection Lawas: Women’s Stories, Women’s
Bodies was published in 2016.
Claire Quilana
Si Claire Quilana ay isang guro at mag-aaral. Ang kaniyang unang pag-ibig ay ang pagsusulat. Siya ay naninirahan sa
Camangaan, Vigan City, Ilocos Sur.
Cris R. Lanzaderas
Si Cris R. Lanzaderas ay isang assistant professor sa UP Rural High School sa University of the Philippines Los Baños. Nagtapos
ng MA Malikhaing Pagsulat (UP Diliman) at BA Communication Arts (UP LB). Kasalukuyang tagapag-ugnay (subject area
coordinator) ng UPRHS Departamento ng Filipino at guro sa panitikan at malikhaing pagsulat. Naging tagapagsalita siya sa
ilang seminar at workshop na inorganisa ng Department of Education, at ilang samahan sa loob at labas ng UP LB. Nagsulat
din siya ng teksbuk para sa Senior High School-Filipino at naging writing fellow sa 2018 Valenzuela Writers’ Workshop at
2019 Ateneo National Writers’ Workshop.
Dennis Andrew S. Aguinaldo
Dennis Andrew S. Aguinaldo teaches a course called “Science and Technology in Literature” at the Department of Humanities
of the University of the Philippines Los Baños. Some of his poems have appeared in Transit, hal., {m}, The Cabinet, Otoliths,
and in his blog: tekstong bopis. He is the author of Shift of Eyes and Bukod sa maliliit na hayop, stories and poems.
Dexter Reyes
Si Dexter Reyes ay tubong Kabite, mula sa bayan ng General Mariano Alvarez. Bata pa lamang ay kinakitaan na siya ng
pagkahilig sa sining, lalo na sa panitikan. Nang magkolehiyo ay kumuha siya ng kursong Araling Pilipino sa UP Diliman
upang dito ay mas mahasa pa ang kaniyang kakayahan sa pagsulat. Naniniwala siya na lagi’t laging dapat pinagsasanib ang
estetika’t politika. Para sa kaniya, ito ang kaluluwang nagpapairal sa isang sining.
Eilyn L. Nidea
Eilyn L. Nidea of Ragay and Tigaon, Camarines Sur is a cultural worker, author, actress, educator and sharer. She is a member
of the Parasurat Bikolnon based in Naga City. She is the co-founder and artistic director of the Teatro Ragayano, a community
theater based at the Ragay National Agricultural and Fisheries School in Ragay, Camarines Sur.
379
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Elvie Victonette B. Razon-Gonzalez
Dr. Elvie Victonette B. Razon-Gonzalez is a gastroenterologist and epidemiologist residing in Iloilo City. She is a wife and
mother of four children. She loves to write poetry, read, and analyze statistical data.
Emmanuel Lacadin
Nagsusulat si Emman ng tula, sanaysay, at dagli sa Filipino at Ingles. Nakalimbag sa Heights, Katitikan, Philippine Daily
Inquirer, at 聲韻詩刊 Voice & Verse Poetry Magazine ang ilan sa kaniyang mga gawa. Noong nakaraang taon, iginawad kay
Emman ang Loyola Schools Awards for the Arts in Creative Writing (Poetry) at Joseph Mulry Award for Literary Excellence ng
Ateneo de Manila University, kung saan siya nagtapos ng BS Environmental Science. Kasalukuyan siyang nagtuturo sa ilalim
ng kaparehong kurso sa Tarlac State University.
Eric P. Abalajon
Eric lived for over four years in Ontario, Canada. He has worked as a general laborer, as well as an English as Second Language
instructor in private language schools both in Toronto and Iloilo City. He is a humanities lecturer in the University of the
Philippines Visayas-Miag-ao.
E. San Juan, Jr.
E. San Juan, Jr. is emeritus professor of English, Comparative Literature, and Ethnic Studies; former fellow of the Ransom
Center at the University of Texas, and of the William Edward Burghardt Du Bois Institute, Harvard University. His recent
books Are: Critique and Social Transformation (Mellen), Toward Filipino Self-Determination (Suny Press), Ulikba, Rizal In
Our Time (Revised Edition, Anvil), Sisa's Vengeance (Createspace) and Kundiman Sa Gitna Ng Karimlan (University of the
Philippines Press).
Froy P. Beraña
Tagasiyudad ng Iriga si Froy P. Beraña at mahilig rin magsulat ng mga tula sa Bikol-Rinconada at Tagalog. Miyembro siya
ng Parasurat Bikolnon, Inc., at Philippine Wikimedia Community, Inc. Nagtatrabaho siya bilang isang Digital Content
Specialist/Photographer sa opisina ng Research Division sa paaralan ng Central Bicol State University of Agriculture.
Gerome De Villa
Gerome De Villa obtained his Bachelor of Arts degree in Multimedia Arts from De La Salle Lipa. He won second place in the
Kabataan Sanaysay division of the Carlos Palanca Memorial Awards for Literature in 2012. He lives in Batangas City.
380
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Glen A. Sales
Si Glen A. Sales ay ipinanganak sa Angono, Rizal. Naging national fellow siya para sa tula sa Palihang Rogelio Sicat 11 na
ginanap sa University of the Philippines Baguio. Ang kaniyang mga tula ay nalathala sa Liwayway at Ani 38, Ani 39, at Ani 40
ng Cultural Center of the Philippines. Kasalukuyan siyang guro sa pampublikong paaralan sa Tiaong, Quezon.
Heather Ann Ferrer Pulido
Heather Ann Ferrer Pulido is a teacher by profession and a storyteller at heart. She studied Education at Saint Louis University
and is pursuing graduate studies at the University of the Philippines. She is a Baguio girl of Kankanaey and Ibaloi descent.
Honesto M. Pesimo Jr.
Si Honesto M. Pesimo Jr. ay naging fellow ng UP National Writers’ Workshop. Nakatanggap din siya ng mga gantimpala sa
Komisyon sa Wikang Filipino sa Pagsulat ng Tula at Bienvinido N. Santos Short Story Writing Competition. Siya ay kasapi
ng Kabulig Bikol, at sa kasalukuyan, siya ang Pangulo ng Parasurat Bikolnon. Nailimbag ang kaniyang mga obra sa Ani tomo
37, 39, at 40.
Jaime Dasca Doble
Jaime Dasca Doble is the author of the well-received poetry collection titled Order of the Poets: Poems in English and Filipino
(2005). He hails from Botolan, Zambales.
Jaime Jesus Uy Borlagdan
Jaime Jesus Uy Borlagdan is author of three books of poetry in the Bikol Language: Que Lugar Este (2009), Suralista (2010),
X (2013)). He works as a graphic artist and resides in Bicol with his family.
James M. Fajarito
Tubong Gloria, Silangang Mindoro si James M. Fajarito, PhD. Professor siya sa General Education Department, School of
Arts and Sciences ng Holy Angel University, Angeles City, Pampanga. Nagtapos siya ng Doctor of Philosophy in Literature
sa Philippine Normal University (Manila). Ang kaniyang mga tula, sanaysay, at maikling kuwento ay nalathala sa ibat't ibang
pambansang publikasyon. Kasalukuyan siyang nakatira sa Angeles City, kasama ang kaniyang marikit na maybahay at nagiisang anak
381
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Jeremie Joson
Si Jeremie Joson ay nagtapos ng kursong BA Malikhaing Pagsulat sa Bulacan State University. Naging fellow siya sa Tula sa
6th Cordillera Creative Writing Workshop ng University of the Philippines Baguio taong 2018 at Pamiyabe 19 Regional
Creative Writing Workshop ng Holy Angel University taong 2019. Mahilig siyang tumula tungkol sa mga bagay na gumugulo
at nagpapagulo sa kaniyang paligid.
Joel F. Ariate Jr.
Si Joel F. Ariate Jr. ay university researcher sa Third World Studies Center, College of Social Sciences and Philosophy, University
of the PhilippinesDiliman. Paminsan-minsan ay nagsusulat siya ng tula para makatakas sa disiplina ng agham panlipunan.
Jose Velando Ogatis I
Jose currently teaches at the Department of Arts and Communication in University of the Philippines Manila. He is a
collector of comic books and mecha toys. He is the founder of the UP Manila Belle, a cultural organization that supports
women in the performing arts. He is also into films, especially those that are obscure and weird.
Juan Carlos G. Montenegro
Juan Carlos Felipe G. Montenegro is a Bachelor of Arts History Graduate from the University of Santo Tomas. During his
collegiate years, he became involved in activities concerning writing and public speaking by joining organizations such as AB
Debate Parliament (the Faculty of Arts and Letters’ debate varsity), and being Secretariat head of the UST History Society. He
was a fellow of the 6th Thomasian Writers’ Workshop, and has been published in Dapitan, the literary folio of AB’s newsletter,
and The Flame. He plans to take up his Master’s Degree in Literature sometime in the future.
Kelvin Gatdula Lansang
Si Kelvin G. Lansang ay guro sa Tundo, Maynila. Tagapagsanay siya ng mga mag-aaral sa mga timpalak mula distrito hanggang
pambansang antas. Isa siyang manunulat na nakapaglathala na ng mga aklat, modyul, at suplemento na ginagamit sa junior
high school, senior high school at kolehiyo. Isang makata, musikero at manunulat pampelikula. Kasalukuyan niyang tinatapos
ang kanyang PhD sa Pamantasang Normal ng Pilipinas.
Korina Muella
Si Korina Muella ay nakatira sa Bolo Norte, Sipocot, Camarines Sur. Siya ay naging content writer sa Adobo Web Hosting
Company sa Ortigas, Maynila. Naging fellow ng Linangan Sa Imahen, Retorika, at Anyo noong 2015. Siya ay nangangarap
na makabuo ng koleksiyon ng tula sa siya, at prosa naman sa Ingles. Nag-aral siya ng Marketing and Communication sa San
Beda College Manila hanggang 2009.
382
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Larry Boy B. Sabangan
Si Larry Boy B. Sabangan ay nakatira sa Kalibo, Aklan. Kasalukuyan siyang nagtuturo sa Senior High School ng mga asignatura
sa Wika, Pananaliksik, at Panitikan sa Regional Science High School for Region VI sa Kalibo, Aklan. Nagtapos ng Master
sa mga Sining sa Edukasyon na may espesyalisasyon sa Filipino sa West Visayas State University, Lungsod Iloilo. Nakatapos
din ng mga kurso sa Wika, Kultura, at Lipunan sa University of the Philippines Open University sa Massive Open Distance
e-Learning Course. Kasapi rin siya ng SANGFIL at kabilang sa lokal na organisasyong panliteratura. Naging fellow siya sa
UST National Writers’ Workshop. Nagsusulat din si Larry ng mga akda sa Akeanon, Hiligaynon, at Kinaray-a.
Mark Angeles
Si Mark Angeles ay naging writer-in-residence sa International Writing Program ng University of Iowa, USA noong 2013.
Bukod sa pagiging textbook author, nagtuturo rin siya ng mga asignaturang Filipino at Malikhaing Pagsulat sa Senior High
School. Siya ay kolumnista ng Pinoy Weekly, literary editor ng bulatlat.com, at features contributor ng GMA News Online.
Natalie Pardo-Labang
Tubong Camarines Norte si Natalie Pardo-Labang. Nagtapos siya ng Communication Arts sa University of the Philippines
Los Baños, Bachelor of Law sa Philippine Law School, at Master in Public Management sa UP Open University.
Nerisa del Carmen Guevara
Nerisa del Carmen Guevara is a resident fellow of the Center for Creative Writing and Literary Studies and an Associate
Professor from the University of Santo Tomas. She has been published in The Comstock Review (New York), Verses and Voices
(Hongkong), TOMAS, and has recently been anthologized in The Achieve of, The Mastery: Filipino Poetry and Verse from
English, mid-90s to 2016.
Nestor C. Lucena
Si Nestor C. Lucena ay tubong-Bicol at dating cultural worker. Ilan sa kaniyang mga tula ay nalathala na sa Ani, Kabayan, at
Bayanihan Post ng Australia.
383
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Nikki Mae Recto
Si Nikki Mae Recto ay ipinanganak sa Obando, Bulacan at lumaki sa Arkong Bato, Valenzuela City. Nagtapos siya ng BS
Accountancy sa Polytechnic University of the Philippines at kumuha ng Sertipiko sa Panitikan at Malikhaing Pagsulat sa
nasabing pamantasan. Naging fellow siya ng tula sa Valenzuela Writers’ Workshop 2019. Isa siyang ganap na kasapi ng
Valenzuela Arts and Literary Society at Linangan sa Imahen, Retorika at Anyo. Isa rin siya sa mga kasapi ng Atsara Collective
na naglunsad ng Quickie: Drive-in Stories (2018). Inilathala ang ilan sa kaniyang mga tula sa Manila Bulletin at Gantala Press.
Hilig niyang magbasa ng libro, maglakad-lakad, at kulitin ang alaga niyang pusang si Mingming,
Niño Manaog
After his fellowships in Iyas, Iligan and Silliman, Niño Manaog launched Anáyo, a collection of rawitdawit (Bikol poetry) in
Legaspi City in 2012. His poems appeared in anthologies including Haliya, Journal of Bikol Writing, Maharang, Mahamis
na Literatura sa mga Tataramon na Bikol, Sagurong: 100 na Kontemporanyong Rawitdawit sa Manlainlain na Tataramon Bikol,
An Satuyang Kakanon sa Aroaldaw, and Girok: Erotika. He has also been published in Burak, SanAg, Philippines Graphic,
Homelife and Ani. In 2019, he served as the key lecturer at the 3rd San Miguel Bay Writers’ Workshop of the Central Bicol
State University of Agriculture in Calabanga, Camarines Sur.
Paterno B. Baloloy Jr.
Si Paterno B. Baloloy Jr. ay 2017 Palanca Awardee. Naging fellow siya ng Ateneo National Writers’ Workshop 2016. Ngayon
ay nag-aaral siya sa De La Salle University ng Masters of Arts sa Malikhaing Pagsulat. Isa rin siyang guro sa Pampublikong
Paaralan ng Calauag, Quezon.
Paulene Abarca
Paulene Abarca is a Grade 12 student from De La Salle University-Dasmarinas. She is finishing her studies under the
Humanities and Social Sciences Strand. She is the Literary Editor of their student publication La Estrella Verde. She is also
managing the 4th issue of Morpheme, the literary folio of their student publication.
Paul Jerome Flor
Si Paul Jerome Flor ay nagtapos sa Ateneo de Manila University. Isa siyang miyembro ng Linangan sa Imahen, Retorika, at
Anyo. Kasalukuyan siyang nagtatrabaho bilang freelance writer sa kaniyang work from home set up sa Cainta, Rizal. Lubos
niyang kinamamanghaan ang mga frontliners sa gitna ng pandemikong ito: ang mga healthcare worker, mga guwardiya,
pulis at military, ang media, ang mga magsasaka at mangingisda, ang mga nagtatrabaho sa food service industry, ang mga
kahero/kahera at nagtitinda sa sari-sari store, ang mga nagde-deliver ng pagkain at pangangailangan ng mamamayan, ang mga
maintenance staff, ang mga negosyante ng bangko, ang mga bumbero, at mga namamasura.
384
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Radney Ranario
Si Radney Ranario ay awtor ng Paglusong: mga tula (UST Publishing House, 2017), finalist sa kategoryang Tula sa Filipino
sa National Book Development Board at Manila Critics Circle. Kinakarera niya ang Ph.D (Literature) sa Philippine Normal
University. Kasalukuyan siyang nagtuturo sa National University.
Raymond Calbay
Raymond Calbay is the founder of Page Jump Media. He has degrees in literature and communication from the University of
Santo Tomas, where he also attended its 10th National Writers’ Workshop. His poetry and creative non-fiction have recently
appeared in Yellow Medicine Review and Crowns & Oranges. His poems have received honorable mentions from contests of
Meritage Press and the Japan Information and Cultural Center.
Rey Manlapas Tamayo Jr.
Si Rey Manlapas Tamayo Jr. ay manunulat, litratista, kuwentista, at filmmaker. Kumuha siya ng kursong Malikhaing Pagsulat
sa Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Sa Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas naman ay tinapos niya ang Sertipiko sa
Panitikan at Malikhaing Pagsulat sa Filipino. Siya ay miyembro ng Kamakataan Poets, National Union of Journalist of the
Philippines, Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas, Press Photographers of the Philippines, Enlightened Filmmakers’ Society,
at naging fellow ng LIRA Workshop noong 2006. Sa kasalukuyan ay tinatapos niya ang script ng Pinoy Animation series na
Kamagong at Sepak Takraw ng Sinag Animation Studios bilang head writer.
Roland Peter J. Nicart
Ipinanganak sa San Julian, Eastern Samar si Roland Peter J. Nicart. Nagtapos siya ng AB Classical Philosophy sa University
of Santo Tomas. Nakailang trabaho siyang bago tumahan nang mahigit sampung taon sa Colegio de San Juan de Letran
Calamba bilang empleyado. Dito, nabigyan siya ng pagkakataon na mangasiwa sa ilang proyekto ng National Commission
for Culture and the Arts, kabilang na ang Graduate Diploma in Cultural Education at Tanghal National University Theater
Festival. Nakuha niya ang kanyang MA in Education Major in Arts Management noong 2016. Taong 2018, nagpasiya siyang
umuwi, at sa kasalukuyan ay isang guro sa Languages and Literature Department ng Eastern Samar State University kung saan
pinapangarap din niyang magtagtag ng rondalla.
385
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Roman Marcial D. Gallego
Si Roman Marcial D. Gallego ay nagtapos ng Master of Arts in Filipino sa Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas, Maynila at
Bachelor of Secondary Education, Major in Filipino sa Pamantasan ng Lungsod ng Valenzuela. Nagsimula siyang magturo sa
Villagers Montessori College at nakapagturo rin sa Senior High School Department ng University of Santo Tomas Angelicum
College. Nakapagturo rin siya ng mga kursong Filipino sa Colegio de San Juan de Letran sa ilalim ng Kolehiyo ng Malalayang
Sining at Agham. RM kung tawagin ng mga katrabaho at estudyante, siya ay kasapi ng KATAGA, Samahan ng mga Manunulat
sa Pilipinas, Inc. at Pambansang Samahan sa Sikolohiyang Pilipino.
Romeo Palustre Peña
Si Romeo Palustre Peña o Rom Peña ay tubong Bondoc Peninsula (Catanauan) sa Lalawigan ng Quezon. Naglathala siya ng
mga tula sa Philippines Graphic at Liwayway. Ang nobela niyang Isang One Dalawang Zero ay inilathala ng Visprint noong
2018. Naging fellow siya sa tula sa UP National Writers’ Workshop noong 2018. Nagtuturo siya ngayon ng Panitikan at
Malikhaing Pagsulat sa Polytechnic University of the Philippines. Mas gusto niyang magbasa ng kuwentong pambata kasama
ang anak niyang si Akos Siglo kaysa magsulat ng kaniyang pananaliksik.
Rommel Chrisden Rollan Samarita
Rommel Chrisden Rollan Samarita is an M.A. Candidate of the Department of Literature at De La Salle University, Manila.
He is a recipient of numerous grants from international research organizations for his interdisciplinary studies in culture,
education, linguistics, and literature. His poems have appeared in international journals and magazines. His photographs
formed part of the photo exhibit of the DLSU Arts Congress 2020.
Ronnel V. Talusan
Anak ng magsasaka, si Ronnel V. Talusan ay taal na taga-San Rafael, Bulacan. Kasalukuyan siyang guro sa Filipino, Panitikan at
Kasaysayan sa Far Eastern University–Manila. Produkto siya ng Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas–Manila. Kasalukuyan
siyang mag-aaral sa University of the Philippines Diliman College of Arts and Letters Graduate Studies.
Roy Rene S. Cagalingan
Naglilingkod sa pamahalaan si RR Cagalingan. Isa siya sa mga tagapagtatag at editor ng Diwatahan, website para sa mga
akdang Filipino at katutubong kritisismo. Pangarap niyang magmotor sa buong Filipinas.
Ruth Chris Casaclang De Vera
Ruth Chris Casaclang De Vera is from Lingayen, Pangasinan. She is an electronics engineer by profession. She loves to write
and draw.
386
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Shur C. Mangilaya
Si Shur C. Mangilaya ay tubong Bagacay, Ibajay, Aklan. Awtor ng librong Hae-oag Eusong, mga tula sa Akeanon na inilathala
ng Kasingkasing Press (2019). Nahalal na Barangay Kagawad noong 1994-2002 at Punong Barangay ng Bagacay noong
2002 hanggang 2007. Nahalal na Bise Presidente noong 2014 -2017 at Presidente ng Liga ng mga Barangay sa Ibajay noong
2017. Ang kaniyang mga akda ay nalathala sa mga journal, antolohiya, magasin at pahayagan, gaya ng Ani 36, Ani 37, Ani
38, Ani 39 at Ani 40 ng Cultural Center of the Philippines; Peter’s Prize; SaNag 11 ng Fray Luis de Leon Creative Writing
Institute ng University of San Agustin Press; Wagi/Sawi: Antolohiya ng mga Kuwentong Luwalhati at Pighati ng University of
the Philippines Press: Poetika, Kasingkasing 4 ng Kasingkasing Press; Philippine Panorama; Liwayway; Hiligaynon ng Manila
Bulletin; PangMasa ng The Philippine Star, at; Hindi Ito Ang Panahon Para Mamayapa ng Kataga Online, Samahan ng mga
Manunulat sa Pilipinas, Inc.
Tresia Siplante Traqueña
Si Tresia Siplante Traqueña ay nagtapos ng Senior High School sa Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas at kasalukuyang
nag-aaral ng Batsilyer sa Edukasyong Filipino sa Philippine Normal University. Bukod sa pagsusulat, nahihilig din siya sa
memes at pagkuha ng retrato. Naniniwala siyang marupok ang lahat ng umiibig.
Yanna Regina Mondoñedo
Yanna Regina Mondoñedo is a communication arts senior from the University of the Philippines Los Baños. She loses two
days each year aboard long-haul flights to visit her family for the holidays. Her previous work, entitled “Elvira,” was published
in the Philippine Daily Inquirer.
Kuwentong Pambata
Christine Siu Bellen-Ang
Si Christine Siu Bellen-Ang ay isang mandudula at premyadong manunulat ng mga aklat-pambata. Guro siya sa Kagawaran
ng Filipino sa Pamantasan ng Ateneo de Manila. Sa ngayon ay naninirahan siya sa Baguio kapiling ang kaniyang mapagmahal
na asawang si Peter.
Genaro R. Gojo Cruz
Si Genaro R. Gojo Cruz ay may-akda ng mahigit sa 70 aklat-pambata. Nagtuturo siya ngayon sa Literature Department ng
De La Salle University.
387
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Mark Norman S. Boquiren
Si Mark Norman S. Boquiren ay isang manggagawang pangkultura, kuwentista, mandudula, at artista-guro. Siya ay nagtapos
ng AB Communication Arts sa University of the East-Caloocan. Siya ay kumukuha ng kursong Master of Arts (Filipino):
Malikhaing Pagsulat sa University of the Philippines Diliman. Si Norman ay naging writing fellow sa Virgin Labfest 10
Writing Fellowship Program (2014), 8th Palihang Rogelio Sicat (2015), at sa University of Santo Tomas National Writers’
Workshop (2017). Siya ay miyembro ng Kuwentista ng mga Tsikiting (KUTING), The Writers’ Bloc, Inc., KATAGA-Manila:
Samahan ng mga Manunulat sa Pilipinas, at ng Ang Pinoy Storytellers. Siya ang Direktor Pang-Artistiko ng University of the
East Drama Company.
Paul John C. Padilla
Si Paul John C. Padilla ay kasapi ng Bilog Writers’ Circle, samahan ng mga manunulat sa isla-probinsiya ng Catanduanes.
Naging fellow siya ng 9th Saringsing Bicol Writers’ Workshop noong 2019. Siya ay nagtuturo sa Paaralang Panaguyod ng
Virac.
Likhang-sining
Marcellino C. Sanchez Jr.
Marcellino C. Sanchez Jr. known as Mars Sanchez is a visual artist based in Caloocan City, a graduate of Fine Arts major
in Advertising Arts. His art practice delivers his strong appreciation for Philippine arts, culture, and heritage. Passionate
in invoking social change through arts and design, Mars has a penchant for projects that captivate communal ideas and
social narratives. He is exploring the multidisciplinary art scene and his work includes on graphic design, content creation,
production, and film
Dominic Ian E. Cabatit
Si Dominic Ian E. Cabatit ay ipinanganak at pinalaki sa tinaguriang Asia’s Latin City - Zamboanga. Nakapagtapos siya ng
kursong Mass Communication sa Ateneo de Zamboanga University noong 2008. Ilang buwan matapos ang pag-aaral sa
kolehiyo, nakakuha siya ng trabaho bilang Segment Producer sa isang programa ng ABS-CBN Zamboanga. Lumipas ang
ilang buwan ay napagdesisyonan niyang bumalik sa eskuwelahang kinagisnan niya at doon pumasok bilang Technical Staff
para sa Radio and Televison Room ng Mass Communication Department sa ilalim ng School of Liberal Arts. Hanggang sa
kasalukuyan ay doon pa rin siya naglilingkod, bahagi ng unibersidad na nagmistulang ikalawang tahanan niya – ang Ateneo
de Zamboanga.
388
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Fara Manuel-Nolasco
Studio Ciclo’s Fara Manuel-Nolasco received her BFA Major in Visual Communication from the College of Fine Arts,
University of the Philippines Diliman in 2003. In 2008, she moved to Baguio where she began her teaching career with
the UP Baguio. She completed her Graduate degree in Art Theory from the Graduate Studies Program of the College of
Fine Arts, UP Diliman in 2018 under a Local Faculty Fellowship Grant from the UP. Fara is a multimedia designer and an
intermedia artist, exploring graphic arts, video, photography and installation. She is a member of the Philippine Association
of Printmakers (A/P), Philippine Geographical Society, and Inter-Asia Cultural Studies Society. Fara has participated in
international residencies such as Bamboo Curtain Studio in Taipei, Taiwan in 2014 and Art No Wall, Khonkean, Thailand in
2015. Her print work was among those selected for the annual Awagami International Miniprint Juried Exhibition (AIMPE)
in Tokushima, Japan in 2015. Fara serves as the Chair of the Committee on Culture and the Arts in UP Baguio.
Je An "Govinda" Marquesto
An Iliganon/Cebuano artist based in Manila, Je An "Govinda" is a self-taught visual, music, and theatre artist. As a biology
graduate, he is inspired by wildlife and the Philippine culture, and thus often uses these as recurrent themes throughout his
work and music. Je An started with watercolor in 1995 but later began doing oil, acrylic, and mixed media painting. In 2017,
he met artist Darby Alcoseba who introduced Je An to watercolor. He now does mixed media as part of his everyday job, but
continues to paint in watercolor where he is at his happiest.
Jerome Agustin
Jerome Agustin is a 20-year-old communication arts student and freelance photographer. Photography has been his hobby
since his early age. When his older sister gave him a camera in high school, his own style finally came out and as he continued
to pursue his passion, it finally became his job. Jerome finds beauty in the mundane aspects of life. Drawn towards natural
lighting in photography with only the slightest editing, he describes his style as minimal but dramatic.
Kyle Alistair Tan
Kyle Alistair Tan is a 31-year-old special child who lacks the ability to speak, but can communicate through actions such as
pointing, frowning, and smiling. One of his hobbies is painting where he can express his emotions freely.
Norma Jean Lopez
Jean is a self-taught artist who likes to let creations come into life and make colors dance in the world of visual arts. Most of
her pieces are created with a playful and whimsical touch. She creates paintings using various types of mediums and techniques
and is more inclined towards experimental and abstract art works. She also paints traditional landscapes and commissioned
art works, such as portraits.
389
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
PAMATNUGUTAN
Herminio S. Beltran Jr.
Editor
Herminio S. Beltran Jr. is the editor-in-chief of several issues of Ani, the official literary journal of the Cultural Center of the
Philippines (CCP). He led the CCP Intertextual (formerly Literary Arts) Division as its director for more than two decades.
He also penned the lyrics of the CCP hymn which was turned into a song by none other than National Artist for Music, Ryan
Cayabyab. He received the Gawad Pambansang Alagad ni Balagtas in 2011 from the Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas
(UMPIL) and the Gawad Alab ng Haraya from the National Commission for Culture and the Arts (NCCA) in 2002. He
is the author of two trilingual books of poetry: Lemlunay, published by the University of the Philippines Press in 2003, and
Bayambang, published by Kalikasan Press in 1991. He has won awards for his poems, plays and essays in the Talaang Ginto,
Palihang Aurelio Tolentino and Palanca competitions. He was chairman of the NCCA National Committee on Literary Arts
in 2001-2004. When he was a student of journalism and literature at the University of the Philippines, he served as president
of the U.P. Writers’ Club in 1975 and the U.P. Journalism Club in 1974, literary editor of the Philippine Collegian (1974),
editor of The Literary Apprentice (1983), and associate editor of The Diliman Review (1987-1989). He has served as a
member of the jury in many literary contests and has represented the country in various national and international writers’
conference.
Mia Tijam
Special Section Editor
Mia Tijam is a talent development and management practitioner whose body of written and editorial work has garnered
national and global citations and critical acclaim. She is a graduate of the University of the Philippines Diliman Creative
Writing Program, a Fellow of the Silliman National Writers Workshop, and a lifelong learner in platforms like the Harvard
Management-Mentor Program and Ateneo Center for Organization Research and Development. Her work has been
anthologized in publications like the UP Press Best of Philippine Speculative Fiction 2005-2010, Bravura: An Anthology of 21st
Century Philippine Fiction from the University of the Philippines Journal of English Studies and Comparative Literature, and
In Certain Seasons: Mothers Write in the Time of COVID from the CCP Intertextual Division and Philippine PEN. Her short
fiction collection Flowers for Thursday, rooted in the native imagination and orality of the precolonial settlement of Iriga, is
forthcoming from the Ateneo De Naga University Press. She lives in Naga City with her life partner Kristian and their special
child Khan.
390
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Ronie Chua Padao
Art Director
Ronie Chua Padao is a native of Mandaya ethnic group in Davao Oriental, and currently resides in Quezon City. He works
as multimedia artist in an advertising agency while doing graphics for films and publications as freelancer. He is a member
of the Pinoy Reads Pinoy Books, a book club that patronize locally published works. He is also a photographer that focuses
on landscape and street photography. Before the Covid crisis, he used to travel alone around the Philippines once a month to
cope with depression.
Erika Antuerfia
Managing Editor
Si Erika Antuerfia ay isang cultural worker. Bukod sa pagsusulong ng sining at kultura ay nagsisilbi rin siyang language editor
at nagtuturo ng wikang Filipino sa Brazilian models. Isa rin siyang layout artist. Makikita ang ilan niyang disenyo sa Spotify
na ginamit bilang album art sa kantang Cobwebs at Bended Knees. Nalathala na rin ang ilan niyang artikulo sa mga pahayagan.
Hilig niya ang pagbabasa, panonood ng pelikula, at pakikinig ng musika. Minsan, kung hindi abala sa trabaho ay makikita
siyang tumutugtog ng violin o ukulele.
391
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Acknowledgment
CCP BOARD OF TRUSTEES
Maria Margarita Moran-Floirendo
Chairperson
CCP Corporate Communications Division
Michele T. Logarta and team
CCP Administrative Services Department
Department Manager, Teresa Rances
Division Chief III, Daniel F. Reinoso
Trustees:
Arsenio J. Lizaso, CCP President
Michelle Nikki M. Junia
Jaime C. Laya
Baltazar N. Endriga
Zenaida R. Tantoco
Mary Rose Magsaysay-Crisostomo
Stanley Borero Seludo
Marivic Hernandez del Pilar
Atty. Lorna P. Kapunan
CCP Motorpool
Edgar Laganas and Sherwin Bico
CCP Intertextual Division
Marjorie Almazan
Erika Antuerfia
Jeef Marthin Manalo
Stacy Anne Santos
Beverly W. Siy
Geraldin Villarin
CCP Office of the President
CCP Office of the Artistic Director
Chris B. Millado
Vice-President and Artistic Director
Ani 41 Editor
Herminio S. Beltran, Jr.
CCP Cultural Content Department
Libertine Dela Cruz, Officer-in-Charge
Paul Pabustan, CRDD
Alizsa Franco, LAD
Special Section Editor
Mia P. Tijam
Managing Editor
Ma. Erika P. Antuerfia
CCP Artistic Programming Committee
Art Director
Ronie Chua Padao
CCP Marketing Department
Gemma A. Marco and team
Cover Art by Marcellino C. Sanchez Jr.
392
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Voice: Sofia Jaira S. Manalo
Voice Editor: Zayra Carreon
Props and Utility: Evangeline Panganiban Galit and
Gerardo Gutierrez Galit
Acknowledgements: Jacob Apolinar Galit and Jenevy
Galit Manuel, Grace Sales Tesio and Jeef Marthin Manalo,
Parents of Sofia Jaira
Online Launch Team
Program Director
Jon Lazam
Video Editor
Zayra Roxas Carreon
Stage Manager
Kathelyn Ann Bravo
Inertia
Poem: Steffi Nucum
Performance: Steffi Nucum and
Viennice Chantal N. Antonio
Vocals: Ma. Margaret
Scenario, Cinematography, Direction: Steffi Nucum
Sign Language Interpreter
Ma. Ellaine Bugtong
Performances
Pikpik (Tapik)
Short Story and Voice: Joy Serrano Quijano
Stills: Joy Serrano Quijano and Jon Lazam
Video: Jon Lazam
Artworks: 2nd year students of BS Development
Communication -- Southern Philippines Agribusiness and
Marine and Aquatic School of Technology
Music: Grey
Composed by John Vallis
Courtesy of Johnvallis.Co.Uk under the Creative
Commons: By Attribution 3.0
License
Concept, Direction, & Editing: Jon Lazam
Acknowledgements: Jaypee, Jeremy & Jerico, Rap Ramirez
At Least?!
Essay: Jack Lorenz Acebedo Rivera
Performance: Jack Lorenz Acebedo Rivera
Inertia x At Least?!
Composition: Lolito Go
Music Arrangement: Karl Art
Editing: Jon Lazam
Acknowledgements: Gloria Antuerfia, and family and
friends of Ma. Margaret, and Labrada, Acebedo, and
Vijungco Family, Precy Calamba, Con Mendoza, MaSci
community, Ateneo Community, and to Analea Acebedo.
Chicken Little
Poem and Voice: Nerisa del Carmen Guevara
Performance: Nerisa del Carmen Guevara and
Stacy Anne Santos
Concept: Nerisa del Carmen Guevara and Jon Lazam
Cinematography, Direction, Editing: Jon Lazam
Si Gol at ang Gintong Barko
Short Story: Paul John Padilla
Shadowgraphy: Ace Philip Jose Galit a.k.a. Shadow Ace
Storytelling and Camera: Ate Posh Develos
393
Lakbay
ANI: The Philippine Literary Yearbook Vol. 41 2019-2020
Joshua Doloso
Jessie Ramirez Jr.
Sittie Hainie Bongcarawan
Merlinda Tuvera
Mary Beth Tuvera
Roberto Chavez
Leony Mae Cortez
Eljoy Lagan
Armstrong Gella
Music: Electronic Minute No. 310 - Mathematical
Division
Composed by Gis Sweden
Courtesy of Freesound.Org under the Creative Commons
0 License
Stills: Joy Yu
Production Personnel: Erika P. Antuerfia
and Jeef Marthin Manalo
Production Assistant: EJ
Acknowledgements: Marjorie Almazan and Sherwin Bico
Philippine Philharmonic Orchestra
Eugene delos Santos
Noreen Oronce
Tugon ng The Makatàs
Performance:
Lester Abuel
Dakila Cutab
Soc Delos Reyes
Kid Orit
Karl Isaac Santos
Direction:
The Makatàs
Edited in collaboration with Jon Lazam
Acknowledgements:
Friends and mentors from Linangan sa Imahen, Retorika,
at Anyo (LIRA)
Special thanks to
Ronald Verzo
Nestor and Lourdes Hinampas
Melissa Escueta
Ryah Sunday Carreon
Gil S. Beltran
Lea Manto-Beltran
Mr. and Mrs. Karen Tan, parents of artist Kyle Alistair Tan
Julz Peleo
Juan Miguel Severo
Maria Izzabelle Chavez
National Book Development Board
Lakad, Layag, Lipad (Ani Lakbay Theme Song)
Theme Music composed, arranged, mixed, and mastered
by Karl Art
Written by Karl Art, Erika Antuerfia and Bebang Siy
Sung by Patti Langas
Video: Ronie Chua Padao
Acknowledgements for greetings in different local
languages:
Loreinne Baniqued
394
Adrian Pete Medina Pregonir, Al Joseph Lumen, Allan Popa, Angeline Bernadette Rodriguez Pancho,
Anna Vanessa G. Miranda, Anthony B. Diaz, Anthony Gabumpa, Ariane Urayenza, Arnel T. Noval, Arnie Q. Mejia,
Arnold M. Valledor, Arthur David P. San Juan, Basil Bacor, Jr., Benster G. Comia, Carl Lorenz G. Cervantes,
Chelsey Keith P. Ignacio, Christine Marie Lim Magpile, Christine Siu Bellen-Ang, Cindy Velasquez, Claire Quilana,
Cris R. Lanzaderas, Crystal Micah Urquico, Dennis Andrew S. Aguinaldo, Dexter Reyes, Dionisia B. Fernandez,
Dominique Garde-Torres, Dominic Ian E. Cabatit, Earl Carlo Guevarra, Edgar Bacong, Eilyn L. Nidea, Elizabeth Joy SerranoQuijano, Elmer Del Moro Ursolino, Elvie Victonette B. Razon-Gonzalez, Emmanuel Lacadin, Epifanio San Juan, Jr.,
Eric P. Abalajon, Ernesto V. Carandang II, Fara Manuel-Nolasco, Fe M. Valledor, Fermin Antonio Del Rosario Yabut, Francisco
Arias Monteseña, Froy P. Beraña, Genaro Gojo Cruz, Gerome De Villa, Gerome Nicolas Dela Peña, Gil Sotelo Beltran, Gillian
P. Reyes, Glen A. Sales, Gloria Antuerfia, Gregorio V. Bituin Jr., Heather Ann Ferrer Pulido, Helen Rose Roncal, Honesto
M. Pesimo Jr., Je An Govinda Marquesto, Jack Lorenz Acebedo Rivera, Jaime Dasca Doble, Jaime Jesus Uy Borlagdan, James
M. Fajarito, Jan Angelique Dalisay, Jane Tricia Cruz, Jason F. Pozon, Jayson V. Fajardo, Jeremie Joson, Jerome Agustin, Jessie
Ramirez, Jr., and Jett Gomez, Joel Donato Ching Jacob, Joel F. Ariate Jr., Joel J. Clemente, John Christopher Endaya, John
Jack G. Wigley, John Patrick F. Solano, John Paul Egalin Abellera, Jose Velando Ogatis I, Juan Carlos G. Montenegro,
Kelvin Gatdula Lansang, Korina Muella, Kyle Alistair Tan, , Larry Boy B. Sabangan, Ma. Steffi V. Nucum, Mac Andre
Arboleda, Maffy Carandang, Marcellino C. Sanchez Jr., Maria Ella Betos, Maria Sophia Andrea Endrinal Rosello, Mark
Anthony Angeles, Mark Norman S. Boquiren, Marren Araña Adan, Michael Andio Tagalog Suan, Napoleon Arcilla III, Natalie
Pardo Labang, Nerisa Del Carmen Guevara, Nestor C. Lucena, Nikki Mae Recto, Niño Manaog, Norma Jean Lopez, Norsalim
S. Haron, Paterno B. Baloloy Jr., Patricia May Labitoria, Paul Jerome Flor, Paul John C. Padilla, Paulene Abarca, Peter Michael
C. Sandico, Priscilla Supnet Macansantos, Radney Ranario, Ramzzi Fariñas, Raphael A. Coronel, Raymond Calbay, Rene Boy.
Abiva, Rene M. Raposon, Rey Manlapas Tamayo, Jr., Rhea Claire Madarang, Ricky C. Angcos, Roland Peter J. Nicart, Roman
Marcial Gallego, Romeo Palustre Peña, Rommel Chrisden Rollan Samarita, Ronaldo D.S. Bernabe, Ronnel V. Talusan, Ronnie
M. Cerico, Roy Rene S. Cagalingan, Ruth Chris Casaclang De Vera, Shur C. Mangilaya, Stefani J. Alvarez, Sooey Valencia,
Tresia Siplante Traqueña, Wama A. Jorbina, Yanna Regina Mondoñedo, Yvette Tan
Sentrong Pangkultura ng Pilipinas
CCP Complex, Roxas Boulevard, Pasay City, Philippines
Tel Nos. 8832-1125 to 39 loc. 1706, 1707
Website: www.culturalcenter.gov.ph
Email: ccpintertextualdivision@gmail.com