ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ СӨЖ Тақырыбы: Елдің экономикалық жағдайына талдау жасау Орындаған: Тексерген: Тураров Д. Р. АЛМАТЫ 2021 ЖОСПАР 1. Кіріспе 2. Негізгі бөлім 2.1 Тұтынушылар мен өндірушілердің ұтыстарын алгебралық және кестелік түрде талдау. 2.2 Икемділіктің алгебралық талдауы және оның салық салумен өзара байланысының кестелік талдауы. 2.3 Салық салудың нормативті талдауы. Икемділіктің ролі. 2.4 Маржиналистік концепцияның әртүрлі тәсілдемелерінің негізінде пайдалылық теориясын талдау. 3. Талдау 3.1 Тақырыпқа сәйкес мәліметтерді алып есеп шығару арқылы талдау жасай отырып тепе-теңдіктерін анықтап графигін тұрғызып интерпритациясын жасау. 4. Қорытынды 5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі КІРІСПЕ Әрбір тұтынушы өнімді мүмкіндігінше арзан сатып алғысы келеді, бірақ олардың әрқайсысы үшін оны сатып алудан бас тартпас бұрын тауардың осы бірлігі үшін төлеуге келісетін максималды Баға бар. Бұл баға сұраныс бағасы деп аталады. Барлық тұтынушылардың сұраныс бағасының жиынтығы нарықтық сұраныс қисығын құрайды. Өндіруші тауарды мүмкіндігінше қымбатқа сатқысы келеді, бірақ олардың әрқайсысы үшін минималды баға бар, ол оны өндіру мен сатудан бас тартпас бұрын тауардың осы бірлігін сатуға келіседі. Мұндай көбік ұсыныс бағасы деп аталады. Барлық өндірушілердің ұсыныс бағаларының жиынтығы нарықтық ұсыныс қисығын құрайды. Негізі бөлімде осы тақырыптардың теориясын жазып, талдаймын. Талдауда қарастыратын компания туралы. ҚАЗТРАНСОЙЛДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ТУРАЛЫ Мұнай тасымалдау, мұнай және мұнай өнімдерінің экспорты мен импорты мәселелерінде Қазақстан Республикасының мүдделерін сақтау мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 2 сәуірдегі №461 қаулысымен мемлекет жарғылық қорына 100 пайыз қатысатын «ҚазТрансОйл» мұнай тасымалдау жөніндегі ұлттық компаниясы» жабық акционерлік қоғамы («ҚазТрансОйл» МТҰК» ЖАҚ) құрылды. Талдау бөлімінде мұнайдың 50, 40 ақша бірлігіне тең кездегі көрсеткіштер есептелді. ҚазТрансОйл ішкі нарыққа және экспортқа мұнай тасымалдау қызметтерін көрсетуші Қазақстан Республикасының аса ірі мұнай құбыры компаниясы. «ҚазТрансОйл» АҚ Табиғи монополиялар субъектілері мемлекеттік тіркелімінің Республикалық бөліміне кіргізілген. 1. https://kaztransoil.kz/ru/ «ҚазТрансОйл» АҚ Қазақстан Республикасындағы аса ірі магистральды мұнай құбырлары мен суағызғылар жүйесінің меншік иесі, олардың жиынтық ұзындығы 5 376,625 км мұнай құбырлары (РФ аумағында және ҚазТрансОйлдың Самара қаласындағы өкілдігі теңгерімінде тұрған 71,7 км Кеңқияқ – Ор мұнай құбырын ескергенде) және 1 975,1 км суағарлар. 2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 2.1 Тұтынушылар мен өндірушілердің ұтыстарын алгебралық және кестелік түрде талдау. Өндірістің негізгі факторларының бірі-еңбек. Әрине, еңбек өндірістік ресурс ретінде өзіндік сипаттамаларға ие. Олардың бастысы-еңбек адамнан бөлінбейді және әлеуметтік және саяси аспектіні көтереді. Жұмысшылардың машиналардан айырмашылығы, құқықтары бар және кәсіподақтар мен мемлекет қазіргі нарықтық экономикада осы құқықтарды қорғауға ие. Жеке компания тарапынан еңбекке деген сұраныс, ең алдымен, еңбектің осы түрін қолдана отырып өндірілетін өнімге деген сұранысқа байланысты, өйткені еңбекке деген сұраныс, кез-келген басқа ресурс сияқты, туынды болып табылады. Еңбекке деген сұранысты анықтайтын маңызды фактор-басқа өндірістік ресурстарды, ең алдымен капиталды ұсыну. Сұраныс саладағы еңбек өнімділігіне де айтарлықтай әсер етеді. (2) Тұтынушылар ұтысы - бұл тұтынушы үшін ең қолайлы сұраныс бағасымен жұмсауға дайын ақша сомасы мен тауардың бір саны үшін нарықтық бағамен тауарды сатып алу шығындарының арасындағы айырмашылық . 1 сурет. Тұтынушылардың Р1 баға кезіндегі және баға төмендеген кездегі ұтысы Тұтынушылардың пайдасы - сатып алушылар тауардан алатын жалпы пайдалылық пен сатылған тауардың нақты нарықтық құны арасындағы алшақтықтың көрсеткіші. Бұл жағдайда біз дәл сатып алушылар туралы айтып отырмыз, яғни.өнімді нарықтық құнынан жоғары бағалап қана қоймай, оны өз бағаларына сәйкес төлеуге мүмкіндігі бар адамдар. Сатып алушы болмағандардың арасында өнімді жоғары бағалайтын адамдар болуы мүмкін, бірақ оны сатып алуға ақшасы жоқ. Адамдардың бұл санаты мәмілелерден ештеңе пайда көрмейді. Өндірушілер ұтысы – оның тауар үшін алынған нарық бағасы мен ұсыныс бағалары, яғни тауар сатуға дайын бағалар араларындағы айырма. Мысалы , Өндірушілердің ұтысы тұтынушылардың ұтысымен бірдей диаграммамен есептеледі. Үш компания біртекті тауарлардың бір бірлігін шығарсын, бірақ әртүрлі шығындармен. Бірінші шығындар-400 доллар, екінші — 600 доллар.және үшінші — 800 доллар. Сондай — ақ, нарықта бұл өнім 800 доллар тұрады делік. Содан кейін өз тауарларын осы бағамен сатқан кезде бірінші компания 400 доллар алады, екіншісі-200 доллар , ал үшінші пайда алмайды. 2 сурет. Өндірушілер ұтысы 2.2 Икемділіктің алгебралық талдауы және оның салық салумен өзара байланысының кестелік талдауы. Икемділік – бір өзгеріспен шақырылған екінші өзгеріс. Экономика теориясында сұраныстың икемділігі жиі талданады. Икемділік тура және айқас болуы мүмкін. Сұраныстың баға бойынша тура икемділігі (сұраныстың баға икемділігі) – сұраныс шамасының өзгеруіне баға өзгеру ықпалының дәрежесін көрсетеді. Икемділік бағаның пайыздық өзгеру нәтижесінде сұраныстың пайыздық өзгеру түрімен білінеді. Баға бойынша сұраныстың айқас икемділігі – басқа тауарға бағаның өзгеруіне байланысты бір тауарға сұраныстың салыстырмалы өзгеруін сипаттайды. Баға бойынша айқас икемділік коэффициенті мына формула бойынша есептеледі: ➢ ЕXY = Х тауарға сұраныстың пайыздық өзгеруі / Y тауар бағасының пайыздық өзгеруі = [ ∆QХ / ∆РY] ∙ [РY / QХ]. Сұраныстың баға икемділік коэффициенті жалпы формула бойынша есептеледі: ➢ Еd = сұраныстың пайыздық өзгеруі/бағаның пайыздық өзгеруі. (3) 2. Табыс бойынша сұраныстың икемділігі Табыс бойынша сұраныс икемділігінің коэффициенті есептеледі: Е = [(∆Q / Q) ∙ 100%] /[(∆І) ∙ 100%] = (∆Q / ∆І) ∙ І/Q, мұнда І – табыс. Кейбір тауарлар үшін табыс бойынша сұраныс икемділігінің коэффициенті өз белгісін өзгертеді. Бұған байланысты тауарлар нормаға сәйкес (стандартты) және сапасыз (сапасы төмен) деп бөлінеді. 3. Ұсыныс икемділігі Ұсыныс икемділігі – бағалардың пайыздық білінуіндегі ұсыныс шамасының өзгеру дәрежесі. Ұсыныс икемділігінің коэффициенті сұраныстың бағалық икемділігі коэффициентіне сәйкес мына формула бойынша есептеледі: ЕS = (∆Q/Q / (∆Р/Р)) = (∆Q /∆Р) ∙ (Р/Q). 2.3 Салық салудың нормативті талдауы. Икемділіктің ролі. 3 сурет. Тауар салығын енгізу және тепе-теңдік Кез келген тауар нарығындағы ең алғашқы тепе-теңдік D және S қисық сызықтарға, РЕ тепе-теңдік бағаға және QЕ тепе-теңдік көлемге сәйкес келеді. Мемлекет тауар бірлігіне белгіленген салық – тауар салығын, мысалы, Т доллар көлемінде акциз енгізді дейік. Енді өндірушілер тауардың бұрынғы санын ұсынуға дайын, егер тауар бағасы Т-ға өссе. Бұрынғы РЕ бағасымен сатқан тауардан түскен түсімді өндірушілер алады, ал Т-ға тең, сату бағасының артығын мемлекет алады. Бұл нарықтық ұсыныстың әр нүктесінде болғандықтан, ұсыныстың ең алғашқы қисық сызығы үстіне қарай Т шамасы көлемінде S1 орнына жылжиды. Салықты енгізу, сонымен қатар, сатып алушылар алғысы келген тауар санын өзгерпейді, демек, D қисық сызығы жылжымайды. Сонымен, салықты енгізгеннен сатушылар да, сатып алушылар да ұтпайды. Өндіріс пен тұтыну көлемдері қысқарып, (жаңа Q1 тепе-теңдік көлемі бұрынғы QЕ көлемінен аз), сатып алушылар жоғарылау бағаны төлейді (сатып алушы төлейтін жаңа Р1 бағасы ең алғашқы РЕ бағадан жоғары), ал сатушылар төмендеу бағаны алады (сатушы алатын Р2 бағасы (салықты есептей отыра), ең алғашқыдан төмендеу). Мұнда мемлекет ғана ұтады – ол Р1 мен Р2 бағалар араларындағы айырмаға ие болады. (4) Икемділік сұраныс жағдайында салық ауыртпалығының көбі сатушыларға түседі, икемсіз сұраныс жағдайда – сатып алушыларға. Икемді сұраныста баға көтеріліп, сұраныстың жартысын тұтынушылар субтитут – тауарларға ауыстырады, икемсіз сұраныста бұл қиындық тудырады. Керісінше, егер ұсыныс икемді болса, салықтың жартысынан көбін сатып алушы төлейді, икемсіз жағдайда – сатушы. 2.4 Маржиналистік концепцияның әртүрлі тәсілдемелерінің негізінде пайдалылық теориясын талдау. Шекті пайдалылық - өнімнің әрбір қосымша өлшемін өндіру үшін қажетті ең жоғары ауыспалы шығын; бір өлшем бірлігіне шаққанда өндіріс көлемін ұлғайтумен байланысты жиынтық шығындарының өсу шамасы. Шекті пайдалылық теориясы мен классикалық құн териясын жинақтау, яғни 2 құндылықты өзара бірлікте және бір мезгілде айқындау әдісін қолдану. Жаңа жүйені жақтаушылардың көзқарасы бойынша, құн шамасы рыноктағы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігімен байланысты, ал тепе-теңдіктің өзі тепе-тең тәуелсіз күштер ретіндегі пайдалылық пен шығынынң әрекеттестігі кезінде қалыптасады. Тұтыну мінез-құлығының маржиналистік теориясы экономикалық үрдістердің, жеке алғанда, игіліктерді тұтыну үрдістерінің талдауын адамдардың субъективті (жеке) ұнатуларын тауып, осының негізінде игіліктердің пайдалылығын табудағы қағидаларға негізделеді. ✓ Игіліктің пайдалылығы (utility) – оның қайсыбір қажеттілікті қанағаттандыру қабілеттілігі, яғни адамдардың нақты субъективті (жеке) қажеттіліктерін қанағаттандыратын қасиеттерінің бары. Игіліктердің құндылығын қалай өлшеуге болады деген сұрақты ең алғашқы болып экономика теориясының маржиналистік мектебінің өкілдері қойды. Қөзқарастары бойынша олар 2 бағытқа бөлінді – кардинализм және ординализм. Тарихи бірінші мектеп – кардинализмнің оқуы бойынша – пайдалылықты кез-келген экономикалық шама тәрізді (сияқты) санды түрде өлшеуге болады, ол үшін оның ғылыми болжамды өлшеу бірліктері (ютильдер) енгізілді. Пайдалылықтың кардиналистік (сандық) теориясы бойынша (У.Джевонс, К.Менгер, Л.Вальрас және т.б.) сатып алған нәрседен тұтынушы алған қанағаттың дәрежесін дәл анықтауға болады. Экономикалық игіліктердің санын біртіндеп көбейте бере, тұтынушы жалпы пайдалылықты көбейтуге ұмтылады. ✓ Жалпы пайдалылық – біртіндеп иеленген игілік бірліктерінің барлық жиынтығынан пайдалылықтардың жинақталған сомасы. Ол TU – total utility деп белгіленеді. Игіліктің қосымша (келесі) бірлігінен тұтынған жалпы пайдалылықтың өсімі шекті пайдалылық деп аталады. ✓ Шекті пайдалылықтың динамикасы (даму, өзгеру барысы) азаятын шекті пайдалылығы заңына тәуелді: игіліктің әр келесі бірлігінің, алдынғыға қарағанда, қажеттілігі аздау, яғни игіліктің әр қосымша бірлігінің шекті пайдалылығы азаяды. Бұл қағиданы (маржиналистерден тәуелсіз). ✓ 1854 жылы неміс экономисті әрі математігі Г.Госсен қысқа, дәл жеткізген, сондықтан ол Госсеннің бірінші заңы деп аталады. Пайдалылық функциясы – игілікті тұтынуы өскен сайын пайдалылықтың азаюын көрсететін функция: U= f(Qi), мұнда U– игіліктің пайдалылығы, Qi – игіліктің келесі сандары Жеке бюджеттің шектелген жағдайында тұтынушы көптеген баламалардан таңдау жасауға мәжбүр. Баға – пайдалылықтың маңызды және белгіленген сандық шарасы болып келеді. Сатып алатын игіліктің пайдалылығы бағасына сәйкес болса, сатып алушы соны таңдайды. (5) Жалпы және шекті пайдалылықтың графиктері 3. ТАЛДАУ Ұсыныс икемділігіне байланысты есеп құрадым Берілгені: Мұнай өнімнің бағасы кезінде Р1 = 50 ақша бірлігі, ал оның ұсынысының көлемі 100 бірлікті құрады. Баға Р2 = 40 ақша бірлігіне дейін төмендеген кезде оның ұсыныс көлемі 80 бірлікке дейін қысқарды. Есептеңіз: ұсыныстың икемділік коэффициентін Ұсыныстың икемділік коэффициенті-пайыздық қатынас бағаның пайыздық өзгеруіне ұсыныстың өзгеруі: ЕS = (∆Q/Q / (∆Р/Р)) = (∆Q /∆Р) ∙ (Р/Q). (80/100 – 1)*100 = - 20,0% - ұсыныстың процентік өзгеруі (40/50 – 1)*100 = -20,0 – ұсыныстың бағалық өзгеруі ЕS = (-20,0)/(-20,) = 1,0 Ұсыныс бағасы бойынша икемді ҚОРЫТЫНДЫ Ұсыныс икемділігінің коэффициенті әрқашан оң сан, өйткені ұсыныстың бағасы мен шамасы – тең бағытталған шамалар. Сұраныс сияқты (тәрізді) ұсыныс бағасы бойынша икемді, икемсіз, мүлде икемді, мүлде икемсіз немесе бірлі-жарым икемді. Ұсыныстың икемділігіне әсер ететін шешуші (маңызды) фактор ретінде уақыт факторы болып табылады: өндірушіде неғұрлым ұзақ уақыт аралығы бар, соғұрлым жоғарылау дәрежеде ұсыныс шамасы бағаға байланысты өзгеруі мүмкін. P S2 S1 Егер ұсыныс икемді болса, салықтың жартысынан көбін сатып алушы төлейді, икемсіз жағдайда – сатушы. Бұның себебі: икемді ұсыныста ресурстардың (қорлардың) басқа тауардың өндіруіне бөлуі жеңілдеу тиеді. Сонымен, икемді сұраныс пен икемсіз ұсыныс жағдайында сатушы салықтың ауыртпалығын көтереді. Графикалық бұл ахуал сұраныстың жайпақ қисық сызығымен және ұсыныстың тік қисық сызығымен көрсетіледі. Егер сұраныс икемсіз, ал ұсыныс икемді болса, сатып алушыларға салық ауыртпалығы түседі. Графикте бұл тік сұраныс қисығы мен ұсыныстың жайпақ қисық сызығымен көрсетіледі. Мемлекет тауар бірлігіне белгіленген салық – тауар салығын, мысалы, Т доллар көлемінде акциз енгізді дейік. Енді өндірушілер тауардың бұрынғы санын ұсынуға дайын, егер тауар бағасы Т-ға өссе. Бұрынғы РЕ бағасымен сатқан тауардан түскен түсімді өндірушілер алады, ал Т-ға тең, сату бағасының артығын мемлекет алады. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. https://kaztransoil.kz/ru/ 2. Пиндайк Р., Рабинфельд Д. П32 Микроэкономика. / Пер. с англ. — СПб.: Питер, 2002. — 608 с: ил. (Серия «Учебники для вузов»). 3. Кошебаева Г.К. Микроэкономика: Оқу құралы/ Г.К. Кошебаева; Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті. 2-басылым. (толықтырылған) Қарағанды: ҚарМТУ баспасы, 2015 – 138 б. 4.Тумашев, Айдар Равильевич. Введение в экономическую науку. Микроэкономика. - 2011. - 203 с. 5.Мухамедиев Б.М. Микроэкономика : учебник / Мухамедиев Б.М.. — Алматы : Казахский национальный университет им. аль-Фараби, 2014. — 312 c.