AXBOROT TEXNOLOGIYASI
.
VA TIZIMLARI
()' / Ш : К IN Г О N R L S P U B L I К \ S I
O L I Y V A O R ГА M A X S U S T A ’L I M V A Z I R L I G I
R.X. Alimov, G.T. Yulchiyeva, O.Q. Rixsimboyev,
SH.A. Alishov
AXBOROT TEXNOLOGIYASI
VA TIZIMLARI
0
‘zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus ta ’lim vazirligi
tomonidan ,Ser\’is, Turizm “ bakalavriyat t a ’lim yo'nalishi talabalari
uchun darslik sifatida tavsiya etilgan
,,V O R I S - N A S H R I Y O T “
TO SH K EN T-2 0 1 1
УДК: 007(075)
ББК 32-81я73
RI if
0 ‘/ b e k i s t o n
o 'q u v
R e s p u b l i k a s i 0 1 i y v a o ' r t a m a x s u s t a ’I i m v a z i r l i g i o l i v
yurtlariaro
ilm iy-uslubiy
birlashm alar
faoliyatini
m uvofiq-
l a s h t i r u v c h i k e n g a s h i t o m o n i d a n o l i y o ' q u v y u r t l a r i n i n g i q t i s o d i y t a ’I i m
y o 'n a lis h la ri talabalari u c h u n darslik sifatida tavsiya etilgan.
M a s ’ l l m u h a r r i r A.SH. Bekmurodov — T D I U prorektori,
i.f.d., professor.
T a q
r
i Z с h i la r :
B.A. Begalov — T D IU „Iqtisodiyotda axborot
tzimlari" kafedrasi professori, i.f.d;
A.T. Kenjaboyev — T M I „Informatika va A T“
kafedrasi professori, i.f.d.
Uslibu darslikda axborotlashgan jamiyatni shakllantirishda axborot
tizimlariga zamonaviy axborot texnologiyalarini tadbiq etishning nazariy,
ham amaliy asoslari, ya’ni texnologiya, axborot texnologiyasi, rivojlanish
bosqichlari, axborot, axborot resurslari — iqtisodiy kategoriya sifatida,
tizim, fosh qaruv tizimi, axborot tizimi, avtomatlashtirilgan axborot
tizimlariHiHg tasnifi, evolutsiyasi, ularning axborot, dasturiy, texnologik
ta’m inot'’ MB va MBBT, masofaviy ta’Iim, multimediya vositalari, elektron
tijorat, axborot xavfsizligi, avtomatlashtirilgan ish joylari va kompyuter
tarmoqlari to'liq yoritilgan. Iqtisodiyotning statistika, buxgalteriya, bank,
marketing sohalaridagi avtomatlashtirilgan axborot tizimlari va tex ­
nologiyalari bayon etilgan.
Mazkur darslik iqtisodiy ta ’Iim yo'nalishidagi oliy o'quv yurtlarining
bakalavflari (Servis „Turizm" ta ’Iim yo'nalishi), o'qituvchilari va ilmiy
tadqiqotchilarga mo'ljallangan.
....
t '” -
i
t-
1.
K IRISH
Biz. tezkor texnikaviy taruqqiyot, shiddat lulan
rivojlanayotgan va muntazam yangi/anayotgan
za m o n a viy yuqori texnologiyalar, axborot
kom pyuter tizimlari asrida yashayotganimiz.ni
unutmasligimiz kerak.
I. A. Karimov
O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining ijtimoiy-yo'naltirilgan bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o'tishi ham da ilmiy-texnika
taraqqiyoti jamiyatimiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotining turli jabhalariga
axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalari sohasidagi barcha yutuqlarni
tadbiq qilish darajasini tezlashtirib yubordi. Mamlakatimiz xalq xo'jaligi
sohalarini axborotlashtirish jamiyat rivojlanishining obyektiv jarayoni
hamda zarur bo'lgan axborotlarni yig'ish, saqlash, uzatish, qayta ishlash
va taqdim etishning tabiiy davomidir. Iqtisodiyot, ishlab chiqarish, aloqa,
ilmiy-tadqiqot, ta ’lim, tibbiyot va biznes sohalaridagi mehnat sifati, mehnat
unumdorligi va samaradorlik darajasini yuksaltirish, ularda tadbiq qilinayotgan eng zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan
bog'liq.
Zam onaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari to'plangan ax­
borot mahsulotlarini kishilarga tezkor sur’atda etkazib, sermehnatlik
darajasini kamaytirgan holda mavjud muammolarni hal etish uchun keng
imkoniyatlar yaratib bermoqda. Shuning uchun ham axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida samarali
qo'llash m am lakatni texnologik va iqtisodiy jihatdan rivojlantirishni
ifodalovchi ko'rsatkich bo'lib xizmat qilmoqda. M a ’lum bir obyektiv
sabablarga ko'ra, axborotlashtirish jarayoni har bir mamlakatda turlicha
yo'l va turli sur’atda olib borilmoqda.
O'zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarida ham yuqori natijalarga
erishishi, jahon iqtisodiy tizimida to'laqonli sheriklik o'm ini egallay borishi,
inson faoliyatining barcha jabhalarida zamonaviy axborot texnologiyala­
ridan yuqori darajada foydalanish ko'lamlari qanday bo'lishiga hamda bu
texnologiyalar ijtimoiy m ehnat samaradorligini oshishida qanday rol
o'ynashiga bog'liq. Bu borada Prezidentimiz I. A. Karimov ta ’kidlaganlaridek: „Bugungi kunda milliy axborot tizimini shakllantirish jaravonida
Internet va boshqa global axborot tizimlaridan foydalanish ayniqsa muhim
ahamiyatga ega. Bunga erishish XXI asrda mamlakat taraqqiyoti uchun hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi".
Л \ l ><нI>11;ishvaи jamj\;iI iqtisodiy \a ilnm -lexnikav iy jihatdan yanada
\ 11Кs; 11isl i; ■a . mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot si Iat in i va mchII,и imumdoiligini oshirishga. iqtisodiyotni m akrova mikro darajada boshqanshni takomillashtirish ham da istiqbolli ilmiy yo'nalishlarni rivojlantirishga katta zamin yaratib beradi. Bunday jamiyatni barpo etish ilmiylexnika taraqqiyoti yutuqlari va axborot-kommunikatsiyalar texnologayalarini ilg'or ishlab chiqarish sohalarida qo'llash hamda materiallar va
xomshyo yaratish bilan chambarchas bog'langan. Jamivatning asosiy ijti­
moiy ishlab chiqaruvchi kuchi sanalmish inson barkamolligi vo'lida
axborotlashtirish jarayonlari asosiy negiz bo'lib xizmat qiladi. U insonlarga
eng zamonaviy kompyuter tcxnika vositalarini amaliyotda keng qo'llash
bo'yicha malakasini oshirishga va o'zining tuganmas qobiliyatini amalda
sinab ko'rishga katta imkoniyat tug'diradi.
Insonni uning axborotni qayta ishlash bo'yicha imkoniyatlarini kuchaytiruvchi zamonaviy texnologiyalar bilan qurollantirish — axborot­
lashtirish sanoatini jadal rivojlantirishni talab etuvchi eng m uhim texnik,
iqtisodiy vazifa hisoblanadi. Iqtisodiyotda axborot texnologiyalaridan
foydalanish iqtisodiy axborotlar sifati, uning aniqligi, obyektivligi,
tezkorligini va buning natijasi sifatida esa boshqaruv qarorlarini o ‘z vaqtida
qabul qilish imkoniyati oshishini ta'minlaydi.
Demak, axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish shu kunning eng dolzarb vazifalardan biri bo'lib, bu jamiyat taraqiyotining asosiy
omili hisoblanadi.
Axborot texnologiyalarini joriy qilishning asosiy mezoni har bir
insonning, har qanday b ozo r m unosabatida va davlat boshqaruvida
yo'naltirilgan bo'lishidan iborat. Axborot texnologiyalari inson faoliyatining
barcha sohalarida qo'llaniladigan, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilishga
ega bo'lgan axborot tizimini o 'z ichiga oladi.
Axborot texnologiyasi — axborot resurslarining ishonchliligi va tez­
korligini ta ’minlovchi, ulardan foydalanish xarajatlarining kamayishini
ta ’minlovchi usul, ishlab chiqarish jarayoni va dasturiy texnik vositalarini
yagona texnologik zanjirga birlashtirgan holda axborotlarni yig'ish, qayta
ishlash, saqlash va uzatish jarayonidir.
Axborot tizimlari va texnologiyalari yildan-yilga kishilik faoliyatining
turli sohalarida yanada keng qo'llanilib borilmoqda. Ularni yaratish, ishga
tushirish va keng qo'llashdan maqsad — jamiyat va insonning butun havot
faoliyatini axborotlashtirish borasidagi muammolarini hal etishdir.
„Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim - O'zbekiston
bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning
ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Buning tasdig'ini tashqi dunyo bilan
4
aloqalarimiz toboro kengayib borayotganida, laraqqiy topgnn yctakchi
davlatlar ko'magida iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlanliiish, modcrni/alsiya
1111ish. texnik va texnologik qayta jihozlash bo'yicha dasturlaming amalga
oshirilayotganida va boshqa misollarda yaqqol ko'rishimiz m um kin", deb
la ’kidlagan edi respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov1.
Bugungi kunda m amlakatimizda olib borilayotgan keng ko'lamli
islohotlar k o 'p jih a td a n uzluksiz iqtisodiy ta ’lim tizimini shakllantirishni
taqozo etadi. Yangicha fikrlaydigan, bozor sharoitlarida muvaffaqiyatli xo‘lalik yurita oladigan malakali, chuqur bilimli mutahassislarni, ayniqsa,
axborot texnologiyalaridan keng foydalana oladigan kadrlarni tayyorlash
davr talabi bo'lib qolmoqda.
2005-yil 2-iyunda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining „Axborot
texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish
lo'g‘risida“gi Qarori qabul qilindi. Ushbu Qarorni qabul qilishdan maqsad
kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifalarni bajarish,
respublikamiz iqtisodiyoti va ijtimoiy sohalari uchun zamonaviy talablarga
javob beradigan yuqori malakali mutahassislar tayyorlash, shuningdek,
zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalari sohasida mutahassislar,
kasb-hunar kollejlari va u m u m ta’lim maktablari uchun oliy m a ’lumotli
pedagog kadrlar tayyorlashni yanada takomillashtirish va ularning sifatini
oshirish hisoblanadi.
Ko'rsatib o'tilgan chora-tadbirlar mamlakat iqtisodiyoti samaradorligini o'sishida telekommunikatsiyalar, Kompyuter va axborot-texnologiyalarining fool roli oshishini, odamlarning faoliyat va turmushi texnik
qurilmalar va xizmatlarning eng zamonaviy turlari bilan jixozlanishini
t a ’minlash, respublikaning jahon jarayonlariga muvaffaqiyatli integratsiyalashuvi imkonini beradi.
Demak, iqtisodiy mutaxasisliklar bo'yicha ta’lirn olayotgan talaba
larning davr talabiga javob bera oladigan yetuk mutahassis, komil inson
bo'lib tarbiyalanishlarida, axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirishda, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida zamonaviy
axborot texnologiyalarini, kompyuter texnikasi va telekommunikatsiya
vositalarini ommaviy ravishda joriy etishda hamda ulardan foydalanishda,
fuqarolarning axborotga ortib borayotgan talab-extiyojlarini yanada to'liqroq
qondirishda, jahon axborot hamjamiyatiga kirishda ham da jahon axborot
resurslaridan bahram and bo'lishni kengaytirishda „Axborotlar texno
logiyalari va tizimlari" fanini o'qitish katta ahamiyatga egadir.
Ч.А.
K a r i m o v .
Jahon
moliyaviy-iqtisodiv
mqiro/i,
O'/bekisinn
s h a r o i t i d a u n i b a r l a r a f e t i s l m i n g y o l l a r i v a c h o r a l a r i . — Т. : O ' / h e k i s l o i i .
’nii' i
I’uviilciilim i/ I A. Karimov „Barkamol avlod yili“ davlat dasturi
lo‘j',‘risi(la“gi Qarorida ta’kidlaganlaridek: „Ta’Iim jarayoniga yangi axborot
kom m unikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar,
multimediya vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-hunar kollejlari, litseylari va oliy o ‘quv yurtlarida o ‘qitish
sifatini tubdan yaxshilash, ta’Iim muassasalarining o‘quv-labaratoriya bazasini
zamonaviy turdagi o'quv va labaratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi
bilan mustahkamlash; zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnolo­
giyalari, raqamli va keng formatli telekommunikatsiya aloqa vositalari hamda
internet tizimini yanada rivojlantirish, ularni har bir oila hayotiga joriy
etish va keng o'zlashtirish
shu kunning dolzarb vazifalaridir2.
Axborot infratuzilmasi mamlakatdagi barcha axborot iste’molchilarini
axborot bilan t a ’minlash tizimlari m ajmuasidan iborat b o ‘lib, avto­
matlashtirilgan aloqa tizimlari va axborot-hisoblash resurslarini keng tatbiq
etish asosida yangi axborot texnologiyasidan foydalanish imkonini beradi.
Bu esa „Axborotlar texnologiyalari va tizimlari" fanini o'qitish maqsadidir.
Ushbu m aqsaddan kelib chiqqan holda mazkur fanning asosiy vazi­
falari etib quyidagilar belgilanadi:
— axborotlashtirish, axborotlashgan jamiyat, axborot infrastrukturasining tarkibini o'rganish;
— axborot, axborot texnologiyasi, axborot tizimi va ularning tuzilishi,
turkumlanishini o'rganish;
— axborot texnologiyasini yaratish tamoyillarini aniqlash;
— axborot texnologiyasining rivojlanish bosqichlarini belgilash;
— iqtisodiy obyektni tizim sifatida asoslash;
— boshqaruv tizimining kibernetik modeli;
— axborot texnologiyasining konseptual, funksional va dinamik modeli
bilan tanishish;
— axborot tizimlari evolutsiyasini belgilash;
— axborot tizimlarining axborot, dasturiy, texnik va texnologik ta ’minotlarini o'rganish;
— zamonaviy axborot texnologiyalari, elektron axborot oqimlari,
masofali o'qitish tizimi, multimediya texnologiyasi, elektron tijorat tizimini
o'rganish;
— milliy iqtisodiyotning turli sohalariga axborot texnologiyalarini
tadbiq etish;
- . . B a r k a m o l a v l o d v i l i " d a v l a t d a s t u r i . — Т. : O ' z b e k i s t o n , 2 0 1 0 . — 8 — l) - b.
kompyuter texnikasi va telekommunikatsiya vositalaridan tashkiliy,
iqtisodiy sohadagi masalalami yechishda foydalanish:
— jahon axborot resurslaridan foydalanishni kengaytirish;
- fuqorolarning axborotga ortib borayotgan talab-ehtiyojlarini yanada
to'llaroq qondirish va h.k.
0 ‘quv kursining predmeti b o ‘lib, axborot texnologiyalarini joriy
qilish usullari, texnik va dasturiy vositalarning nazariy asoslari va ularni
tegishli sohalarda tadbiq qilish usullari hisoblanadi.
Mazkur darslik iqtisodiy ta’lim yo'nalishidagi oliy o'quv yurtlarining
bakalavrlari, o'qituvchilari va ilmiy tadqiqotchilarga mo'ljallangan.
7
I Q I S M . A X B O R O T T E X N O L O G IY A L A R I VA
T IZ IM L A R IN IN G N A Z A R IY A S O S L A R I
1-BOB. 0 ‘Z B E K IS T 0N RESPUBLIKASI
AXBOROTLASHTIRISH MILLIY TIZIM INI SHAKLLANTIRISH
1 .1. A xborotlashgan jam iyatni shakllantirish jarayonlari
Yangi XXI asrda mamlakatlarning milliy iqtisodi globallashib, axbo­
rotlashgan iqtisod shakliga aylanmoqda. Ya’ni milliy iqtisoddagi axborot va
bilimlarning tutgan o'rni tobora yuksalmoqda va ular strategik resursga
aylangan. Dunyoda jamg'arilgan axborot va bilimlarning 90 % i so‘nggi 30
yil mobaynida yaratilgan. Axborot va bilimlar hajmining kundan-kunga
ortib borishi milliy iqtisodning barcha sohalarida. jumladan, t a ’limda ham
axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalaridan keng k o 'lam d a samarali
foydalanishni talab etmoqda.
Axborot, kompyuterlashtirish, hisoblash texnikasi, zamonaviy ax­
borot texnologiyasi, modellash, m a ’lumotlar manbayi, dasturlashtirish,
shaxsiy kompyuterlar, dastur bilan ta ’minlash va boshqa shu kabi ilmiv
tushunchalar jamiyatni axborotlashtirishning eng m uhim xususiyatlarini
ifoda etadi.
Axborot — ijtimoiy, iqtisodiy, tabiiy fanlaming, tafakkur ilmining ta­
raqqiyoti natijasida yuzaga kelgan bilim va m a’lumotlar, kishilarning am a­
liy faoliyati davomida to'plagan tajribalari majmuyi demakdir. Inson axborot
oqimi ichra yasharekan, turli-tuman voqea. hodisalar va jarayonlarning
bir-biriga aloqadorligini, o'zaro munosabati mohiyatini tahlil etish, mushohada va mulohaza qilib ko'rish niaqsadida ko'pdan ko'p dalil va raqamlarga murojaat qiladi. Axborot tufayli nazariv bilimlar amaliyot bilan
birlashadi.
Hozirgi zamon fan tcxnika taraqqiyoti axborot oqimining juda ham
kengayishi)’,a olib keldi. Axborot oqimining tobora kengavib borayotganidan slni narsa ham dalolal bera oladiki, o'tgan asrning 70-yillari o'rtalariga
keliboq ishlab chiqai ish kuchlari taraqqiyoti shunday darajaga vetgan ediki, ulardan oqilona foydalanish, ijtimoiy ishlab chiqarishni jadallashtirish
uchun y ilijM 10" arilinctik amalni bajarish kerak bo'ladi. Tabiiyki. bunday
murakkab hisob kitobni cho't qoqib amalga oshirib bo'lmaydi. 10 milli­
ard kishi Ini yil davomida tinmay ishlagan taqdirdagina sluincha arilinctik
amalni yecha olishi mumkin.
A x b o r o t le s n rs la rin i o q i l o n a t a s h k il etish va f o y d a l a n i s h d a u l a r m e h ­
nat, m o d d i \
va e n e i g e t i k r e s u r s l a r e k \ ivalenti sifatida n a m o y o n b o 'l a d i .
Ayni payula axboioi
bu b o sh q a b a rc h a resurslardan o q ilo n a \a samarali
loydalanish hamda u l a r n i asrab-avaylashga ko'maklashuvchi yagona resurs
Iuridir.
Axborot hajmining ortishi va uni qayta ishlash vositalarinmg rivojlanmaganligi insonning u to'g'risida ta ’savvurga ega bo'lishi va ulardan
loydalanishini qivinlashtiradi. Ko'plab vaqt axborotni qidirishga, ajraI ish ga va foydalanishga ketadi. Axborot fondlari har bir insonga xizmat
qilishi uchun yangi, zamonaviy vositalar kerak bo'ladi Shuning uchun
XX asr o'rtalariga kelib axborotni ishlash sohasida ko'p odamlar shug'ullana
boshladi. Axborot bilimlar manbayi sifatida jamiyat uchun strategik resursga aylandi. Bu resurslardan samarali foydalanish esa jamivatni axborollashtirish jarayoni bilan bog'liq.
Axborotlashtirish jarayoni dcganda — inson faoliyatining muhim
yo'nalishlarida olingan bilimlardan samarali foydalanish uclum ko'rilgan
kopleks chora-tadbirlar tushuniladi.
Zam onaviy va samarali yechimlar topish uchun ko'plab, slruklura
jihatidan murakkab axborot tizimi varatilmoqda, natijada, axborotlashtirish
jarayonida ishtirok etuvchilar soni kun sayin ortib bormoqda. Bu jamiyat va
moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining ko'plab mablag'larini shu sohaga
jalb qilishga olib kelmoqda. Bu o 'z navbatida insonlarni axborot resurslaridan ratsional foydalanish yo'llarini qidirishga majbur qilmoqda. Z a m o ­
naviy sharoitda yangi axborot oqimi qanchalik tez ko'paysa, shu bilan
birga ularning eskirish muddatlari ham tezlashmoqda, bu o'z navbatida,
axborotni tanlash, unga erishish qiyinchiliklarini keltirib chiqarmoqda.
Har bir injener, xizmatchi, rahbarning o'z faoliyati davomida ko'plab
qog'ozlarga bitilgan axborotni tahlil qilishiga to'g'ri keladi. Bu esa axborotga
erishish uchun ko'plab vaqt sarflashga to'g'ri kelib, ishni tashkil qilish
unumdorligiga salbiy ta ’sir qiladi. Bunday muammolarni samarali yechish
jamiyatni axborotlashtirish masalasini ko'ndalang qilib qo'vmoqda.
Jamivatni axborotlashtrish — yuridik va jismoniy shaxslarning ax­
borotga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish uchun axborot resurslari, axborot
texnologiyalari hamda axborot tizimlaridan foydalangan holda sharoit
yaratishning tashkiliy ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayonidir.
Jamiyatni axborotlashtrish jarayoni quyidagi qator muammolarning
hal etilishini talab etadi:
1. Hisoblash texnikasi vositalarini jamiyat faoliyatining barcha
tarmoqlariga tadbiq qilish.
2. Jamiyat a'zolarini hisoblash texnikasi vositalaridan samaiah ln\
dalanishga o'rgatish.
3. Jamiyat a'/olarining turli xil ehtiyojlarini qondirishda a\b on >! и
surslaridan to'la \a samarali to\clakmishkirini ta'minlash.
Axborotlashgan jamiyat — ko'pchilik ishlovchilarning axborot, aymc|sa uning oliy shakli b o lm is h bilimlarni ishlab chiqarish. saqlash,
qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo'lgan jamiyatidir.
Axborotlashgan jamiyatning o'ziga xos jihatlari quyidagilarda namoyon bo'ladi:
• axborot iqtisodiyotining rivojlanishi;
• axborot tangligini bartaraf etish;
• axborot texnologiyasining globalligiga erishish;
• turli axborot resurslariga erkin kirib borilishi;
• axborot resurslarining ustunligini ta ’minlash;
• yangi axborot texnikasi va texnologiyalarini keng qo'llash;
• boshqaruv faoliyatida axborotdan samarali foydalanish.
Axborotlashgan jamiyatda inson axborot bilan ishlash bo'yicha m a ’lum darajadagi axborot madaniyatiga ega bo'lishi zarur. Buning uchun shaxsni
axborotni tez qabul qilish va uning katta hajmini qayta ishlash, zamonaviy
vositalar, usullar va texnologiyalardan foydalanishga tayyorlash lozim.
Axborot madaniyati deganda — jamiyat a ’zolarining axborotdan maqsadli foydalanish, axborotni qayta ishlash va uzatish, zamonaviy texniktashkiliy vositalardan va usullaridan foydalanish ko'nikmalariga ega bo'lishi
tushuniladi.
Axborotlashgan jamiyat quyidagi jihatlarda namoyon bo'ladi:
• texnik qurilmalardan foydalanish ko'nikmalariga ega bo'lish;
• o 'z faoliyatida kompyuter, axborot texnologiyalaridan foydalanish;
• turli m anbalardan axborotni olishni bilish va undan samarali
foydalanish;
• axborotni tahliliy qayta ishlash asoslarini egallash;
• o'z faoliyatiga taalluqii axborotni bilish va u bilan ishlashni uddalash.
Axborotlashgan jamiyatning shakllanish va takomillashish muammolariga bag'ishlangan chct el va mamlakatimiz olimlarining ilmiy ishlari
salmog'i oz emas.
„Axborotlashgan jamiyat" tushunchasini birinchilar qatorida amerikalik iqtisodchi olim F. Maxlup ilmiy doiraga kiritgan. U monopoliya
raqobatida patentlashtirish tizimining tutgan o'rnini statistik usullar aso­
sida o'rganib, AQSh yalpi ichki mahsulotida axborotning miqdoriy jihatdan tavsiflanishini ko'rib chiqdi. Olim axborotni tovar sifatida qabul qilish
konsepsiyasiga asoslangan holda Amerikada kelajakda jamiyat rivojlanishining asosiy sharti „axborotlashgan iqtisod" bo'lishi g'oyasini ilgari surdi.
O 'z konsepsiyasida F. Maxlup AQSh da nafaqat ilmiy-texnik ax­
borotning, balki xohlagan ijtimoiy axborotning tarqatilishi va ishlab
chiqarilishining o'sishini tavsillovchi aniq empirik materiallardan fovda10
landi. Keyinchalik AQSh va boshqa marnlakatlarda „axborotlashgan ja
miyat" konsepsiyasini P. Drakker, D. Bell, E. Parker, M. Porat, A. I oilier,
A. Mol, J. Stigler, K. Errou kabi bir qator iqtisodchilar oldinga surishdi.
Hozirgi kunda ular olib borgan tadqiqotlar natijasi o'laroq milliy iqtisodda
„axborot tarm og'i", „axborot iqtisodi“ va „axborotlashgan jam iyat“ kabi
konsepsiyalar vujudga kelgan.
Tahlillar shuni ko'rsatmoqdaki, jahon amaliyotida axborot sohasining
milliy iqtisoddagi o'rnini aniqlash bo'yicha iqtisodiy hisob prinsiplariga
asoslangan ikkita eng mashhur ilmiy qarash mavjud bo'lib, ular F. Maxlup
va M. Poratlarga tegishli.
F. Maxlup bilimlarning u yoki bu soha faoliyatida tutgan o'rnini har
to m o n la m a o'rgangan ham da milliy iqtisod sohalarini yangicha guruhlashtirishning sintezini va bilimlar industrivasini mohivat jihatidan
belgilab oldi.
Iqtisodchi olim F. Maxlup birinchilardan bo'lib milliy boylikning
qanday qismi axborot mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqarish, qayta
ishlash va tarqatish hisobiga vujudga kelishini h am da bilim, um um an u
bilan bog'liq bo'lgan yalpi milliy mahsulot qismini aniqlash masalasini
ko'ndalang qo'ydi. U AQSh milliy iqtisodini to'la tadqiq qildi va bilimlar
yaratadigan 30 ta tarmoqni belgilab oldi hamda ularni 5 ta guruhga ajratdi:
maorif; ilmiy tadqiqot va ishlab chiqarish; aloqa va ommaviy axborot
vositalari; axborot mashinalari va vositalari; axborot xizmatlari.
Doktor Mark Uri Porat esa mavjud milliy hisoblar tizimiga asoslangan
holda milliy iqtisodda axborot faoliyatining hajmini belgilashga intildi. Uning
ilmiy qarashi qabul qilingan statistika tizimi asosida milliy iqtisoddagi
mavjud axborot faoliyati turlarini aniqlashdan iborat bo'lgan. Ushbu
tadqiqotning asosida „axborot bilan bog'liq faoliyat zamonaviy jamivatning
eng asosiy elementlaridandir" degan fikr yotadi. Uning fikricha, rivojlangan
mamlakatlarning iqtisodi m azm un an ishlab chiqarishdan „axborotlashgan“ga aylanmoqda. M. Poratningtadqiqoti asosan ikkita maqsadni ko'zlagan, ya’ni axborot bilan bog'liq faoliyat ni aniqlash va uning hajmini
hisoblashdir. Axborotni ishlab chiqarayotgan tarm oqlar qo'llayotgan tex­
nologiya, ishlab chiqayotgan mahsulot va ko'rsatayotgan xizmatlari shunchalik xilma-xilki, ularni bitta yagona tarmoqqa birlashtirish o'ta mushkul.
Am m o ularning barchasi axborot mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta
ishlash, saqlash va tarqatishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham ular
„axborotlashgan" degan yagona faoliyatda birlashadi.
Amalivoti rivojlangan marnlakatlarda fan va axborot-kommunikatsiyalar
U'xnologiyalarining takom illashib borishi axborotlashgan jamiyatni
shakllantirish bo'yicha o'zining nazariy takliflarini bergan olimlarning
g'ovalari о 7. o'rnini topayotganini ko'rsatmoqda. Bashorat qilishlariga
qaraganda, butun jahon mamlakatlari yagona kompyuterlashtirilgan va
axborotlashtirilgan kishilar jamiyat jga avlanib boradi. Tadqiqotlar[30, 31,
49. 50), axborotlashgan jamivatga xos bo'lgan quyidagi xususiyatlarni
belgilab bcrdi:
• axborot tanqisligi m uam m osi hal etiladi;
• boshqa resurslarga nisbatan axborot resurslari birlamchi o'ringa chi­
qadi;
• axborotlashgan iqtisod rivojlanishning asosiy shakli bo'lib xizmat
qiladi;
• jamiyat taraqqivotining negizi bo'lib axborot-kommunikatsiyalar
bozori tovarlarini keng qo'llash shartlari qo'viladi;
• insoniyat taraqqiyotining yagona axborot maydoni shakllanmoqda.
Hozirgi bosqichda ilmiy-texnikaviy rivojlanishning asosiy xususiyatlaridan biri — axborotning jamivatdagi rolini belgilab olishdir.
Shu o 'rin d a respublikam izning taniqli olimlari akadem iklar V. Q.
Qobulov, S. S. G'ulornov, professorial A. A. Abdug'afforov, R. X. Alimov,
M. Irmatov, T. Sh. Shodiyev, D. N. Ahmedov, В. M. Is-moilov, Z. T. Odilova
va boshqalaming mazkur muammoga bag'ishlangan ilmiy ishlarini ta’kidlab
o'tish joizdir.
Akademik V. Q. Qobulov t a ’kidlaganlaridek, „Iqtisodiy kibernetika,
ijtimoiy ishlab chiqarishning siyosiy-iqtisodiy tahliliga asoslangan holda,
axborot va materiallarni tubdan o'zgartirib yuborishning iqtisodiy tizimi
doirasida ko'radi".
Axborot tanqisl igi bilan bog'liq bo'lgan boshqaruv xatolari juda
qimmatga tushadi. Avni paylda, boshqaruv va ishlab chiqarish samaradorligi, ilg'or texnologiyalarni ishlab chiqish va foydalanish bo'yicha eng
ko'p axborotga ega bo'lgan tizim yulib chiqmoqda.
Axborot intellektual laolivatning muhim mahsuloti sanaladi. Sanoati
rivoilangan baicha mamlakatlarda ushbu mahsulotlarni o'z foydalanuvchilariga
yetka/ishnmg „usullari va vositalari" ni ishlab chiqish hamda joriy etish
ladal sin 'atlattla olib borilmoqdaki, bu axborot tizimlari va texnologiyalari
sanoatim yaralishda o '/ aksini topgan.
Axborot texnologiyasi — axborotni to'plash, saqlash, izlash. unga
ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan uslublar, qurilmalar,
usullar va jarayonlar majmuyi.
/\xborot texnologiyalari industriyasining yuzaga kelishi ularning axborot jamiyatini yaralishni qanday ta ’minlashiga bog'liq. Axborot tex­
nologiyalari mdustriyasi axborot mahsulotlari va vositalarini ishlab chiqaradi hamda iste'molchilartia vetka/adi.
Axborot mahsulotlari dcganda awalo. an na\ i\ \o'l lul.m \nl i <I. I imn
1 11••i К•I
i c x n i k a y o r d a m i d a o l i n g a n t u r l i b i l i m l a r s o h a s i . s1 u i и
m . i I...........
i
axborotning boshqa shakllari tuslniniladi.
A x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i r i v o j l a n i s h i b e v o s i t a i q i i s o d i \ o l n c k i l a i .........
axborot ti/imlaridan foydalanishi bilan bog'liq. Z am o n a \i\ axbomt ic\
nologivalari rahbarlarga. mutahassislarga. texnik xodimlarga axborotni i|.i\i i
ishlash va qarorlar qabul qilishda hamda to'liq va ishonchli bo'lgan лш ш
naviv axborot tizimini yaratishda ko'm ak beradi.
Axborot texnologiyalari m a ’lumotlarni qayta ishlashning mustaqil n
/imi sifatida ham, funksiyaviy tarkibiy qism sifatida ham ishlaydt va yanada
virik tizim doirasida boshqaruv jarayonini ta’minlaydi. Bunday ti/milai
qatoriga sanoat korxonalari, firmalar, korporatsiyalar, moliya-kredit va
tijorat-savdo tashkilot lari, ishlab chiqarish va xo'jalik jarayon lari ning avto
matlashtirilgan boshqarish, ilmiy tajribalar, iqtisodiy-matematik modeli.
m a’lumotlarni qayta ishlash tizimi, kutubxona xizmati va boshqa bir qatoi
sohalar kiradi.
Hozirgi kunda nafaqat ta ’Iim sohasiga, balki milliy iqtisodning barcha
tarmoqlariga: tijorat, biznes va boshqalarga zamonaviy axborot texnolo
giyalari keng ko'lamda kirib kelmoqda.
Axborot-kommunikatsiyalar texnologivalarining hayotimiz barcha
jabhalariga kirib kelishi biznes va ta'limni yo'lga qo'vish mexanizmlarini
tubdan o'zgartirib bormoqda. Shuni ta ’kidlash kerakki, jahon iqtisodiyo
tining globallashib borayotganida Internet orqali t a ’Iim xizmatlarini taklil
etish borasida m ehnat bozorining hajmi cheksizdir.
O'zbekistonda yuzaga kelgan vaziyat iqtisodiyotning rivojlanishini
intensiv yo'lga o'tkazishni, resurslarning barcha turlaridan oqilona foy­
dalanishni, ishlab chiqarishga tobora takomillashgan m ehnat qurollarini
joriy etishni juda ham muhim vazifa qilib qo'ymoqda.
Bugungi kunda kom pyuter va axborot texnologiyalari, telekom
munikatsiyalar tarmoqlarini, m a ’lumotlar uzatishni, Internet xizmatlariga
kirib borishni va zamonaviylashtirish respublikamizda ustuvor o'rinlarga
chiqmoqda. Iqtidorli voshlar ishtirokida respublikada Internet-festivallar.
Intcrnet-forumlar o'tkazish odat bo'lib qoldi, shaharlar va qishloqlarda
Internet tarmog'idan jam oa bo'lib foydalanish punktlarining soni tabora
ko'paymoqda, axborot xizmatlari turlari sezilarli darajada kengaymoqda
ularning xizmatlari yanada intellektualroq bo'lib bormoqda.
Jamiyatni kompyuterlashtirish, axborot texnologiyalarini rivoilan
Iii ish bo'yicha vazifalarni hal etish uchun 2002-yil 30-mayda O'/bekiston
Respublikasi Prezidentining „Kompyuterlashtirishni yanada rivojlant 11 r.h
va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to'g'risida'' »*i
I atm om ln
bclgilangan
chora-tadbirlarning
am alga
oshirilishi a x b o r o t -
la s h t i r i s l m m g m i l l i y t i / m l a r i b a r p o c l i I i s h i n i , i q t i s o d i v o t g a v a j a m i y a t n i n g
h a r Ini
a ’/ . os i h a y o t i g a k o m p y u t e r t e . x n i k a s i v a a x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i
o m m a v i y j o r i y e t i l i s h i u c h u n s h a r t - s h a r o i t l a r n i t a ’m i n l a y d i , j a h o n b o z o r i d a
m a m la k a tim iz iqtisodiyotining raqobatbardoshliligini oshiradi.
Farm onda va hukumat qarorida belgilangan dasturiy chora-tadbirlarnirig am alda ro'yobga chiqarilishi boshqaruvning barcha tarmoq va m in ­
taqaviy organlariga, iqtisodiy va inadanivatning barcha sohalariga, u m u ­
man, jamiyatga daxldordir. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun max­
sus „Kompyuterlashtirishni va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
rivojlantirish bo'yicha muvofiqlashtiruvchi Kengash" tashkil etildi. Joriy
yilda Kengashga 2 0 10-yilgacha bo'lgan davrda telekommunikatsiyalar va
ma'lumotlar uzatishning milliy tarmog'ini rivojlantirish; davlat boshqaruviga
elektron texnologiyalarni joriy etish; eletron tijoratni rivojlantirish bo'yicha
dasturlarni tayyorlash topshirildi.
Prezident Farmonini bajarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasi qaror
qabul qildi va 2002—2010-yillarda kompyuterlashtirish va axborot-kom ­
munikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturini tasdiqladi. Unda
telekommunikatsiyalar va m a ’lumatlar uzatishni rivojlantirish, axborot
resurslaridan foydalanish, Internet tarm og'ida o'z saytlarini yaratishning
maqsadli yo'nalishlari belgilandi.
Iqtisodiyot tarmoqlari va jamiyatning axborotni tezkor ayirboshlashga, ja h o n axborot resurslariga kirib borishga bo'lgan yuqori ehtiyoji, ta ’lim
jarayonlarini va kishilarning kundalik turmushini kompyuterlashtirish
zaruriyati, slumingdek, axborot va m a ’lumotlar bazasi tashkil etilishini
ta ’minlash ehtiyoji ushbu muhim qarorlarning qabul qilinishi uchun asos
bo'ldi.
Shunday qilib, odamlarni ijtimoiy-iqtisodiy va m a ’naviy m uam m olarni hal etishga safarbar qilmoq uchun tegishli axborotni o'z vaqtida
to'plab, qayta ishlab, muayyan bir tartibga solish va zudlik bilan kishilarga
yelkazish kerak bo'ladi. Buning uchun jamiyatni axborotlashtirish dasturini
amalga oshirish va ilg'or axborot tcxnologiyasini joriy etish zarur.
1.2. O V h ek iston Respublikasi axborotlashtirish m illiy tizimini
shakllantirishning huquqiy bazasi
O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan dastlabki yillardanoq, axborotlashtirislming milliy tizimini shakllantirishga e ’tibor berila
boshlandi va bu soha bosqichma-bosqich rivojlantirilmoqda.
2003-yilda qabul qilingan yangi tahrirdagi „Axborotlashtirish to'g'risida“gi Qonun bilan uning huquqiy tayanchi yaratilib, axborotlashti14
I ml нI me
1
u | i is( u l i v . h i K | u c | i \ \ a t a s l i k i l i \ a s o s l a r i a n i q l a n d i \ a a x b o m t l a s h
IK г . 1 ' . u l i a s u l a d a v l a t s i y o s a t m i n g a s o s i y y o ' n a l i s h l a r i b e l g i l a b b e r i l d i .
I*>«>S \ il Icvrakla O'zbekiston Respublikasi Va/irlar Mahkamasining
l i / l ’AK" ma'lum otlar u/atish milliy tarmog'ini vanish (M U M T ) va
4iil(|.ii<> tamuK|larga, slui jumladan, Internetga chiqish to'g'risidagi qarori
i|iil>ul i|iliiuli. I Jshbu qarorga asosan, korxona telekommunikatsiya xizmatIni in i ko'rsatish bo'yicha „Milliy operator va provayder" maqomini oldi va
xo'iiilik hisobidagi ,,U z N E T “ informatsion-kompyuter xizmati uning
taikihiga kiritildi.
Hozirgi kunda ushbu qonunga muvofiq, vazirliklar, idoralar, muassasa
va lashkilotlar mamlakat hududida joylashgan bir qator xalqaro tashkilotlarning axborot tizimlari va tarmoqlarini m a ’lumotlar uzatish milliy
tunnog'iga birlashtirish yo'li bilan yagona axborot maydoni yaratilmoqda.
1991—2008-yillarda 400 dan ortiq normativ-huquqiy hujjatlar chiqarildi.
Axborotlashtirish faoliyati sohasida qonunchilik yaratish yo'lidagi
muhim qadam sifatida 1995-yil 25-yanvarda qabul qilingan „Axborot,
axborotlashtirish va axborotni himoya qilish to'g'risida“gi O'zbekiston
Kcspublikasi Qonunining qabul qilinishini va kuchga kiritilishini ko'rsatish
lozim. Bu Qonun ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o'rtasidagi munosabatlarni quyidagicha tartibga soldi:
— axborot resurslarini yaratish, yig'ish, qayta ishlash, to'plash asosida
shakllantirish va undan foydalanish va iste’molchilarga taqdim etish;
— axborot texnologiyalarini va ularni t a ’minlash vositalarini yaratish
va undan foydalanish;
— axborotni, axborot jarayonlari va axborot almashuvida ishtirok etuvchi
subyektlar, huquqlarini himoya qilish.
Axborot texnologiyalarini rivojlantirishning olti ustivor yo'nalishi
quyidagilardan iborat:
1) davlat statistika tizimi, kredit-moliya va bank tizimlari;
2) elektron m a ’lum otlar bazasi;
3) fan-texnika axborot (FTA) tarmog'i;
4) ta ’Iim, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash, ijtimoiy muhofaza
va sogiiqni saqlash sohalari axborot tizimlari;
5) m a ’lumotlarni uzatish va aloqa tizimlari;
6) favqulotda holatlarning oldini olish va xabar berishning axborot
tizimlarini yaratish.
Mazkur dasturda Vazirlik va Mahkamalarning axborot tarmoqlari,
Milliy axborotni hisoblash tarmog'ini yaratish, kompyuterlar va hisoblash
texnikasi vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi axborot
lexnologiyalari
sohasida
kadrlar
la\\oriaslm i
t a k o m i i l a s h m ish.
hujjat -
la s lu irish m n g m e '\ u r i y - u s l u b i y \ a luiqtiqiy li/im in i \ a r a u s h \ a b o s h q a la r
jo y olgan. Y u q o r id a ko'rsatilgan \a /ila la r n i bajarish bir n e c h a b o s q ic h d a
a m a lg a oshirilishi k o '/ d a tutilgan.
Respublikanii/da qabul qilinayoigan m e’yoriy hujjatlarda kompyu­
terlashtirish va axborot texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash, ularni
qayta tayyorlashni rivojlantirish va takornillashtirishning aniq vazifalari
oldinga qo'yilgan va maqsadli yo'nalishlari ifodalab berilgan. Jumladan,
Toshkent eletrotexnika aloqa instituti Toshkent axborot texnologiyalari
universitetiga aylantirildi. Ushbu universitetda yangi mutaxassisliklarning
keng doirasi bo'yicha kadrlar tayyorlash tizimini ancha kengavtirish nazarda
tutilmoqda. Bundan tashqari, o'quv yurtlarining moddiv-texnik va ilmiytadqiqot bazasini kengavtirish yuzasidan kompleks chora-tadbirlarni amalga
oshirish nazarda tutilgan.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi mavjud qonunchilik tizimi, um um an olganda, axborot-kommunikatsiya texnologiya­
larining rivojlanish darajasiga ijobiy ta’sir ko'rsatmoqda. Respublikamizdagi ko'pgina firmaiar telekommunikatsiya axborot texnologiyalari bozorlariga dadil kirib bormoqdalar.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo'yicha jahon hamjamiyatiga
kirish faolligini oshirish maqsadida qomusimizga, fuqarolik kodeksiga,
jinoiy protsesual kodekslarga o'zgartirishlar kiritildi.
H ukum atim iz tom onidan so'nggi yillarda axborotlashtirishga oid
quyidagi qonunlar ishlab chiqildi:
1) telekommunikatsiyalar to'g'risida;
2) axborotlashtirish to'g'risida;
3) aloqalar to'g'risida;
4) radiochastotalar spektori to'g'risida;
5) pochta aloqasi to'g'risida;
6) elektron hujjat aylanish to'g'risida;
7) elektron to'lovlar to'g'risida;
8) elektron raqamli imzo to'g'risida;
9) elektrok tijorat to'g'risida;
10) kom pyuter jinoyatchiligi to'g'risida;
11) elektron hisoblash mashinalari va m a ’lumotlar bazasi dasturlarini
huquqiy himovasi;
12) topologiya va integral sxcmalarning huquqiy himoyasi;
13) axborotga kirishni kafolatlash va erkinliklari to'g'risida;
14) standartlashtirish to'g'risida;
15) kashfivotlar, foydali modellar va sanoat namunalari to'g'risida;
I(>) a l o h i d a o l i n g a n f a o l i y a t t u r i a r i n i l i t s e n / i y a l a s h t o ' g ' r i s i d a ;
1 7) m u a l l i t l i k l u i q u q i t o ' g ' r i s i d a :
IS) il m iy -te x n ik a x b o r o t tizim i to 'g 'risid a ;
19) shaxsiy m a’lumotlarni himoyalash to'g'risida;
20) axborot xavfsizligi to'g'risida.
Ko'rsatib o'tilgan chora-tadbirlar va kompyuterlashtirish jarayonini
rivojlantirish yo'nalishlari mamlakat iqtisodiyoti samaradorligining o'sishida
telekommunikatsiyalar, Kompyuter va axborot texnologiyalarining faol
roli oshishini, odamlaming faoliyat va turmushi texnik qurilmalar va xizmatlarning eng zamonaviy turlari bilan jihozlanishini ta ’minlash, respublikaning jahon axborot jarayonlariga muvaffaqiyatli integratsiyalashuviga
imkoniyat yaratadi.
1.3 . 0 ‘zb ek iston da yagona iqtisodiy axb orot tizimini
qurish konsepsiyasi
Respublikamizda yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish — bu milliy
iqtisodiyot axborotlashtirish makonini tashkil qiluvchi aso-siy omillardan
hisoblanadi.
Yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratishdan asosiy maqsad hozirgi
sharoitda vazirliklar, idoralar va bank tizimining bir-birlari bilan aloqalarini
zamon talablaridan kelib chiqqan holda tashkil qilishdan iborat bo'lib,
bunda axborotni yig'ish, jamg'arish, saqlash va tahlil qilish jarayonlarini
shakllantirish hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasida yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratishning asosiy shart-sharoitlari va zaruriyati shundan iboratki, mavjud
vazirlik idoralar va moliyaviy sohalar ishonchli axborot bilan ta ’minlanib, iqtisodiy o'sishni t a ’minlashi zarur. Bu o 'z navbatida yagona keng
ko'lamli to'lov balansi bazasini amalga oshirishni t a ’minlab beradi.
O'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki O'zbekiston Respublikasi to'lov
balansining tashkil qiluvchi axborot bazasini asosan quyidagi vazirlik,
tashkilot va idoralar ta ’minlab beradi. Buni O'zbekiston Respublikasi to'lov
balansining axborot bazasi yaqqol ko'rsatib turibdi (1.1 -rasm).
Ko'rsatilgan m anbalar axborot bazasining birlamchi axboroti hisoblanib, bunda Moliya vazirligi asosiy axborot yetkazib beruvchilardan
hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasida yagona iqtisodiy axborot tizimini qurish
konsepsiyasi, bizning fikrimizcha, quyidagi vazirlik va idoralarda yagona
iqtisodiy axborot tizimini yaratish asoslarini taqozo qiladi va bularqatoriga
quyidagilar kiradi:
,>
2 — R . X . A lim o v va boshq.
!
!_
Z h 3 <
’ ■
i
17
1.1-rasm.
O 'zbekiston Respublikasi to'lov balansining axborot
b a z as i tarkibi.
— Iqtisodiyot vazirligi (IV);
— Moliya vazirligi (MV);
— M ehnat va aholini ijtimoiy himoya qilishi vazirligi (M AIHV);
— Davlat soliq qo'm itasi (DSQ);
— Davlat bojxona qo'mitasi (DBQ);
— Davlat statistika qo'mitasi (DStQ);
— Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi (TIAA);
— Markaziy bank (MB).
Iqtisodiyot vazirligida yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish
respublikada yagona axborotlashtirish milliy tizimini hal qiluvchi omillaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiyot vazirligi yaqindagina tashkil topgan
tashkilot bo'lib, makroiqtisodiyot va statistika vazirligini qaytadan tashkil
qilish natijasida vujudga keldi. Iqtisodiyot vazirligi respublikamizdagi barcha
vazirliklardan, idoralardan axborotni qabul qilib, olingan axborotni tahlili
asosida qarorlar qabul qilish uchun shart-sharoit yaratib berm oqda.
Mamlakatdagi asosiy axborot bazasi tadqiq qilinib, tahlillar bu sohada
bank sektori yetakchi ekanligini ko'rsatmoqda (1.2-rasm). Yagona iqtisodiy
axborot tizimini iqtisodiyot vazirligida yaratish, axborotni tezkor ravishda
olib, bu sohada ishlovchilarni hisobotlar yig'ishdagi mashaqqatli m ehnatlariga amaliy yordam beradi.
2000-yildan boshlab O'zbekiston Moliya vazirligida global integrirlashgan axborot-analitik tizimi ishga tushib, respublikamiz byudjetiga oid
faoliyatni axborot bilan t a ’minlab, quyidagi ishlarni amalga oshirislmi
nazarda tutadi:
18
• respublika byudjeti (RB) xarajatlarini shakllantirish;
• respublika byudjeti xarajatlarini aniqlash;
• respublika byudjeti bo'yicha rejalashtirish va indeksatsiyani aniqlash;
• pul mablag'lari bilan moliyalashtirish;
• maqsadli moliyalashtirish sxemalari bo'yicha hisob olib borish;
• respublika byudjeti g'azna va haqiqiv xarajatlarini hisoblash;
• mahalliy byudjet tushumlarini hisoblash;
• respublika byudjeti xarajatlarini aniqlash va bashorat qilish;
• byudjet tashkilotlari o'rtasida qisqa muddatli sudalar, subvensivalar
va o'zaro hisob- kitoblarni amalga oshirish.
Global integrirlashgan axborot-analitik tizimi yordamida har kuni
respublikarniz Moliya vazirligiga 214 ta tijorat banklaridan, valuta birjasidan, Markaziy bankdan axborot uzatilib, Moliya vazirligidan esa bu
tashkilotlarga qayta ishlangan axborot va ma'lumotlar yuboriladi. Bundan
ko'rinib turibdiki, republikamiz moliya tizimi yagona iqtisodiy axborot
tizimini qurishga har tom onlama tayyor turibdi.
1997-yiIdan boshlab mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi
yagona iqtisodiy axborot tizimi sohasidagi ishlarni boshlab yuborgan.
Respublikarniz aholisini nafaqa bilan ta ’minlashda m a ’lumotlar bazasi
shakllantirilgan, nafaqalar hajmini hisoblash va ularning indeksatsiyasi
to'lov hujjatlari shakllan bir m e’yorga keltirilgan.
1)avlat soliq qo'mitasida axborotni qayta ishlash uchun shu sohaning
vagona kompyuter tizimi mavjud. Hozirgi kunda davlat soliq qo'mitasi
ti/imida 6000 tadan oitiq kompyuter va 300 tadan ortiq kompyuter serverlari
1(>
i q t i s o d i y a x b o r o t n i . y u r i d i k v a j i s m o n i y s h a x s l a r t o ’g ' r i s i d a g i a x b o r o t n i
qayta ishlashd a x i / m a t qilib k e l m o q d a .
Bundan
tashqari
lokal a x b o ro t
h i s o b l a s h t a r m o q l a r i b u s o h a b a r c h a b o ' l i m l a r i f a o l i y a t i d a ishlatilib, v o ' l d o s h
ti/im i asosida ishlovchi te le k o m m u n i k a t s i y a vo sitalaridan soliq ax bo rotin i
o ‘/ a r o a l m a s h i n u v i d a f o y d a l a n i b k e l i n m o q d a .
Davlat soliq qo'mitasining joylardagi bo'linmalarida 25 ta max sus
yaratilgan dasturlar majmuyi va modullari axborotni saqlash, qayta ishlash,
u/atish va arxivlash jarayonlarini amalga oshirmoqda.
Shunga qaramasdan bu sohada yechimini kutayotgan masalalar,
muammolar juda ko’p. Ho/irgi paytda soliq axborotini qayta ishlash vazifasini
bajaruvchi texnik vositalarning 50 foizdan ko'prog'i m a ’naviy eskirganligi
sababli yagona iqtisodiy axborot tizimi talablariga javob bera olmaydi. Shu
sababli bu sohaga qo'shimcha zamonaviy kompyuterlarni jalb etish masalalari
hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir.
Hamkorlik bitimlari shartlari asosida O'zbekiston Respublikasi foydalanuvchilar uchun zamonaviy web texnologiyalar asosida o'zining
markaziy axborot resurslarga kirishni ta ’minlay oladilar. O'tkazilgan
tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatadiki, tashqi savdo yagona iqtisodiy
axborot tizimini yaratish jarayoni quydagi ishlarni amalga oshirishni taqozo
qiladi:
• turli xildagi m a’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining elektron
xabarlar bo'yicha o'zaro bog1liqligini ta ’minlash;
• vazirlik va idoralar axborot resurslari yordam ida tashqi savdo
m a’lumotlar bazasi b o ‘yicha yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish.
Keyingi bosqichlarda esa tizimni shakllantirish jismoniy shaxslar bilan
ishlash, biija va barter bitimlarini rasmiylashtirish hisobotini amalga oshirish
jarayonlari bilan bog‘liq ravishda olib boriladi. O'zbekiston Respublikasi
Davlat statistika qo'mitasida hozirgi kunda 15 ta lokal hisoblash tizimlari va
203 ta alohida kompyuter tarmoqlari faoliyat yuritmoqda. Ular 3 pog'onali
korporativ hisoblash tarmog'idan tashkil topib, tarmoqlar o'rtasida axborot
ayirboshlash ichki elektron pochta yordamida bajariladi.
Statitika sohasida tumanlar bo'yicha m ehnat unumdorligini oshirish
maqsadida kompyuterlarning kichik tarmoqlari va terminal majmualar
yaratilishi darkor.
Respublika axborotlashtirish milliy tizimini shakllantirishda Markaziy
bank yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish zaruriyati eng dolzarb
m uammolardan bo'lib, bu sohadagi tijorat banklari ham eng yirik axborot
yetkazib beruvchilardan hisoblanadi. Ularning bank sektori axborot
bazalaridagi ulushi 1.3-rasmda keltirilgan.
Hozirgi paytda Markaziy bank tom onidan elektron to'lovlar tizimi
to'laqonli ishlab turibdi. Bu tizim banklar o'rtasida axborotni yuqori da20
21%
i s VM
и Boshqa
Г DSQ
i a MV
c
IV v a D S t Q
idoralar
. TI AA
MAI HV
f 0 ‘z R
MB
v a ТВ
1 . 3 - r a s m . V a z i r l i k l a r va i d o r a l a r n i t a ’i m n l o v c h i b a n k s e k t o r i
a x b o r o t bazalari.
rajada o'tkazish layoqatliligi, hujjatlarni tezkor qayta nshlash qobiliyati
bilan dong taratgan.
Respublikamizdagi barcha tijorat banklari Markaziy bankning axborot
markazi bilan bank telekommunikatsion tarmog'i orqali ulangan. Markaziy
bank tom onidan bank axborotini uzatish tarmog'i yaratilgan bo'lib, u
raqamli va kommutatsiya paketlari tarmoqlari majmuasidan iborat. Ushbu
telekommunikatsiya tarmog'i Toshkent shahrida 1996-yildan beri samarali
faoliyat ko'rsatib kelyapti. Tarmoq yordamida tijorat banklarining barcha
filiallaridan Markaziy bankning bosh axborotlashtirish markaziga 64 Kbit/s
tezlikda m a’lumotlar uzatilib, tizim raqamli optik tolali va radioreleli aloqa
tarmoqlari yordamida faoliyat yuritadi. Ushbu tarm oq Markaziy bank va
Jahon tiklanish va taraqqiyot banklari mablag'lari hisobidan moliyalashtirilgan. Yuqoridagi qayd etib o'tilgan dalillar bank va moliya tizimining
ham yagona iqtisodiy axborot tizimiga o'tish uchun tayyor ekanligini
ko'rsatib turibdi.
Axborotlashtirish milliy tizimini yaratishning asosiy maqsadi va vazifasi yagona iqtisodiy axborot tizimini bosqichma-bosqich iqtisodiyotga
joriy qilishdan iborat.
Yagona iqtisodiy axborot tizimini qurish barcha qatnashuvchilar uchun
quvidagilarni nazarda tutadi:
• a x b o r o t n i q a y ta ish lash n in g a v t o m a t l a s h g a n tizim in i tashkil qilish;
• a x b o r o tn i olish va u zatish ja ra y o n la rin i a v to m atlash tirish ;
• o l i n a d i g a n va u z a t ila d ig a n a x b o r o t n i o ' z v a q t i d a q a y t a ishlash;
• h i s o b o t l a r n i u z a tis h va o l i s h d a i n s o n l a r i s h tir o k in i k a n i a \ l i n s h m
Yagona iqtisodiy axborot tizimiga turli xildagi talablar qo'yiladi va bu
talablarning eng m uhim shartlaridan biri tizimni tashkil qilishda boshqaruvchilar tom on ida n to'g'ri vechim qabul qilishdir. Tizim uchun
shunchaki dasturlar kerak emas, balki amaliy dasturlar, kompyuterlar,
kommunikatsiya uskunalari, aloqa kanallaridan iborat bo'lgan vaxlit
texnologiya kerak.
Tizim axborot ta ’minoti to'g'risida so'z yuritadigan bo'lsak, bu tizim
ma'lum otlar bazasi quyidagilardan tashkil topishi kerak:
• tijorat banklari hisobotlari m a ’lumotlar bazasi (MB);
• tijort banklari (ТВ);
• tilla va valuta zahiralari bo'yicha m a’lumotlar bazasi;
• bank tizimini kadrlar bilan ta ’minlash m a ’lumotlar bazasi;
• Markaziy bank hujjat aylanishi tezkor m a ’lumotlar bazasi;
• tizim m a ’muri m a ’lumotlar bazasi;
• soliq tashkilotlarida xo'jalik yurituvchi subyektlami ro'yxatga oluvchi
m a'lum otlar baza;
• xo'jalik yurituvchi subyektlari byudjet va nobyudjet fondlari bilan
o'zaro munosabatlari m a ’lumotlar bazasi;
• yagona ma'lumotnoma;
• import va eksport bo'yicha Davlat soliq qo'm itasi bitimlari m a '­
lumotlar bazasi;
» avtomobil vositalarini davlat ro'yxatiga oluvchi ichki ishlar vazirligi
m a ’lumotlari bazasi;
» ichki ishlar vazirligining fuqarolar pasportlari bo'yicha m a ’lumotlari
bazasi;
• xo'jalik yurituvchi subyektlami ro'yxatga olish bo'yicha adliya vazirligi
m a’lumotlari bazasi;
• mahalliy ijro etuvchi hukumat tashkilotlaridagi xo'jalik yurituvchi
subyektlaming ro'yxatga oluvchi m a ’lumotlar bazasi va boshqalar
Bundan tashqari boshqa vazirliklar va idoralar ham yagona iqtiso-div
axborot tizimiga ulanish uchun o'z m a’lumotlar bazasini yaratishlari lozim.
Respublika yagona iqtisodiy axborot tizimining to'laqonli faoliyati uchun
quyidagi asosiy talablar bajarilishi lozim:
• axborot harakatining tarkibiy qismlariga qo'yiladigan tlablar;
• axborot harakati qo'shma tizimlariga talablar;
• tizimdagi axborotni yig'ish va qayta ishlash texnologiyalariga talablar;
• tizim ni tashkil qiluvchilar o'rtasid a m a 'l u m o t l a r bazasini uzatishga
bo'lgan talablar;
• t e x n i k v a d a s t u r i y t a ’m i n o t g a b o ' l g a n t a l a b ;
• t e x n i k va d a s t u r i y v o s i t a l a r n i n g n o so z lik jar a y o n la ri;
• m a 'l u m o t l a r b a z a s in in g yaxlitligini tiklashga talablar.
Yagona iqtisodiy axborot tizimi uchun hozirgi kunda lokal hisoblash
tizimi va telekommunikatsiya ta’minoti juda muhim hisoblanib, quvidagilai ni
amalga oshirishni talab qiladi:
• respublika apparatida 200 dan kam bo'lmagan kompyuterlarning
birdaniga ulanishi va 10 dan kam bo'lmagan foydalanuvchilarning quyi
tizimlarda mavjud bo'lishi;
• tarmoq uskunalari sifatida zamonaviy yuqori tezlikdagi tarmoq
texnologiyalaridan foydalanishning tashkil qilinishi;
• virtual tarm oqlar bo'yicha trafiklarni uzatish holati;
• lokal hisoblash tarmog'i ishtirokchilarini global tarmoqqa 64 Kbt/s.
dan 2 M bt/s gacha tezlikda ulanish imkoniyati;
• hududiy taqsimlangan tarmoq va lokal hisoblash tarmog'i yordamida
m a ’lumotlarni sifatli uzatishning ta ’minlanishi.
Shunday qilib, yagona iqtisodiy axborot tizimini bosqichma-bosqich
iqtisodiyotga joriy qilish milliy axborot tizimini yaratishga olib keladi.
1.4 . A xborot-kom m unikatsiya bozorining jam iyat
iqtisodidagi roli
So'nggi yigirma yil davomida rivojlangan m am lakatlar axborot
faoliyatining ko'p qismi bozor infratuzilmasining asosiy elementlaridan
bo'lib, bozor munosabatlari tarkibiga singib ketgan. A xborot-kom m u­
nikatsiyalar bozorining bozor infratuzilmasi sifatida shakllanishi o'tgan
asr 50-yillarining ikkinchi yarmidan boshlandi. Hozirgi kunda bozorning
ushbu tarmog'i har bir mamlakat milliy iqtisodining asosiy negizi bo'lib
hisoblanm oqda. C hu nki global iqtisodiyotni tarkib toptirish uchun
zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar infratuzilmasi talab etilmoqda.
lshbilarmonlik faoliyatining maqbul muhitini shakllantirshda zarur bo'lgan
turli axborot, tahliliy materiallar va ularni tezkor usulda olish axborotkommunikatsiyalar texnologiyalarining rivojlanib borayotganligi evaziga
erishilmoqda.
Barcha marnlakatlarda telekommunikatsiya axborot tarmoqlari keng
tarqalayapti. Ayniqsa „Internet" axborot tarinog'ining salmog'i kundankunga ortib borib, dunyo bo'yicha global axborot infratuzilmasi, uning
asosida esa axborotlashgan jamiyat shakllanayotgani m a’lum. Xususan:
a) xalqaro axborot tarmoqlariga ulangan shaxsiy kompyuterlar liar
bir xonadonga kirib bormoqda;
b) axborot tarmoqlarida yangi xil faoliyat turlari vujudga kelayapli
.lumladan: tarm oqda ishlash, tarmoq muhitida dam olish. ijotl va ko'ni’il
ochish, tarmoqda maorif va tarbiya;
d) jamiyatning har bir a ’zosi qaerda bo'lishidan qatiy nazar axborot
tarm oqlari asosida xohlagan m am lakatidan turli xil m avzu h am da
yo'nalishdagi axborotni to'liq va tezkor sur’atda olish imkoniyatiga ega
bo'lmoqda;
e) axborot tarmoqlari doirasida mamlakatlar o'rtasidagi georgrafik va
geosiyosiy chegaralar yo'qolib borayapti.
Mutaxassislarning fikricha, axborotlashgan jamiyatda kompyuter­
lashtirish jarayoni kishilarga ishonchli axborot manbayiga kirishga keng
imkoniyat yaratadi ham da ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarda axborot
mahsulotlarini qayta ishlashning yuqori darajasini ta ’minlash orqali ularni
ko'p m ehnat va vaqt talab etuvchi ishlardan ozod etadi. Axborotlashgan
jamiyatda nafaqat ishlab chiqarish jarayoni tubdan o'zgaradi, balki hayot
mazmuni, xususan, moddiy boylikka qaraganda madaniy hordiq chiqarishning aham iyati ortadi. Tovar ishlab chiqarish va iste’mol qilishga
yo'naltirilgan industrial jamiyatga nisbatan, axborotlashgan jamiyatda ko'proq
aqliy mehnat ulushini orttiruvchi bilim, intellekt, axborot ishlab chiqariladi
va iste’mol qilinadi. Turli xildagi kompyuter texnikasi asosidagi tizim va
tarmoqlar, axborot texnologiyalari hamda aloqa telekommunikatsiyalari
axborotlashgan jamiyatning material va texnologik bazasi bo'lib xizmat
qiladi. Boshqacha qilib aytganda, axborot-kommunikatsiyalar bozori tovarlar
ushbu jamiyat shakllanishining negizi sanaladi.
Axborot-kommunikatsiyalar bozorida asosiy tovar bo'lib axborot
mahsulotlari va xizmatlari sanaladi.Ya’ni axborot-kommunikatsiyalar
texnologiyasi yordamida foydalanuvchilarga ko'proq axborot xizmatini
ko'rsatish lozim. Axborot mahsulotlari mutaxassislar tom onidan turlicha
talqin qilinadi.
Axborot xizmatlari — bu foydalanuvchilarning talablariga mos ravishda
qaerda bo'lishlaridan qatiy nazar axborot mahsulotlariga kirish, zarurlarini
qidirish va taqdim etishni ta’minlash demakdir.
Axborot xizmati turlarining vujudga kelishi axborot mahsulotlariga
bo'lgan talabni yuksaltirib yubordi. Chunki ular foydalanuvchilarning
shaxsiy talabidan kelib chiqqan holda m a’lumotlarni taklif qila boshlashdi
va bu bilan ishlab chiqaruvchilar ham da foydalanuvchilarning axborot
modellarini yaqinlashtirishga imkon yaratdi. Shunday qilib, axborot
x i z m a t l a r i a x b o r o t m a h s u l o t l a r q a t o r i d a z a m o n a v i y a x b o r o tkom m unika tsiy a la ri texnologiyasi asosiy tavsiflovchilaridan b o'lib
hisoblanadi.
Telekommunikatsiya vositalari asosida m a’lumotlar bazasiga tezkor
kirishning amalga oshganligi, interaktiv xizmatlar industriyasining jadal
rivojlanishiga va axborot iste’molchilariga yangi imkoniyatlarni yaratib berdi.
24
Axborotlashtirish jarayonlari rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyotiga
faol ta ’sir eta boshlagan 1970-yillar boshida bu sohada tub o'zgarishlar
yuz berdi. Dunyoda 1990-yillar boshida m a’lumotlar bazasiga kirishga imkon
beruvchi yuzdan ortiq interaktiv xizmatlar mavjud edi.
AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya vaYaponiyada oxirgi
yillarda „on-line" (real vaqt birligida ishlash) xizmatlari industriyasi
iqtisodiyotning axborot tarm og‘idan mustahkam o ‘rin egalladi. Ommaviy
foydalanuvchilar uchun m oijallangan ,,on-line“ tarkibiga kiradigan m a ’­
lumotlar bazasi 1979— 1988-yillar oralig'ida 40 tadan 4000 tagacha yetdi.
Hozirgi kunda ularning soni 5000 dan ortib ketgan.
Bozor munosabatlari axborot mahsulotlarining yangiligi, ishonchliligi
va toiiqligi darajalariga yuqori talablar q o ‘ymoqda, chunki busiz samarali
marketing, moliya-kredit va investitsiya faoliyatini yuritish mumkin emas.
Dunyo miqyosida axborot xizmatlarining shakllanishi 50-yillar boshiga
to'g'ri keldi. Shu bilan birga dunyodagi rivojlangan mamlakat-lar bozorida
asosan akademik, professional, davlat korxonalari, o ‘quv yurti, ilmiytcxnikajamiyatlari notijorat axborot xizmatlarini taqdim etishdi. Bir vaqtning
o'zida tijorat axborot xizmatlari ham shakllana boshlandi.
1970-yillar o ‘rtalariga kelib m a ’lumotlarni uzatishning milliy va glo­
bal tarmoqlarining tarkib topishi, foydalanuvchilarga uzoq masofada
joylashgan m a ’lumotlar bazasiga kirib, muloqjt asosida kerakli axborotni
qidirishga imkon yaratib berdi. Axborot mahsulotlarining ko‘p qismini
iqtisodiy axborot egallay boshladi. Ushbu davrda foydalanuvchilarga tijorat
asosida xizmat ko'rsatadigan axborot vositachilari keng faoliyat ko‘rsata
boshladi.
1980-yil boshlariga kelib axborot xizmatlari bozorida m a ’lumotlar
bazasini optik disklarda taklif etadigan, telekommunikatsiya tarmoqlaridan
foydalangan holda telem atn va videomatn xizmatlarini keng ko‘lamda
ko'rsatuvchi axborot markazlari paydo bo'la boshladi. Shu vaqtning o'zida
m a ’lumotlar bazasini shakllantirish y o iid a axborot xizmatlari, yirik nashl iyotlar va tadqiqot firmalari o 'z ishlarini boshladi. Axborot xizmatlariga
bo'lgan talab darajasining o'sib borishi, ularning yuqori darajadagi rentabelligi ushbu biznes sohasida hisoblash texnikalari ishlab chiqarayotgan
llrmalar, nashriyotlar va davlat tashkilotlarining tadbirkorlik faoliyatini
kuchaytirib yubordi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning m arkazdan uzoqda joylashgan
rayonlarida axborot va telekommunikatsiya xizmatlari darajasining o'sib
borishi aniq ijtimoiy va iqtisodiy foyda olishga zamin yaratmoqda. Interaktiv
xi/matlar tarmoqlarga kirishga imkon bo'lgan fermerlar bo/.ordagi qishlo(|
xo'jaligi mahsulotlari narxlari haqida aniq axborotga ega ho'lishjvi; qishloq
sharoitida yashayotgan kishilar esa teletibbivot vositalari asosida shaharlik
vrachlar maslahatlarini olish va qishloq bolalari axborot tarmoqlari asosida
oldin ololmagan bilimlarga kirib, zarurlarini tanlab olish va foydalanish
imkoniyatiga ega bo'lishmoqda. Bizning mamlakatimizda ham shunday
imkoniyatga erishish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim:
a) milliy iqtisodning turli tarmoqlariga xususiy investitsiyalarni jalb
qilishni rag'batlantirish;
b) barcha axborotdan foydalanuvchi va ularni yetkazib beruvchilarga
global kompyuter tarmog'iga erkin kirishlariga imkon yaratish;
d) axborot-kommunikatsiyalar bozoridagi dinamik o'zgarishlarga
moslashadigan m e ’yoriy-huquqiy bazani tarkib toptirish;
e) taqdim etilayotgan xizmatlarning xilma-xilligini ta ’minlash;
0 intellektual mulk huquqim himoya qilish.
Axborot-kommunikatsiyalar bozoriga o'z mahsulotlari bilan turli xildagi
tashkilotlar, davlat agentliklari, tijorat firmalari, savdo assotsiatsiyalari va
notijorat korxonalar ham chiqishi mumkin.
O'zining axborot-kommunikatsiyalar infratuzilmasini shakllantirgan
mamlakatlargina global iqtisodga kirib borishi mumkin. Ushbu jaravonlarga
to'sqinlik qilgan m am lakatlar esa butun ishlab chiqarish faoliyatiga,
tadbirkorlarga va u m um an jamiyat rivojiga turli shaklda zarar keltirishi
mumkin. Shuning uchun ham ko'pgina mamlakatlar zamonaviy ishlab
chiqarish, qishloq xo'jaligi yoki a x b o ro t-k o m m u n ik a ts iy a la r te x ­
nologiyalarini keng ko'lamda qo'llashga qaror qildi. Chunki ular qo'shimcha
ish joylarini tashkil etish va xodimlarni qayta tavyorlashda chet el investitsiyalarini jalb qiladigan ,,yadro“ bo'lib xizmat qiladi.
Ko'pgina mutaxasisslar telekom m unikatsiya industriyasini keng
rivojlantirish kerakligi haqida fikr-mulohazalar bcrishmokda, lekin bu
jarayon katta moliyaviy mablag'lami talab qiladi. Butunjahon banki hisobk itoblariga q a r a g a n d a , XXI asr b o s h la rid a z a m o n a v iy ax b orotkommunikatsiyalar texnologiyalari kerakli axborotni yig'ish, uzatish,
qayta ishlash va taqdim etish uchun zarur bo'lgan butunjahon axborot
infratuzilmasini barpo etishga har vili 60 mlrd AQSh dollari kerak
bo'ladi.
Jahon amaliyoti tahlili shuni ko'rsatm oqdaki, ishlab chiqarish
sohasida mehnat resurslarining kundan-kunga axborot tarmog'iga ko'chib
o'tish tendentsivasi <>rtib bormoqda. 1990-yil oxiriga kelib AQSh ning
barcha mehnat bilan band aholisining varmi, ya’ni 60—70 mln. kishi
axborotni yig'ish. qayta ishlash. saqlash, tarqatish va interpretatsiva qilish
bilan mashg'ul bo'lgan. G 'a rb iqtisodchilari axborot mahsulotlariga erkin
kirishni erkin raqobat bilan birqatorga qo'yadilar. Axborot mahsulotlari
va xizmatlari bilan bog'liq bo'lgan faoliyatning jahon yalpi ijtimoiy
20
mahsulot va milliy darom addagi ulushi 10 % ni tashkil qilayotgani,
shuning 90 % i AQSh, Yaponiya va G'arbiy Evropa mamlakatlariga to'g'ri
kclayotgani bejiz emas
Axborot asri ish joylarini zamonaviy hisoblash vositalari bilan jihozlash
va tadbirkorlik muhitidagi iste’molchilarga aloqa xizmatlaridan joriy dara jada
foydalanishga imkoniyat yaratib berishi lozim. Chunonchi:
a) har bir inson ver sharining xohlagan nuqtasidan turib ishdami,
uy sharoitidami yoki transportdan turibmi boshqa kishi bilan ulanish
imkoniyatiga ega bo'lishi;
b) uzatilavotgan axborot turining qanaqa bo'lishidan qat'iv nazar
„bir kishi — boshqa kishi bilan" turidagi aloqaning amalga oshishi;
d) kengash a ’zolarining xohlagan shaharyoki mamlakatda bo'lishidan
qat’iy nazar konferentsiya, ishbilarmonlik kengashlarini o'tkazish im ­
koniyati;
e) ixtisoslashgan tashkilotlar tom onidan ishlab chiqilgan avtom at­
lashtirilgan m a ’lumotlar bankidagi turiicha axborotga kirish imkoniyatining tug'ilganligi;
0 uydan turib tibbiy yordam, ko’rsatishning mumkinligi;
g) elektron pochta va axborotni faksimil aloqa asosida uzatish.
Ushbu soha o lim larining fikricha, ax borot-ko m m unikatsiyalar
tcxnologiyalarining rivojlanish darajasiga ta ’sir etuvchi quyidagi omillami
keltirish mumkin;
• jamiyat taraqqiyotida kommunikatsiya vositalari ahamivatining ortib
borishi ushbu sohaga katta miqdordagi kapital mablag' jalb etishni talab
rtm oqda. Kommunikatsiyalar rivoji uchun sarf qilingan harajatlar boshqa
sohalarda iqtisodiy samanidorlikka erishishga imkon varatadi. Bu santaradorlik
varajatga nisbatan 12—15 barobar ko'p bo'lishi mum kin;
• aloqa vositalari to'liq avtomatlashtirilgan bo'lishi shart;
• kompyuter texnologiyalari va aloqaning o'zaro chambarchas bog'lanib
ki-iishi ilmiy-texnika taraqqiyotini hamda rivojlanish darajasida turlicha
ho'Ij’.an mamlakatlar iqtisodini rag'batlantiradi. Shuning uchun ham
tashkilot, korxona va ilmiy tadqiqot institutlarida m ehnat unumdorligini
hiuliiniga oshirish uchun zarur bo'lgan ma’lumotlarni uzatish tarmoqlarining
nvojlanish sur’ati jadallik bilan bormoqda;
• turli sohalarda m ehnat unumdorligini ko'tarishga intilish turli
m a'lum otlar hazasidan axborotni olish imkoniyatini beruvchi axborotkiiiiiinimikatsiyalar tcxnologiyasini amaliyotda keng tadbiq etishga olib
kl'll l)<к |da
Shtmdav qilih. jamiyatimizning barcha jabhalarida axborot-kommimik.itsis.11.11 U'MioIogiyalarini qo'llash iqtisodiy o'sish, mehnat unum iloihcm i vnks.ill n ish va aholi bandligini t a ’minlash borasida katta
imkoniyatlartug'diradi. Shuningdek, mamlakatni axborotlashtirish darajasi
uning iqtisod borasidagi raqobatbardoshligini va qudratini baholashning
o'lchovi bo'lib xizmat qiladi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Y e t u k m u t a h a s s i s l a r n i y c t i s h t i r i s h d a „ A x b o r o t t i z i m l a r i v a t e x n o l o g i y a l a r i "
f a n i n i n g a h a m i y a t i n i m a l a r d a n iborat?
2. „ A x b o r o t t i z i m l a r i v a t e x n o l o g i y a l a r i " f a n i n i n g m a q s a d va v a z i f a l a r i
n im a la r d a n iborat?
3. A x b o r o t l a s h t i r i s h j a r a y o n i d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a s i z ?
4. A x b o r o t l a s h g a n j a m i y a t n i s h a k l l a n t i r i s h m u a m m o l a r i .
5. A x b o r o t m a d a n i y a t i d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a s i z ?
6. A x b o r o t l a s h g a n j a m i y a t n i s h a k l l a n t i r i s h v a t a k o m i l l a s h t i r i s h m u a m m o l a r i
b o ' y i c h a q a y s i c h e t el v a o ' z b e k i s t o n l i k o l i m l a r i z l a n i s h l a r o l i b b o r g a n l a r ?
7.
O 'zbekiston
Respublikasi
axborotlashtirish
milliy tizim in i
shakl-
lan tiri shn ing h u q u q iy baz as ini yaratish u c h u n q a n d a y q o n u n l a r qab ul qilinga n?
X. Q a y s i d a s t u r d a a x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i n i
y o 'n al is hl ar i belgilab be ri lg an ?
rivojlantirishning
ustivor
9. O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i d a y a n g i i q t i s o d i y a x b o r o t t i z i m i n i y a r a t i s h
zaruriyati n im a la rd a n iborat?
10. A x b o r o t - k o m m u n i k a t s i y a b o z o r i n i n g j a m i y a t i q t i s o d i d a g i r o l i n i g a p i r i b
bering.
11. A x b o r o t m a h s u l o t l a r i v a x i z m a t l a r i g a n i m a l a r k i r a d i ?
2-B O B . AXBOROT TEXNOLOGIYASI - INFORMATIKANING
TARKIBIY Q ISM I
2 .1 . Iqtisodiy inform atika axborot infratuzilm asining
qismi sifatida
Bozor munosabatlarini shakllantirish bo'yicha olib borilayotgan tub
islohotlarni amalga oshirish, eng avvalo xodimlarning iqtisodiy bilimiga
bog'liqdir. Kishilarda iqtisodiy tafakkurni shakllantirmasdan turib, chuqur
o'zgarishlar qilib bo'lmaydi. Bu borada iqtisodiy informatikaning tarkibiy
qismi bo'lgan zamonaviy axborot texnologiyalarini qo'llash davr talabidir.
Axborot texnologiyalari (AT) — bu axborot jarayonlarini (axborotni
yig'ish, saqlash, izlash, qayta ishlash, uzatish va h.k) turli xil vositalar
yordamida boshqarishni tashkil etish usullaridir.
Axborot texnologiyalari informatikaning predmeti hisoblanadi hamda
boshqaruv amaliyotini o'tkazish, ishlab chiqarishni boshqarish, ilmiy
izlanishlar va iqtisodivotda korxonalarning tashkil topishi. ularning texnik
r i v o j l n n i s h i n a t i j a s i d a m i l l i y i q t i s o d n i n g y a n g i t a r m o q l a i им \ и / . г м I > li и и h
A x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i i q t i s o d i y m a s a l a l a r n i h a l c l i s l u l . i q m u l . i g i . i ■> i
ja ra y o n la rn i o 'z ichiga oladi:
1) axborotni yig'ish va ro'yxatdan o'tkazish;
2) axborotni tartiblash, tahlil qilish va uzatish;
3) m a ’lumotlarni kodlashtirish;
4) m a ’lumotlarni saqlash va izlash;
5) iqtisodiy axborotni qayta ishlash;
6) axborotni chop etish va axborotdan foydalanish;
7) qaror qabul qilish, boshqaruv t a ’sirini ishlab chiqish.
Axborot xususiyatlarini o'rganish ham da inson faoliyatining turli
sohalarida foydalanish va tarqatish bilan shug'ullanadigan fan informatika
deb ataladi. Informatikaning asosiy vazifasi — davlat boshqaruv organlarining, sanoat va tadbirkorlik hamda boshqa sohalardagi axborot ehtiyojini
qondirish uchun moddiy-texnik bazani yaratishdir.
Informatikaning asosiy uchta yo'nalishi mavjud.
B irin ch iyoinalish — axborotni uzatish, yig'ish va qayta ishlashning
texnik vositalarini rivojlantirish nazariyasi bilan bog'liq. U o 'z ichiga
hisoblash komplekslarini, lokal va global hisoblash tarmoqlari, aloqa
nazariyasini olgan keng ilmiy-ommaviy sohadir.
Tkkinchi y o ‘nalish m a ’lumotlarini qayta ishlash bo'yicha har xil
amaliy vazifalarni hal etish yuzasidan turli kategoriyadagi foydalanuvchilar
uchun texnik vositalar bilan samarali ishlashni tashkil qilish imkonini
beradigan, dasturiy ta ’minotni ishlab chiqishga yo'naltirilgan, matematik
va amaliy fanlar komplcksini o'z ichiga olgan dasturlashtirishdir.
Bu yo'nalishga algoritmlashtirish tillari nazariyasi, m a ’lumotlarni
tashkil etish, saqlash, qidirish va qayta ishlash nazariyasi, tizimli hamda
amaliy dasturlashtirish nazariyasi kiradi.
Axborot tizimini yaratishda ikkinchi yo'nalishni umumiy va amaliy
dasturiy ta ’minot deb atash qabul qilingan.
Uchinchi y o ‘nalish — avtomatlashtirilgan usulda turli darajadagi
vazifalarni hal etish modellari, algoritmlar tartibi, texnologiyasini ishlab
chiqish va tashkil qilishdir.
Informatika va kibernetika tushunchalarida ko'pincha chalkashliklar
uchrab turadi. Ularning o'xshashligi va farqini tushuntirishga harakat qilamiz.
Informatika (informatsiya) xabar, axborot, m a ’lumotlarni jamlash,
qidirish, saqlash, qayta ishlashning qonunlari va usullarini o'rganadi.
N. Vinner tom onidan kibernetikaga kiritilgan asosiy fikr inson fao­
liyatining turli sohalarida murakkab dinam ik tizimlarni boshqarish nazariyasini ishlab chiqish bilan bog'liq. Kibernetika kompyuterlar mav­
judligi yoki yo'qligidan qatiy nazar mavjuddir.
29
kibernetika
-
t e x n i k , b i o l o g i k . ijt i m o i y va b o s l i q a turli t i z i m l a r d a
b o sh q a ru v n in g u n u im iv tam oyillari h aqidagi landir.
Informatika yangi axborotni ancha keng. kibernetika kabi turli
obycktlarni boshqarish vazifalarini amaliy hal ctmay. o'/gartirish va barpo
etish jarayonlarini o'rganadi. Shu bois inlormatika haqida kibernetikadan
ancha keng fan sohasi degan tasavvur hosil bo'lishi mumkin. Biroq,
boshqa jihatdan, informatika kompyuter texnikasi bilan bog’liq bo'lmagan
m u a m m o la r yechim i bilan ifodalanm avdi. Bu, shubhasiz, uning
umumlashtiruvchi xususiyatini cheklavdi.
Kibernetika nuqtayi nazaridan axborot obyektni boshqa bir obvektda
aks ettirish jarayonini o'ziga mujassamlashtiradiki, bu narsa boshqaruvni
amalga oshiradi, iqtisodiyotni rejalashtirishning iqtisodiy m atem atik
usullaridan foydalanish, uni intensiv taraqiyot vo'liga solish imkoniyatini
beradi.
Informatika kom pyuter texnikasi rivojlanishi tufayli yuzaga keldi,
unga asoslanadi va usiz mavjud bo'la olmaydi. Kibernetika kompyuter
texnikasining barcha yutuqlaridan unumli foydalansa ham, lekin obyektlarni
boshqarishning turli modellarini yaratgan holda o'z-o'zicha rivojlanaveradi.
Kibernetika va informatika tashqi jihatdan bir-biriga juda o'xshash bo'lsa
ham, lekin:
• informatika — axborot va uni qayta ishlovchi texnikaviy, dasturiy
vositalar xususiyatlariga asoslanadi;
• kibernetika esa — obyektlar modellarining konsepsiyalarini ishlab
chiqish va qurishda xususan axborotdan keng foydalanishi jihatidan
farqlanadi.
Informatika keng m a ’noda insoniyat faoliyatining barcha sohalarida
asosan kompyuterlar va telekommunikatsiya aloqa vositalari yordamida
axborotni qayta ishlashi bilan bog'liq fan, texnika va ishlab chiqarishning
xilma-xil tarmoqlari birligini o'zida namoyon etadi.
Informatikani to r m a ’noda o'zaro aloq ado r uch qism — texnik
vositalar (hardware), dasturiy vositalar (software) va algoritmli vositalar
(brainware) sifatida tasavvur etish mumkin. O 'z navbatida informatikani
ham um um an, ham qismlari bo'yicha turli jihatlardan: xalq xo'jaligi
tarmog'i, fundamental fan, amaliy fan sohasi sifatida ko'rib chiqish
mumkin ( 2 .1-rasm).
Informatika xalq xo'jaligi tarmog'i sifatida kompyuter texnikasi,
dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqarish va axborotni qayta ishlash zamonaviy
texnologiyasini ishlab chiqish bilan shug'ullanadigan xo'jalik yuritishning
turli shakllaridagi korxonalarning bir turda jam lanishidan iborat bo'ladi.
Informatikaning ishlab chiqarish tarmog‘i sifatidagi o'ziga xosligi va
2 . 1 - r a s m . I n f o r m a t i k a n i n g t a r m o q , fan. am al i y fan so ha la ri
sifatida tuzilishi.
ahamiyati shundaki, xalq xo'jaligining boshqa tarmoqlari mehnat sama
radorligi k o 'p jih atd an unga b og iiq dir. Bundan tashqari, bu tarmoqlai
m e’yorida rivojlanishi uchun informatikaning o'zida mehnat samaradorligi
ancha yuqori sur’atlarda o ‘sib borishi lozim, chunki hozirgi davrda jamiyatda axborot ko'proq so‘nggi iste’mol predmeti sifatida namoyon
bo'lmokda: odamlarga dunyoda ro'y berayotgan voqealar, ularning kasbiy
faoliyatiga doir predmet va hodisalar, fan va jamiyatning rivojlanishi haqida
axborot zanir.
Informatika fundamental fan sifatida, qanday tuzilmaga ega bo'lishi
lozim, qanday ishlaydi, uning uchun qanday qonuniyatlar xos ekanligini
aniqlashdir. Yevropada informatika sohasida quyidagi asosiy ilmiy yo'nalishlarni ajratib ko'rsatish mumkin: tarm oq tuzilmasini ishlab chiqish,
kompyuterli integratsiyalashgan jarayonni ishlab chiqarish, iqtisodiy va
nbbiy informatika, ijtimoiy sug'urta va atro f mu-hit informatikasi, pro­
fessional axborot tizimlari.
Informatikada fundamental tadqiqotlar maqsadi istalgan axborot
ti/imlari haqida umumlashtirilgan axborotni olish. ularning qurilishi va
ishlashining umumiy qonuniyatlarini aniqlashdir.
31
I n l o r m a t i k a a m a l i y fan so h a si sifatida q u y i d a g i l a r b ilan slu ig 'u lla n a d i:
a) a x b o r o t j a r a y o n l a r i d a g i q o n u n i v a l l a r n i o ' r g a n i s h ( a x b o r o t n i \ i g 'i s h ,
qay ta ishlash. tarqatish);
b) inson faoliyatining turli sohalarida kommunikatsion-axborot modcllarni yaratish;
d) aniq bir sohalarda axborot ti/.imi va texnologiyalarini ishlab chiqish
va ularning hayotiy bosqichini, ularni ishlab chiqarish, ishlashni va
hokazolarni lovihalash, ishlab chiqish bosqichlari uch un tavsiyalar
tayyorlash.
Demak, informatikaning bosh vazifasi axborotni yangilash, uslub va
vositalarni ishlab chiqish va axborotni qayta ishlashning texnologik jara­
yonlarini tashkil etish, ulardan foydalanishni ishlab chiqishdir.
Informatikaning asosiy vazifalari quyidagilarni o 'z ichiga oladi;
• istalgan xususiyatdagi axborot jarayonlarini tadqiq etish;
• axborot jarayonlarini tadqiq etishdan olingan natijalar negizida
axborotni qayta ishlaydigan axborot tizimini ishlab chiqish va yangi
tcxnologiyani yaratish;
• jam iyat hayotining barcha sohalarida kom pyuter texnikasi va
texnologiyasidan samarali foydalanishning ilmiy va muhandislik muam molarini yaratash, tatbiq etish va ta ’minlashni hal etish.
Iqtisodiy informatika deb kompyuter, kom m unikatsion va tashkiliy
texnika vositalari yordamida iqtisodiy axborotni avtomatlashtirilgan tarzda
qayta ishlash usullarini o ‘rganuvchi fanga aytiladi.
Iqtisodiy informatika fani texnologiya va uni yaratish bosqichlari,
avtomatlashtirishning maqsadga muvofiqligini asoslash, m uam m o soha­
sining funktsional tahlili, iqtisodiy masalalarning qo'vilishini algoritmik
hal etish, turli vositalar yordamida dasturlarni qo'llash muammolari
bilan shug'ullanadi.
Axborot texnologiyalaridan samarali foydalangan holda, iqtisodiy
inlormatikaning m uhim vazifalari quyidagilardan iboratdir:
1) bilimlar darajasini orttirish;
2) tarbivaviy va/ifa.
Bilimlar darajasini orttirish uchun odamlarni zarur axborotdan voqif
qilish, bilimlarni m untazam ravishda egallab, yangilab borishga nisbatan
ularda ishtivoq uyg'otish, ijodiy tafakkurni kuchaytirish kerak.
Tarbivaviy vazifasi shundan iboratki, ya’ni inson informatika yordamida
ajdodlarimiz to'plagan va umumlashtirgan ijtimoiy ham da ishlab chiqarish
tajribalarni, ilmiy bilimlar, ijtimoiy g'oyalar, estetik boyliklar va boshqalarni o'zlashtirar ekan, ongida yangi dunyoqarashni shakllantiradi.
Axborot infratuzilmasi
yetkazish
— a x b o r o t n i t o 'p l a s h , q a y t a ishlash \ a ш и ш а к а
shart-sharoitlarni
rivojlantirish
im konini
hcrm cln
vosiialai
majmuasidir.
Axborot infratuzilmasi o 'z ichiga quyidagilarni oladi:
1. M a ’lumotlarning davlat miqyosidagi va mahalliy manbalari
tizimlarini. Bu tizim EH M operatsion tizimlar yordamida turli Inman
axborotni avtomatlashtirilgan tarzda ishlab chiqadi. U axborot-hisoblash
markazlarining mintaqaviy tarmoqlari, tashkilot lar, korxonalar, bir
lashmalar va ularning bo'linmalari infratuzilmalarini hamda avtomatlashgan
ish joylarini o'z ichiga oladi.
2. Aloqa tizimlarini — bu elektron pochta, teleks, vidioteks, telefaks,
aloqa vositalari va hisoblash texnikasining bir-biriga mushtarak bo'lib ketishi
va boshqalar. Bular taraqiy eta borib, m a ’lum otlar bilan taminlashning
umumdavlat yagona tizimiga aylanadi.
Axborot infratuzilmasini takomillashtirish maqsadida 1992-yil 8dekabrda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan
Fan va Texnika Davlat qo'mitasi qoshida Axboratlashtirish bo'yicha bosh
Boshqarma tuzildi.
O'zbekiston Pochta va telekommunikatsiyalar agentligi „O'zbekiston
Aloqa va axborotlashtirish agentliligiga aylantirildi, unga respublikada
axborotlashtirishni rivojlantirish bo'yicha qo'shim cha vositalar yuklandi.
Axborot xizmatlari sohasini rivojlantirish uchun shart sharoitlar yaratish
bo'yicha zarur normativ-huquqiy xujjatlarni ishlab chiqish maqsadida
„K om pyuter va axborot-texnologiyalarini rivojlantirish ham da joriy etish
markazi" tashkil etildi.
Demak, axborot texnologiyalarining rivojlanishi iqtisodiy informa ­
tikaning rivojiga, iqtisodiy informatikaning rivojlanishi axborot infratuzilmasining kengayishiga, ya’ni axborotlashgan jamiyatning shakllanishiga
olib keladi.
2 .2 . A xborot texn ologiyalari taraqqiy etishining
asosiy b osqichlari
Axborot texnologiyasining rivojlanishi bir nechta bosqichlarni o 'z
ichiga oladi.
XIX asrning ikkinchi yarimigacha axborot texnologiyasining asosini
pero, siyohdon va buxgalteriya daftari tashkil etgan (q o 'l axborot
texnologiyasi). Kommunikatsiya (aloqa) paket (rasmiy hujjatlar solingan
konvert) yuborish orqali amalga oshirilar edi. Axborotni qayta ishlash
mahsuldorligi o'ta past bo'lib, har bir xat aloh id a, q o 'l d a k o 'c h irib
К X . A lim o v va boshq.
33
I n l o r m a t i k a a m a l i y f a n s o h a s i s i l ' a t i d a q u y i d a g i l a r b i l a n s l u i g ’u l l a n a d i :
a) a x b o r o t j a r a y o n l a r i d a g i q o n u n i y a t l a r n i o ' r g a n i s h ( a x b o r o t n i x ig 'i s h ,
q a y ta ishlash. tarqatish);
b) i n s o n f a o l i y a t i n i n g turli s o h a l a r i d a k o m m u n i k a t s i o n - a x b o r o t m o dcllarni yaratish;
d) aniq bir sohalarda axborot tizimi va texnologiyalarini ishlab chiqish
va ularning hayotiy bosqichini. ularni ishlab chiqarish, ishlashni va
hokazolarni loyihalash, ishlab chiqish bosqichlari uch u n tavsivalar
tayyorlash.
Demak, informatikaning bosh vazifasi axborotni yangilash, uslub va
vositalarni ishlab chiqish va axborotni qayta ishlashning texnologik ja ra ­
yonlarini tashkil etish, ulardan foydalanishni ishlab chiqishdir.
Informatikaning asosiy vazifalari quyidagilarni o ’z ichiga oladi:
• istalgan xususiyatdagi axborot jarayonlarini tadqiq etish;
• axborot jarayonlarini tadqiq etishdan olingan natijalar negizida
axborotni qayta ishlaydigan axborot tizimini ishlab chiqish va yangi
texnologiyani yaratish;
• jamiyat hayotining barcha sohalarida kom pyuter texnikasi va
texnologiyasidan samarali foydalanishning ilmiy va muhandislik muammolarini yaratash, tatbiq etish va ta ’minlashni hal etish.
Iqtisodiy informatika deb kompyuter, kom m unikatsion va tashkiliy
texnika vositalari yordamida iqtisodiy axborotni avtomatlashtirilgan tarzda
qayta ishlash usullarini o ’rganuvchi fanga aytiladi.
Iqtisodiy informatika fani texnologiya va uni yaratish bosqichlari,
avtomatlashtirishning maqsadga muvofiqligini asoslash, m uam m o soha­
sining funktsional tahlili, iqtisodiy masalalarning q o ’yilishini algoritmik
hal etish, turli vositalar yordamida dasturlarni qo'llash muammolari
bilan shug'ullanadi.
Axborot texnologiyalaridan samarali foydalangan holda, iqtisodiy
informatikaning m uhim vazifalari quyidagilardan iboratdir:
1) bilimlar darajasini orttirish;
2) tarbivaviy va/ifa.
Bilimlar darajasini orttirish uchun odamlarni zarur axborotdan voqif
qilish, bilimlarni m untazam ravishda egallab, yangilab borishga nisbatan
ularda ishtiyoq uyg'otish, ijodiy tafakkurni kuchaytirish kerak.
Tarbivaviy vazifasi shundan iboratki, ya’ni inson informatika yordamida
ajdodlarimiz to'plagan va umumlashtirgan ijtimoiy ham da ishlab chiqarish
tajribalarni, ilmiy bilimlar, ijtimoiy g’oyalar, estetik boyliklar va boshqalarni o'zlashtirar ekan, ongida yangi dunyoqarashni shakllantiradi.
Axborot infratuzilmasi
vctka/ish
— a x b o r o t n i t o ' p l a s h , q a \ i a i s h l a s h v,i o i n i n . i i u
shart-sharoitlam i
rivojlantirish
im konini
hcnivchi
vosiial.n
inajmuasidir.
Axborot infratuzilmasi o 'z ichiga quvidagilarni oladi:
1. M a’lumotlarning davlat miqyosidagi va mahalliy manbalari
tizimlarini. Bu tizim EH M operatsion tizimlar yordamida turli-Uiman
axborotni avtomatlashtirilgan tarzda ishlab chiqadi. U axborot-hisoblash
mnrkazlarining mintaqaviy tarmoqlari, tashkilotlar, korxonalar, birlashmalar va ularning bo'linmalari infratuzilmalarini hamda avtomatlashgan
ish joylarini o'z ichiga oladi.
2. Aloqa tizimlarini — bu elektron pochta, teleks, vidioteks, telefaks,
aloqa vositalari va hisoblash texnikasining bir-biriga mushtarak bo'lib ketishi
va boshqalar. Bular taraqiy eta borib, m a ’lumotlar bilan taminlashning
iimumdavlat yagona tizimiga aylanadi.
Axborot infratuzilmasini takomillashtirish maqsadida 1992-yil 8ilckabrda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan
I an va Texnika Davlat qo'mitasi qoshida Axboratlashtirish bo'yicha bosh
Moshqarma tuzildi.
O'zbekiston Pochta va telekommunikatsiyalar agentligi „O'zbekiston
Aloqa va axborotlashtirish agentliligiga aylantirildi, unga respublikada
axborotlashtirishni rivojlantirish bo'yicha qo'shim cha vositalar yuklandi.
Axborot xizmatlari sohasini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish
bo'yicha zarur normativ-huquqiy xujjatlarni ishlab chiqish maqsadida
„Kompyuter va axborot-texnologiyalarini rivojlantirish ham da joriy etish
markazi" tashkil etildi.
Demak, axborot texnologiyalarining rivojlanishi iqtisodiy informa tikaning rivojiga, iqtisodiy informatikaning rivojlanishi axborot infratuzilmasining kengayishiga, ya’ni axborotlashgan jamiyatning shakllanishiga
olib keladi.
2 .2 . A xborot texn ologiyalari taraqqiy etish inin g
a sosiy b osqich lari
Axborot texnologiyasining rivojlanishi bir nechta bosqichlarni o 'z
к liinii oladi.
XIX
asrning ikkinchi yarimigacha axborot texnologiyasining asosini
p n o , siyohdon va buxgalteriya daftari tashkil etgan (q o 'l axborot
Ifxnologiyasi). Kommunikatsiya (aloqa) paket (rasmiy hujjatlar sol ingan
konvi'il) yuborish orqali amalga oshirilar edi. Axborotni qayta ishlash
imihsuldorligi o'ta past bo'lib, har bir xat alo hida, q o 'l d a k o 'c h irib
*
И X Alim ov v;i boshq.
33
o lin g an . Q a r o r q abul qilish u c h u n bir-biriga q o 's h ila d ig a n h i s o b - k ito b d a n
boshqa axborot ham bo'lm agan.
„Q o'l" axborot texnologiyasi o'rniga XIX asr oxirida „m exanik“
texnologiya kirib keldi. Yozuv mashinasi, telefon, diktafonning kashf
etilishi, jam o a pochtasi tizimining takomillashuvi — bular bari avvaliga
axborotni qayta ishlash texnologiyasida, so'ng ish mahsuldorligida sezilarli
o'zgarishlar yuz berishiga zamin bo'ldi. Mohiyatan, mexanik texnologiya
mavjud muassasalarda tashkiliy tarkibining shakllanishiga y o i ochib berdi.
XX asming 40—60-yillarida ,,elektr“ texnologiyasi paydo bo'lib, u yechib
almashtiriladigafi elementlarga ega elektr yozuv mashinkalari, oddiy qog'ozdan foydalanuvchi nusxa ko'chirish mashinasi, portativ diktafonlardan
iborat edi. Aynan shu vositalar hujjatlarni qayta ishlash sifati, soni va
tezligini oshirish hisobiga boshqarish faoliyati yaxshilandi. Ko'pgina
zamonaviy muassasalar ,,elektr“ texnologiyasiga asoslanadi.
1%0-yillarning ikkinchi yarmidan esa ,,elektron“ (yoki „kompyuter")
texnologiyasi yuzaga kela boshladi va axborotning shaklini emas, mazmunini
o'zgartirishga urg'u berila boshlandi.
M a ’lumki, boshqaruvning axborot texnologiyasi axborotni qayta
ishlash bo'yicha eng kam ida quyidagi m uhim uchta tarkibiy qismga ega
bo'lishi lozim: hisobga olish, tahlil va qaror qabul qilish. Bularni kompyuterlarda amalga oshirish tobora murakkablashib bormoqda. Chunki,
o'zida sanoqsiz ma’lumotlami jamlagan „qog'ozlar dengizi" tobora kengayib
bormoqda.
Axborotni taqdim etish tizimining rivojlanishi. Aytish mumkinki,
axborot texnologiyasi bir necha million yillar avval odamzod o'rtasida ilk
bor o'zaro muloqotga kirishish usullari (turli tovushlar chiqarish, imo
ishora, hatti-harakatlar qilish) paydo bo'lishi bilan birga yuzaga kelgan
deb aytish mumkin. Bunda axborot almashinuvi faqat yakka shaxslar
o ‘rtasidagina amalga oshirilgan. Nutq paydo bo‘lishi bilan birga(taxminan
100 ming yil oldin) o d am lar miyasida axborot to'planishi imkoniyati
yuzaga keldi.
Keyingi bosqichda, y a’ni yozuvning paydo boMishi (5—6 ming yil
avval) insoniyatning um um iy, jam oa xotirasining yuzaga kelishiga sabab
bo'ldi.
Aynan yozuvning paydo bo'lishi axborotni to'plash, uzatish, qayta
ishlash, saqlash va yetkazish kabi to'liq jarayonni amalga oshirishga
imkoniyat yaratib berdi. Bu imkoniyat tufayli axborot moddiy tashuvchilarda qayd etila boshlandi.
Axborot tizimi va texnologiyasining keyingi taraqqiyoti asosan
kommunikatsiya vositalari bilan bog'liq.
34
Kommunikatsiya tizimining rivojlanishi. Axborot iс \ i к >l<>:■i \ ;inirim;'
nvojlanishi axborotni taqdim etish tizimidan tashqari. axborot koin
inimikatsiva vositalarini takomillashtirish bilan bog'liq edi. Ular axhomininj’
nomoddiy tashuvchisi, ya’ni nutq paydo bo'lgandan so'ng yuzaga kclgan.
Muni axborot texnologiyasining rivojlanishi tarixidagi ilk „portlash" deb
baholash m um kin edi. Taraqqiyotning keyingi fazasi — qog'oz kashf
i|ilingunga qadar axborotning moddiy tashuvchi vositalari o'zgarib bortli.
Ya’ni, so'zlarni toshga o'yib yozish orqali birinchi marta axborotni ko'z
bilan ko'rib qabul qilish imkoniyati yuzaga keldi. Eramizdan avvalgi
to'rtinchi ming yillikda avvaliga loydan, so'ng yog'ochdan yasalgan tablichkalarga yozishga o'tildi va bu axborot-kommunikatsiyalarga dinamik
mazmun kasb etdi. Papirusning kashf etilishi axborot tashish vositasining
hajmini oshirdi va unga bo'yoq qo'llash imkoniyati mavjudligi bois ahamiyati
ham oshib bordi. Pergamentning paydo bo'lishi (eramizdan avvalgi III
asr) bilan esa yangi axborot „portlashi" ro'y berdi: axborotning eng
maqbul tashuvchisi — kitob yuzaga keldi (IV asr).
Axborot texnologiyasining qog'oz fazasi V asrdan boshlanadi. Bu
paytda qog'oz (II asrda Xitoyda kashf etilgan) Yevropa mamlakatlarining
sanoat ishlab chiqarish obyektiga aylangan edi. S hundan keyingi davr
axborot texnologiyasi rivojlanishida katta rol o'ynadi. Shundan so'ng savdo
va hunarmandchilik rivojlangach shahar pochtasi, XV asrdan boshlab esa
xususiy pochta (G 'arbiy Yevropa), XVI-XVI1 asrlarda markaziy qirollik
pochtasi (Fransiya, Shvetsiya, Angliya va boshqalar) yuzaga keldi. Ushbu
barqaror kommunikatsiya tufayli axborot faoliyatiga yanada ko'proq odamlar
jalb etilmoqda va u yirikroq mintaqalarni qamrab olmoqda.
Germ aniyada kitob chop etilishining kashf etilishi (XV asr o'rtasida)
axborot texnologiyasi rivojlanishi jarayonida kashfiyot bo'ldi. Bu hoi unga
ommaviylik olib keldi. Mohiyatan bu tabiatshunoslikda ilmiy-texnik
taraqqiyotning yangi bosqichi bo'lib qoldi. Ilmiy-texnik atamaning paydo
bo'lishi axborot texnologiyasida sifat o'zgarishini, k o 'p nusxada kitob,
jurnal, gazeta, geografik harita, texnik chizmalarning chop etilishi esa
miqdor o'zgarishini keltirib chiqardi.
XIX asr oxiridagi texnik inqilob bilan bog'liq axborot texnologiyasi
rivojlanishidagi yangi bosqich barqaror xalqaro kom m unikatsiya shakli
sifatida pochta aloqasining yuzaga kelishi bilan izohlanadi. Ayni davrda
fotografiya (1879-y.), telegraf (1832-y.), telefon (1876-y.), radio (1895-y.)
kashf qilingan edi. Axborot texnologiyasi rivojlanishida foydalanuvchi uchun
qulay shaklda axborotni olish, saqlash va tezda uzatishning um um jahon
tizimini yaratish davri yuzaga keldi. Bu esa axborotni texnik, ijtimoiy va
iqtisodiy taraqqiyotning harakatlanuvchi kuchiga aylantirdi h a m d a
/ a m o n a v i v te x n ik in q ilo b b o s q i c h id a lin in g >e ta k c h iliк k u c h i n i b elg ilab
berdi. N a tija d a u z o q villar d a v o m i d a j a m i y a t d a ju d a katta h a j m d a a x b o r o t
t o 'p la n ib qolishi va u n d a n o q ilo n a f o y d a la n a olm aslik m asalasini hal etish
i m k o n i y a t i y u z a g a keldi.
Axborot ham m azm un, ham m iqdor jihatidan insoniyat iste’mol
qiladigan eng qimmatli mahsulotlardan biriga avlandi. Axborot inqilobining
taraqqiyoti XX asr ikkinchi yarmida yangi bosqichga keldi. Bu davrda
axborot texnologiyasi rivojlanib, qog'oz o 'm in i texnik vositalar egalladi.
Endi axborotni uzatish (elektromagnit to'lqinlar yordamida) tezligi og'zaki
nutqqa nisbatan million marta ortib keldi.
Intiutsiyasi (ekspert tizimi) ishlab chiqarish kuchiga aylandi, sun'iy
intellekt esa texnik taraqqiyotning sifat jihatidan yangi vazifalarini hal
etish imkoniyati yuzaga keldi. Mashinaviv dinamik axborot tizimining
alohida ahamiyati jamiyat hayotida eng oldingi rejaga yanada zamonaviy
E H M va u bilan bog'liq texnologiyalarni yaratish muammosini qo'ydi.
Insonlar o'rtasida (endilikda inson va mashina o'rtasida) o'zaro axborot
harakati mexanizmining rivojlanish tarixi axborot texnologiyasini barcha
ilm sohalari rivojlanishining yagona integratsiya tizimi sifatida tushunishga
asos beradi.
2 .3 . T ex n o lo g iy a , axb orot tex n o lo g iy a si va zam onaviy
a x b o ro t texn ologiyalarin in g im koniyatlari
„Texnologiya" atamasi grekcha techne so'zidan olingan bo'lib,
mohirlik, ustalik, biror ishni uddalay olishni anglatadi. Bu m a'lu m bir
jarayonga nisbatan qo'llanilgan. Jarayon deganda esa maqsadga erishishga
yo'naltirilgan xatti harakatlar majmuyi tushunilgan. Ushbu jarayon kishi
tom onidan tanlangan strategiya bilan belgilanadi va turli xildagi vositalar,
usullar yordamida amalga oshiriladi.
U m um iy hollarda texnologiya deganda, mahsulotni ishlab chiqarish
jaravonida amalga oshiriladigan xomashyo, material yoki yarimtayyor
mahsulot shakli, xususiyati, holatining o'zgarishi, uni qayta ishlash,
tayyorlash usullarining majmuyi tushuniladi. Bu biror bir ishni yuqori
darajada uddalash deganidir.
Axborot texnologiyalari to'g'risida gap ketganda, qayta ishlashning
materiali sifatida ham, mahsulot sifatida ham axborot ishtirok etadi. Biroq
bu obyekt, jarayon yoki hodisa tug'risidagi sifat jihatidan yangi m a ’lumot
bo'ladi. Texnologiya xodimning axborot bilan ishlash usuli va uslubi hamda
texnik vositalar orqali nam oyon bo'ladi.
36
Sanoat ishlab chiqarishida har qanday texnologiya mahsulotni
yaratishning boshidan oxirigacha bo'lgan texnologik jarayonni qamrab
oluvchi tarkibiy elementlari majmuyining bayonini ifodalaydi. Tarkibiy
elementlarning (texnologik operatsiyalar) tarkibi ikki asosiy omil bilan
aniqlanadi: birinchidan, mazkur texnologik jarayon asosiga nisbatan sifatli
usullar va printsiplar orqali, ikkinchidan, mahsulotni tayyorlashning
oxirgi jarayonidagi texnologik operatsiyani bajarish uchun jalb etish
mumkin b o ig a n asbob-uskuna vositalari orqali.
Uslublar ayrim m ahsulotlarni olishning printsipial imkoniyatini
tavsiflab beradi. Ularning asosini inson tomonidan o'rganilgan (balki
lo'liq emas) tabiiy (fizik, kimiyoviy, biologik) jarayonlar yoki mazkur
soha mutaxassislarining ilmiy izlanishlari natijasida to'plangan tajribani
aks ettiruvchi ayrim qonuniyatlar tashkil etishi mumkin. Odatda, muayyan
bir texnologiya usullar va printsiplami belgilovchi butun majmuaga tayanadi.
Bu majmua elementlarining ahamiyati ham turlicha. Ulardan biri ishlab
chiqarishning texnik jihatlarini, ikkinchisi ishning iqtisodiy tom onini,
boshqa biri tashkiliy tuzilmani belgilaydi.
Uslublar va printsiplaming turlicha roli ularning texnologiya tuzilmasiga
nisbatan t a ’siri har xil bo'lishini keltirib chiqaradi. Ba’zan ayrim uslub
yoki printsiplaming ishlab chiqarishga nisbatan ta ’siri hisobga olinmasligi
mumkin.
Uslub va printsiplar ishlab chiqarishning oxirgi jarayonidagi mahsulotni olishni belgilab beradi. Ushbu mahsulotni olishga erishish uchun,
ishni kim va qanday bajarish davomiyligi aniq belgilangan bo'ladi.
Mahsulotni yaratish jarayonida turli xil ishni amalga oshirish uchun
loydalanilishi mumkin bo'lgan asbob-uskuna vositalari texnologiya tarkibi
lichun alohida ahamiyat kasb etadi. Asbob-uskuna vositalarining mavjudligi
(yoki bo'lmasligi) tayyor m ahsulot ko'rinishida natijalar olish uchun
/.iirur bo'lgan texnologik operatsiyalar ro'yxatini belgilaydi. Agar uni
yaratish bo'yicha belgilangan barcha funktsiyalar amalga oshirilsa (asbobuskuna vositalari yordamida yoki ularni qo'llamasdan), amalda o'sha buyumni
olish texnologiyasini ishlab chiqish mumkin. Aksincha, ayrim funktsiyalar
liajarilmasa yoki mavjud asbob-uskunalar bilan uni bajarish o'ta murakkab
bo'lsa, u holda tegishli operatsiyani bajara oladigan asbob-uskunalarni
yaratish vazifasi qo'yiladi yoki bunday texnologiyani yaratish imkoniyati
Vti'qligi haqida qaror qabul qilinadi. Moddiy ishlab chiqarish texnoloyiyasi deganda tayyorlash. qayta ishlash vositalari \a usullari orqali
liflf’ilanadigan xomashyo. material holati, xususiyati va shaklmmg o ‘/garish
laiavoni tushuniladi. Texnologiya moddiy mahsulot olish maqsadida
maleri.lining sifati yoki boshlang'ich holatini o'/garliradi (2.2 rasm).
Moddiy
Maliresurslar Moddiy ishlab snlot
chiqarish
*
M a’lumot lar
Axborot
texnologiyasi
Axborot
mahsuloti
2.2-rasm. Axborot texnologiyasi moddiy resurslarni qayta ishlash
texnologiyasining analogi sifatida.
Axborot, shuningdek, resurs ham hisoblanadi. Uni qayta ishlash
jarayonini xuddi moddiy resurslarni qayta ishlash jarayoni kabi texnologiya
sifatida qabul qilish mumkin.
Axborot texnologiyasi — obyektning (axborot mahsulotining) holati,
jarayon yoki voqeaning yangi xususivati to'g'risida axborot olish uchun
m a ’lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va uzatish vositalari va usullari
majmuyidan foydalaniladigan jarayondir.
Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasining maqsadi — inson yoki
tizimning ehtiyojini qondiruvchi mahsulot ishlab chiqarish sanaladi.
Axborot texnologiyasining maqsadi esa axborot ishlab chiqarish bo'lib,
uni tahlil etish va uning asosida biror bir harakatga qo'l urish uchun
tegishli qaror qabul qilish hisoblanadi
M a’lumki, bitta va faqat o'sha moddiy resursga nisbatan har xil buyum
yoki mahsulot olish mum kin. Axborotni qayta ishlash texnologiyasiga
nisbatan ham shunday bahoni bersa bo'ladi.
Moddiy va axborot texnologiyasining asosiy komponentlarini qivosiash
2.1 -jadvalda berilgan.
2.1- jadval
Moddiy va axborot texnologiyasining asosiy
komponentlarini qiyoslash jadvali
Texnologik komponentlar
Moddiy mahsulot
Axborot mahsuloti
Xomashyo va materiallar
tayyorlash
M a'lum otlar yoki boshlang'ich
axborotni yig'ish
M oddiy mahsulot ishlab
chiqarish
Ma'lumotlarni qayta ishlash va
yakuniy axborotga ega bo'lish
Iste’molchilarga ishlab
chiqarilgan mahsulotni sotish
Uning asosida qaror qabul qilish
uchun yakuniy axborotni uzatish
3N
Zamonaviy axborot texnologiyasi — shaxsiy kompyuterlardan ki'iij’,
Ibydalanishga, foydalanuvchilarning (dasturlash bo'yicha mutaxassis bo'I
maganlar) axborot jarayonida faol ishtirokiga, „do'stona" foydalanuvchi
interfeysining yuqori darajada b o ‘lishiga, um umiy va m uam m o m a/
munidagi amaliy dasturlar paketidan keng foydalanishga, EHM hisoblash
tarmoqlari tufayli m a ’lumotlarning uzoqdagi bazalariga kirib borish
imkoniyatiga asoslangan texnologiyadir.
Zam onaviy axborot texnologiyalarini yaratishning uch asosiy ta ­
moyillari quyidagilar:
1) kompyuterli interaktiv muloqotli ish rejimi;
2) boshqa dasturiy mahsulotlar bilan integratsiyalashish, o'zaro aloqa;
3) o ‘zgarish jarayonlarining m a ’lumotlar va vazifaning quyilishi
jihatidan moslashuvchanligi.
Zamonaviy axborot texnologiyalarini quyidagicha tasniflash mumkin:
ta ’minlovchi axborot texnologiyalari va funksional axborot texnologiyalari.
T a’minlovchi zamonaviy axborot texnologiyalari turli vazifalarni hal
etish uchun xilma-xil predmetli sohalarda asboblar majmuyi sifatida
foydalanishi m um kin bo'lgan axborotni qayta ishlash texnologiyasidir.
T a ’minlovchi axborot texnologiyalari vazifalarga yo'naltirilgan sinflarga
nisbatan tasnif qilinishi mumkin.
T a ’minlovchi zamonaviy axborot texnologiyalari (TZAT) quyidagi
komponentlardan tashkil topadi:
TZAT = OB + TS + P 1,
bu yerda:
OB — dasturlar qobig'i;
TS — hisoblash texnikasi (kompyuter);
PI — dasturlar qobig'ini to'ldirish va foydalanish bo'yicha qoidalar
hamda cheklanishlar.
T a’minlovchi zamonaviy axborot texnologiyalariga quyidagi dasturlar
qobig'i kiradi: jadvalli protsessorlari; matn protsessorlari; gipermatn
tizimlari; ekspert tizimlari; avtomatlashtirilgan ofls, qaror qabul qilishni
qo'llab-quvvatlash tizimlari; statistik tizimlar; optimizatsion ti/imlar.
Funktsional zamonaviy axborot texnologiyalari (FZAT) ta’minlovchi
zamonaviy axborot texnologiyalarining shunday modilikatsivasini o'/.ida
namoyon etadiki, unda predmetli texnologivalardan bimrtasi amalga
oshiriladi.
Ya’ni:
FZAT = OB + TS + P2 I PI I malumotlar.
39
Mu ycrda 1’2 — axborot texnologiyalarini realizatsiya qilishning
qoidalari.
lunktsional zamonaviy axborot texnologiyalarining asosi (bazasi)
predmetli texnologiya hisoblanadi,
Chet el olimlari zamonaviy axborot texnologiyalari rivojlanishining
quyidagi tendensiyalarini keltiradi.
1. Axborot mahsulotlari ta ’rifrning o'zgartirishi bilan bog'liq, u ko'proq
darajada hisoblash tahliliy ishining natijasi va kompyuterdan yakka tartibda
foydalanuvchiga berilgan o'ziga xos xizmat o'rtasidagi m u n osabatga
aylanmoqda.
2. Zamonaviy axborot texnologiyalari mantiqiy elementlarining parallel
ravishda o'zaro hamkorlik qilishga qobiliyati, axborotning b arch a turlari
(m atn, obzorlar, raqam, tovushlar) inson tom onidan sezgi organlari
orqali bir vaqtda his qilishga yo'naltirishining birga qo'shilishi ta ’kidlanadi.
3. Axborot manbasidan to uning iste’molchisigacha bo'lgan yo'ldagi
barcha oraliq bo'g'inlarining bartaraf qilinishi bashorat qilinadi. Masalan,
muallim va o'quvchilar, sotuvchi va haridorlar, qo‘shiqchi va tinglovchilar,
olimlarning o'zaro, mutaxassislarning korxonadagi bevosita m uloqo ti
videoanjum anlar tizimi, elektron d o'kon, elektron pochta orqali am alga
oshadi.
4. Yetakchi sifatida yo'ldoshli aloqa va um um jahon Internet global
tarmog'idan foydalanish natijasida axborot texnologiyalarini globallashtirish
tendentsiyasi davom etmoqda, u tufayli odam lar sayyoramizning istalgan
nuqtasidan turib bir-birlari va malumotlaming umumiy bazasi bilan muloqot
qilishlari mumkin.
5. Zam onaviy axborot texnologiyalari rivojlanishi jaray on ining
zamonaviy, oxirgi belgisi sifatida ko'rib chiqilmoqda, u moddiy ishlab
chiqarish sohalari va axborot-kom m unikatsiyalar biznesi o'rtasidagi
farqlarning yo'qotilishi, firmalar va korporatsiyalar turlarini kattaroq
diversifikatsiyalash, sanoatning turli xildagi tarmoqlari, moliyaviy sektor
va xizmatlar sohasining o'zaro bir-biriga kirib borishidan iborat bo'ladi.
Zamonaviy axborot texnologiyalari rahbarlarga, mutaxassislarga,
texnik xodimlarga axborotni qayta ishlash va qaror qabul qilishda, o'z
vaqtida ishonchli va kerakli hajmda axborot olish, avtomatlashtirilgan ofislar
tashkil etish, kompyuterlar va aloqa vositalarini qo'llagan holda tezkor
majlislarni o'tkazish uchun mo'ljallangan zamonaviy axborot tizimlarini
yaratish imkonini beradi.
A x b o r o t t e x n o l o g i y a s i a v t o m a t l a s h g a n v a a n ’a n a v i y ( q o g ' o z ) k o ' r i n i s h d a
a m a l g a oshiriladi. A v to m atlash tirish h a jm i va tex n ik v o sitalard an f o y d alan ish
tu r i a n i q bir tc x i m l o g i y a n i n g m o h i y a t i g a b o g 'liq .
40
2 .4 . A vtom atlashtirilgan ax b o ro t texnologiyalarining
turkum lanishi
Avtomatlashtirish — bu inson ish faoliyatini mashina va mexani/.mlar bilan almashtirish demakdir. U texnik, tashkiliy va iqtisodiy
mazmundagi xatti-harakatlar ham da tadbirlar kompleksidan iborat bo'lib,
ishlab chiqarish jarayoni, boshqaruv jarayonining u yoki bu ishini amalga
oshirishda inson ishtirokini qisman yoki butunlay cheklash imkonini
Ixradi.
A vtom atlashtirish qachon zarur b o‘Iadi? Quyidagi ho llard a
boshqaruvni avtomatlashtirish, dem ak, axborot tizimini, texnologiyani
avtomatlashtirish zarur bo'ladi:
• insonning fiziologik va psixologik imkoniyati mazkur jarayonni
boshqarish uchun yetarli bo'lmasa;
• boshqaruv tizimi inson hayoti va salomatligi uchun xavfli muhitda
bo‘lsa;
• boshqaruv jarayonida ishtirok etish kishidan o'ta yuqori malakani
talab etsa;
• boshqarish kerak bo'lgan jarayon o'ta tang yoki halokat holatda
bo'Isa.
Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi (AATex) — boshqaruv
vazifalarini hal etish uchun tizimli tashkil etilgan axborot jarayonlarini
amalga oshirish usul va vositalari majmuyidir. U hisoblash texnikasi va
aloqa vositalaridan foydalanish asosida rivojlangan dasturiy ta ’minotni
qo'llash bazasida bajariladi.
S hunday qilib, avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi texnik
vositalardan, ko'proq kompyuterlar, kommunikatsiya texnikalari, tashkiliy
tcxnika vositalari, dasturiy t a ’m inot, tashkiliy-uslubiy materiallar va
texnologik zanjirga birlashgan personaldan iborat bo'ladi. Ushbu harakat
/.anjiri axborotni yig'ish, uzatish, to 'plash, saqlash, qayta ishlash,
foydalanish va tarqatishni t a ’minlaydi.
Demak, har qanday axborot texnologiyasining maqsadi —belgilanцап tashuvchi vositada talab qilingan sifat darajasida kerakli axborotni
olishdir. Ayni paytda axborotni qayta ishlash jarayonining tezkorligi va
ishonchliligi, axborot resursidan foydalanish jarayonining ko'p mehnat
talab qilishiga, m a ’lumotlarni qayta ishlash qiymatiga nisbatan cheklashlar
A vtom atlashtirilgan
axborot
t e x n o l o g i y a s i ni
bir q a to r
belgilarga.
xtisusan. a x b o ro t tizim ini avtom atiash tirish n i am a lg a oshirish im koniyati,
avtom atlashtirilgan
axborot
texnologiyasining
boshqaruv
va/ifalarini
41
qaimash darajasi, texnologik operatsiyalar sinfi, foydalanuvchining inU-ilevs turi, EHM tarm og'idan foydalanish variantlari va xokazo xususiyatlariga ko'ra tasniflash mumkin (2.3-rasm).
Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasini amalga oshirish usuliga
ko‘ra, ananaviy va zamonaviy axborot tizimiga b oiinadi.
Boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo‘yicha avtom at­
lashtirilgan axborot texnologiyasining vazifalari m a ’lumotlarni elektron
usulda qayta ishlashni o 'z ichiga oladi. Bunda E H M dan foydalangan
holda m a ’lumotlar qayta ishlash natijasida muayyan iqtisodiy masalalar
hal etilib, boshqaruv faoliyatin i avtomatlashtirish olib boriladi.
Boshqaruv faoliyatini avtomatlashtirishda boshqaruv qarorlarini tay­
yorlash uchun axborot — m a ’lum otnom a rejimida ishlarni va doimiy
hisobotni shakllantirish, xizmat vazifalarini kompleks ravishda hal etish
uchun hisoblash vositalaridan (jumladan super E H M ) foydalaniladi.
Ushbu guruhga qarorlarni qabul qilishni q o ‘llab-quvvatlash bo'yicha
AATni ham kiritish mum kin. U tahliliy ishlar va bashoratlarni shakl­
lantirish, biznes-rejani tuzish, o'rganilayotgan jarayonlar, ishlab chiqarishxo'jalik amaliyoti voqealari bo'yicha asoslangan baho va xulosalar chiqarish
uchun iqtisodiy-matematik modellardan keng foydalanishni nazardatutadi.
Hozirda keng tadbiq etilayotgan elektron ofis va qarorlar b o ‘yicha ekspert
m adadi deb no m olgan avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi ham
mazkur guruhga mansub.
Elektron ofis m uam o sohasidagi vazifalarni kompleks amalga oshirishni t a ’minlaydigan ixtisoslashtirilgan dasturlar va axborot texnolo­
giyalarini o'z ichiga oluvchi amaliy dasturlaming integratsiyalashgan paketi
bo'lishini ko'zda tutadi.
Hozirda asbob-uskunalari va xodimlari turli binolarda joylashishi m um ­
kin bo'lgan elektron ofislar keng joriy etilmoqda.
Hujjatlar, m a ’lumotlar bazalari, aniq bir iqtisodiy obyekt yoki muassasa m a ’lumotlari bilan uy sharoitida, mexmonxona yoki transport vositasida
foydalanish virtual ofislarning avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari
yuzaga kelgan.
Bunday avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalar hududiy yoki global
tarm oqqa ulangan lokal (mahalliy) tarm oqda ishlashga asoslangan. Ana
shunday abonent tizimi tufayli muassasa xodimlari qaerda bo'lishidan
qat’iy nazar umumiy tarmoqqa ulanish imkoniga ega bo'ladi.
Foydalanish hususiyatlari bo'yicha texnologiyalar t a ’minlovchi va
funksional axborot texnologiyalari o 'z aro farqlanadi. T a ’minlovchi
texnologiyalardan turli xil masalalarni hal etish uchun turli kredit sohasida
vosita sifatida foydalansa bo'ladi. Ular hal qilinadigan masalalar tarkibiga
A n ’a n a v i v
AATex da amalga
oshirish
usuli
Zamonaviy
bo'yicha
B oshqarish vazifasini
q a m r a b olish darajasi
bo'vicha
— Boshqaruv
axborot texnologiyalari
funksiyasi
— Q a r o r q a b u l qi l i shni q o ' l l a b - q u v v a t l a s h
E l e k t r o n of i s
Avtomatlashtirilgan
T a ’m i n l o v c h i t e x n o l o g i y a
Foydalaniladigan
texnologiya
F u n k s i o n a l t e x n o l o g iу a
M a t n b o ' y i c h a m u h a r r i r b i l a n ishl ash
Amalga oshiriladigan
texnologik operatsiyalar
— Jadvalli protsessor bilan ishlash
sinfi b o ' y i c h a
— M B B T bilan ishlash
axbor ot
texnologiyalari
Ekspert m ad ad i
G r a f i k o by ek ti b il an ishlash
— M u ltim ed iy a tizimi
_
G ip erm atnli tizim
Paketli
Foydalaniladigan
Dialoali
interfevs turi b o 'y ich a
_
Tarm oqli
Lokal (mahalliy)
T a r m o q tuzilish
us u l i
K o'p
darajali
bo'vicha
_
Taqsimlangan
Buxualteriva h i so b -k ito b i
Xizmat
ko'rsatuvchi
predmet
sohalari
bo'vicha
B a n k f aoliyati
S u u 'u r t a faoliyati
Boshqalar
2.3-rasm . Avtomatlashtirilnan
axborot
texnologiyalari
t as n i f i .
43
k o ' u ham lasnjllanishi mumkin. O datda, mazkur texnologiyalar turli
kompyuterlar va dasturiy muhitlarida bajariladi. Asosiy vazifa — ushbu
Uwnologiyalarni yagona axborot tizimiga birlashtirishdir.
1 unktsional texnologiyalar — ayrim vazifalar, funksiyalarni avtomatlashtirishni ta ’minlovchi texnologiyalar majmuyi sanaladi.
Amalga oshiriladigan texnologik operatsiyalar sinflari b o 'y ich a
avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi mohiyatan, dasturiy jihatdan
ko'rib chiqiladi va quyidagilarni o 'z ichiga oladi: matnni qayta ishlash,
elektron jadvallar, avtomatlashtirilgan m a ’lumotlar banki, grafik va ovozli
axborotni qayta ishlash, multimedia va boshqa tizimlar.
Qayta ishlanadigan axborot va kompyuter axborot texnologiyalari
2.4-rasmda berilgan.
Kompyuter grafikasi — bu E H M yordamida obyektlar modellari va
ularning tasvirlarini yaratish, saqlash va qayta ishlash demakdir.
Kompyuter bilan matnli, grafik, audio va video axborot almashuvini
dasturiy-texnik tashkil etish multimedia-texnologiya deb nom olgan. Bunday
texnologiyani multimedia yordamida ega bo'lgan va kasb faoliyatida, o'quv,
t a ’Iim, ilmiy om m obop, o'yin sohalarida foydalanish imkonini beruvchi
maxsus dasturiy vositalar amalga oshiradi. Mazkur texnologiyani iqtisodiy
faoliyatda qo'llash davomida kompyuterdan tasvirga ovoz berish, shuningdek,
ular orqali inson nutqini tushunish, kompyuter orqali mutaxasissning
ona tilida suhbat yuritish borasidagi imkoniyatlariga yo'l ochiladi.
Qayta
M a’lu­
ishlanayotgan --— / motlar
axborot turi
Axborot
texnologiya­
lari turi
Matn
Matnli
MBBT,
dasturlash protsestillari, jad- sorlar
valli prot­ va gipermatn
sessor
Grafika
Bilimlar
Grafik
protsessorlar
Ekspert
tizimlar
Borliqning
aniq bir
obyekti
Multimediva
vositalari
Integrallashgan paketlar: bir nechta texnologiyalar majmuasi
2.4-rasm.
44
Q a y ta ish lan ad ig an axborot ' a axborot tc u io lo g iy a la r i tu rla r in in g o 'z a ro
aloqasi.
Toy da Ia nil a dit’a n interfeys tun bo'vicha aviomallashiirilgan axborot
kwnologiyasini Ibydalanuvchining uxborot va hisoblash resurslariga kirib
borish imkoniyati nuqtayi nazardan ko'rib chiqish mumkin.
Sluinday qilib, pakelli avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi,
iixlwrotni qayta ishlash avtomat tar/d a amalga oshirilayotgan paytda
Ibydalanuvchining unga ta ’sir ko'rsatish imkoniyatini yarata olmaydi. Bu
shu bilan izohlanadiki, axborot qayta ishlashni tashkil etish operatsiyaning
dasturiy jih atd an ketma-ketligi hajarilishiga b o g ’liq. Dialogli a v to ­
matlashtirilgan axborot texnologiyasi paketli avtomatlashtirilgan axborot
tcxnologiyasidan farqli ravishda, tizimda saqlanadigan axborot resurslaridan
m a'lum bir vaqt davomida foydalanish bo'yicha cheksiz imkoniyatlar
yaratib beradi. Ayni paytda tegishli masalalarni yechish va qaror qabul
qilish uchun zarur bo'lgan barcha axborotga ega bo'ladi.
Tarmoqli avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi interfeysi aloqa
vositalari rivojlangani bois aloqa kanallari orqali foydalanuvchiga hududiy
taqsimlangan axborot va hisoblash resurslaridan foydalanish imkonini
beradi. Bu esa uni ko'p funktsiyali bo'lishiga va foydalanuvchilar o'rtasida
keng tarqalishga sabab bo'lmoqda.
Integrallashgan axborot texnologiyalari. Hozirda turli xildagi axborot
texnologiyalarini yagona kompyuter texnologiya kompleksiga birlashtirish
tendentsiyasi kuzatilmoqda u integrallashgan axborot texnologiyalari deb
yuritiladi.
U n da asosiy o'rinni egallovchi kommunikatsiya vositalari boshqaruv
faoliyatini avtomatlashtirishda keng texnologik imkoniyatlami ta’minlabgina
qolmay, balki lokal, ko'p darajali, taqsimlangan, global hisoblash ta r­
moqlari, elektron pochta, integral xizmatning raqamli tarmoqlari kabi
turli avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi tarmoq variantlarini yaratish
asosi ham hisoblanadi. Bular bari obyektlarning m a’lumotlarini uzatish,
qayta ishlash, to'plash va saqlash, himoya qilish qurilmalari orqali hosil
qilinadigan obyektlar majmuasining o'zaro mantiqsiz, kutilmagan aloqalariga mo'ljallangan. Ushbu avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasining
tarmoq variantlari juda murakkab m a’lumotlarni qayta ishlay oladigan,
ekspluatatsiya imkoniyatlari deyarli cheklanmagan, integrallashmagan
kompyuter tizimlarini namoyon etadi.
M a ’lumotlarni qayta ishlashning integrallashgan kompyuter tizimlari
murakkab axborot -texnologik va dasturiy kompleks sifatida loyihalashtiriladi.
U ma’lumotlami taqdim etish va foyilalanuvchilaming tizim komponentlari
bilan o'zaro aloqalarining yagona usulini qo'llab-quvvatlaydi, m utaxassislami ularning kasb ishida axborot va hisoblash ehtiyojini ta’minlaydi.
Bunday tizimlar asosiy e’tiborni axborotni uzatish va qayta ishlash chog'ida
45
ularning him oyasiga qaratadi. Axborotni him o y a qilishning apparat-dasturiy
usuli n i s b a t a n k e n g ta r q a l g a n . X u s u s a n , a x b o r o t n i u / a t i s h va m a n z i l b o ' y i c h a
yetkazib berish, a b o n e n tla rn in g u m u m iy foydalanish tarm o g 'id a (telefon,
t e l e g r a l ) m a ' l u m o t l a r n i s h i f r l a s h va u n i o c h i s h j a r a y o n i d a a x b o r o t n i n g
saq lan ib qolishiga kafolat b e ra d ig a n xususiyatlari b o 'y ic h a ta n la n g a n alo q a
tiz im la rid a n foy d alan ish s h u la r ju m la sig a kiradi. A lbatta, b u n d a f o y d a ­
la n u v c h ila r u m u m i y te x n ik vositalar, shifrlash algoritm lari va h o k a z o la r
b o ra sid a kelishib olishlari kerak.
Axborot almashinuvi va boshqaruvining tezkorligiga, xususan, ax­
borotni zudlik bilan qayta ishlashga nisbatan bo'lgan talabning kuchayishi
nafaqat lokal, shuningdek, bank, soliq, ta'm inot, statistik boshqarishning
ko'p darajali va taqsimlangan tizimlarini yaratishga olib keldi. Ularning
axborot ta’minotini avtomatlashtirilgan m a’lumotlar banki amalga oshiradi.
Mazkur m a ’lumotlar bankida tegishli ko'p darajali iqtisodiy obyektlarning
tashkiliy-funksional strukturasi axborot massivlarini mashinaviy yuritishni
hisobga olgan holda tuziladi.
Zam onaviy axborot-kom m unikatsiyalar texnologiyalarida ushbu
muammoni m a’lumotlarni qayta ishlashning taqsimlangan tizimi hal etadi.
Bunda u m a ’lumotlar bazalarining turli darajalari o'rtasida axborot al­
mashinuvi uchun mo'ljallangan aloqa kanallaridan foydalanadi. M a ’­
lumotlar bazasini boshqarishning dasturiy vositalari murakkablashuvi
hisobiga iqtisodiy hisob-kitob va boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish
chog'ida tezlik oshadi, axborotni muhofaza qilish va uning haqqoniyligi
t a ’minlanadi. Tashkiliy boshqaruvning ko'p darajali taqsimlangan kompyuter-axborot tizimlarida axborot bilan tezkor ishlash muammosini ham,
boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish paytidagi iqtisodiy
ahvolni tahlil qilish m uam m osini ham bir xilda muvaffaqiyatli hal etish
mumkin.
Horijiy mutahassislar axborot texnologiyalari rivojlanishining beshta
asosiy tendentsiyalarini ajratib ko'rsatadi:
1. Axborot mahsulotlarining murakkablashuvi. Axborot vositasi
ko'rinishidagi axborot mahsuloti, ekspert ta ’minoti xizmatining m a ’lu­
motlar bazasi strategik ahamiyat kasb eta boradi. Turli shakldagi (nutq,
m a ’lumot, tasvir) axborot mahsulotlari eshitish, ko'rish va anglash uchun
foydalanuvchining talabiga ko'ra ishlab chiqiladi hamda unga qulay vaqtda
va shaklda mahsulotni yetkazib berish vositasi mavjud bo'ladi. Axborot
mahsuloti borgan sari yakka foydalanuvchiga taqdim etiladigan o'ziga xos
xizmat va hisobot-tahlil ishlari natijalari o'rtasidagi gibridga aylanib
bormoqda.
2. Birgalikda harakat qilish qobiliyati. Axborot mahsulotining
ahamiyati oshib borishi bilan mazkur mahsulotlarning kompyuter va
46
in son yoki a x b o ro t ti/im la ri o 'r ta s id a ideal t a r / d a a l m a s h m i m o ik a /i-h
i m k o n i y a t i i l g ' o r t e x n o l o g i k m u a m m o k a s b e t a d i . A x b o r o t m a h s u l o i l a i ini
q a y ta ishlash va uzatish m u a m m o s i u la rn in g kelishi va tez h a ra k a tlan ish i
b o 'v ic h a to'liq m u v o fiq bo'lishi lozim .
3. Oraliq bo‘g‘inlarni tugatish. Birgalikda harakatlanish qobiliyatining
livojlanishi axborot mahsulotlari almashish jarayonining takomillashuviga,
so'ngra, axborot manbayi yo'lidan iste’molchiga qarab (ya’ni. bu sohadagi
yetkazib beruvchi va iste’molchilar) oraliq bo'g'inlar tugatiladi. Masalan,
muallifva kitobxon, sotuvchi va haridor, qo'shiqchi va tinglovchi, o'qituvchi
va o'quvchi yoki iqtisodiy obyektlarda mutaxassislar o'rtasida videokonfcrensiya, elektron kiosk, elektron pochta tizimi orqali bevosita muloqot
qilish imkoniyati tug'iladi.
4. Globallashtirish. Iqtisodiy obyekt yo'ldosh aloqa va Internet
tarmog'idan foydalanib, axborot texnologiyalari yordamida xohlagan joyda
va xohlagan paytda ish olib borishi mumkin. Aynan Internet tnfavli odamlar
ilunyoning har qanday nuqtasidan turib o'zaro muloqot qilish imkoniga
ega. Bu holatda doimiy va yarim doimiy harajatlar yanada keng geograllk
inintaqadataqsimlanish hisobiga ustuvorlikka ega bo'ladi.
5. Konvergensiya. Konvergensiya AATning zamonaviy rivojlanish
jarayonining oxirgi bosqichi sifatida ko'rib chiqiladi. Bunda mahsulotlar va
xi/.matlar, axborot va dam olish, shuningdek, ovozli, raqamli hamda
videosignallami uzatish kabi ish rejimlari o'rtasidagi farq yo'qoladi. Moddiy
ishlab chiqarish va axborot biznesi sohalari o'rtasidagi tafovut o'chib
ketadi, firmaiar va korporatsiyalarning faoliyat turlari diverfikatsiyasi,
sanoat tarmoqlari, moliya sektori va xizmat sohalari o 'zaro uyg'unlashib
ketadi.
Shunday qilib, yangi axborot texnologiyalari — bu dunyo miqyosida
jamiyat taraqqiyotining sanoat asridan axborot asriga qarab o'tish asosidir.
Mazkur tendentsiyaning biznesda qo'llanilishi quyidagi o'zgarishlarga olib
keladi:
• har bir ish o 'rn ida resurslar yetarli bo'lganda axborotni qayta
ishlash uchun taqsimlangan shaxsiy (personal) hisoblashlarni amalga
oshirish;
• xabarlarni jo 'natish uchun ish o'rinlari birlashganda kom m unikatsiyaning rivojlangan tizimini yaratish;
• iqtisodiy obyekt axborot oqimiga ulanganda, moslashuvchan global
kommunikatsiyalarga ega bo'lishi;
• elektron savdo tizimini yaratish va rivojlantirish;
• iqtisodiy obyekt integratsiyasi — tashqi muhit tizimidagi oraliq
bo'g'inlarni bartaraf etish.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. A x b o r o t t e x n o l o g i y a s i
a m a l l a r n i o ' z i ch i g a oladi' .’
in f o rm atik n in g tarkibiy qismi
nimalardan
bo'lib,
qanday
2.
I q t i s o d i y i n f o r m a t i k a n i n g a s o s i y vazifasi
3.
I n f o r m a t i k a n i n g k i b e r n e t i k a bil an uzviv bog'liql igini asoslab ber in g.
iborat?
4.
A xborot infratuzilmasi
n i m a l a r d a n tashkil to p ad i?
5. A x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i n i n g r i v o j l a n i s h b o s q i c h l a r i n i a y t i b b e r i n g .
6. EH. VI a v l o d l a r i n e c h t a ? U l a r n i n g o ' x s h a s h l i g i n i h a r t a m o n l a m a a s o s l a b
bering.
7.
Z a m o n a v i y ax bo ro t t e x n o lo g iy a sig a ta 'r if bering.
8.
A x borot k o m m un ik atsiy a vositalariga n im alar kiradi?
9.
A v t o m a t l a s h t i r i s h n i m a va u q a c h o n z a r u r b o ' l a d i ?
10. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i f o y d a l a n u v c h i i n t e r f e y s
turi b o ' y i c h a q a n d a y tu rla rg a b o 'l i n a d i ?
11.
B oshqarish vazifasini q a m r a b
olish darajasi,
xizm at ko'rsatuvchi
p r e d m e t sohalari b o'y icha av tom atlashtirilgan axborot texnologiyalari q a n d a y
turlarga b o 'lin adi?
12. A x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i r i v o j l a n i s h i n i n g a s o s i y t e n d e n t s i y a l a r i o ' z i c h i g a
q a n d a y masalalarn i oladi?
3-B O B . AXBOROT RESURSLARI—AXBOROT
TEXNOLOGIYASINING A SO SID IR
3 .1 . A xborot, axb orot resurslari — iqtisodiy
k ategoriya sifatida
O 'zbekistonda amalga oshirilyotgan islohotlarning muvaffaqqiyati
jam iyatda axborot bilan ta ’minlanishga munosabatni tubdan o'zgartirish
zaruriyatini keltirib chiqarm oqda. Ijtimoiy ishlab chiqarishda axborot
yordamchi va ikkinchi darajali omildan, iqtisodiyot, mudofaa va siyosatga
ta’sir ko'rsatuvchi asosiy omilga aylanmoqda. Bundan tashqari u iqtisodiy
taraqqiyotning bevosita omili hisoblanib, ishga moddiy resurslaming sezilarli
qismini jalb etishni taqazo ctm oqda. Ushbu xususiyatlar natijasida esa
axborot ijtimoiy-iqtisodiy sohaning axborot quwati yoki axborot resurslariga
aylanmoqda.
„Axborot" so'zi biror ish holati yoki kishi faoliyati haqida m a'lum
qilish, xabar berish, biror narsa haqidagi m a ’lumot, degan m a ’noni
anglatadi.
Axborot tushunchasi inson faoliyatining barcha sohalarida foydalaniladi.
Ayni paytda uning miqdoriy tavsifini, ya’ni texnik-iqtisodiy va falsafty.
shuningdek, gnoseologik (axborot anglash vositasi sifatida), kibernetik
kabi bir qator jihatlarini farqlaydi.
1. Falsaliy nuqtavi nazardan axborot ongga nisbatan ikkinchi darajali
deb qaraladi. Ong ham o'z navbatida borliqqa nisbatan ikkinchi darajali.
Shundan kelib chiqqan holda axborot signallarning tartibga solingan ketmakctlik obrazi bo’lishi lozim. Aniqroq avtganda, semantikaga (m azm un,
mohiyatli) ega. likr tashuvchi bo'lishi kerak.
Axborotning moddiy tashuvchisi axborotni uzatish va saqlashni aks
eltirgandagina axborot mavjud bo'ladi, aks holda borliq axborotsiz qoladi.
Shunday qilib, axborot moddiy tashuvchining uzviy mazmuni va mohiyati
sanaladi.
2. Kibernetik nuqtayi nazardan, tirik organizm, avtomatik harakatlanuvchi mashina yoki inson-mashina tizimi tomonidan amalga oshirilgan
liar qanday jarayonda (ongli yoki ongsiz ravishda) axborot yuzaga kelishi,
lining qabul qilinishi, uzatilishi, qayta ishlanishi yuz beradi. Ayni paytda
keladigan axborot signallari obyektining tashqi ta’sirlarga bo'lgan reaktsiyasi
ishlab chiquvchi signallarga aylantiriladi.
Signallarni uzatish va axborotni qayta ishlash materiya yoki enerttiyaning borliq va vaqtda harakatlanishi ham da obyektlar yoki m uhitlnrning o'zaro aloqasi holatini, tarkibining o'zgarishini yuzaga keltiruvchi
liar qanday jarayonlar yordamida amalga oshirilishi mumkin.
3. Axborot nazariyasida ko'pincha „axborot miqdori" tushunchasidan
loydalaniladi. Bunda asosan shu narsa anglanadiki, axborot — bu axborot
olingunga qadar va olingandan so'ng mumkin bo'lgan javoblar sonining
Uinksiyasi ekanligi ta’kidlanadi. Axborot harakatlanishi undagi mavhumlikni
(noaniqlikni) bartaraf etishdan iborat.
4. Informatika nazariyasida saqlash, qayta ishlash va uzatish obyekti
unnalgan barcha m a ’lum otlar axborot deb yuritiladi. Bunday hollarda
iixborot, boshqaruv m aqsadida uni qayta tashkil etish nuqtayi nazaridan
ko’rib chiqiladi.
5. Iqtisodiy-ho'jalik faoliyatida axborot deganda, keng m a’noda, atrof
lliuhit to'g'risidagi har qanday m a ’lumotlar tushuniladi. Bu m a ’lumotlar
n(ml-muhit bilan o'zaro aloqadan, unga moslashishdan va uning o'zgarishi
(imiyonidan olingan bo'lishi mumkin.
(). Iste’molchi nuqtai nazaridan, axborot — bu foydalanuvchi tomonidan olingan t u s h u n c h a l a r va foydali deb b a h o la n g a n yangi
MHt’lumotdir.
Yuqorida qayd etilganlarni izohlagan holda, axborotga quyidagicha
l l l ' r i f keltirish mumkin.
Axborot --- bu, yaratuvchisi doirasida qolib ketmagan va xabarga
itylimgan, bilimlar noaniqligi, to'liqsizligi darajasini kamaytiradigan hamda
n g '/ak i, yozma yoki boshqa usullar (shartli signallar, texnik vositalar,
4
l< \
A lim o v va hosliq.
49
h i s o b l a s h v o sitalari va h o k a z o ) o r q a l i it'odalash m u m k i n
bo'lg an atrof-
m n h it (o b y ek tlar, v o q e a - h o d is a la r ) to'g'risidagi m a 'lu m o tla r d ir.
M a z k u r y o 'nalishd a quyidagilar m u h im sanaladi:
•
ax b o ro t — bu
har
qanday
m a ’l u m o t
em as,
balki
u
m avjud
n o a n i q l i k l a r n i k a m a v t i r u v c h i y a n g i b i r m a ’l u m o t d i r ;
• axborot uni varatuvchidan tashqarida mavjud bo'ladi, u o'z
yaratuvchisidan uzoqlashgan, inson tafakkurida aks etgan bilimdir;
• axborot xabarga aylanadi, qachonki u belgilar ko'rinishida m a’lum
birtilda ifodalansa;
• xabar moddiy tashuvchiga yozib qo'yilishi mumkin (xabar axborotni
uzatish shaklidir);
• xabar uning muallifi ishtirokisiz aks ettirilishi mumkin;
• u jam o at kommunikatsiyasi kanallari orqali uzatiladi;
Axborot iqtisodiy obyekt uchun quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:
• iqtisodiy obyektning strategik, taktik va tezkor maqsad ham da
vazifalarini belgilash;
• iqtisodiy obyektning, bo'linm alarning joriy holatini, ulardagi
jarayonlarni nazorat qilish;
• asosli va o 'z vaqtidagi qarorlarni qabul qilish;
• maqsadga erishishda bo'linmalar ishini muvofiqlashtirish va hokazo.
Hozirgi kunda barcha axborotlarni nisbiy holda quyidagi turlarga ajratish
mumkin:
• texnik axborot;
• agrobiologik axborot;
• siyosiy axborot;
• huquqiy axborot;
• iqtisodiy axborot va boshqalar.
Axborotning turlari o'zaro bog'liq bo'lib, bir-birini to'ldirib boradi.
Bu axborotlar ichida iqtisodiy axborot asosiy hisoblanib, ular hajmining
80 % ini tashkil qiladi.
Barcha axborotlar quyidagi xususiyatlarga ega:
• uzluksiz hosil bo'lish;
• harf va raqamlarda iodalanish.;
• diskret xarakterdaligi;
• yig'ish, uzatish, qayta ishlash va boshqa amallarni bajarish m um kinligi.
Axborotni xabarga aylantirish usullaridan biri — uni moddiy tashuvchi
vositasiga yozishdir. Bunday yozish jarayoni kodlashtirish, deb yuritiladi.
Agar kom pyuter texnikasidan foydalanish u ch u n mo'ljallangan
moddiy tashuvchilardan foydalanilsa, u holda m a’lumotlar bilan ishlashga
to'g 'r i keladi. Bu h o l d a a x b o r o t n i sa q lash . q a y ta ishlash. u / a t i s h \ a kniiish n i
av to m atla sh tirish m a q s a d id a ularni shartli belgilarga aylantirish axb o ro tn i
kodlashtirishni anglatadi.
Axborot iste'molchiga yetib borguncha bir qator o'zgarishlarga uchraydi.
Oraliq bosqichlarda xabarning mohiyatiga ko'ra xususiyati ikkinchi darajaga
lLishib qoladi, natijada „axborot" tushunchasi nisbatan cheklangan
„m a’lumotlar" tushunchasi bilan almashtiriladi. Shuning uchun ham
m a’lumotlarni axborotning kompyuterdagi tasviri deb aytish mumkin.
M a ’lumotlar bir-biri bilan o'zaro bog'langan dalil va raqamlar, fikrlar
t o 'p l a m i n i ifodalay di. A xb orot va m a ’lu m o tla r o 'rta s id a g i farq
ta’kidlanmaydigan hollarda u larano nim sifatida ishlatiladi.
Axborot tizimi doirasida har qanday iqtisodiy obyekt hujjat va hujjat
aylanishi jarayoniga duch keladi.
Hujjat — bu m a ’lum bir qoida asosida rasmiylashtirilgan, belgilangan
tartibda tasdiqlangan qog'oz, ovoz yoki elektron shakldagi axborot xabaridir.
Hujjat aylanishi — hujjatlarni yaratish, izohlash, uzatish, qabul
qilish va arxivlashtirish, shuningdek, ularning ijrosini nazorat qilish
ham da ularni ruxsatsiz foydalanishdan himoyalash tizimidir.
Axborotni uchta asosiy: pragmatik, semantik va sintaksis jiluitlarga
ko'ra ko'rib chiqish mumkin. Axborotni aynan shu jihatlarga asosan ko'rib
chiqish avtomatlashtirilgan axborot tizimini loyihalashtirishda muhim
ahamiyatga ega.
Pragm atik jih a t axborotning amaliy jihatdan foydaliligi, iste’molchi
uchun qanchalik qim matli ekanligi va qaror qabul qilishdagi ahamiyati
nuqtayi nazaridan k o 'r ib chiqadi. A xborotni pragm atik o 'rganish
boshqaruvning turli darajalarida qarorlar qabul qilish uchun zarur bo'lgan
k o 'r s a tk ic h la r ta r k ib in i an iq la s h , k o 'r s a t k ic h la r va h ujjatla rn in g
unifikatsiyalashtirilgan tizimini ishlab chiqish imkonini beradi.
Semantik jih a t axborotni o'rganishda axborotning mohiyatini ochish
va axborot elementlarining mazmunan ahamiyati o'rtasidagi mimosabatlarni
ko'rsatish imkonini beradi.
Ushbu jihat axborot qismlari o'rtasidagi bog'liqliklarni ko'rib chiqadi.
Mazkur darajada axborot m ajmuyining tashkil bo'lish qonuniyatlari
(rekvizitlardan ko'rsatkichlar, ko'rsatkichlardan hujjatlar shakllantirish)
tadqiq etiladi. Axborotning miqdoriy bahosi ushbu darajada axborotning
shakllanish jarayonini bavon etish. hujjatlar harakatlanishining oqilona
yo'nalishini ham da ularni qayta ishlashning texnologik variantini tanlash
imkonini beradi.
Xullas, axborotni turli jihatlar orqali o'rganish ularning tartibi va
tarkibini, paydo bo'lish qonuniyatini, hajm, vaqt va sifat jihatidan tavsiflni
51
(to'liqligi.
ishonchligi.
cskirm aganligi,
aniqligi) aniqlasli. s lu m in g d e k .
a x b o ro t olish. q a y ta ishlash. h i m o y a qilish im k o n in i beradi.
Resurs — insonning maqsadga erishish yo'lida mahsulotni ishlab
chiqish uchun zaruriy manba hisoblanadi. Mamlakat milliy iqtisodining
har qanday tarmog'i tahlil etilayotganida lining tabiiy, mehnat, moliyaviy,
energetik resurslarini ajratib ko'rsatish mumkin. Bu tushuncha iqtisodiy
kategoriva sanaladi.
Moddiy resurslar — jamiyat mahsulotlari ishlab chiqarish jaravonida
foydalanish uchun mo'ljallangan m ehnat va xomashvolar majmuyidir.
Masalan, xomashyo, materiallar, yoqilg'i, energiya, yarimtayyor mahsulotlar, detallarva hokazo.
Tabiiy resurslar — insonlarning moddiy va ma'naviv ehtiyojlarini
qon d irish u ch u n ja m iy a t to m o n id a n fo ydalaniladigan obyektlar,
jarayonlar, tabiat sharoitlari, jarayonlari obyektlaridir.
Mehnat resurslari — jam iyatda faoliyat yuritish uchun u m u m ta ’lim
va kasbiy bilimga ega kishilar;
Moliyaviy resurslar — davlat yoki tijorat tarkibi ixtiyoridagi pul
manbalaridir.
Energetik resurslar — energiya omillari, masalan, ko'm ir. neft,
neft mahsulotlari, gaz, gidroenergiya, elektroenergiya va hokazo.
S hun i qayd etish lozim ki, h a r q a n d a y k o 'la m d a g i iqtisodiy
obyektning kerakli darajada ishlashi uchun faqat ushbu resurslarning o'zi
yetarli emas. Chunki ishlab chiqarish uchun moddiy, moliyaviy va mehnat
resurslari bo'lishining o'zi kifoya qilmaydi. Uni qanday ishlatishni bilish,
bu sohadagi texnologiyalar haqida ko'plab axborotga ega bo'lish ham talab
etiladi. Shu bois ham axborot, axborot resurslari hozirgi kunda alohida
iqtisodiy kategoriya sifatida qabul qilinmoqda.
Agar, axborot resurslari oqilona tashkil etilsa va o'rinli foydalanilsa, u
m ehnat, moddiy va energetik resurslar ekvivalenti sifatida ishtirok etishi
mumkin.
Bundan tashqari axborot — qolgan barcha resurslardan samarali
foydalanish va ularni isrof qilmaslikka vordam beradigan yagona resurs
sanaladi.
Axborot resurlari — axborot tizimidagi (kutubxonalar, arxiv, jamg'armalar, m a’lumotlar banklari va hokazo) alohida hujjatlar va hujjatlarning
butun bir majmuyidir.
Axborot resurslarini axborot tizimidagi barcha axborot hajmi, deb
tushunish mumkin. Masalan, mamlakat uchun bu mamlakatning axborot
resursi sanaladi, iqtisodiy obyekt doirasida esa — iqtisodiy obyektning
axborot resursi, deb yuritiladi. Boshqacha aytganda, axborot resurslari —
52
moddiy tashuvchi vositalarda qayd eiilgan va ianm.ii l < > \ l i t hi Iiihi
mo'ljallangan barcha bilimlar demakdir.
Axborot, axborot resurslari har doim maviiul h o l |\ m m m m ii Ihiim
o 'z xususiyatiga ko'ra, iqtisodiy kategoriva silaiida
• i n. In
kishilar boshqaruv sohasida axborotdan doimo Ibydal.mib 1.1 1j••"»•»• 1
ham.
Jamiyat rivojlanib borishi va texnologiyalarnmg muiakk.iM.i In i>>
natijasida axborot hajmi shunchalik ko'payib ketdiki, uni boshqatm <>1>» •<I •
qayta ishlamaslikning iloji bo'lmay qoldi.
Boshqaruv irarxiyasining paydo bo'lishi, tovar-pul .. ..........................nr
yuzaga kelishi, hisoblash mashinalarining yaratilishi bo.shqaim in him
katta hajmdagi axborotni qayta ishlashda ushbu qiyinchiliklaim у т р h
im konini berdi.
Hozirda rivojlanish shu darajaga yetdiki, endilikda axborot hanni \ >
murakkabligi axborot sanoatini yaratishni talab qilmoqda. Axborot mn|ilc>n
m am lak at milliy iqtisodi, tarm oq, iqtisodiy obyektlar rivojla...........
belgilaydi. Axborot strategik resursga aylanib, axborot resurslari esa uinnr
m uhim turlaridan biri sanaladi.
Hozirgi paytda axborot hajmining ortishi va uning murakkablil
darajasining yuksalishi axborot industriyasini barpo etishni talab etmoqda
Axborot mavjudligi m am lakatning rivojlanishi, tarm oqlar, iqtisodis
obyektlar yuksalishini belgilab beradi. Axborot strategik resurs. axbomi
resurslari esa ulardan eng muhimi bo'lib qoldi. Bu resursning um unm
foydalaniladigan hajmi yaqin kelajakda davlatlarning strategik, shu jumladan
mudofaa qobiliyatini belgilab beradi.
H ar qanday iqtisodiy obyekt ayrim bir tashqi m uhitda faoliyai
ko'rsatadi. Ushbu iqtisodiy obyekt ichki muhitni ham yuzaga keltiradi
Ichki m uhit iqtisodiy obyektning tuzilmaviy bo'linmalari va u ycrda
ishlovchi xodimlar orqali ularning texnologik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa
munosabatlarida shakllanadi.
Yuzaga kelish manbayiga bog'liq holda iqtisodiy obyekt doirasidagi a\
borot resurslarini tashkil etuvchi ichki va tashqi axborot mavjud.
Ichki muhit axboroti odatda aniq bo'lib, xo'jalikning moliyavi\
holatini to'liq aks ettiradi. Uni tahlil etish ko'pincha standart formallashgan
prolseduralar yordamida amalga oshiriladi.
Tashqi muhit — iqtisodiy obyektdan tashqarida bo'lgan iqtisodiy \a
siyosiy subvektlardir. Bu obyektning mijozlar, vositachilar, raqobatchilai
davlat organlari va hokazo bilan iqtisodiy, ijtimoiy, texnologik. siyosiy \a
boshqa munosabatlarini o'z ichiga oktdi. Tashqi muhit haqidagi a x b o m i
ko'p inch a taxminiy. noaniq. noto'liq. ziddiyatli, ehtimolli bo'ladi
Bu holatda u nostandart qayta ishlash usullarini talab etadi.
Iqtisodiy obyekt turli m anbalardan quyidagi tashqi axborotni olishi
mumkin:
1. Iqtisodiyotning ahvoli haqida umumiy axborot. Manbalar: axborot —
tahliliy materiallar, ixtisoslashgan gazetalar, jurnallar, Internet resurslari.
2. Ixtisoslashgan iqtisodiy axborot: moliyaviy bozor bo'yicha.
3. Tovarlar narxlari bo'yicha axborot. Manbalar: ixtisoslashgan jurnal
va byulletenlar, kataloglar, Internet m a’lumotlar bazasi.
4. O'ziga xos axborot. Turli manbalar, jumladan, Internet. Uni axtarishda
izlab topish tizimlaridan foydalaniladi.
5. Davlat boshqarish organlaridan axborot (qonunlar, qarorlar, soliq
organlari xabarlari va hokazo).
Har qanday resurslar kabi, axborot resurslarini ham boshqarish
mumkin, lekin ularni miqdoriy va sifat jihatidan baholash metodologiyasi,
ularga bo'lgan ehtiyojni oldindan belgilash hali ishlab chiqilmagan, shunga
qaramay iqtisodiy obyekt darajasida axborot ehtiyojlarini o'rganish, axborot
resurslarini rejalashtirish va boshqarish mumkin va zarur. Axborot resurslarini
boshqarish deganda:
• har bir darajada va boshqarish funksiyasi doirasida axborotga bo'lgan
ehtiyojlarni baholash;
• iqtisodiy obyektning hujjat aylanishini o'rganish, uni optimallash,
hujjatlar turi va shakllarini standartlash, axborot va m a’lumotlarni to'plash;
• m a ’lumotlar turlari nomunosibligini yengib o'tish;
• m a ’lumotlarni boshqarish tizimini yaratish tushuniladi.
Jahon bozorida axborotni quyidagi asosiy sektorlarga bo'lish mumkin:
1.
Ishbilarmonlik axboroti sektori (birja, moliyaviy, tijorat, iqtisodiy
va statistik) quyidagilarni qam rab oladi:
• birjalar, birja va m oliya axboroti maxsus xizmatlari, broker
kompaniyalari beradigan qim m atbaho qog'ozlar, valuta kurslari, hisob
stavkalari va kotirovkalari, tovarlar va kapitallar bozorlari, investitsiyalar.
narx-navolar haqidagi birja va moliyaviy axborot va hokazolar;
• iqtisodiy va statistik axborotni — davlat xizmatlarini, slumingdek,
shu so had a g i ta d q iq o tla r, ish la n m a la r va kon salting bilan b an d
kompaniyalar taqdim etadigan dinamik, bashorat modellari va baholar
ko'rinishidagi raqamli iqtisodiy, demografik va ijtimoiv axborot;
• maxsus axborot xizmatlari beradigan iqtisodiyot va biznes sohasidagi
yangilikla r;
•
kom paniyalar.
firm aiar.
korporatsivalarning
asosiy
faoliyat
v o 'n a lis h la ri va ishlab c h i q a r g a n m a h s u lo tla ri, narxlari, m o liy av iy ahvoli.
alo q alari, o ld i-so td i bitim lari va rahbarlari h aq id a g i tijorat axboroti.
2. Fan-texnika va maxsus axborot sektori: fundamental va amaliy
fanlarning barcha tarmoqlari, ta'lint, madaniyat va inson faoliyatining
boshqa sohalaridagi bibliografik, referativ va m a ’lum otnom a axborotini,
kutubxona va ixtisoslashgan xizmat orqali boshlang'ich manbalarga bo'lishni,
matnli m a ’lumotlar, to 'la jamli nusxalar, mikrofilntlar, kasb bo'yicha
axborot va xo'jalik mutaxassislari uchun maxsus m a ’lumotlar olish
imkoniyatini ta ’minlashni qam rab oladi.
3. Iste’molchilik axboroti sektori yangiliklar xizmati va matbuot
axboroti, m a ’lum otnom a adabiyotlar, qomuslar, om m aviy va qiziqarli
axborotni qamrab oladiki, ulardan bo'sh vaqtda, uy sharoitida foydalaniladi.
Bu sektor, shuningdek, maxalliy yangiliklar, ob-havo, transport qatnovli
jadvali va hokazolarni ham o'z ichiga oladi.
Axborot resurslaridan unumli foydalanish boshqarish jarayonlariga
axborot texnologiyalarini tad b iq etish, am aliy d as tu rla rd a n keng
foydalanish, m a ’lumotlar bazasini tashkil etish bilan tavsiflanadi. Ya’ni
nxborot texnologiyasining m a ’lumotlarni yig'ish, qayta ishlash, saqlash,
u/.atish va axborotni taqdim etish jarayonlarining samarali tashkil etilishi
bilan bog'liqdir.
3 .2 . A xborot h usu siyatlari va unga t a ’sir etuvchi om iliar
Axborot tovarning har ikki xususivatiga: iste’mol qiymatining mavjtulligi (foydaliligi, qadr-qimm ati) va qiymatiga ega bo'ladi.
Axborot va tovarlar sifatidagi buyum -narsalar obyektining umumiy
vii farqli xususiyatlari mavjud.
Bu obyektlarning odatdagi mahsulot va moddiy resurslar bilan quyidagi
bc»H‘liqligi bor: ularga iste’mol so'rovi mavjud; ular mulkiy obyektlardir,
VU’ni ularga ega bo'lish, foydalanish va egalik qilish mum kin; ular aniq
inlllab chiqaruvchilar (ta’minotchilar) ga ega; ular qiymat va tegishli
tliirxga ega; ular turli shart-sharoitlarda yetkazib berilishi mumkin.
Jamiyatni axborotlashtirish va yagona axborot muhitini tuzish davrida
rt*l>orot resurslarini shakllantirish va ishlab chiqarish o'ta muhimdir. Axborot
H'Mirslari — alohida hujjatlar va alohida hujjatlar to'plami, axborot tizimlari
(knlubxona, arxiv, fond, m a ’lumotlar banklari, boshqa axborot tizimlari)
tlitgi hujjatlar va hujjatlar to'plamidir.
Biroq axborot resurslari va texnologiyalarning o'zaro bir qator jiddiy
liiiql ari mavjudki, ular qatoriga quyidagilar kiradi:
• cheklanmagan miqdorda sotish;
• amaliy jihatdan yo'q qilib bo'lmaslik;
• aniq foydalanuvchilar shart-sharoitlariga individual moslashish
#iii и riyati (u m um tizim li p aketlardan tashqari);
55
, obyekt larni m uallif hamrohligida yetkazib berish majburiyati;
, nafaqat foydalanish, balki ikkilamchi tirajlashga ham turli cheklanmalar qo'yish imkoniyati;
„ mualliflik yoki t a ’minotchilik huquqlariga rioya qilishni iden­
tifikatsiyalashning murakkabligi;
• takrorlanuvchi obyektlarning ko'pligi. Turli o'xshash vazifalarni
bajariivchi mahsulotlardan farqli ravishda, axborot bir aniqlikni turlicha
aks ettirishi mumkin. Masalan, savdo-sotiq uchun biror bir mahsulotning
miqdori haqida yakuniv axborotning bir necha variantlari taklif etilishi
mumki>1’
. bilvosita axborotning foydaliligi;
. foydalanish natijasida qadrsizlanish. C hindan ham, m a ’lumotlar
bilan tanishib, ulardan ayrimlarining talabga javob bermasligiga ishonch
hosil qilib, han d haqidagi taklifni qondirish to'g'ri bo'ladi. Biroq takliflar
bo'yicha ishorichli m a ’lumotlardan foydalanmaslik yoki uni majburiy
unutish butunlay m um kin emas;
• baholashni oldindan bilib bo'lmasligi. Agar mahsulot b a ’zi cheklangan dinamikada baholansa (talabning bir miqdorda yo'q bo'lishi yoki
yuzaga kelishi m um kin emas), axborot esa (lekin texnologiya emas) bir
lahzada butkul nol darajaga tushib kctishi mumkin;
• oddiy raqobat sharoitida taklif etilgan bir axborot ikkinchisining
dolzarblik xususiyatini yo'qqa chiqarishi mumkin;
• iste’molchilik xususiyatlarining qism an yoki to'liq noaniqliligi;
• faqat jism oniy eskirish va belgilangan yoki noaniqlik vaqtda
dolzarblikni yo'qotish mavjudligini anglatuvchi jismoniy yaroqlilik;
• iste’niolchiga m a’lumotni qisqa vaqtda uzatish va shunday qisqa vaqtda
tasdiqni qabul qilib olish imkoniyati;
• a v t o m a tik tirajlamaydigan texnologivani doimo ham aniq b i r paytda
yetkazmaslik;
• v c tk a z ib berishga doimiy ravishda tayyorlik;
• ham sotuvchiga, h a m
x a r i d o r g a n i s b a t a n m a ’l u m o t l a r v a t e x n o -
logiyalarni- s l u m i n g d e k , t o v a r n i s o t i s h y o k i s o t m a s l i k fa k tin i h a m m a h f i y
s a q la sh jn ik onivatining borligi.
F o y d a l a n u v c h i l a r n i n g qoniqish darajasi quyidagi o 'zaro bog'liq
mezonlarga bog liq.
a) sifatiga- Уа п' axborot qiymatini (foydaliligini) belgilovchi axborot
ehtiyojlarini xa i id lash darajasiga,
b) m an faiiga. ya’ni um um an iqtisodiy samaradorlikni oshirishga;
d) xarajatlaiga, ya’ni axborot hajmi bilan belgilanadigan axborot
q i v m a t i a a . Axborotning silat xususivatlari (foydaliligi) ga: to'liqlilik. qabul
qilishninu bcmalolligi. dolzarblik. hozirjavoblik. aniqlilik va hoka/olar kiradi.
Axborotning foydaliligi nuqtavi nazaridan silat xususiyatlarini yoritib
kctamiz:
1. To‘liqlik. Axborot to'laqonliligi obyekt faoliyatining u yoki bu
tomonlarining miqdoriy va sifat parametrlarini aniq belgilash hamda mos
qarorlarni ishlab chiqarishda ifodalaniladi.
Axborotning yetishmasligi qarorlar qabul qilishda xatolarga olib kelishi
mumkin.
2. Ishonchlilik qabul qilinadigan qarorlar samaradorligi saqlanadigan
yetib kelgan va natijaviy axborotda muayyan darajada buzilishlarga yo'l
qo'yadi.
3. Axborotni qabul qilishning bemalolligi vaqt birligida m a’lumotlarni
qabul qilish tezligi bilan belgiladi. Shu bois ham m a ’lumotlar ko'proq
jadval shaklida beriladi, u nafaqat axborot mazmunini ochib beradi, balki
yengil qabul qilinadi ham.
4. M a’lumotlarning dolzarbliligi muayyan vaqt mobaynida aniq vazifani
amalga oshirish uchun yaroqliligini ifodalaydi. Shu bois ham dolzarblilik,
hoziijavoblilik va tezkorlik axborotga xos xususiyatlardir.
5. 0 ‘z vaqtidaligi axborotning qulay yoki belgilangan vaqtda kelib
tushishini anglatadi. Bu talabni buzish axborotni qadrsizlantiradi.
6. Aniqlilik uning to'g'riligini, detallashtirish darajasini anglatadi.
Axborotning aniqliligi uning barcha iste’molchilar tom onidan bir xil
qabul qilinishini t a ’minlaydi.
7. Tezkorlik vaqt o'tgach axborot eskirishi va dolzarbliligini yo'qotishini
aksettiradi.
Axborotning o'z vaqtida vetkazib berilmasligi qaror qabul qilishni
kechiktiradi, oqibatda qabul qilinayotgan qarorlar o'zgaruvchan sharoitda
talabga javob bermaydi. Axborot qanchalik tezkor bo'lsa, u shunchalik
qimmatli bo'ladi.
Axborotning qadrliligi aniqlik darajasi oshgani savin yoki xabar
qilinayotgan va aniq natijalar o'rtasidagi farq kamayganda tez ko'tariladi.
To'liqroq va ishonchli axborot to'g'ri qarorni qabul qilishni ta ’minlaydi.
Axborotning qimmati ushlanib qolish vaqti oshishi bilan kamayadi,
shu tufavli axborot eskiradi.
Axborotni qayta ishlashda ushlanib qolish kamayganda, birinchidan,
qarorlar oldinroq qabul qiIinishi mumkin. ikkinchidan, uning mazmuni
yaxshilanadi.
Axborot fovdali bo'lishi uchun har bir daqiqada hal etiladigan
m u am m o bilan bog'liq bo'lishi lozim. Faqat ishga tegishli axborot
fovdalanuvchilarga o'z vaqtida \a mazmunli qaror qabul qilish imkonini
beradi. IJ lar esa o'ziga zarur malumotlarni izlashga oitiqcha vaqt sarf etmaydi.
Agar mavjud axborot ishlab chiqilayotgan qaror bilan bog'liq bo'lmasa,
u birorqivmatga ega boim aydi. Foydalanuvchining axborot yoki ishning
qandaydir qismini bilishi (yoki bilmasligi) ham axborot qiymatining
m uhim omilidir.
Shunday qilib, axborotning qiymati faqat uning miqdori bilangina
belgilaninavdi. Axborot birligining qiymati yoki murakkabliligi darajasiga
qarab baholash ham muhim. Unda boshqaruv xodimlari ishini ular ishlab
ch iq a ra y o tg a n ax b o ro t m iq d o ri va qiym ati b o 'y ic h a (bo shq arish
samaradorligi uchun zarur va yetarli bo'lgan) baholash imkoniyati tug'iladi.
Ushbu formula bo'yicha foydalanuvchi (ijrochi) foydali ishi koeffitsiyenti
shunday baholash ko'rsatkichi bo'lib xizmat qilishi mumkin:
V
*/
r c h i q ‘chi q
^
4 = Heir
V * I ' ki r
’
(l)
bu yerda /chiq, /kir — tegishlicha kiruvchi va chiquvchi axborot qiymati;
V , Vkir — tegishlicha kiruvchi va chiquvchi axborot hajmlaridir.
Axborotni qayta ishlash va foydalanish jarayonlari — m ehnat jara
yonlari, boshqaruv m ehnatini tejash muammosi ekan, dem ak, bu eng
awalo axborotni tejash muammosidir. Axborotni tejash tamoyili shundayki.
u bilan bog'liq jarayonlar undan faqat ishlab chiqarishda foydalanilgandagina
maqsadga muvofiq bo'ladi.
Axborotni tejash yo'laridan biri doimiy va o'zgaruvchan axborot
o'rtasida to'g'ri nisbatni o'rnatishdir. Bunda doimiy axborot solishtirma
og'irligining aniq sharoitlardagi eng k o'p imkoniyatlarini ko'zda tutishi
lozim.
Axborot to'laqonligining o'lchovi bo'lib (yani faktik yoki loyihalashtirilgan) J dan vaqt birligi yoki bir boshqaruv turkum i (jarayon.
ish) mobaynida m azkur sharoitdagi maksimal axborot miqdori J nx ga
og'ishi axborot to'laqonligiga o'lchovi bo'lib xizmat qilishi mumkin,
chunki axborot to'laqonligi oxir-oqibatda uning miqdori bilan belgilanadi.
Axborot to'laqonlilik koeffitsiyenti o'lcham i /^quyidagi formula
bilan belgilanadi:
к
^l°v
./ m a x ■
121
Axborot miqdorining oshishi bilan uning qiymati, ya’ni u bilan
bog'liq bo'lgan harajatlar ortadi. Biroq bu qiymatning o'sishi bir tekis
rivojlanmaydi. chunki u axborot miqdori oshgandagina ortadi. Bu axborot
birligiga harajatlar m iqdori ortishi sababli axborotni qayta ishlash
imirakkabligi oshishi natijasida o'sishi bilan izohlanadi. D e m a k , axborot
t o ’laqonliligi koeffitsiyenti axborotga ketgan harajat bilan b o g ii q .
Teskari belgilar bilan olingan yo'qotishlar o 'lch am i iqtisodiy samarani
(oxir-oqibatda foydani) ifodalaydiki, u axborot noto'laqonligi va o 'z vaqtida
yetkazilmaganligi tufavli y o 'q o tis h larn i b a r ta r a f etish natijasida olinishi
m u m k in .
Iqtisodiy samara (/) bilan axb oro tn i y o 'q o tis h ( S) o 'rtasidagi aloqa
quyidagi bog'liqlikda ifodalanadi:
I - '~ £
(3)
hu ycrda M — y o 'q o tish lar yoki iqtisodiy sam a ra koeffitsiyenti (ularning
mnksimal ahamiyatiga nisbatan).
maksim al y o 'q o tis h lar axborot u m u m a n y o 'q pa y tid a yuzaga
keladi. U larning o 'lc h a m i axborotsiz to 'g 'r i q a ro r qilish eh tim o li hisobga
o lingan holda belgilanishi lozim.
M koeffitsiyenti o 'z navbatida axborot to ‘laqonligi koeffitsiyenti
(A '^dan, u bilan bo g 'liq harajatlar(5,) va y o ‘qotishlarga ( 5 ,) bog'liq.
D c m a k , axborot to'laqonligi koeffitsiyenti optimalligi sharo itlarin i ikki
y o q la m a aks ettirishi m u m k i n : h a ra ja t va y o 'q o t i s h l a r s u m m a s in i
m inim allashtirish, y a ’ni (S{QS2)mm yoki foyda va harajatlar o'rtasidagi
lurqni m aksim allashtirish, y a ’ni (E—S)nm. A xborot h arajatlari uning
miqdoriga, shuningdek sifat harakteristikalariga bog'liq holda belgilanadi.
U m u m iy holda axborot hisobi ni ax b o ro tn in g m a z m u n i, usuli va
m iq d o ri bilan tavsiflash m u m k in .
Axborot miqdori tushunchasi o 'tg a n asrning 30- yillarida yuzaga
kcldi va 50- yillarda asosan aloqa texnikasi m aqsadlari u c h u n shakllandi.
l ‘M8-yili K.C. Sh enn on axborot miqdorini aniqlash uch un s hu nday klassik
lo rm u la n i berdi:
N
|
/ = V P 1(1"
(4)
Ini ycrda N — ehtim oliv xabarlar soni; l\
i xabarlar chtimolligi.
F orm ula quyidagi ko'rinishda ham qo'llaniladi:
П1
J = - / ; V Pj log I ) ,
(5)
/ =/
b u n d a m — r a m /la r (elem entlar) soni. ulardan xabar tuzilishi m u m k in .
n
bir xabardagi ram zlar soni.
Axborot tizimlarini yaratish borasida amaliyotdagi saqlangan axborot
m iq do ri hisobga olinadi, shu bois axbo rot hajmini hujjatlar soni, shakli,
satrlar soni, belgilari, ram zlari, yozuvlar, signallar, xabarlar m iqdo ri
bilan belgilanadi.
A xb orot narxiga t a ’sir e tu v c h i o m illar axborotni qayta ishlash narxi
va u n in g iste’m ol sifati h iso b la n a d i. Axborot sifatini oshirish, o d a td a ,
texnik va dasturiy vositalarga qilinadigan harajatlaming miqdorini m uayyan
d arajada oshirishni talab etadi. A x bo ro t uzatish tezligining oshishi, qayta
ishlashda u sh la n ib qolish d a v r in in g kamayishi, axborot a n iq ligining
oshishi, tizim ishi isho nchliligining ortishi, axborotdan foydalanishning
qulaylashishi, axborotni q a y ta ishlash va um um lashtirish darajasining
oshishi u n in g q a d r -q im m a tin i oshirad i va tegishlicha narxi ham oshadi.
3 .3 . Iq tiso d iy a x b o r o t, u n in g x o ssa la r i va tu rk u m lan ish i
A x borot, axborot resurslari h a r d o im mavjud b o 'lg a n , a m m o ularga
o'z hususiyatiga ko'ra iqtisodiy kategoriya sifatida qaralmagan. Garchi kishilar
b o sh q a ru v sohasida a x b o ro td a n d o im o foydalanib kelgan b o 'lsa lar ham.
Jam iyat rivojlanib borishi va texnologiyalarning m urakkablashishi
natijasida, axbo rot hajmi s h u n c h a lik ko'payib ketdiki, uni b o shq aruv
sohasida avtom atlashtirilgan h o ld a qayta ishlashni tashkil etm a sd a n turib
t o 'g 'r i q a r o r q a b u l qilish m u r a k k a b la s h a d i. H ozirgi k u n d a m avjud
ax b o ro tn in g asosiy qismini iqtisodiy axborot tashkil etadi.
Iqtisodiy axborot de b , xalq xo'jaligi ta rm o q la rin in g iqtisodiy va
moliyaviy faoliyatlarini ifodalovchi m a ’lum otlar to 'plam iga aytiladi.
Iqtisodiy axbo rotni o 'l c h a s h d a turli xil birlik lardan foydalanish
m u m k in .
M a sa la n , axborotni yig'ish, qay ta ishlash va saqlashda bit, bayt,
Kilobayt, M egabayt va b o s h q a o 'lc h o v birliklaridan foydalaniladi.
1 bavt = 8 bit,
I Kbavt = 1024 bayt.
Qayd qilish jaravoniga k o 'ra axborotning o 'lc h o v birligi sifatida belgi,
s o '/ , ju m la , abzats va bo shq a birliklardan foydalanish m um kin.
Axborotni uzatish va qabul qilishda B O D O kattaligidan foydalaniladi.
I Bodo I simvolga teng.
Iqtisodiy axborot tuzilish nuqtayi nazaridan ikkiga bo'linadi:
1. Fi/ik tu/ilish.
2. Mantiqix tu/ilish.
Fi/ik tu/ilish iqtisodiy axborotni turli xil tashuvchilarda joy lashishini
ifo d a la y d i.
M a n t i q i y tuzilish esa a x b o r o t b o 'lak la ri o'rtasid a g i o ' z a r o m u n o s a b atlarni ifodalaydi.
Fi/.ik tu/ilishni o'rganish uc h u n informatika sohasiga tegishli bo'lgan
maxsus fanlarni o'rganish talab qilinadi. Shuning uchu n ham bi/ mantiqiy
tuzilishni o 'rg a n ish bilan c h eg aralan am iz.
M antiqiy tuzilishga ko'ra axborot quyidagi bo'laklardan tashkil topadi:
• a x b o ro t tizimi;
• a x b o ro t oqim i;
• a x boro t massivi;
• ko 'rsatkich;
• rekvizit.
Iqtisodiy ax b orotning eng kichik bo'lagi rekvizit hisoblanib, u ikki
qismga bo'linadi:
1. Rekvizit belgi.
2. Rekvizit asos.
Rekvizit belgi axborotning sifat tom onini xarakteilaydi, asosan s o '/l a r
yordam ida ifodalanadi va m antiqiy am allami bajaiadi. Masalan: tovarning
nom i, operatsiya turi.
Rekvizit asos a x bo ro tn in g rniqdor tom onlarini xarakteilaydi, asosan
raqam lar yo rdam ida ifodalanadi va arifmetik amallarni bajaradi. Masalan:
10, 250, 1000.
Rekvizitlar birgalikda axb o ro tn in g yuqori bo'lagi — ko'rsatkiclm i
tashkil qiladi. Masalaga tegishli b o 'lg a n bir xil ko 'rsa tk ic h la r axb oro t
massivlarini tashkil qiladi.
A x b o ro t massivlari a x bo ro t o q im in i, o qim lar esa axborot tizim ini
tashkil qiladi.
Hozirgi kunga qadar iqtisodiy axborot turkumlanishining yagona tizimi
yaratilgan emas. U m um iy holda iqtisodiy axborot quyidagi belgilarga k o'ra
guruhlarga ajratiladi.
Boshqarish funksiyalariga ko'ra:
a) rejalashtirish;
b) h iso b o t olish;
d) n a z o ra t qilish;
e) iqtisodiy tahlil kabi a xbo rot guruhlariga bo'linad i.
Faoliyat ko'rsatish soxasiga ko'ra:
a) q ish lo q xo'jaligi;
b) sa n oa t;
d) savdo;
e) tra n s p o rt;
f) aloqa va boshqa axborot guruhlariga bo'linadi.
T u r g ' u n l i k darajasiga k o 'r a :
a)
doimiy;
b) shartli doimiy;
d) o'zg aruv chan axborotga bo'linadi.
Obyektga taalluqliligiga ko'ra:
a) ichki va tashqi axborot;
b) kiruvchi, chiquvchi a x b o ro tg a bo'linadi.
To'liqlik darajasiga ko'ra:
a) vetarli;
b) to 'liq b o 'lm agan ;
d) ortiqcha axborotga b o'linad i.
Ifodalanish usuliga ko'ra:
a) harf-raqam li;
b) jadvalli;
d) chizm ali;
e) signalli axborotga b o 'lin a d i.
Iqtisodiy axborotni qayta ishlash natijasida tegishli boshqarish qarorlari
ishlab chiqiladi. Axborotni q ayta ishlash jarayonlari bir q a n c h a am allarni
o 'z ichiga oladi va ular quyidagi b osqichlarga biriktiriladi.
1. Asosiy bosqich.
2. Y o rdam ch i bosqich.
3. N azorat bosqich.
Asosiy bosqich bevosita a xb orotni qayta ishlash bilan shug'ullanuvchi
amallarni o 'z ichiga oladi. Bu b o sq ic h yuqori darajada avtomatlashtirilgan
bo'lib , quyidagi am allardan tashkil topadi.
1. Axborotni uzatish.
2. A xb orotni qabul qilish.
3. E H M ga kiritish.
4. E H M da bevosita ishlash.
5. Natija olish.
6. Foydalanuvchiga vetkazish.
Y o rd a m c h i bosqich am allari a x b o ro tn i qayta ishlash jarayon in in g
sifatiga t a ’sir ko'rsatadi. Bu bosqich quyidagi am allarni o 'z ichiga oladi:
1. A xborotni o'lchash. Qayd qilish.
2. Mashina tashuvchilarga o'tkazish.
3. Birlamchi hujjatlarni qabul qilish.
4. Axborotni saqlash.
N a z o ra t bosqichi quyidagi am a lla rn i o 'z ichiga oladi:
1. Qabul qilingan axborotni tekshirish.
2. A m allarn in g bajarilishini n a z o ra t qilish.
3. Xatolarini to'g'rilash.
62
3 .4 . A x b o r o t m a h su lo tla r i barcha resu rsla rd a n o q ilon a
fo y d a la n ish n i t a ’m inlab beruvchi resu rsd ir
Axborot mahsulotlari boshqa barcha resurslardan samarali va oqilona
foydalanishni t a ’m inlab beradigan yagona resursdir.
Turli k anallar b o 'y i c h a axborot m ahsulotlarini m u om a la g a kiritish
ularni turli axborot ta shuv c hi vositalarda qavd etishdan boshlanadi. Shu
b o s q i c h d a n u la r n in g tu r li k o m m u n i k a t s i y a tiz im la r id a g i h a ra k a ti
boshlanadi, y a ’ni faqat shu nd agana ular fazo va vaqt birligida istc’molchilar
h a m d a j a r a y o n l a r o 'r t a s i d a u z atilishi m u m k i n . A x b o ro t, y u q o rid a
t a ’kidlganim izdek, u yoki bu tashu vch ilard a qayd etilishidan boshlab
axborot resurslari sifatida shakllanadi. Ilm iy -texn ik a taraqqiyoti axborot
resurslarining avtomatlashtirilgan usulda qayta ishlanishiga bo'lgan talabni
orttirishga z am in yaratib b e rm o qd a.
Hozirgi kunga kelib axborot resurslarini yig'ish, qayta ishlash, uzatish
va iste’m o lchilarning shaxsiy talablaridan kelib c h iq q a n holda, ushbu
re su rsla rn i ta y y o rla sh b ila n s h u g 'u lla n a d ig a n turli xildagi a x b o ro tk o m m u n ik a tsiy a la r b iznesi vujudga kelgan b o 'lib , ular ushbu b o / o r
negizidir. 90-yillarning asosiy xususiyatlaridan biri
axborot kom munikatsiyalar biznesida turli va yangi ishtirokchilarning paydo bo'lishidir.
U la r n i n g q a to r id a m a ’l u m o t l a r b a z a sin i ishlab c h iq u v c h ila r , turli
interaktiv xizmatlar, axbo rot vositachilarini sanab o 'tish m um kin. 1lo/irgi
k u n d a A Q S h d u n y o hujjatli fon dlarin in g eng yirik egalaridan sanaladi.
M ash in a o'qiydigan hujjatli axborot resurslari m a z k u r fondning katta qis
m in i ta shk il etadi. Y e v r o p a Ittifo qi m a m la k a t la r i o 'z a r o b irlashib
E U R O U N E T axborot ta r m o g 'in i yaratish b o 'y ic h a o 'z iste’molchilariga
dunyoning 50 % dan ortiq hujjatli resurslariga kirish im konini yaratmoqda.
Yevropa yagona iqtisodiy va siyosiy maydonining vujudga kelishini e ’tiborga
olsak, birlashgan Yevropa Ittifoqining axborot resurslarini AQShniki bilan
tenglashtirsa bo 'la d i, ayrim k o 'rsa tk ic h la r b o 'y ic h a esa u n d a n h a m o'zib
ketishi m u m k in 3.1 -ra sm d a b o z o r ishtirokchilarining tashkiliy-funksional
aloqalari berilgan.
A xborot-kom m unikatsiyalar biznesi o 'z ichiga quyidagi tarkibiy
qismlarni q am ra b oladi:
• axborot resurslari — m a ’lu m o tla r bazasi va banklari, turli xildagi
arxivlar, kutubxo nalar, m u z e y la r fondi va h ok azo ;
• a x b o ro t-te le k o m m u n ik a tsiy a la r infratuzilm asi — hudu diy davlat
kom pyuter tarmoqlari, tele k o m m u n ik a tsiy a tarm oqlari va maxsus xizmat
ko'rsatuvchi tizimlar, tarm oqlar, m a ’lumotlarni uzatish kanallari va axborot
oqim larini boshqarish;
Oraliq
sot uvc hi lar
bozori
Xalqaro
bozor
Xizmat
ko'rsatish
bozori
Ishlab
'chiq a ru v c h ila i
bozori
Is te ’m o lc h ila r
bozori
'
*/
R aqobatchilar
bozori
Xususiy shaxs J»
----------------------- 1
K orxonalar
*
T a r m o q la r
чг
Viloyatlar
CQ
D
j
>
T u m a n la r
Shaharlar
<
respublikasi
T oshkent
shahri
cl
CO
UJ
o'
3.1-rasm. Axborot-kommunikatsiyalar bozori ishtirokchilari
tashkiliy-funksional aloqalarining chizmasi.
• axborot, kom p yu terlar va telek om m un ik atsiy a texnologiyalari;
• ax bo ro tla rg a kirish va ularni tarqatish u c h u n q o 'lla n ila d ig a n
te le k o m m u n ik a ts iy a , in f o r m a tik a va hisoblash texnikasi vositalarini
qo'llaydigan;
• ilmiy-ishlab chiqarish sohasi mutaxassislari;
• milliy axborot in fra tu z ilm a faoliyatini tashkil kiluvchi tashkiliy
tu zilm alar va xodimlar;
• o m m av iy axborot tizim lari;
• axborot m ahsulotlari va xizmatlari, a xb orotlashtirish, tele k o m munikatsiya, aloqa vositalari va axborot texnologayalari bozori; a xb o­
rotlar him oyasini t a ’m in lo v c h i tizimlar;
• d u n y o oc h iq axborot tarm o q la ri bilan O 'z b e k is to n Respublikasi
axb orotlar bozorining m u n o sa b a ti;
• axborotlashtirish q o n u n la r in in g tizimi.
Interaktiv xizm atlar iste’m olchi va vositachilarga axborot m a h s u ­
lotlari va xizmatlarini c h a ka na savdo asosida taqdim etadi. Broker firmalar
esa b o z o r savdosi bilan s h u g 'u lla n ib , yakuniy iste’m o lchiga xizm at
ko'rsatadi. Oxirgi yillarda interaktiv xizm atlar va m a ’lu m o tla r bazasini
ishlab c h iqu vc h ila rn in g faoliyati yakuniy iste’m olchilarga qaratilgan.
Interaktiv xizm atlarni shartli ravishda oltita guruhga ajratish maqsadga
muvofiqdir:
1) „axborot su p e rm a rk e tla ri" — k o ‘p hajmli va turli mavzudagi
m a ’lu m o tla r bazasiga kirishni t a ’m inlovchi xizmatlar;
2) iste’molchilarning maxsus guruhlariga m o'ljallangan ixtisoslashgan
xizmatlar;
3) elektron kataloglarga kirishni t a ’m inlovchi k u tu b x o n a shaklidagi
interaktiv xizmatlar. U sh b u xiz m a tla r bibliografik axborotlarni interaktiv
usulda yetkazib beruvchilardan hisoblanadi;
4) v id e o m a tn xizm atlari. Interaktiv xizm atlar ichida ular eng ko ‘p
ab on entlar soniga ega;
5) turli a x b o ro t-q id iru v tizim lariga kirish im k on iy a tini beruvchi
teleko m m un ik atsiy a shluz vazifasini bajaruvchi interaktiv xizmatlar;
6) real v a q t b irlig id a m a ’l u m o tl a r ba z a sig a in te ra k tiv kirishni
t a ’m inlovchi maxsus a x boro t xizm atlari.
Olimlarning [13,22,38,39] fikricha, axborot m ahsulotlarining jamiyat
va davlat miqyosida aylanishi quyidagi k o ‘rinishda bo'lisln m um kin;
a) u la r n i y a ra tis h , s a q la s h , f o y d a la n is h , u z a tis h va ta r q a tis h
ja rayonlarida tovar sifatida;
b) subyektlar ahvolini h u q u q iy muvofiqlashtirish va boshqarishni
amalga oshirishning (rasmiy hujjatlar va sud qarorlari orqali) vositasi sifatida;
d) q a ro r qabul qilishning m a n b a y i sifatida;
e) t a ’lim ning konstitutsiyaviy h u k u k in i a m a lg a oshirish ja ray onida
t a ’lim olish va tarbiyalashning m a n b a y i sifatida;
f) yuridik va jism oniy shaxslar faoliyati haqidagi hisobot (buxgalteriya,
statistik, soliq va hokazo) sifatida.
Yuqori sifatli va tezk or yetkazilib beriladigan axb oro t mahsulotlariga
talab d o im o o ‘sib b o rm o q d a . H a m m a b o sh qarish o byektlari h a m katta
hajmdagi axborot m ahsulotlarini saqlash va qayta ishlash imkoniyatiga ega
em as. S h u n in g u c h u n h a m a x b o ro t m a h su lo tla ri va x iz m a tla rin in g
m am la k a tim iz d a keng tarqalishi u n ing a x b o ro t-tex n o lo g ik bazasi, aloqa
tizimi va m a ’lu m otlarni u z a tish vositalari, axbo rot m a h su lo tla rin i ishlab
c h iq is h n in g to v a r - x o ‘ja lik , ish la b c h iq a r is h iq tis o d iy s h a r o itla r in in g
y a x sh ila n ish i b ila n b o g l i q .
Yetakchi interaktiv h izm atli faoliyatning tahlili axbo rot maxsulotlari
va xizm atlarining tasniflash tizim i orqali keltirilgan (3 .2 -ra sm ). A xborot
5 — R.X. Alim ov va boshq.
65
Biija
-
Moliyaviy
Tijorat
Vositachilar
_
Foydalanuvchi
vositachilar
Iqtisodiy
Statistika
Ilm iv
г- Iste'm olchilar
_ Dissertatsiyalar
-
-
Ijtimoiysiyosiy
Ishbilarm onlik
a x b o ro tla r
sektori
c r
T e xn ik a viv
ITI hisoboti
K onferensiyalar m a te ria llari
F o y d a la n u v ­
c h ila r turi
Mutaxassis
a x b o r o tla r
sektori
P atentlangan
hujjatlar
Ilmiy-texnika
jurnallari
A xborot m axsulotlari
O m m aviy va iste’mol
qilinuvchi axb orotlar
sektori
Iste’mol
qilinadigan
axborotlar
A xborotlarni
qab ul qilish
usuli
Bajarilgan
vazifa
Mashina
o ‘qiydigan
Muloqatli
qidiruv
B a sh ora tla sh
ML axborot
R e jalashtirish
K in o m a h su lo tlar
H isobga olish
Hujjatli filmlar
T a ’lim b eruvchi
multimediya
tizim lari
Mashina
o'qimaydigan
N a z o r a t qilish
Bosma
nashrlar
T a h lil e tis h
Kutubxonalar
hizmati
3 .2 -r a sm . A xborot m a h s u l o t l a r i n i tasniflash tizimi.
m a h s u lo tla ri tarkibidagi h a r b ir sin Г n o m e n k la tu r a s i uzluksiz ravishda
k o m p y u t e r l a s h t i r i s h j a r a y o n i n i n g t a ’siri o s t i d a b o ' l a d i .
U la r yangi tu rining yaratilishi xalq xo'jaligining axborot t a ’minoti
imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Axborot mahsulotlari va xizmatlari o'rtasida
k o 'p i n c h a aniq chegara b o 'lm a y d i, z ero u la r bir-birini to'ldirib turadi.
X alqaro ja h o n amaliyotida axborot tovarlariga axborot-kom m unikatsiyalar
b iz n esin in g ishlab c h iq a ru v c h i m ah su lo tlari h a m d a t a ’minlovchi qismi
kiritiladi. D uny o axborot-kom m unikatsiyalar bozorini quyidagi sektorlarga
ajratish m um kin.
J a h o n a x b o r o t - k o m m u n ik a ts iy a la r b o z o ri tahlili slnmi k o 'rs a tm oq dak i, axborot mahsulotlarini taq dim etish usullarini tanlashga quyidagi
o m illa r katta tasir ko'rsatadi:
a) a x boro t xarakteri va e n g avval u n in g o 'z g a rib turish darajasi;
b) iste ’m olch in in g a x b o ro t m a h s u lo tla rid a n foydalanish xarakteri;
d) iste’m olchilardagi m avjud texnik vositalar va o 'sh a hud udd ag i
teleko m m un ik atsiy a vositalarining ahvoli;
e ) q iy m a tiy p a r a m e tr la r (a x b o r o tla r n i uzatish b o 'y ic h a te le fo n
x izm atlarini to'lash qiymati, dasturiy-texnik vositalar qiymati va hokazo);
0
fo y d a la n u v c h ila r so n i va u la r n in g m a ’lu m o tla r bazasi b ila n
m u lo q a td a bo'lish tezligi.
S h u n d a y qilib, a x b o r o t- k o m m u n ik a ts iy a la r bozorin in g m a m la k a tim izda shakllanishi ja h o n amaliyotidan kelib chiqqan holda yo'lga qo'yilishi
kerak. Z e ro , a y n a n shu narsa m e h n a t u n u m d o rlig i va sifatini oshirish,
yalpi ichki m ahsulotni y a n a d a yuksaltirishning asosiy o m illarid an h isoblanib, m a m la k a tn in g iqtisodiy o ‘sish s u r ’a tin i belgilab beradi.
N azorat va muhokama uchun savollar
1. Axborotga, iqtisodiy axborotga ta'rif bering.
2. Axborotning sifat xususiyatlariga nimalar kiradi?
3. Axborot resurslari tarkibiga nimalar kiradi?
4. Axborot resurslarining xususiyatlarini sanab o'ting.
5. Axborotning qiymati qanday qilib hisoblanadi?
6. Axborotning to'laqonlik koeffitsiyenti qanday qilib hisoblanadi?
7. Axborotlar miqdorini qanday qilib hisoblash mumkin?
8. Qanday interaktiv xizmatlarni bilasiz?
9. Axborot mahsulotlarini taqdim etish usullariga qanday omillar ta ’sir
ko'rsatadi?
10. O'zbekiston Respublikasida axborot-kommunikatsiya bozorining
shakllanishi qanday afzalliklarga olib keladi?
11. O'zbekiston Respublikasining xalqaro axborot maydoniga kirib borishida
qanday vazifalar muhim hisoblanadi?
67
4 -B O B . A X BO R O T TEX N O L O G IY A SI T IZ IM SIFA TID A
IQ T ISO D IY
4 .1 . T iz im , un in g x u su siy a tla r i va tasn ifi
Hozirgi kunda fan va texnikada ko'p qo'llaniladigan tushu nch alardan
biri — tizimdir. Tizim — bu tashkil etuvchilardan iborat bir butunlik
degan m a ’noni anglatadi. U m u m iy holda tizim ga q uy id a g ic h a t a ’riF
keltiramiz.
Tizim — bu o 'z a r o bog'liq va yagona m aqsadga erishish u c h u n m a ’­
lum qoida asosida o 'z a ro m un osabatd a bo'ladigan elem entlar to'plam idir.
Bu elem entlar to'plam i oddiy elementlar yig'indisidangina iborat bo'lm ay,
h ar b ir elem en t h a m o 'z navbatida tizim bo'lishi m u m kin.
Tizimlami turli belgilarga ko'ra turkumlarga ajratish mumkin. U m u m an
olga n da , tizimlar m o d d iy yoki m av h u m bo'lishi m u m k in (m a v h u m —
inson ongi mahsuli).
M oddiy tizimlar, asosan moddiy obyektlar to 'pla m id an tashkil topadi.
O 'z navbatida m od diy tizim anorganik (m exanik, kimyoviy) va organik
(biologik) tizimga yoki aralash tizimga ajratiladi. M oddiy tizim larda asosiy
o 'r in n i ijtimoiy tizim egallaydi. Bunday tizim n in g xususiyatlaridan biri
inson la r o'rtasidagi m u n o sab a tla rn i aks ettirishdir.
M a v h u m tiz im la r inson ongining m ahsuli bo 'lib , h a r xil naza
riyalar, bilimlar, g ip o tez a la rd an iborat. Yangi axborot texnologiyasi ham
m o d d iy tizim e le m e n tla rin i (kom pyuterlar, hujjatlar, in so n la r), ham
n o m o d d iy tizim e le m e n tla rin i (m a te m a tik m odellar, inson bilimlari va
h o k a z o ) o 'z ichiga oladi. Shu orada axborot texnologiyasiga t a ’rif berib
o'tish maqsadga muvofiqdir.
A xborot tex n o lo g iy a si — o by ektning, h o d isa yoki ja r a y o n in in g
(axborot mahsulotining) ahvoli haqida yangicha m a ’lumot olish maqsadida
m a ’lum o tlarni yig'ish, qayta ishlash va uzatish vositalari h a m d a usul lar 1
m ajm uasi (bo sh lan g 'ic h m a ’lum otlar) dan foydalanish jara y o n id ir.
T iz im la r tuzilishi b o 'y ic h a oddiy yoki m urakkab b o'lishi m u m k in .
O dd iy tizim larni tashkil etuvchi elem entlar soni kam b o 'lib , sodd;i
tuzilishga ega bo'ladi.
M urakkab tizim lar esa bir nechta elementlardan tashkil topgan bo'lib.
bu e lem e n tla r h a m o 'z navbatida alohida tizimlarga bo'linishi m u m k in .
Vaqt da v o m id a o 'zgarish ga qarab tizimlar statik va dinamik turlaiga
ajratiladi. Statik tizim lar m a ’lum vaqt oralig'ida o 'z holatini saqlab qoladi
D in a m ik tizimda esa vaqt o'tishi bilan holat o'zgarib boradi.
H a r bir tizim xossalar (xususiyatlar) to 'p la m i M bilan t a ’riflanadi
T iz im xossalari (xususiyatlari) t vaqt davom ida o'zgarib turishi m u m kin
68
H(t) M. Bunday tiz im la r yu qorida ta 'k id la g a n im iz d e k dinam ik tizimlar
deb yuritiladi. D in a m ik tizim larda vaqt 7 'o ' t i s h i bilan xossalar to 'p lam i
o ‘zgarar ekan, d e m a k tizim holati A(t) h a m o'z g arib boradi.
H'(f) ФH(t) М..
Tashqi m uhit bilan b o 'ladigan aloqasiga qarab och iq yoki yopiq
tizim lar bo'lishi m u m k in . O ch iq tizim lar tash qi m u h it bilan faol aloqada
bo'ladi. Yopiq tizimlarning elementlari esa tashqi m uhitdan ta ’sirlanmaydi.
A xborot tizim ini ishlab c h iq ish d a n m a q sa d — tashkiliy lo y ih a ­
lashtirish, texnologik va hokazo jih atlarin i hisobga olgan holda tizim
faoliyatining sam aradorligini oshirishdir.
O 'rganilayotgan fan sohasini aks ettiruvchi h a m um um iy, h am ayrim
xususiyatlarga ega bo'lgan tizimning ko'plab tu shu ncha va ta ’riflari mavjud.
U m um iy holatda tizim deganda ular orasidagi va ularning xususiyatlari
o'rtasidagi aloqalar m ajm uy ig a ega bo 'lg a n, y a ’ni bir-biriga cham barchas
b o g 'lan gan qism la rda n iborat b u tu n b ir o b y e k tla r majmuasi tushuniladi.
B unday t a ’rifdagi tizim ga quyidagilarni m isol qilib keltirish m um kin:
detallar va tutashtiruvchi qurilm alardan yig'ilgan m ashina; hujavralarning
b u tu n m ajm uyini tashkil etuvchi tirik o rg a n iz m ; turli resurslar, bir-biri
bilan b og'langan k o 'p la b ishlab chiqarish ja rayonlari va kishilar jam oalari
yaxlitligida yuzaga kelgan korxonalar va hokazo. Bunday hollarda obyektlar
(qismlar) yagona tizim sifatida ishlaydi, y a ’ni har bir obyekt, kenja
tizim lar, u m u m iy tizim oldidagi yagona m aq sa d u c h u n harakat qiladi.
,,T izim “ ni aniqlashga quyidagi a ta m a la r kiradi: „ obyektlar", „ a lo ­
q a la r", „xususiyatlar".
Obyektlar — tiz im n in g bir b o 'la g i yoki k o m p o n e n tla r i b o 'lib ,
jism o niy, m a te m a tik o 'z g a r u v c h a n te n g la m a la r, qoida va q o n u n la r,
texnologik jarayo nlar, a x bo ro t jarayo nlari, ishlab chiqarish bo'linm alari
kabi ko'plab c h e k la n m a g an qismlarga ega.
Xususiyatlar — bu obyek tn in g sifatini ifodalovchi param etrlardir.
Xususiyat tiz im n in g m a ’lum bir o 'lc h a m g a ega obyektlarini bittalab
niiqdoriy jihatdan bayon etish imkonini beradi. Obyektlaming xususiyatlari
tizim harakati natijasida o'zgarishi m u m k in .
Aloqalar obyektlar va ularning xususiyatlarini tizim jarayonida yagona
yaxlitlikka birlashtiradi. Bunda barcha tizim elementlarining kenja tizimlari
va tiz im la r o 'rta sid a a lo q a bo'lishi n a z a rd a tutiladi. Ayrim u m u m iy
q on un iv a tla r, q oidalar yoki tam oyillar bilan birlashuvchilar o'rtasida
aloqaning mavjud bo'lishi tizimning asosiy tushunchasi sanaladi. Boshqalar
bilan biror-bir aloqaga ega bo'lmagan elem ent ko'rib chiqilayotgan tizimga
k irm a v d i. T iz im n in g xususiyatlari q u y id a g ila r sanalad i: e le m e n tla r
69
murakkabligi, maqsadga qaratilganligi, turli-tum anligi h a m d a ular ta b ia ti,
tarkiblashganligi, bo'linishligidir.
T izim lar tarkibi ha m d a asosiy maqsadlariga ko 'ra farqlanadi. Q u y id a
4 . 1-jadvalda turli elementlardan iborat bo'lgan va turli maqsadlarga qaratilgan
b ir q a n c h a tizimlar n a m u n a sifatida keltirilgan.
Tashkiliy murakkablik tiz im n in g asosiy xususiyati s a n a la d i va u
e le m e n tla r o'rtasidagi o 'z a ro aloq a la r ( o 'z a r o harakatlar) m iq d o r i b ila n
an iq la n a d i. E lem en tlar o 'rtasid agi c h a tish ib , qo'sh ilib k e tg a n o 'z a r o
a lo q ala r shunday tuzilganki, u b iro rta p a r a m e tr aloqasining o 'z g a r is h ig a
olib keladi.
4.1-jadval
Tizim lar namunasi
Tizim
Tizim elem entlari
Tizim ning a so siy
maqsadi
Iqtisodiy obyekt
O d a m la r, jih o z la r, m a teriallar, b in o va h o k a z o
T o v a r ishlab c h iqarish
K o m p y u te r
E lek tron va e le k tro m e xanik e le m e n tla r, a lo q a
tarm o qlari va h o k a z o
M a ’lu m o tla rn i qayta
ishlash
T e le k o m m u n ikatsiya tizimi
K om p y u te rla r, m o d e l lar, kabel, ta r m o q d a s ­
turiy t a ’m inot va h o k a z o
A xborot uzatish
A xborot tizimi
K om p y u te rla r, k o m ­
pyuter ta rm o q la ri, a x ­
borot vadasturiy t a ’m i ­
not, o d a m la r
Kasbiy a x b o ro t ishlab
chiqarish
Tizim butunligining o'ziga xosligi bilan a n iqlan adigan yangi xususiyatlarning paydo bo'lishi b a ’zan e m erjentlik (inglizcha „ e m e r g e n t" —
yuzaga keluvchi, paydo b o'lu v c h i) deb ataladi. Tizim larn i qismlarga,
ayniqsa o'zi tarkib topadigan elementlarga bo'lganda bunday vazifalar yoki
tavsiflar o 'z - o 'z id a n y o 'q bo'ladi.
M aqsadga qaratilganlik. T izim u m u m iy xususiyatga ega, y a ’ni u
umumiy maqsadga erishishga harakat qilishga qaratilgan. Tizimning maqsadga
yo'naltirganligini ifodalovchi barcha e le m e n tla r uc h u n u m u m iy bo'lgan
o 'z a ro aloqalarning maqsadli qoidalari maqsadning mavjudligini belgilaydi.
70
Tizim ning tarkiblashganligi — bu tizim ning alohida e lem entlari va
ularning tashqi m uhit bilan o 'z a r o harakati o'rtasidagi ichki aloqalarning
iloimiy tarkibidir. T iz im tark ib i — uning faoliyati sam aradorligini k o 'p
Jlhatdan belgilovchi m u h im tavsiflardan biri sanaladi.
Tizim ning bo‘linishi — b u uning m aqsadlar va vazifalarga jav ob
bcruvchi m a ’lum belgilar b o 'y ic h a ajratilgan elem entlar yoki bir q a to r
kenja t i z i m la r d a n t u z i lg a n l ig in i a n g la ta d i. K e n ja tiz i m la r b u n d a y
ajratilishning asosini tashkil etib , b u n d a elem entlar o'rtasidagi aloq a la r
ko'proq, kenja tizimlar o 'rtasid a esa kamroq bo'ladi.
T iz im tush u n c h asi shu m a ’n oda nisbiyki, tizim e lem entining o 'z i
ham m u ra k k a b tizim b o 'lis h i m u m k in . Biror belgi b o 'y ic h a ajratilgan
tizim o 'z ig a nisbatan yuqori darajadagi tizim elem enti bo'lishi m u m k in .
Tashqi muhit. „ T iz im " tu sh u n c h a si tizim ga kiruvchi bir q a to r
elem entlam i cheklaydi: shartli ravishda cheklangan chegara o'ranadi, u n d an
ta s h q a rid a g i e l e m e n t la r esa u s h b u tizim g a k irm a y qo ladi. B u n d a n
anglashiladiki, tizim o 'z - o 'z i d a n em as, balki b osh qa ko'plab e le m e n tla r
qu rsh ovida mavjud b o'lad i. A y rim masalalarni hal etishda bizni bu tashqi
m uh itning barcha elem entlari em as, balki ushbu masala nuqtayi nazaridan
tashqi m u h itn i tashkil e tu v c h i, k o 'rib chiqilayotgan tizimga b ir o r-b ir
aloqasi bo 'lg a n elem en tlarg in a qiziqtiradi. Tashqi m uhit — bu k o'rilayotgan tizim ga t a ’sir k o'rsatuvchi yoki ko'rilayotgan masala sharoitida uning
t a ’siri ostida bo'lgan, tizim dan tashqaridagi har qanday tabiat elementlaridir.
C h u n k i, real s h a ro itla rd a tiz im la rn in g h a r biri a lohida e m a s, balki
bo shq alari yonida, bir-biriga bog 'liq holda ishlaydi. Tizim larni tahlil va
sintez qilish c h o g 'id a a lo q a la rn in g ikki xil turi ajralib turadi: ichki va
tashqi aloqa. Tashqi aloqaga ega tizimlar ochiq deb, unga ega emaslari esa
yopiq aloqa deb ataladi.
Tizim lar tasnifi. T iz im la rn i qiyoslash va farqlash, u larning b ir-b iri­
ga o'xshashlari va farqlilarini ajratish orqali tasniflash amalga oshiriladi.
Tasniflash — bu faqat borliq modeli va uni turli belgilar, y a ’ni
kirish va chiqish jara y o n la rin in g bayoni, ularning kelib chiqishi, b o s h ­
qaruv turi, boshqaruv ning resurslari bilan t a ’minlanganligi va h o k a z o
bo 'yic ha amalga oshirish m um kin. Tizimni m azkur belgiga ko'ra tasniflash
4.1 -ra sm d a keltirilgan.
Sun ’iy tizimlar — bu inson to m o n id a n yaratilgan tizimlardir.
Tabiiy tizimlar — bu tabiatda yoki jam iyatda inson ishtirokisiz yuzaga
kelgan tizimlar.
Aralash tizimlar tabiiy va s u n ’iy tizim larni o 'z ichiga oladi.
Ergonomik tizim la r — bu, „ m a s h in a -in s o n — o p erator" m ajm uyi.
Biotexnik tizimlap — tirik organizm lar va texnik qurilm alar kiradigan
tizim lardir.
71
4 . 1 - r a s m . T i z i m l a r t asnif i .
Tashkiliy tizimlar — bu, zaruriy vositalar bilan jih o z la n g a n kishilar
ja m o a s id a n tashkil to pgan tizim lar sanaladi,
4 .2 . A x b o r o tn in g ta sh k iliy tizim d a b o sh q a ru v d ara ja sig a
k o ‘ra ta q sim la n ish i
T a sh k iliy tizim — b o s h q a r is h , s h u n i n g d e k , ta sh k iliy tu z ilm a ,
maqsadlar, boshqarish samaradorligi va xodimlarni rag'batlantirish qoidalari
m ez o n la ri u c h u n foydalaniladigan, x odim larning yurish-turishi va texnik
vositalarning ishlatilish tartibini belgilovchi q o id a la r yig‘indisidir.
T ashkiliy tizim lar ishlab chiqarish vo sitalaridan foydalanuvchi k i­
shilar ja m o a s in in g ishlab c h iqarish faoliyatini b o sh q a rish u c h u n m o 'l ­
jallang an. Oxirgisi a n c h a m u h im holat h isob lan ad i, c hunki tashkiliy
tiz im la r tex nik vositalarning o'ziga xosligini, xusu san , bo shq aruv vosi­
talarini hisobga olishi lozim.
T iz im d a boshqaruv obvekti — bu muayyan m od diy zaxiralarga ega va
aniq m a h su lo tn i olishga yo'naltirilgan ishlab chiqarish operatsiyalarini
bajaruvchi vazirlik, idora, ko rxona, sex, ishlab ch iq arish , uchastkalar,
ijrochilar jam oasi yoki ayrim shaxslardir. Boshqaruv obyektining faoliyati
ishlab chiq arish jarayoni chog 'idagi turli holatlardagi vazifalarni am alga
oshirishga bo'ysindirilgan.
72
Boshqaruv organi ob yektni b oshq arish u c h u n tashkiliy ti/in ulan
foydalanuvchi shaxs yoki shaxslar guruhi sanaladi.
Tashkiliy tizim lar avtom atlashtirilgan yoki avtomatlashtirilmagan
bo'lishi m u m k in .
Tashkiliy tizim lar b ir q a to r o'ziga xos xususiyatlarga ega. Dastlabki
o'ziga xosligi shuki, tiz im n in g asosiy e le m e n ti m urakk ab, faol tizim
bo'lgan insondir. Inson yurish-turishi, xulqi jihatlarining amaliy talablarini
bay on etuvchi n orasm iy m odellarin i tuzish ju d a m urakkab, b a ’zan esa
iloji yo'q. Ayni paytda inson tashkiliy tiz im la rd a q a ro r qabul qiluvchi
shaxs (Q Q S h) hisoblanadi.
Tashkiliy tizim larning ikkinchi o'ziga xosligi — ko 'p maqsadli ishlash
xususiyatidir. Ushbu tizim lar faoliyatining samaradorligi u m u m a n olganda
ha m uning kichik tizim va elementlarini tashkil etuvchilariga k o'ra ko'plab
miqdordagi texnik, iqtisodiy va ijtimoiy к о ' rsatkichlar bilan belgilanadi.
Samaradorlikni baholashning ko'pqirraliligi k o 'pg in a o'zaro bog'liq jihatlar
bo'yicha boshqarishni tashkil etish zaruriyatiga olib keladi. Bunda tizimning
boshqa elementlari bilan m oddiy va axborot jih a td a n o'zaro t a ’sirini tashkil
etish talab etiladi.
U c h in c h i o 'z ig a xoslik — tashkiliy tiz im la rn in g uzluksiz rivojlani
shini o 'z ichiga oladi, u yangi ehtiyojlar p a y d o bo'lishi, bu chtiyojlarni
tashqi va ichki shart-sharoit ham da o'zgarishlar bilan bog'liq holda qondi
rish yo'llarini takom illashtirishdan iborat. O q ib ald a , obyektlar lamioqlari
doim iy o'zgaradi, uning elementlari o'rtasida yangi alo(|alar paydo bo'ladi.
Shuningdek, h a m alohida obyekt, ham u m u m a n tizim sifatida boshqarish
tizimi o'zgaradi.
A xborot tizimlari a xb orot va axborot texnologiyalari kabi jamiyat
payd o bo'lg a n vaqtdan b u y o n mavjud, c h u n k i un ing har q a nd ay ri
vojlanish bosqich id a bosh qaruv ga ehtiyoj b o 'la d i. B oshqaruv u c h u n esa
tizimlashtirilgan, o ld in d a n tayvorlangan a xb orot talab qilinadi.
Axborot tizimi tegishli iqtisodiy obyektlarda faoliyat ko'rsatuvchi va
turlicha tuziluvchi axborotlar majmuvi uning axborot tizimini tashkil etadi.
Axborot tizim larining asosiy vazifasi — b a rc h a resurslarni samarali
boshqarish uchu n iqtisodiy obycktlarga kerakli bo 'lgan axborotlarni ishlab
chiqish, iqtisodiy obyektni boshqarish uchun axborot va texnikaviv muhitni
yaratishdan iborat.
Boshqaruv tizimini k o'rib chiqish d a v o m id a boshqaruvning quyidagi
uchta darajasini ajratib ko'rsatish m u m k in : strategik, taktik va tezkor
(4.2 -rasm ). U shbu har bir darajalarning o ’z vazifalari b o 'lib ularni hal
etishda axborotga bo 'lg a n ehtiyoj. y a ’ni axb oro t tizimiga nisbatan ta la b
yuzaga keladi. Bu talablar axborot tizimidagi tegishli axborotlarga qaratilgan.
Strategik
m a salalarn i yechish
*
Taktik
masalalarni
yechish
Tezkor
masalalarni
yechish
4.2-rasm. Boshqaruv darajasiga ko'ra axborotning taqsimlanishi.
A xborot texnologiyalari talablarni qayta ishlash va m avjud axborotlardan
foydalanib, javoblarni shakllantirish im ko nini beradi. S h u n d ay qilib,
boshqaruv ning har bir darajasida kerakli qa rorni qab ul qilish uchun asos
bo 'lu v c h i axborot paydo bo'ladi.
B o sh q a ru v darajasi a h a m iy a tlig ig a k o 'r a q a n c h a yuqori b o 'lsa ,
m utaxassislar va m enejerlarning a x bo ro t texnologiyalari y o rd a m id a bajara d ig a n ish hajmi s h u n c h a k a m b o 'lad i. Biroq, b u h o ld a , axborot
tizim ining murakkabligi va intelektual imkoniyatlari h a m d a m enejerning
q a ro r qabul qilish cho g'id ag i roli ortadi. B o sh q a ru v n in g h a r q a nd a y
darajasi turli m iq do r va turli darajadagi axborotga m u h to j bo'ladi.
P ira m id a asosini sh u n d a y a x b o ro t tizim i ta sh k il etadiki, u n in g
y o r d a m id a ijro c h i-x o d im la r m a ’lu m o tla rn i qayta ishlash bilan, quyi
b o 'g 'in d a g i m e n e je rla r esa te z k o r bo shq aruv b ila n shu g 'u llan ish a d i.
Piram ida yuqorisida — strategik boshqaruv darajasida axborot tizimlari o 'z
rolini o'zgartiradi va belgilangan vazifa y om on bajarilgan sharoitda q a ro r
qabul qilish bo'yicha yuqori b o'g'in faoliyatini qo'llab-quw atlovchi strategik
darajaga aylanadi.
A xborot va qarorlar m a z m u n ig a muvofiq iqtisodiy obyektda m a ’lum
bir d arajaning axborot tizimi paydo bo 'lad i (4 .3-rasm ).
A xborot tizimidagi ishlar quyidagi m aqsadda olib boriladi:
— axborotga bo'lgan ehtiyojni aniqlash;
— axborot to'plashni am alga oshirish;
— tashqi yoki ichki m a n b a la rd a n axborot kelishini am alga oshirish;
— axb oro tn i qayta ishlash, un ing to'liqligi va a h a m iy a tin i baholash
h a m d a uni qulay ko'rinishda taq dim etish;
— iste’m olchilarga ta q d im etish yoki boshqa tizim g a uzatish u c h u n
ax borotni chiqarish;
74
Foydalanuvchilar
Yuqori rahbariyat,
D irektorlar
__kengashi
+.
Bo'linm alar va
funksional xizmat
rahbarlari, b o 'lin m a la r
menejerlari
4.3-rasm. Axborot tizimlari turlari va boshqaruv darajalarining
o'zaro aloqalari.
— yo 'n alish larn i b ah o la sh , bashoratlarni ishlab chiqish, muqobil
qaro rlar va harakatlarni b a h o la sh , strategiyalarni ishlab chiqish u c h u n
a x b o ro tlard an foydalanishni tashkil etish;
— m az k u r iqtisodiy obyekt xodimi qayta ishlagan axborotlar bo'yicha
teskari aloqani tashkil etish, k eladigan axborotlarni tuzatishni amalga
oshirish.
Bu b a rc h a harakatlar iqtisodiy obyektning axborot tizimi doirasida u
yoki bu axborot texnologiyalari y o rdam ida amalga oshiriladi.
H a r q a n d a y iqtisodiy obyekt u c h u n axborot ehtiyojini aniqlashdan
tortib, to ax b o ro td a n fo y d alan ish g ach a bo'lg an tizim ishining ketm aketligini belgilash eng m u h im m asala sanaladi. Bu o 'r i n d a g a p , iqtisodiy
o byektda hal etiladigan m asalalarni turlarga ajratish, axborotlarni olish,
qayta ishlash va foydalanish davriyligini belgilash, keladigan va chiqadigan
hujjatlarni standartlash, axbo ro tlarn i qayta ishlash tartibini standartlash
to'g'risida ketvapti.
Axborot tizimiga nisbatan so'rovlarni, shuningdek, ularga javobning
shakllanish tartibini eskirgan va eskirmagan turlarga bo'lish m u m k in .
Eskirgan vazifalarni va axborotni qayta ishlash tartibini ajratib olish ularni
shakllantirish, keyinchalik avtom atlashtirish im konini beradi. Asosiy
masala, iqtisodiy obyektda foydalaniladigan axborot texnologiyasi buning
u c h u n infratuzilm ani t a ’m inlay olish yoki olmasligida.
A vtom atlashtirilm agan axborot tizimida axborot va qarorlar qabul
qilish bilan bog'liq barcha harakatlar inson zimmasiga yuklatilgan. Axborotni
qayta ishlash jarayonini avtomatlashtirish algoritmlar doirasida hal qiluvchi
qoidalarni qayta ishlash ning yuzaga kel ishiga olib keladi. Bu ham o 'z
n a v b a tid a „ s o f axborot tizim i“ ning b osh qaru v axb oro t tizimiga, y a ’ni
b o sh q a ru v ja ra v o n id a qo'llaniladigan m a ’lu m o tla rn i yig'ish, saqlash,
to 'plash , qidirish, qayta ishlash va uzatish tizimiga aylanishiga olib keladi.
Axborot tizim ida boshqarish, va shuningdek, insonning qaror qabul qilish
b o 'y ic h a ishi qism an amalga oshirilgan.
4 .3 .
B o sh q a ru v tizim in in g tu z ilish i v a ish la sh ta m o y illa ri
H ozirg i kunga kelib axborot tizimlari k o rx o n a la r m enejerlari u c h u n
katta a h a m iy a t kasb e tm o q d a , c hunki ular k o rx o n a n in g taraqqiy etish va
rivojlanishida asosiy omillardan hisoblanmoqda. A xborot tizimlari asosida
ko rx o n a la rn in g yangi bozorlarga kirib borishi, yangi tovar va xizm atlarni
taklif etishi va biznesni amalga oshirishning yangi usullari taklif qilinmoqda.
B iz n e s-ja ra y o n la rin in g tu b d a n o'z g a rishiga t o 'r t t a o m il jid d iy t a ’sir
k o 'r s a tm o q d a , ya ’ni b irin c h id a n — global iq tisodiyotning paydo bo'lishi
va rivojlanishi, ikkinchidan — industrial iqtisodiyotning bilim va axborotlarga
asoslangan iqtisodiyotga aylanishi, u c h in c h id a n — korxonalar b o sh q a ru vining tu b d a n o'zgarishi va to 'rtin c h id a n — kiberkorporatsiyalarning
(raqam li korporatsiya) payd o bo'lishidir.
A xb orotlashtirish jarayonlari asosida iqtisodiy o'sish b o 'y ic h a aniq
natijalarga erishishda M H D rivojlangan m a m lakatlardan ortda qolm oqda.
Shu bilan birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy natijalarga erishish borasida ko'plab
a x bo ro t tizim lari, dasturiy m ahsu lo tlar va m a ’lu m o tla r bazalari m iqdo ri
ortib borm oqda.
A x b o ro t-k o m m u n ik a tsiy a la r texnologiyalari va axborot resurslaridan
davlat boshqaruvida yanada samarali foydalanishga asosan ikkita omil jiddiy
salbiy t a ’sir k o 'rsa tm o q d a :
— d a v l a t b o s h q a r u v i d a g i x o d i m l a r k o 'p c h i l i g i n i n g a x b o r o t
k o m m u n ik a ts iy a la r te x n o lo g iy a la rid a n fo ydalanish k o 'n ik m a la r in in g
pastligi;
— axborotlashtirish infratuzilm alarining rivojlanmaganligi.
Shu bilan birgalikda, oxirgi yillarda А К Т samarali foydalanish bo'yicha
qilinayotgan amaliy ishlar soni ko'paym oqda, ju m la d a n elektron hujjat
almashuv tizimlari, soliq avtomatlashtirilgan tizimlari va h.k.
K o m p y u te r axborot tizimlarining korxonalar boshqaruv jarayonlariga
joriy etilishi uning b a rch a boshqaruv p o g 'o n a la rin i axborot t a ’minoti
bilan y u q o r i d a r a ja d a t a 'm in la n i s h i g a olib k e lm o q d a . K o r x o n a la r
bo sh q a ru v id a b o'layo tg an o'zgarishlar av valom bo r zam on av iy axborot
k o m m u n ik a tsiy a texnologiyalarini joriy etish hisobiga bo'lib, b osh q a ru \
ja ray on la ri ham ularga nisbatan parallel o 'z g a r m o q d a . Amalivot shuni
ko'rsa tm o qd ak i, ko rx o n a la rn in g axborot arxitekturasi undagi bi/.nesarxitekturaga to'liq mos kelishi kerak, aks holda ularni xarid qilish uchun
qilingan xarajatlar foyda keltirm ayd i. S h u n in g u c h u n ham axborot
ti/.imlarini loyihalashtirish, ishlab chiqish va joriy qilish b o 'y ich a k o r­
xonaning axborotlashtirish strategiyasi bo'lishi kerak. U shbu strategiya
korxonaning ixtisoslashishini, maqsadlari va yutuqlarga erishish omillarini
e ’tiborga olib, ular axborot tizimlari asosida amalga oshiriladi.
A xb orot-kom m u nikatsiyalar texnologiyalari sohasidagi oxirgi yutuqlar, y a ’ni hisoblash texnikasi narx in in g pasayishi, dasturiy m ahsulotlar
yaratishning yangi texnolog iy alarini kirib kelishi k o rx on a boshqaruv
jarayonlaridagi yondashuvlarni tu b d a n o 'z g a ilirm o q d a . Endilikda rahbar
xodim axborot jarayo n lari ishtirokchilariga nisbatan asosiy boshqaruvchi
b o iis h in i, a x b o r o t-k o m m u n ik a tsiy a la r texnologiyalari sohasi b o'y ic h a
yaxshi tayyorgarlikka ega b o'lishi va tadbirkorlik b o 'y ic h a bilimlarga ega
b o iis h in i talab e tm o q d a . R a h b a rla rn in g a xbo rotlashtirish masalalari
b o 'y i c h a k o m p e t e n t e m a s lik l a r i sa b a b li a x b o r o t - k o m m u n i k a t s i y a
texnologiyalarini joriy etish natijasida olinishi m u m k in bo 'lgan iqtisodiy
s a m a r a d o r lik darajasi p a s tlig ic h a q o lm o q d a . K o r x o n a la r d a b u n d a y
texnologiyalar bilan bo g 'liq b o 'lg a n m asalalar asosan axb oro t te x n o ­
logiyalari sohasi mutaxassislariga yuklatilmoqda, ular esa korxona boshqaruvi
bo'yicha o'zgacha tasavvurga egadirlar. Bunday masalalarni hal qilish oliv
darajadagi boshqaruvchilarga yuklatilib, ulardan axborotlashtirish bo'yicha
yuqori malakaga ega bo'lishlik talab etilmoqda.
A xborotlashgan ja m iy a tn in g asosiy o m illarid an biri shaxsiy k om pyuterlardan foydalanishdir. Ishlaydigan respo ndentlar ish joylarida in di­
vidual ko m p y u te r bilan t a ’m in la n g a n la ri — 21,33 %, ham kasblari bilan
foydalanayotganlari — 40,83 % va um urnan ta ’minlanmaganlari — 37,84 %
ni tashkil qilm oqda. Shaxsiy k o m p y u te rla rd a n qaysi m a q sadlarda foyda la n ishay otganlig ig a q a ra sa k , 4 1 ,2 % —- hu jja tla r bilan ishlashda,
36,5 % — t a ’lim dasturlarida, 6 9,4 % — hordiq c h iq a rish d a , 17,6 % —
internet tarm o g'id an foydalanishda, 4,7 % — elektron kitoblarni o'qishda,
0,6 % — chiz m a va rasm lar bilan ishlashda foydalanishib kelm oqda.
Iqtisodiyot tarmoqlari b o 'y ic h a shaxsiy kom py uterlard an foydalanish
tarkibini ko 'rib chiqsak, u qu yidagichadir: 42,7 %
sanoatda, 11,7 % —
transportda, 10,7 % — xizmatlar sohasida, 9,3 %
q urilishda, 7,7 % —
moliya va banklarda, 5,3 % — aloqa sohasida, 4,0 °f — savdoda, 3,7 % —
k o m m u n a l xo'jaligida, 5,0 % — m a o rif va sog'liqni s a q la s h d a d ir1.
w w w . a c i . i i 7 — O ' z b e k i s t o n A l o q a va a x b o r o t l a s h t i r i s h a g c n t l i g i m a ’l u m o t l a r i
asosida.
77
Bizning fik rim i/c h a b o s h q a ru v ja ra y o n la rin i a x b o ro tla sh tirish d a
quyidagilam i e'tiborga olish z a ru r bo'ladi:
1. A x b o r o t - k o m m u n i k a t s i y a l a r te x n o lo g iy a la ri a s o s id a d a v la t
boshqaruvini takomillashtirish. A xborotlar to'g'ri va tezkor qarorlar qabul
qilish ning asosini tashkil qiladi. А К Т davlat boshqaruvini takomillashtirishda
nafaqat zarur, balki samarali vositaardan hisoblanadi. Shu bilan birgalikda
talab qilinavotgan muhitni yaratishda so'z erkinligi, iste’molchilar huquqi,
axborot him oyasi, intellektual m ulk egasi huquqi kabilarni t a ’m in lash
kerak. Q o g'o z siz texnologiyalarning keng yo'lga qo'yilishi ish joylaridagi
m e h n a t unum do rligi sifati, vaqtni tejash va sam aradorlikni yuksaltirishda
katta ahamiyat kasb etadi. Agar 2006-yiIda respublika idoralari ichida qog'ozsiz
hujjat aylanishi 28,2 % ni tashkil qilgan bo'lsa, hozirgi k u n d a 50,4 % ni
tashkil q ilm o q d a , ya'n i q o g 'o z siz texnologiyalar tizimi k u n d a n - k u n g a
kengayib b o rm o q d a .
2. B o zor muhiti. Axborotlashgan jam iyat ustunliklaridan iqtisodiy va
ijtimoiy jih a td a n maksim al sam arali foydalanish borasida ularni tartibga
solib turish m u h itin i shakllantirib, uning asosida yangi x izm atlarni joriy
etish va infratuzilm ani kengaytirishga investitsiyalarni jalb etishni qutlash
lozim. Zam onaviy aloqa kanallarining mavjudligi va ular xizmatlari narxining
arzonligi А К Т keng foy dalanishn in g z a m in i bo 'lib xizm at qiladi.
3. Standartlashtirish. Axborotlashgan jamiyatda standartlashtirish asosiy
om illardan biri hisoblanadi. G lobal va hududiy darajalarda aloqalar o 'z a ro
bir-biriga m o s keladigan standartlarga rioya qilishni talab qiladi.
4. Iste’molchilar huquqini him oya qilish. Iste’molchilar asosli ravishda
ularning shaxsiy hayotlarini tashqi m uhitdan himoyalanganligidan havotirda
bo'lishadi. Axborotlashgan jam iyatni shakllantirishda shaxsiy axborotlaming
him oyalanganlik darajasi katta aham iyat kasb etadi.
5. Intellek tu al mulkka ega b o 'lish huquqi. E lektron tijoratni y o'lga
q o'y ish , dasturiy m a hsulotla rni ishlab chiqish va sotishda intellektual
mulkka ega bo'lish huquqi katta ahamiyat kasb etmoqda. Elektron tijoratning
keng kirib kelishi a x b o ro tla s h g a n j a m iy a tn in g sh akllan ish id a asosiy
omillardan hisoblanadi. So'rovda ishtirok etganlaming nima uchun Internet
orqali x arid qilishm aganliklarini quyidagicha izohlashgan: 43,7 % —
In te rn e t ta r m o g 'ig a u la n m a g a n , 30,3 % — tovar va xizm atlarni shaxsan
xarid qilishni afzal ko 'rish g a n , 26,0 % — Internet ta r m o g 'id a n n im a n i
va q a n d a y qilib xarid qilishni bilmaslik kabi sabablarni keltirishgan.
B oshqarish deb o by ek tn in g asosiy xossalarini saqlab qolish yoki
m a ’lum b ir m aq sa d g a erish ish u c h u n uni rivojlantiruvchi tiz im n in g
funksiyasiga aytiladi.
78
Ishlab с hiqarish va iqtisodiy obyektlarning mavjudligi ja m iy a tn in g u
yoki bu ehtiyojlarini qondirisli bilan belgilanadi. Bunday har bir obyekt
o'z g a ru v c h a n m uhit (davlat boshqaruv organlari, boshqa obyektlar) bilan
muayyan m unosabatlarda bo'ladi va o'z a ro ta ’sirning mavjudligini ha m d a
o 'z vazifasining bajarilishini t a ’m inlaydigan k o 'p la b turli ele m e n tla rd an
tashkil topadi.
Iqtisodiy obyekt — bu y o n -a tro fd a n zaxiralar oladigan va ularni o 'z
faoliyati mahsulotlariga aylantiradigan barqaror rasmiy ijtimoiy tuzilmadir.
Iqtisodiy obyektning m u hit bilan o 'z a r o t a ’siri natijasida turli xil
o'zgarishlar yuz beradi. Bu o'zgarishlar bir-birigi o 't a qaram a-qarsh i ikki
shaklga ega bo'lishi m u m k in . Bular: degradatsiya (iqtisodiy o byektning
m urakkablashuvi, a x bo ro tn in g jam lanishi), y a ’ni iqtisodiy obyek tn in g
yemirilishi h a m d a rivojlanishi. B un da n tashqari, iqtisodiy obyekt va m uhit
o 'rta s id a v a q tinchalik m u v o z a n a t h a m b o 'lis h i m u m k in , shu tufayli
iqtisodiy obyekt bir q a n c h a m u d d a t o 'z g a rm a y qoladi yoki faqat teskari
o'zgarishlarga uchraydi. O byektda bu o'zgarishlar boshqarish zururiyatini
yuzaga keltiradi. Boshqacha qilib aytganda, m aq sad ga yo'naltirilgan t a ’sir
ko'rsatadi.
Bosh qarish m u h im funksiya bo 'lib , usiz h e c h bir iqtisodiy obyekt
m aqsadga yo'naltirilgan faoliyat yurita olmaydi. Boshqarishning m aqsadi
raq o b a t kurash id a obyektni saqlab qolish, k o 'p r o q foyda olish, m ua yy a n
bozorlarga chiqish va hokazolardir.
Boshqarish aniq bir iqtisodiy obyektlarning o'ziga xosligi va boshqarish
maqsadlariga bog'liq holda ularni barqarorlashtirish, sifat belgilarini saqlash,
m u h it bilan iqtisodiy m u v o z a n a tn i ushlash, iqtisodiy obyektni ta k o millashtirishni va u yoki bu foydali samaraga erishishni t a ’minlashga im kon
beradi.
Iqtisod iy ob yektni tizim sifatida k o 'r a d ig a n b o 'ls a k , u quyidagi
e le m e n tla rd a n tashkil to p g a n bo'ladi:
1) b o sh q a ru v c h i subyekt;
2) bosh qariluvchi obyekt.
Bu e le m e n tla r o'rtasidagi aloqa ham k atta a h a m iy a tg a ega. Iqtisodiy
ob yekt d e b ishlab chiqarish korxonasini olsak (aksionerlik ja m iy a ti,
firmalar, kichik korxonalar va hokazo), bo shqaruvchi subyektga bu ishlab
c hiqarish korxonalarining rahbar organlari, b o 'lin m a la r i kiradi (direk to r,
bo 'lim boshliqlari va hokazo). Boshqariluvchi obyektga esa korxona sexlari,
ishlab c h iq arish bo 'lim lari misol bo'ladi. A gar b o s h q a ru v c h i su b y e k td a n
m a ’lum bir m a ’lumot boshqariluvchi obyektga yo'naltirilsa, bu aloqa „to'g'ri
a lo q a " deyiladi. K orxona miqyosida bunga reja va turli xil ko 'rsa tm a la r,
79
Tashqi tn'siг
i
-
-
f
I
tcskari
|
to'g'ri
aloqa
|
aloqa
!
f—
■
T a s h q i t a ’sir
4.4-rasm. B o s h q a r u v n i n g k i b e r n c t i k m o d e l i .
q a r o rla r misol b o 'lish i m u m k in . Agar a k sin ch a, m a ’lu m o t la r boshqariluvchi obyektdan boshqarish subyektiga yo'naltirilsa, „teskari aloqa"
deyiladi. Bunga ishlab chiqarilgan m ahsulotlar m iqdori va x oka z o misol
bo 'la oladi. 4 .4-rasm da boshqaruvning kibernetik modeli keltirilgan.
Boshqarish jara y o n i m uayyan m aqsadga erishishga yo 'naltirilgan.
S h u n d a n kelib chiqib, boshqarish jarayonini b oshqariladigan obyektdagi
jarayonga muvofiq keluvchi maqsad va hajm o'rtasidagi farqni kamaytirishga
intilish sifatida k o 'rib chiqish m u m kin.
Boshqarish jarayonida to'g'ri va teskari aloqa kanallari bo'yicha tizimning
bo shq aruv ch i va boshq ariluv chi qismlari o 'rta sid a a x b o ro t alm ashinuvi
kechadi. Oldiga qo 'y ilg a n m aqsadlarni bajarish u c h u n tiz im n in g b o s h ­
qaruvchi qismi boshqariluvchi obyektga axborot uzatishning to 'g 'r i kanali
b o 'y ic h a b o sh qaru vch i t a ’sirlar jo 'n a ta d i. Teskari a loq a kanali b o 'y ic h a
boshqariluvchi obyektdan boshqarish jarayoni holati va boshqaruvchi t a ’sir
bajarilishi natijalari haqida axborot kelib tushadi.
D em ak, boshqarish mohiyatini boshqariluvchi obyektga boshqaruvchi
t a ’sir k o 'rin ish id a yetkaziluvchi qarorlar qabul qilish u c h u n b a rc h a kelib
tushuvchi a xb orotni tiz im n in g boshqariluvchi qismida q ay ta ishlash, deb
izohlash m u m kin.
Iqtisodiy obyektning axborot tizim i. A xborot k o n tu r i do irasida
b oshq arish m aqsadlari haqida, boshqariluvchi ja ra y o n holati haqida,
boshqaruvchi t a ’sirlar haqida axborotga ega bo'linadi va uzatiladi. Axborot
k o n tu ri ax borotlarni yig'ish, uzatish, qayta ishlash va saqlash vositalari,
sh u ning dek , axb orotlarn i ishlovchi xodim lar bilan birgalikda m a z k u r
80
iqtisodiy obyektning axborot tizimini tashkil etadi. Bu ti/.im d in a m ik
rivojlanuvchidir, ch un ki axborot o'zgarishlarga uchraydi, uning te/ligi
iqtisodiy obyekt bajarayotgan va/ifalarga bog'liq. Axborot tizimiga kiradigan
m a ’lu m o t sifatida a x b o ro tn i sh a k lla n tiru v c h i a x b o r o t m an b a lari va
m a ’lu m otlarni yig'ish tizimi ko'rib chiqiladi. C h iq a d ig an axborot sifatida
esa qarorlarn i shakllantirisli va qabul qilish, y a ’ni axboro td an maqsadli
ravishda foydalanish tizimi tahlil etiladi. D em ak, axborot tizimi axborotni
b o sh la n g 'ic h yig'ish va u n d a n ikkilamchi foydalanish tizimi bilan o 'z a r o
bog'liq.
A xborot tizimi boshqarish tiz im ining asosi sanaladi. Biroq b u tu n
b o s h q a ris h tiz im i u bilan tu g a m a y d i. Q a r o r l a r q a b u l qilish ishlab
chiqarishga t a ’sir k o'rsatuvchi boshqarish tiz im in in g boshqa to m o n in i
tashkil etadi.
A x borot tizimi tushun ch asi uzluksiz a x bo ro t tu sh u n c h a si va uning
m od diy n a m o y o n bo'lishi bilan bog'liq. B u n d a a x b o ro t tizim ining ikki
to m o n i, y a ’ni texnologik va m a z m u n iy jihatini farqlash lozim. A xborot
tizimiga texnologik yo ndoshuv uni axborot p ro tse d u ra la rin i(m a ’lum ot
yig'ish, r o 'y h a tg a olish, uzatish, saqlash, ja m la s h , q ayta ishlash va xokazolar) k o m p le k s am alga oshirish bilan bog 'liq b o sh q a ru v jaray onlarining
biri sifatida k o 'r ib chiqishni k o 'z d a tu tadi. P ro tse d u ra la rn i bajarish
tash kilo tn in g asosiy faoliyatini am alga oshirish ja r a y o n id a ro'y beradi.
B oshq arishn i avtom atlashtirish birinchi galda a x b o ro t p rotseduralarini
bajarishga yo'naltirilgan.
A x b o ro t tizim iga m a z m u n iy yo ndo sh u v u yoki bu tashk ilotning
funksional vazifasi bilan bog'liq va aniq bir a x b o ro t birliklarining (rekvizit
va k o 'rsa tk ic h la r, massiv va oqim lar) tarkibi sh u bilan belgilanadi. H a l
qiluvchi axborot vazifalari doirasi va natijalar ro'yx ati axborot tizim ining
m a z m u n i bilan belgilanadi. Tashkilot axbo rot tiz im in in g m a z m u n id a ,
asosiy faoliyatida q a nd a y rol o 'y n a m a s in , h a r b ir tashkilotning tuzilishi
va h a r b ir b o 'li n m a faoliyatining yo'nalishi aks etadi.
A x bo ro t tizim lariga texnologik yon do shu v a x b o ro tn i p ro tse d ura la r
obyekti sifatida ko'rib chiqishga imkon beradi, m a z m u n iy yondoshuv esa
a x b o ro tn in g m a ’naviy tahlili, u ning qiym atini belgilaydi.
Boshqaruv tizimining pog‘analiligi. O d a td a , istalgan tashkilot bir
n e c h a o b y e k tla rd an iborat m urakkab kom pleks b o 'lib , ularning o 'z i h a m
b o s h q a r u v ja r a y o n i va q is m la r d a n ta sh k il t o p g a n . S h u bo is h a m
ko m p le k sn in g kelishilgan holda ishlashi u c h u n q o 's h i m c h a boshqarish
qismi kiritiladi. U boshqa boshqarish qismlari va boshqariluvchi jarayo nlar
(lokal b o sh q a rish tizimlari kabi) harakatlarini m uv ofiqlashtiradi, ular
6 — R.X. A li m o v va bosliq.
81
Strategiya / ' Rejalar
Budjetlar у
Masalalar
i
'
/
)arom ad
\
Xarajat
Foyda
\
Taktik daraja
(Boshqaruvning o'rta darajasi)
G raftklar
t 1
Tovarlar
Standartlar
tX izm atlar
Bajarish
T ezko r daraja
(Boshqaruvning quyi darajasi)
4 .5 -r a s m . Boshqarish darajalarining o 'z a ro ta ’siri.
faoliyatini k om p le k sn in g u m u m iy m aqsadlarini bajarishga yo 'naltiradi.
A n c h a m urakkab tuzilishli boshqaruvchi jaravonda boshqarish qismi k o'p
darajali tuzilm aga ega b o'lishi m u m k in . Bu ko 'p la b boshqaruv tizimlari
u c h u n xos xususiyat.
O d a td a , o b y e k tn in g boshqarish q ism id a boshqarishning oliy, o 'rta ,
quyi darajasi farq lanad i (4.5-rasm ). U la rd a n h a r biri o 'z funksiyalari
to 'p la m i, k o m p e te n tsiy a darajasi bilan izo hlanadi va tegishli axborotga
muhtoj bo'ladi.
Boshqarishning yuqori darajasida strategik boshqarish, iqtisodiy obyekt
vazifasi, boshqarish m aq sadlari, uzoq m u d d a tli rejalari, ularni amalga
oshirish strategiyasi belgilanadi. Boshqarishning o'rta c h a darajasi — texnik
boshqaruv darajasi hisoblanadi.
Bunda taktik rejalar tuziladi, ularni am alga oshirish nazorat qilinadi.
resurslar kuzatib boriladi va xokazo. Boshqaruvning quyi darajasida tezkor
boshqaruv rejasi, y a 'n i h a jm -ta q v im (kalen dar) rejalari bajariladi, tezkor
nazorat va qayd etish am alga oshiriladi.
Boshqarish darajasi (boshqaruv taoliyat turi) hal ctiladigan masa
laning murakkabligi bilan belgilanadi. M asala qanchalik murakkab bo'lsa.
82
u n i hal e t i s h u c h u n s I u m с h a 1i к \ u q o r i e l a t \ i i : \ c l a i h i . i q a r m t a l a b e t i l a d i .
B u o ' n n d a s l i i n i i n a / a r d a u i t i >i 1 k e r a k k i . o h i s t a ( t c / к о г ) h a l
etishni talab
etuvchi o d d i y m as alala r nisbatan k o 'p \ u z a g a keladi. I V m a k , ular u c h u n
te/.kor q a r o r q a b u l q ilin a d ig a n . n is b a ta n q u y i b o s h q a r u v darajasi q a b u l
qilinadi.
B osh q a ru v paytida. sh u n in g d e k . qabul qilinadigan qarorlarni
am alga oshirish d in am ik asin i h a m
hi so b g a olish / a r u r . Bu hoi b o s h q a r u v g a
vaqtinchalik o m il nuqtayi n a /a r id a n q a rash im k o n in i beradi.
T e z k o r b osh qaru v darajasi k o ‘p m a rta qaytariluvchi vazifalar va
operatsiyalarini hal etish 1 1 i ha m d a keladigan joriy a x borotlar o'zgarishini
tez qayd et ish ni ta'm inlavdi. M azkur darajada bajariladigan operatsiyalar
hajmi h a m , boshqaruv qarorlarini qabul qilish dinamikasi h am yetarlicha
yuqori. Uni k o 'p in c h a va/iyat o'zgarishiga tez javob qaytarish zaruriyati
tufayli te z k o r boshq aru v darajasi, deb h a m vuritishadi.
O 'r t a (ta k tik fu n k s io n a l) b o s h q a ru v darajasi b irin c h i d a ra ja d a
tayyorlangan axborotlarni oldindan tahlil etish ni talab qiladigan masalalar
yechim ini t a ’m inlaydi. M az k ur darajada bo shq aruv ning tahlil vazifalari
keng ah a m iy a tg a ega bo'ladi. Hal etiladigan m asalalar hajmi kam avadi,
biroq ularning murakkabligi oshadi. Ayni paytda kerakli yechim ni har
d o im h a m te z k o r ishlab c hiqish im k o n i b o 'lm a v d i. B uning u c h u n
yetmagan m a 'lu m o tla m i yig'ish, tahlil etish va fikrlashga q o 'sh im ch a vaqt
talab etiladi. Boshqaruv xabar kelib tushgan vaqtdan, to q a ro r qabul
qilish va uni am alga oshirguncha, shuningdek. q aro rui am alga oshirish
vaqtidan, to unga bo'lg an t a ’sirni qayd ctgunclia b o 'lg a n ayrim oraliq
to 'xtalish lar bilan bog'liq.
S tra te g ik d a ra ja iqtisodiy o b y e k tn in g u z o q m u d d a tli strategik
m aqsadlariga erishishga yo'naltirilgan boshqaruv qarorlarini tanlashni
t a ’minlaydi. M ado m iki, qabul qilinadigan qarorlar natijalari ora da n uzoq
vaqt o 'tg a c h k o 'r in a r ekan, ushbu darajada strategik rejalashtirish kabi
bo sh qaruv vazifalari m u h im aham iyatga ega. B o sh q a ru v n in g boshqa
funksiyalari bu darajada yetarlicha to'liq ishlab c h iq ilm a g a n . K o 'p in c h a
boshqaruvning strategik darajasi strategik yoki uzoq muddatli rejalashtirish
deb yuritiladi. U shbu darajada qabul qilingan qarorning haqqoniyligi uzoq
vaqt o 'tg a c h g in a o 'z ta sdig'ini topishi m u m k in . Q a r o r qabu l qilish
m a ’suliyati ju d a katta Bu matematik va mahsus apparatlardan foydalangan
holdagi tahlil natijalari bilangina emas, shuningdek. menejerlarning kasbiy
intuitsiyasi bilan h a m belgilanadi.
B oshq aruv ning u chta darajasidagi faoliyat m a z m u n i 4.2-jadvalda
keltirilgan.
4.2-jculviil
Boshqaruvdagi uch darajaning faoliyat mazmuni
Yuqori daraja
O 'rta daraja
Qu\ i daraja
1
2
3
4
Rejalashtirish
Salmoqli
O 'rtach a
F.ng kam
Nazorat
Eng kam
Salmoqli
Salmoqli
Vaqtinchalik
istiqbol
1 yildan
5 yilgacha
1 yilgacha
K unm a-kun
Faoliyat
sohasi
O 'ta keng
To'liq funksional
soha
Bitta funksiya
yoki vazifaning
bir qismi
Faoliyat
mazmuni
N isbatan tarkib
siz, cheklanm agan
O 'rtac h a
cheklangan
O'ta cheklangan
Murakkablik
darajasi
Juda m urakkab,
k o 'p o'zgarishli
K amroq murakkab
o'/g arishli, ko'proq holda aniqlanishga movil
Oddiy
Ish k o ia m i
Qiyinlashgan
N isbatan kamroq
m urakkab
Nisbatan
oddivroq
Faoliyat
natijalari
Rejalar, choralar
va strategiya
Vazifalarni bajarish
jadvali
Tugal mahsulot
Foydalaniladigan axborot
turi
Tashqi
Ichki, ancha
aniqroq
Ichki,
ilgarigilaridan
anchaaniq
Faoliyat turi
Ijodiy yondoshuv
Javobgarlik, ishontirish, bajarish
qobilivati
Ishga loqaydlik,
samaradorlik
Boshqaruv
faoliyat iga
aloqador
shaxslar soni
Sanoqli
O 'rtac h a
Ko'p
Bo'limva bo'linmalarning
o'zaro harakati
Bo'linma
doirasida
Bo'lim doirasi
Bo'limlar
o'rtasida
Tavsif
84
B o sh q a ru v n in g h a r b ir darajasidagi m a ’lum bir m e h n a t taqsim oti
b o sh q a ru v qismining alo hida elementlariga rejalashtirish, tashkillashtirish,
hisobga olish va n a z o ra t, bayo n etish, tahlil va boshqaruv kabi alohida
vazifalarni biriktirishga olib keladi. Bu vazifalar turli hajmda va boshqaruvning
turli darajasida a m alga oshiriladi. U larning ayrimlari hatto boshqaruvning
b iro r bir darajasida h a m a m alg a oshmasligi m um kin.
Iq tiso d iy o b y e k tn in g b o sh q a ru v q ism ida vazifa e le m e n tla r in in g
m avjudligi axborot tiz im la rid a tegishli kichik tizimlar paydo bo'lishiga
olib keladi.
A xborot tizim ining vazifasi. A xb orotla rga a so sla n g a n , m a q sad i
o ld in d a n belgilangan va shu maqsadga erishish dasturi ishlab chiqilgan
bosh q a rilu v c h i ja ra y o n g a maqsadli t a ’sir ko'rsatish — q a ro r qabul qilish
d e b a taladi. Q a rorning shakllanish jarayoni esa qaror qabul qilish jarayoni
deb yuritiladi. Iqtisodiy obyektni boshqarish doirasida m e h n a t taqsimotiga
m u v o fiq qabul qilinadigan q aro rlar boshqaruvning u yoki bu vazifasiga
kiradi.
Q a r o r qabul qilish ja ra y o n in i t a ’m inlash, y a ’ni a y na n, kerakli ax­
b orotni kerakli vaqtda va kerakli joyga taqdim etish iqtisodiy obyekt axborot
tiz im in in g asosiy v azifalaridan biridir. Shu bois h a m q a ro r m oh iy ati,
uni qabu l qilish ja ra y o n i, q a r o r qabul qilishning barbod bo'lishi iqtisodiy
obyektning axborot tizimi faoliyatiga, u yerda qo'llaniladigan texnologiyaga
sezilarli t a ’sir qiladi va xatto axborot tiz im ining bu tu n boshli sinfi
q a ro r qabul qilish tizim ini shakllantirisli zaruriyatini keltirib chiqaradi.
4 .4 . Iq tiso d iy a x b o r o t tizim la rin in g m o d ella ri
Boshqaruv tizimi m odeli. Boshqaruv tizimi o ‘zining tarkibi nuqtayi
n azarid an k o 'p sonli funksional m o m e n tla rd a n (boshqaruv vazifalaridan)
ib o ra t b o 'lib , b o s h q a r is h n in g to 'liq davrini n a m o y o n qiladi, Bular:
b o sh q a ru v n i b a sh o ra tla sh , rejalashtirish, dasturlash, tashkillashtirish,
m e ’yorlash, qayd etish, n azo rat, tahlil etish va tartibga solish (4.6-rasm ).
M azk ur m odelda boshqaruvchi qism va boshqaruv obyektining o'zaro
aloqasi aniq n o m o y o n b o 'la d i. U lar uch xil ko 'rinishdagi b u y ru q oladi,
y a ’ni: hech bir k o 'rsatm asiz bajariladigan dastur; m a ’lum bir ehtim oliy
v oq e a la r sodir b o 'lg a n ho llarda bajariladigan tashkiliy qoidalar; atrofm u h itn in g ta x m in iy t a ’siri va tizim faoliyatining m e ’voriy rejim dan
ch alg'ish bilan bog'liq b o 'lg a n bo shqaruv buvruqlari.
Q uyida to'liq boshq aru v davri faoliyatining amaliy m ohiyatini ko'rib
c hiqam iz.
1.
B a sh o ra tlash — bu ta sh q i m u h i t n i n g yu z a g a kelishi m u m k in
b o 'lg a n h o la tin i, b o s h q a r ila d ig a n o b y e k tn in g o 'z in i tut ish i n i a n iq la sh
г
Rejalashtirish
Rejalashtirish
Bashoratlash
konturi
/(q)
Dasturlash
Iqtisodiy
obvekt
/t i n
/(a)
Iqtisodiy
obvekt k o n tu ri
M cyorlashtirish
Tahlil
/(к)
/ ( У)
Tartibga
so Iish
m
H i s ob
Nazorat
T a r t i Ьц а
solish
p)
konturi
A l o q a tizimi
t
1 t t
/(v) / ( b ) /(j) / ( r
lV(h)
1
°
W{m )
1111
/(v) — tas hq i m u h i t n i n g s t a ts io n a r s h a r t - s h a r o i t l a r i h a q id a g i a x b o r o t:
/(b)
— t a s h q i t a ’s i r l a r h a q i d a g i a x b o r o t l a r ;
/ ( R)
boshqariladigan obyekt harak atlari to'g 'risidagi axborot;
/(i) — b o s h q a r i l a d i g a n o b y e k t holati t o ' g ' r i s i d a g i a x b o r o t;
/(a)
— tahliliy ax b o ro t;
/ ( v) — h i s o b o t a x b o r o t i ;
/(q )
bashoratlash axboroti;
/ ( к ) — nazorat axboroti;
/( n)
W(n )
H im )
m e ’v o r i y a x b o r o t ;
reja a x b o r o t i ;
dasturiy ax b o ro t;
И (р) — tarti bga so l u v e h i axb orot;
It'fo) — ta sh k ili y a x b o r o t .
4.6-rasm.
N6
Boshqaruv tiz im in in g
modeli.
m a q sa d id a m a ’lu m o tla rn i qayta ishlash h a m d a u lardan h a r birining
chtimolligini b a h o la sh d a n iborat.
2. Rejalashtirish — b u tizim ning kelajakdagi orzu qilingan holatini
ishlab chiqish (rejali m o d e lin i ishlab chiqish) va ushbu holatga erishish
u c h u n m a b la g ia rn i taqsim lashga nisbatan qarorlar qabul qilishdan iborat.
Rejalashtirish maqsad va mezonlarni tanlashni o 'z ichiga oladi. Shu maqsad
va m ezonga nisbatan boshq aru v samaradorligi baholanadi.
3. D astu rlash rejasini am alga oshirish, y a ’ni tizim faoliyatining
algoritmini ishlab chiqish uchu n boshqariladigan harakatlar ketma-ketligi
ha m d a o 'z a ro aloqasini bayon etuvchi dasturlarni ishlab chiqishdan iborat.
4. Tashkil etish — m u sta h k a m (bardoshli) obyektlar yoki jarayonlar tuzilm asini o 'z g a rtirish i yoki ko'rish d a n , y a ’ni m a ’lum bir holatlarida bosh qarilad ig an obyektlar faoliyatini reglam entlashtirish da foy­
d alaniladigan u yoki b u qoida, protsedura, usul, algoritm larini belgilash
yoki o'zgartirish d e m a k d ir.
5. M e ’yorlashtirish — tizim ning xususiyatlarini ifodalovchi statistik
m a ’lu m o tla rn i d o im iy ravishda yig'ish va ular asosida tiz im n in g bir
m e ’yorda faoliyat k o'rsatishini t a ’minlab turish.
6. Hisobga olish boshqariladigan obyekt va tashqi m uhit param etrlari
m ajm uyini qayd etish d a n iborat. U yana keladigan m a ’lum otlarni dastlab
qayta ishlash, ju m la d a n , tasniflash, guruhlash va hokazo arifmetik ham da
mantiqiy operatsiyalarni o 'z ichiga oladi.
7. N a z o r a t q ilish — b o s h q a rila d ig a n o b y e k tla rn in g m e ’yorida
ishlashidan c halg'ishi to'g'risidagi m a ’lum o tla r m a z m u n in i an iq lashd an
iborat.
8. OperBoshqarish — tasodifiy t a ’sirlar sababli tizim ishining m e ’yoriy
rejasidan chetlashishini bartaraf etish m aq sad id a qaror qabul qilish, ya'ni
qayta aloqa asosida tuzatish, olinadigan sa m a ra ning sifat va m iq d o r
o'lchovlari o'zgarishiga k o'ra boshqariluvchi obyektga t a ’sir ko'rsatishidir.
9. Tahlil — tiz im n in g joriy holatini o 'rg a n ish d a ish sam aradorligini
oshirish u c h u n u n in g im koniyatlarini tahlil etish dan iborat.
S h un da y qilib, boshqaruv shakl nuqtayi nazaridan axborot jarayonini
ifodalaydi. Boshqaruv mohiyati esa boshqaruv tizimidagi olingan barcha
axborotni qayta ishlash, q arorlar qabul qilish h a m d a boshqariladigan
ta ’sir ko'rinishida boshqaruv obvektlariga natijaviy axborotlarni berishdan
iborat.
Boshqarish tizim i kishilarning m od diy d u n y o d a biron bir jaray on ni
tashkil etish so h a sid a g i m u a y y a n m a q sa d g a q a ra tilg a n fao liyatdir.
Boshqarish tizimi ishlashi uc h u n zaru r bo 'lgan shart sharoitlar quyidagilardan iborat:
1) boshqarish obyektlarining mavjudligi;
2) m azkur obyekt faoliyatining m aqsadi m a ’lum bo 'lishi;
3) bosh qarish tizim i m u s ta q il h a ra k a t q ilishi u c h u n m u a y y a n
huquqlarga ega bo'lishi;
4) boshqaruvchi obyektning bosh qarilu vchi obyekt h a q id a mufassal
m a ’lumotlarga ega bo'lishi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Tizimga ta ’rif bering.
2. Tizimning qanday turlarini bilasiz va ular qanday xususiyatlarga ega?
3. Tashkiliy tizim nima?
4. Boshqaruv tizimi bilan axb oro t tizimi o 'rta s id a g i bog'liqlikni
tushuntirib bering.
5. Iqtisodiy obyekt boshqaruv tizimi sifatida qanday qismlardan iborat
bo'ladi?
6. Boshqaruvning kibernetik modelini tushuntirib bering.
7. Boshqaruv tizimining pog'onaliligini aytib bering.
5 -B O B . AVTO M A TLA SH TIR ILG A N
AXBOROT
T IZ IM L A R I
5 .1 . A v to m a tla sh tir ilg a n a x b o r o t tiz im la r in in g ta sn ifi
Hozirgi kun da axborot tizimi h a qida k o m p y u te r texnikasi y ordam ida
am alga oshirilgan tizim degan fikr yuzaga kelgan. Axborot texnologiyalari
kabi axborot tizimlari h a m texnik vositalardan fo ydalanib va ularsiz h a m
faoliyat ko'rsatishi m u m k in . Bu iqtisodiy j i h a td a n m a q sa d g a muvoffiq
masala.
Iqtisodiy obyekt axborot tiz im id a axbo rot h a jm in in g o'sishi, uni
y a n a d a m urak kab usullarda q ayta ishlashni tezlashtirish ehtiyoji axborot
tiz im in in g ishini avto m atlashtirish , y a ’ni a x b o ro tla rn i q a y ta ishlashni
avtom atlashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
A xborot tizimi tushu nchasi k o 'p qirrali, u n ing m a z m u n i va m ohivati
axborot texnologiyasi qo'llanilayotgan obyektning o'ziga xos xususiyatlari,
xossalari bilan belgilanadi. Axborot tizimini to'liq va h a r to m o n la m a bilish
u c h u n uning o'ziga xos xususiyatlari tizimini a niqlash k erak bo'ladi. Shu
m a q sa d d a quyida axborot tizimini h a r bir qator belgilariga k o 'ra tasniflash
v ariantlari k o'rib chiqiladi (5 .1 -jadval):
— avtom atlashtirish darajasi;
— bosh qarish ja r a v o n in in g turlari b o'yicha;
— qo 'llanilish sohalari b o 'y ic h a ;
— b o s h q a r is h o b y e k tin in g ishlash soh asi b o 'y i c h a ;
— q o 'lla n ilis h y o 'n a lis h i b o 'y i c h a ;
— boshqaruv tizimidagi darajasi bo'yicha va hokazo.
A x borot tizim ining ta s n if belgilari ichida ularning qo'llaiush sohal.m
asosiy hisoblanadi.
Avtom atlashtirish darajasiga ko‘ra avtom atlashtirilgan, avtom atik
va noavtomatlashtirilgan ( a n ’anaviy) boshqarish tizimlari o'zaro farqlanadi.
A vtom atlashtirilgan tiz im la r kishilar b o 'g 'in in i (operatorlar, m a ’muriv
a pparat) o'zin in g organik tarkibiy qismiga kiritadi. Avtomatik tizimlar esa
yig'ish va sozlashdan s o 'n g inson ishtirokisiz (profilaktik nazorat va
t a ’m irlashni hisobga o lm a sa ) printsip jiha tda n ishlashi m u m k in va ularni
k o 'p r o q texnologiyalarni b o sh q a rish d a qo'llashadi, garchi bu o 'r in d a
a v to m a tla sh tirilg a n tiz im la r afzal ko'rilsa ham . Tashkiliy b o sh q a ru v
tizimlariga kelganda, ular bu tasnifdan kelib chiqib avtomatik bo'lolmaydi.
5 . 1-jadval
A vtom atlashtirilgan axborot tizimlarining tasnifi
Tasnif variantlari
Tasnif belgilari
Avtomalashtirilgan
A v t o m a t l a s h t i r i s h d a r aj as i
bo'yicha
Avtomatik
A n ’a n a v i y ( a v t o m a t l a s h t i r i l m a g a n )
B o s h q a r u v j a r a v o n i t ur l a r i
bo'yicha
Tcxnik(tcxnologik) jaravonlar Л И Г
Tashkiliy bo shqa ruvning avtomallash
t i r i l gan t iz i ml a r i
Ishlab chiqarishning Л Л Г
Q o ' l l a n i l i s h sohasi b o ' y i c h a
I j t i mo i y s o h a A A T
Boshqaruvning A A T
Sanoat
F a o l i y a t k o ' r s a t i s h sohasi
bo'yicha
Q i s h l o q xo' j al i gi
T r a n s p o r t va b o s h q a l a r
I lmi y t a d q i q o t l a r n i n g A A T
L o y i hal asht i rishni ng a v t o m a t l a s h t i r i l g a n
t i / i m l a ri
Q o ' l l a n i l i s h doi r asi b o ' y i c h a
I s hl a b c h i q a rishni t e x n o l o g i k t ayyor l a s h - n i n g
aMomatlashtirilgan ti/imlari
A v t o m a t l a s h t i r i l g a n o ' q i t i s h t i z i ml a r i
Tashkiliy-iqtisodiy boshqaruvning axborot
ti/imlari
N9
Boshqaruv tizimi darajasi
bo'yicha
Umumdavlat boshqaruvining axborot
tizimla ri
Tarmoqlararo boshqaruvning axborot
tizimlari
Hududiy boshqaruvning axborot tizimlari
Korxona. iqtisodiy obvektlarning axborot
tizimlari
Masalalararo axborot tizimlari
O'zaro bir-biri bilan bog'liq masalalarni
avtomatlashtirish (kenja tizim)
M uja ssa m 1a n ish da raj a s i
bo'yicha
O'zaro bir-biri bilan bog'liq kenja tizimlarni avtomatlashtirish (bloklar)
Mujassamlashgan tizimlar
Kompleks tizimlar
Axborot-qidiruv tizimi
Axborot-ma’lumot beruvchi tizim
M a’lumotlarni qaytaishlash tizimi
Sifat darajasi bo'yicha
Axborot-maslahat bcruvchi tizim
Ekspcrt tizimi
Qarorlar qabul qiluvchi tizim
Boshqaruv jarayon i k o ‘rinishiga k o ‘ra te x n ik (tex n o lo g ik ) ja rayonlarni av to m atik b oshqarish tizimlari (T JA B T ) va tashkiliy (yoki
m a ’muriy) bo shq arish ning av tom atlashtirilgan tizim lari (T BA T ) o 'z a r o
farqlanadi. Dastlabkisi texnologik jarayonlarni keng m a ’noda boshqarishga
(raketa, stanok va hoka/.olarni boshqarish), ikkinchisi-ijtimoiy va iqtisodiy
xususivatga ega obyektlarni boshqarish uchun mo'ljallangan. Ularning asosiy
farqi boshqarish oby ek tining m azrnunida. B irinchi holda — bu turli xil
m ashina, asb o b -u sk u n a, qu rilm alar bo'lsa, ikkinchisida — eng avvalo
o d am la r, ja m o a sanaladi. Boshqa bir farqi — a x bo ro t uzatish shaklida.
Birinchi tizim larda axborot uzatishning asosiy shakllari bo'lib, turli xil
signallar (elektrik, optik. m exanik va hokazo) xizm at qiladi. Ikkinchi xil
tizim larda asosiy axborot uzatish sliakli — hujjatdir.
Qo'llanish sohasi bo'yicha axborot ti/im lari m oddiy ishlab chiqarish,
ijtimoiy va boshqaruv sohasiga ajratiladi.
90
Ishlab chiqarish sohasida quyidagi y o 'n a h sh ia r bo 'vich a axbomt
li/im la rim ajratib k o ’rsatish m um kin: mashinasozlik m ajm uxi. \ o q i l g i
cncrgctika m ajm uyi. transport m ajmuyi. metallurgiya m ajm uxi. kimyo
o 'r m o n m ajm uyi. tra n sp ort m ajmuyi, metallurgiya m ajmuyi.
Ijtimoiy sohada axborot ti/im la ri quyidagi yo 'n a lish la r bo 'y icha
ajratiladi sog'liqni saqlash. nalaqa va ijtimoiy ta ’minot. ta'lim . madaniyat
va aholi dam olishi. ijtimoiy \ a sotsial hayot. x i/m ailar va aholi rnaislm
hayoti >.ivdo va u m u m iy ovqatlanish. k om m unal м /m a t . a tr o f muhit
muhofa/asi.
Boshqaruv sohasida axborot tizimlari quyidagi yo'nalishlai bo'vicha
ajratiladi. d e p u ta tla r korpusi va ijroiva hokimiyati. davlat boshqaruvi va
statistika. tashqi iqtisodiy faoliyat, moliya organlari, b a n k tizimlari,
huquqni m uhofaza etish organlari va hokazolarga xizmat ko'rsatish.
Boshqaruvning tashkiliy-iqtisodiy ti/im larida obyekt sifatida iqli
sodiyotni boshqarishning barcha bosqichlarida amalga oshiriladigan ishlab
chiqarish, ijtimoiy-iqtisodiy funksional jarayonlar xizmat qiladi. Axborot
tizimlari boshq arish xizmatlari xo dim larining axborot xizm at ko'rsatish
tizimlari b o 'lib , a xb orotni to 'p la s h , saqlash, uzatish va qavta ishlash
bo'yicha texnologik vazifalarni bajaradi. U m a ’lurn iqtisodiy obvekt uchun
qabul qilingan m e to d la r va tuzilm aviv boshqaruv faoliyati to m o n id a n
belgilangan reglamentda shakllanadi va ishlaydi, uning oldida turgan maqsad
vazifalarni bajaradi.
Tashkiliy-iqtisodiy tizim lar xalq xo'jaligida qabul qilgan boshqarish
organlari tuzilmasiga muvofiq kichik sinflarga bo'linmasligi m u m k in .
Tashkiliy-iqtisodiy tuzilmalarda Ь а ф о etilgan avtomatlashgan axborot
vositalari a x bo ro tn i q ay ta ishlash va boshqaruv qarorlarini qabul qilish
uc h u n m o'ljallangan axborot, iqtisodiy-m atem atik m eto dlar va modellar.
texnik, dasturiy, texnologik vositalar va mutaxassislar yig'indisini o 'zida
aks ettiradi.
Boshqaruv tizimining darajasi bo'yicha umum davlat va tarm oqlararo
boshqarish organlari. ta rm o q va h u d ud iy boshqarish organlari, iqtisodiy
obyektlarining axborot tizimlariga ajraladi.
Davlat va tarm oqlararo boshqarish organlariga axborotni qayta ishlash
tizimlari, m a 'lu m o tla r bazasi va banki, ekspert va axborot -iz.lash tizimlari
kiradi, ular davlat hokimiyati organlari va boshqaruv. tarmoqlararo organlar
ishini ta'm in layd i.
T a rm o q la ra ro a v to m a tla sh g a n axborot tizim lari milliy iktisodni
boshqarish o rg anlarining (bank, moliya. statistika. t a ’minot va b o s h ­
qalar) ixtisoslashgan tizimidir. U lar o 'z tarkibida qu dratli hisoblash
komplekslari, tarmoqlararo ko'p darajali auom atlashgan axborot ti/imlariga
ega bo'lib, iqtisodiy va xo'jalik b asho ratlarin i, davlat byudjetini ishlab
chiqish, xo'jalikning b arc h a b o 'g 'in lari faoliyati natijalarini nazorat qilish
va tartibga solishni amalga oshiradi.
Boshqaruvning ta rm o q tam oyilini am alga oshiruvchi organlar u ch un
axborot tizimlarini tu z ilm a la rin in g b o 'g 'in lig id a n kelib chiqib ajratish
m u m k in : vazirlik (id o r a , k o n s e r n , a ss o tsia tsiv a , h o ld in g ) a x b o ro t
tizimlari, birlashm a - korxona.
Boshqaruvni ta rm o q tam oy ili b o 'y ic h a a m alga oshiruvchi organlar
u c h u n z am onaviy axborot texnologiyalarini q o 'lla s h ta rm o q axborot
tizimlarini barpo etishga olib keladi, vazirliklar, b ank lar, idoralar, korporatsiya va hokazolami ta’minlovchi axborot, m a ’lumotlar banki va bazasini
qayta ishlash tizim ini o 'z id a n a m o y o n etadi. Bu tizim lar S h K lokal
hisoblash tannoqlari bazasida yaratiladi. T arm oq axborot tizimida axborotni
to 'p la sh , uzatish, qayta ishlash va tahlil qilish am alga oshiriladi. Bu
boshqarish apparatining qarorlarni qabul qilish va ularni idoralarga qarashli
korxona va birlashmalargacha yetkazishda majburiy ishtirokini ko'zda tutadi.
K o rx o n a (iqtisodiy o b y e k t, m u assasa) tiz im id a axb oro t t e x n o ­
logiyalarini tadbiq etish k o rx o n a n in g a v to m a tla sh tirilg a n bo shq arish
tizim ini yaratishga olib keladi, u a v to n o m h o ld a h a m , ishlab chiqarish
birlashm asi axborot tizimi ta rkibida h a m , ta r m o q a xb orot tizim ida ham
ishlashga mo'ljallangan.
Zamonaviy axborot texnologiyalarini kichik va o'rta iqtisodiy obyektlar,
hududiy boshqarish organlari, transport, qurilish, savdo va boshqa iqtisodiy
obyektlar faoliyatini a vtom atlashtirish u c h u n q o 'lla sh „elektron ofislar",
y a ’ni a lo h id a a v to m a t la s h tir i lg a n ishch i o 'r i n l a r i n i b irla sh tiru v c h i
ta q sim la n g a n m a ’lu m o tla r bazasi va lokal hisoblash tarm oqlari negizida
axborot tizimlarini amalga oshiradi.
A vtom atlashtirilgan o ‘qitish tizim lari. A x b o ro t texnologiyalarini
kadrlarni tavyorlash va o'qitishda qo'llash uzluksiz ta ’lim tizimining barcha
bo'g'inlarida o'qitish jarayonlarida foydalaniladigan avtomatlashgan o'qitish
tizimlarini (А О Ч ) yaratishga olib keladi.
Axborot texnologiyalarini h u d u d iy - m a ’muriy boshqarish organlariga
tadbiq etish hududiy axborot tizimlariga (XAT) olib keladi. Ular mahalliy
davlat organlari va bo sh q a ru v n in g tahlil va boshqarish funktsiyalarini
t a ’minlash u ch u n yaratadi.
H ududiy tizim faoliyati m intaqada boshqaruv ishini sifatli bajarishga,
hisobotni shakllantirishga, davlat va mahalliy xo'jalik organlariga tezkor
m a ’lumotlarni berishga qaratilgan.
Boshqaruvning lu zilm aviy-hu du diy organlariga m uvollq quyidagi
tizim lar o 'z a r o farqlanadi:
• a v to n o m respublikalar, \ilo v a tla rn in g axborot ti/imlari:
• s l i a h a r h o k m n y a t i n i b o s h q a i i s h n i n g a x b o r o t t i / . i mi :
• m a 'm u r iy tu m a n n in g axborot ti/imi.
Sifat darajasiga ko'ra axborot ti/im la ri quyidagi sintlarga bo'linadi:
axborot qidiruv tizimi (AQT): axborot m a ’lu m o tn o m a tizimi (AAT);
m atnlarni qayta ishlash axborot ti/.imi (M Q A T ): m a ’lumotlarni qayta
ishlash tizimi (M Q T ) ; axborot-kengasluiv ti/im i (А К Т ); qarorlar qabul
qilish tizimi ( Q Q Q T ) ; ckspcrt tizimlari (ET).
Axborot-qidiruv tizimi. E H M da yoki un d a n tashqarida saqlanishi
m u m kin bo 'lgan hujjatlar, ikkinchi darajali hujjatlar (masalan, referatlar),
hujjatlar nom i yoki manzillarning to'liq matnini qidirish ni amalga oshiradi.
EXM d a u yoki bu hollarda qidiruv obrazi n o m in i olgan va qisqacha
m a z m u n i ba y o n qilingan hujjatlarning form allashgan bayoni saqlanadi.
O'ziga kerakli mavzudagi hujjatni topishni istagan axborot iste’molchilari
tazimga so'rov yuboradi. Qidiruv natijasiga ko'ra, tasvirlangan hujjatlarning
to'liq m a tn i yoki so 'ralgan harajatlarning to 'g 'r i- n o to 'g 'r i, yetishmasligi,
ishonchlilik darajasi haqida m a ’lumot beriladi.
A x b o r o t-m a ’lum otnom a tizim i k o 'p j i h a t d a n f o y d a la n u v c h ila r
so'roviga b in o a n iqtisodiy, texnik yoki texnologik m a z m u n d a g i axborotni
berish, yig'ish va saqlashga m o 'ljallangan. Aytish m u m k in k i, axborotm a ’l u m o tn o m a tizimi raqamli yoki m atnli aniqlashtirilgan m a ’lum otlar
bilan ishlashga qaratilgan. So'rovning turiga va shakliga ko'ra natijani qanday
taqdim etishni belgilaydi. So'rov natijalari standait m a ’lu m o tn om a shaklida
berilishi m u m k in yoki foydalanuvchining xohishiga k o 'ra uning so'rovini
qayta ishlash da v o m id a ixtiyoriy k o 'rin ishda loyihalashtirilishi m um kin.
M atnlarni qayta ishlash tizimi (M Q T ) bevosita foydalanuvchiga
m a tnla rn i (xat, m aqo la, referat, buyruq va ho kazo) ta h r ir qilish, saqlash
va ko'paytirishga mo'ljallangan.
M a'lum otlarni qayta ishlash tizim i (M Q IT ) E H M dagi hisobkitoblarning formallashgan algoritmlari bo'yicha m a ’lum otlam i hisoblashga
m o 'ljallan gan. M a z k u r tizim ijodiv jaray on larn i em a s , eski jarayo nlarni
( h is o b , h i s o b o t , m u h a n d i s l i k - t e x n i k h i s o b - k i t o b l a r i va h o k a z o ) ,
avtomatlashtirishga yo'naltirilgan.
M a sla h a t beruvchi axborot tizim i (M B A T ) a v to m a tla sh tirilg a n
rejimda E H M da m a ’lum bir holatlarda tashkiliy yoki texnik m azm un dagi
q a ro rla rn in g ayrim variantlarini tuzib beradi. Bu tavsiyalar qa ror qabul
qiluvchi shaxs ixtiyoriga beriladi. Maslahat beruvchi (kengashuvchi) axborot
tizimi asosiga real haqiqatga, va'ni obyektdagi yoki b osh q a ru v tizimidagi
jaravonga o 'x sh a sh turli xil m atem atik m odellar joylashtiriladi.
Q arorlar qabul qilish tizimi (Q Q Q T ) shunisi bilan ajralib turadiki,
E H M d a ishlab chiqilgan q a ro r varianti bajarish u c h u n q a b u l qilin a d i.
\ \ m j x i w d a i.slilal> ciiiq .u i-^h t i / . i mi (texnologik iaravonlarni b o s l k | a r i s h n i n g
a\ tom ailasluiriiguii
ti/im i
di.spetcher in >sliqai u \ i t i / i m i )
1IMM
qabul
q i l g a n q a r o r l a r i j r o s i n i t e g i s h l i ijro m e x a n i / m l a r i o r q a l i a W o m n t i k r a \ i s l t d a
a m a l g a oshiradi.
Ekspcrt ti/im lari - l-IIM da m a 'lu m o tla r ba/asidan tashqari yana
ikkita — bilimkir va m a q sa d la r b;i/asi mavjudligi bilan ajralib turadi.
M a 'lu m o tla r b a /a la ri (M B ) boshqaruv ti/im i va obycktining m iqd oriy
formal tavsiliga ega; bilim lar ba/asi (BB) tashqi m uhit haqidagi noform al
se m a ntik tasavvurlar, obyekt lam ing ayrim si fat tavsilini, ular orasidagi
m u n o sa b a tla r, m u m k i n b o 'lg a n harakatlar, holatlar. abstraksiyalar.
stereotiplar bayonini saqlaydi. Maqsadlar b a /a si m odcllashtiriladigan
obyektlar uchun xos b o 'lg a n o 'z a ro bog'liq m aqsadlar, kenja m aqsadlar.
ularga etishish uslublari va vositalari to'g'risidagi tasvvurga ega. Bunday
tizim lar ijodiv, ilm iy -ta d q iq o t, loyihalashtirish, boshqarish jaray on larid a
juda dolzaib.
Ekspert ti/imlari inson faoliyatining aniq turlari bo'yicha mutaxassislar
tajribasi va bilimini to 'p la s h . boyitish, rivojlantirish im konini beradi.
D em ak, ishlab chiqarish jarayonlari uchu n axborot texnologiyalarini
qo 'llash tegishlicha m e h n a t vositalari, texnologik va ishlab c h iqarish
jarayonlari, iliniv tadq iq otlar, loyiha ishlari va ishlab chiqarishni texnologik
tayyorlashning k o m p le k s avtom atlashtirish ti/im lariga olib keladi.
5 .2 . E k sp c r t tiz im la r i in tellck tu a l
a x b o r o t tizim idir
k om p on en tli
Zamonaviy ja m iy a td a to bo ra o'sib boravotgan axborot oqimi, axborot
texnologiyalarining tu rli- tu m a n lig i. k o m p y u te rd a yechiladigan m asalalarning m urakkablaslnivi ushbu texnologiyalardan foydalanuvchining
oldiga bir qator v azifalarni q o 'y d i Kerakli variantlarni tanlash va q aro r
qabul qilish ishlarini in s o n d a n E H M ga o'tkazish masalasi yuzaga keladi.
Bu vazifani yechish y o'llardan biri — bu ekspert tizimlarini yaratish va
foydalanish sanaladi. Ekspert o '/ i d a n kelib chiqib sharoitni tahlil etadi va
nisbatan foydali a x b o ro tn i aniqlab oladi. chorasiz yo'llardan voz kechgan
holda q a ro r qabul qilishni ng eng maqbul yo'llarini vujudga keltiradi.
Ekspert tizim ida m a ’lum bit pre dm e t sohasini ifodalaydi bilimlar
bazasidan foydalaniladi.
Ekspert tizimi — bu a y rim m a v /u sohalarida bilimlarni to 'p la sh va
qo'llash, uyushtirish usullari h a m d a vositalari majmuyidir. Ekspert tizimi
mutaxassislarning yuqori sifatli tajribasiga suyangan holda qarorni tanlash
chog'ida muqobil variantlar ko'pligi uchun yanada yuqori samaraga erishadi.
S i m t e g i y a n i tu/.ish p a v t i d a y a n g i o m i l l a r n i b a h o l a b ,
u la r n i n g ta'sirini
tahlil et adi .
Ekspert tizimlari s u n ' iy intellektdan foydalanishga asoslangan.
S u n ’iy intellekt aqliv ha tti-ha rak atlarga nisbatan k o m p y u te r tiz im i­
ning qobiliyati tushuniladi. K o 'p in c h a b un d a inson fikrlashi bilan bog'liq
qobiliyat anglanadi.
Ekspert tizim larini axborot tizimlari sinfi sifatida ko 'rib chiqish
m um kin. U fo yd alanu vchining roziligidan qat'iy n azar m a ’lum otlarni
tahlil va ta h rir eta oluvchi, q a rorni tahlil etib qabul qiladigan, tahliliytasnifiy vazifalarni bajara oladigan m a ’lu m o tla r va bilim lar bazasiga ega.
Jumladan, ekspert tizimlari keladigan axborotlarni guruhlarga bo'lib tashlay
oladi, xulosa chiqaradi, identifikatsiyalaydi, tashxis qo'yadi, bashoratlashga
o ‘rgatadi, sharhlab beradi va hokazo.
E kspert tizim ining b o sh q a a x b o ro t tiz im larid a n afzalliklari q u ­
yidagicha:
• yaqin davrlarg acha E H M da yechish qiyin yoki u m u m a n yechib
b o 'lm a y d ig a n deb san a lu v c h i m u ra k k a b m a sa lala rn in g yangi sinfini
yechish, optim allash tirish va (yoki) bahosini olish im koniyati;
• dasturchi b o 'lm a g a n foydalanuvchiga (foydalanuvchilar) o 'z tilida
su h b a t yuritish va k o m p y u te rd a n samarali foydalanish u c h u n axborotni
vizualizatsiyalash usullarini qo 'llash im koniyatini t a ’m inlash;
• y a n a d a ishonchli va malakali xulosa chiqarish yoki q a ro r qabul
qilish u c h u n ekspert tizimini mustaqil o 'rg an ish , bilim lard an foydalanish
qoidalari, m a ’lum otlar, bilim larning to'planishi;
• foydalanuvchi axborot yo'qligi tufayli yoki ax b o ro tn in g h a d d a n
ziyod rang-barangligi, yoki xatto k o m p y u te r y o rd a m id a h a m odatdagi
qarorni qabul qilishning cho'zilib ketilishi tufayli yecha olmaydigan savollar
yoki m u a m m o la r n i hal etish;
• ta k om illa sh ga n asboblar va ushbu tizimdagi foy dalan uv ch i m utaxassisning shaxsiy tajribasidan foydalanish hisobiga y ak ka tartibdagi
ixtisoslashgan ekspert tizimlarini yaratish imkoniyati;
• ekspert tizim ining asosi q a ro r qabul qilish ja ra y o n in i shakllantirish m a q sa d id a tuzilgan bilimlar m ajmuyi (bilim lar bazasi) sanaladi.
Bilim lar bazasi — bu ayrim p re d m e t sohalari m u r a k k a b vazifalar
y echim ini topish u c h u n tahlil va xulosalarni yuzaga keltiruvchi model,
q oida, o m illar ( m a ’lu m otlar) m ajm uyidir (5.1-rasm ).
A xborot t a ’m in o tin in g alohida yaxlit strukturasi k o 'rin ish id a vaqqol
ko'zga tashlangan va tashkil etilgan predm et sohasi haqidagi bilim bosluia
bilim turla rida n, m asalan, u m u m iy bilim dan ajralib tu radi. Bilimlai
bazasi asosiy ekspert tizim i sanaladi. Bilimlar fikrlash va vazilalai 1 1 1 hal
5 . 1-rasm. Bi l i m b a z a s i n i n g a s os i y xususiyat lar i .
etish usuliga im k o n beruvchi aniq k o 'rin ish d a ifodalanadi va q a ro r qabul
qilishni soddalashtirishga k o'm a k la sha d i. Ekspert tizim ining asosliligini
t a ’m in lo v c h i b ilim la r bazasi iq tisod iy o b y e k tn in g b o 'lin m a la r id a g i
mutaxassislar bilimini, tajrabasini o'zida mujassamlashtiradi va institutsional
bilimlarni (ixtisoslashganlar m ajm uyini, yangilanayotgan strategiyalar.
qarorlar uslublarini) ifodalaydi.
Bilim va qoid alarni turli aspektlarda ko'rib chiqish mumkin:
— c h u q u r va yuzaki;
— sifat va miqdoriy;
— ta x m in iy (n o a n iq ) va aniq;
— m uayyan va um um iy;
— tavsifiy va k o 'rs a tm a (y o 'l-y o 'riq ) beruvchi.
F oyd alanuvchilar bilim bazasini samarali boshqaruv qarorlarini olish
u c h u n qo'llashlari m u m k in .
M a ’lum otlar bazalarining faoliyati va strukturasi. 5 .2 - r a s m d a
m a ’lu m o tla r bazasi strukturasi va uning faoliyati tasvirlangan.
Ekspert — bu muayyan predmet sohasida samarali yechim topaoluvchi
mutaxassis.
Bilimlarni o ‘zlashtirish bloki m a 'lu m o tla r bazasining to 'p lanishini,
bilim va m a ’lu m o tla r modifikatsiyasi bosqichini aks ettiradi. Bilimlar
5 . 2 - r a s m . M a ’l u m o t l a r b a z a l a r i d a n f o y d a l a n i s h t ex no l o g i y as i .
96
bazasining fikrlash darajasidagi yuqori si fat Ii tajribadan foydalanish
im koniyatini aks ettiradi.
M antiqiy xulosalar bloki qoidalarni dalillar bilan qiyoslagan holda
xu losalar m a ntiq in i yuzaga keltiradi. U n c h a lik ishonchli b o 'lm a g a n
m a 'lu m o tl a r bilan ishlash c h o g 'id a n oaniq m a ntiq, zaif ish o n c h yuzaga
keladi.
Tushuntirish bloki foydalanuvchining texnologivada bilimlar bazasidan
foydalanish ketma-ketligini aks ettiradi va „ n im a u ch u n ? " degan savolga
javob beruvchi xulosaga keladi.
Hozirgi vaqtda bilim lar bazasining joriy etilishi kasbiy b ilim larning
to 'p la n ish su r’ati bilan belgilanadi.
A xborot texnologiyasining ekspert tizim id a foydalaniladigan asosiy
k o m p o n e n tla ri (tarkibiy qism lari) quyidagilar: foydalanuv ch in in g interfeysi, bilim lar bazasi, in te rp re te to r, tizim ni yaratish m oduli.
Rejalashtiruvchi ekspert tizimlari m a ’lum bir m aqsadlarga erishish
u c h u n za ru r b o 'lg a n dastu rlarni ishlab chiqishga m o'ljallang an.
Bashoratlovchi ekspert tizimlari o 'tm is h va bu g u n n in g voqealariga
asoslanib kelajak ssenariysini old in d a n aytib b e rm o g 'i, y a ’ni berilgan
v aziy atdan ishonchli natijalar chiqarishi kerak. Buning u c h u n b a s h o ­
ratlovchi ekspert tizimlarida dina m ik param etrik m odellar qo'llaniladi.
T ashxislovchi ekspert tizimlari kuzatiladigan hodisalarn in g no rm al
emasligi sabablarini top ish xususiyatiga ega. M a ’lu m o tla r to 'p la m i tahlil
u c h u n asos bo'lib xizm at qiladi. Ular yordam id a etalon x a tti-h a ra k a td a n
c h e tlan ish an iq lanad i va tashhis qo'yiladi.
0 ‘rgatuvchi ekspert tizim lari foydalanuvchilarga berilgan so h a d a
tashhis qo'yish va tahlil etish imkoniyatini berishi lozim. B un day tizim dan
bilim va xatti-harakat to'g'risidagi farazni yaratish, tegishli t a ’lim uslubini
va harakat usullarini aniqlash talab etiladi.
Ekspert tizimini yaratish bosqichlari. Ekspert tizim ini y a ra tishn in g
n is b a ta n m u h i m b o sq ic h la rig a quyidagilarni kiritish m u m k in : k o n septulizatsiya, realizatsiya, te std an o'tkazish, joriy etish, k uzatib borish,
modernizatsiyalash.
Ekspert tizimini yaratish quyidagi talablar mavjud h o la td a m aqsadg a
muvofiqdir:
• tizimga o 'z bilim ini berishni istagan ekspertlar mavjudligi;
• e k s p e rtla r vazifani hal e tishn in g o 'z uslublarini b a y o n etishi
m u m k i n b o 'lg a n m u a m m o li so han in g mavjudligi;
• k o 'pchilik eksp ertlarning m azk ur m u a m m o li s o h a d a y e c h im la r
o 'xshashlig in in g bo'lishi;
7 — R.X. A lim ov va boshq.
97
• m u am m o li sohadagi vazifaning aham iyati, ya'ni ular yoki m u ­
rakkab bo' 1ish la ri. yoki mutaxassis b o 'lm a g a n foydalanuvchi hal eta
olmasligi yoki hal etish iiclum a n c h a vaqt talab qilishi;
• masalani yechish uch u n katta hajmdagi m a 'lu m o t va b ilim ning
bo'lishi;
• predm et sohasida axborotning to 'liq bo'lmasligi va o'zgaruvchanligi
tufayli evristik uslublarni qo'llash.
Y uqorida qayd etilgan uchta m u a m m o n i hal etish va sanab o 'tilg an
talablarni bajarish ekspert tizimini q o 'lla sh ning zarur ha m d a yetarli sharti
sanaladi.
5 .3 . A v to m a tla sh tir ilg a n a x b o r o t tizim la rin in g e v o lu tsiy a si
va sa m a r a d o r lig i
Axborot tizim lari evolutsiyasi ax bo ro tla rn i qayta ishlashning texnik
vositasi rivojlanishi m a z m u n in i va a x bo ro t tizimlari q a d r-q im m a ti bilan
b o g 'l i q 5 . 2 - ja d v a ld a a x b o r o t t i z i m l a r i d a n fo y d a la n is h g a n is b a ta n
yo nd osh uv ning o'zgarishi keltirilgan.
1-b o sq ic h (1 9 6 0 -y illa r ox irigach a) a p p a r a t vositalarining im k o niyatlari c h e k la n g a n sh a ro itd a katta hajm d ag i m a ’lum otni qayta ishlash
m u a m m o si bilan farqlanadi.
5.2-jadval
A x b o ro t tizim laridan foy d a la n ish g a nisbatan
yondoshuvning o ‘zgarish i
Yillar
Axborotdan
foydalanish
konsepsiyasi
Axborot tizimlari
turlari
H isob-kitob huj­
jatlarini elektroH isob-kitob
mexanikbuxgalte1950—1960hujjatlari ning
riya mashinalarida
yillar
q og'oz to'plam i
qayta ishlashning
axborot tizimi
1 9 6 0 -1 9 7 0 yillar
98
Asosiy m aqsad­
Boshqaruvning
ni qo'llab -q uv axborot tizimi
vatlash
Foydalanishdan
maqsad
Hujjatlarni qayta
ishlash tezligining
oshishi. Oylikni
hisob-kitob qilish
jarayonining soddalashuvi
Hisobotni tayyorlash jarayonining
tezlashuvi
1970-19X0yillar
Boshqaruv
nazorati
Raqobat afzal1980-2000- ligini ta ’m in­
yillar
lovchi axborotstrategik resurs
Qaror qabul qili­
Nisbatan oqilona
shni q o'llab-quv­
qarorni ishlab
chiqish
vatlash tizimi.
Boshqaruvning oliy
bo'g'ini uchun tizim
Strategik axborot
tizimi.Avtomat­
lashtirilgan ofislar
Iqtisodiy obyektlarning yashab qolishi
va gullab-yashnashini ta ’minlash
2 - b o sq ic h (1970-yiIlar oxirigacha) I B M G '3 6 0 seriasidagi E H M
ning tarqalishi bilan bog'liq. D a stu r t a ’m in otin in g a p p a ra t vositalari
rivojlanish d arajasid an o rq a d a qolishi — m a z k u r bosqich m u am m o si
sanaladi.
1
va 2 -b o s q ic h la r hisoblash m arkazlari resurslaridan m arkazlashgan
holda ja m o a b o ‘lib foydalanishga m o ‘ljallanib, eski operatsiyalarni bajarishda
axborotni samarali qayta ishlashi bilan ajralib turadi. Tuziladigan axborot
tizim ining sam aradorligini baholashdagi asosiy o 'lc h o v — b u ishlanmaga
sarflangan va uni joriy etish natijasida iqtisod qilingan mablag' o'rtasidagi
farq b o 'lg a n . M a z k u r bosqichdagi asosiy m u a m m o — psihologik sabablar
bilan b o g 'liq b o 'lib , b u — fo ydalanu vch ilar va tizim ni ishlab chiquvchi
mutaxassislar o'rtasidagi o'zaro aloqaning yomonligida edi. Buning natijasida
katta im koniyatlarga ega tizimlar yaratilsada, foydalanuvchilar und an to'liq
foydalana bilishmadi.
3 -b o sq ic h (1980-yillar bo sh la rid a n ). Bu davrda k o m p y u te r profes­
sional foy da lan u v c h in in g quroliga, a xb orot tizimi esa uning qarorlarini
qabul qilishni q o 'lla b -q u v v a tla sh vositasiga aylandi. Asosiy m u a m m o
foydalanuvchining talablarini maksim al qondirish va kom pyuter m uhitida
shaxsiy interfeys ishini yaratish edi. S h u bilan birga axborot tizim ini
yaratishga n isb atan y o n d o sh u v o'zgard i. E ndi mo'ljal yakka tartibdagi
foydalan uv ch i to m o n g a o'zg ardi. F oyd alan uvchi m a z k u r ishlan m adan
m anfaatdor, u mutaxassislar bilan aloqani yo'lga qo'ydi, mutaxassislarning
ha r ikki g u ru h i o 'rta sid a o 'z a r o tu sh u n is h yuzaga keldi. Bu b osqichda
m a ’lum otlarni h a m markazlashtirgan holda, ham aksincha holatda ishlash
uslubidan foydalanila boshlandi.
4 - b o s q i c h (1 9 9 0 - y illa r b o s h l a r i d a n ) — iq tiso d iy o b y e k tla r a r o
aloqalar va axborot tiz im ining z a m o n a v iy texnologiyasi ni yaratishdan
iborat. M a z k u r bosqich biznesdagi strategik afzalliklarni tahlil qilish
tushunchasi bilan bog'liq va te le k o m m u n ik a ts iy a texnologiyasi yutuqlari
ha m d a axborotni qayta taqsimlashga asoslangan edi. Axborot tizimlari o 'z
oldiga m a ’lumotlarni qayta ishlash sam aradorligini oshirishnigina emas,
boshqaruvga ham yordam berishni maqsad qilib qo'ygandi. Tegishli axborot
texnologiyalari raqobatchilik kurashiga dosh berishni tashkil qilishga va
ustunlikka erishishga yordam berishi lozim.
A v to m a tla sh tir ilg a n a x b o r o t tizim la ri sa m a r a d o r lig i. Q a y ta
a vto m a tla sh tirilm a g a n (q o g 'o z li) va a vtom a tla shtirilg a n ikkita tizim
taqqoslanadi. Bu har ikki axborot tizimi o 'z afzalliklari va kamchiliklariga
ega.
A vtom atlashtirilm agan (q o g ‘oz asosida) tizim ning afzalligi quyidagilardan iborat:
• o'rnatishning osonligi, mavjud operatsiyalar asosining imkoniyatlari;
• tushunish oson va ularni o ‘zlashtirishga kam vaqt ketadi;
• texnik malaka talab qilinm aydi;
• odatda, ular m oslashuvchan va tegishli ish talablariga o'rg anu vchan
bo'ladi.
Avtomatlashtirilgan tizim ning o ‘ziga xos afzalliklari mavjud. Avvalo,
iqtisodiy obyektda yuz b e rayo tg an barcha narsani axborot m aydo nida aks
ettirish im koniyati mavjud. B a rc h a iqtisodiy o m illar va resurslar yagona
axborot shaklida, m a ’lu m o tla r k o 'rin ish id a ishtirok etadi. Bu hoi qa ror
qabul qilish ja ray o n in i a x b o r o t texnologiyasi sifatida k o ‘rib chiqish
imkonini beradi. Turli texnologiyalarga ega tizimlar 5.3-jadvalda keltirilgan.
5 .3 -ja d va l
Turli te x n o lo g iy a la r g a ega tizim lar
An’anaviy (qog‘oz) tizim
Axborot texnologiyalariga
asoslangan tizim
Shikoyatlar qog'oz fayllarda
saqlanadi
Shikoyatlar kompyuterning
m a ’lumotlar bazasida
Jadvallarni tuzish va tahlil qilish
q o i d a bajariladi
Jadvallarni tuzish vatahlil etish RS
dagi matn muharriri orqali amalga
oshiriladi
Har oylik natijategishli personalga
jo'natiladi
Har oydapersonal E-mail bo'yicha
natijalarni qabul qiladi
Javoblar qog'ozdagi m a ’lumotlarni
izlash chog'idaqidirib topiladi
Javoblar kom pyuter m a ’lumotlar
bazalaridan moslashuvchan qidiruv chog'idaizlab topiladi
Arxivlardauzoq vaqt saqlash
Kompyuter diskidauzoq vaqt
saqlash
100
S h u n d a y qilib, avtom atlashtirilgan axborot tizim i b u tu n iqtisodiy
obyekt j a m o a fa o liyatining maqsadga y o 'n a ltirilg a n axborot m u h iti,
korporativ a x b o ro t tizim i ham bo'lishi m u m k in . H o z ird a z am onaviy
k o'rin ish dagi b u n d a y tizim iqtisodiy o byektlarda m ura k k a b vazifalarni
hal qila o lad ig an , yagona axborot tizimiga integrallashgan, universal va
ixtisoslashgan turli mutaxassislar, turli apparat-dasturiy platforma majmuyini
o 'z ichiga oladi.
Korporativ axborot tizimi ayrim m asalalar va ularni amalga osh irishning tarkibiy qismlarini ko'rib chiqadi. Ular qatorida quyidagi masalalar
bo'lishi m u m k in :
• h a r xil va bir-biri bilan b o g 'la n m a g a n d a stu rla r h a m d a am aliy
tiz im la r to m o n id a n tuzilgan yagona m a ’lu m o tla r bazasi;
• turli firm a ia r va texnologiyalar b o 'y ic h a (m oliya, m oddiy texnik
hisob, hujjat aylanishi, tahlil va hokazo) yaratilgan ko'plab amaliy tizimlar.
K o rpora tiv axborot tizimi quyidagicha bo'lishi lozim:
• m a ’lum bir tajriba va bilimni to 'p la sh holida ularni qoidalashtirilgan tartib va q aro rlar algoritmlari k o'rinishida boyitish;
• doim iy ravishda rivojlanish va takomillash;
• tashqi m u h itn in g o 'zgarayo tg an shart-sh aroitlariga va iqtisodiy
obyektning yangi talablariga tezda moslashish;
• in so n n in g eng z a r u r talablariga, un ing tajribasi, bilimi va p siho logiyasiga m os kelish.
Avtom atlashtirilgan axborot texnologiyalarini tadbiq etish inson
bilimi harakatga aylanadigan joyga axborot texnologiyalarini yetkazib berishni
anglatadi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimi axborot mahsulotlariga kirib
borish vaqtini tejaydi. Axborot texnologiyalari bir qator ijobiy xususiyatlarga
ega:
— dastlabki m a ’lumotlarni qayta ishlash va hisob-kitoblarni olib borish
yuqori ixtisosligi ega va amaliy malakasi bo'lmagan xodimlarga topshirilmaydi.
Yuqori m alakali m utaxassislar hisob-kitoblar variantini tanlaydi, tahlil
qiladi, boshq aruv q arorlarini ishlab chiqadi;
— shaxsiy k o m p y u te r bilan ishlash b a rc h a ijrochilarning malakasi
oshishiga, u larn in g kasbiy tayyorgarligi yuqori d arajad a bo'lishiga olib
keladi;
— hisob-kitoblarni qayta ishlash va hujjatlarni rasmiylashtirish n a ti­
jasida tejalgan vaqt hisobiga bir necha varian tlard a hisob-kitob qilinadi,
sh art-sh a ro itla rn in g m u qobil baholari olinadi. Bu asoslangan q aro rlar
qabul qilish va tahlil etish u c h u n juda zarur.
101
K om pyuter texnologiyasi hisobiga tejalgan vaqt mutaxassislar sonining
qisqarishiga olib keladi, deb xulosa ch iq a ris h to 'g'ri emas. C hu nk i hisobkitobni o 'tk a z ish asosiy vazifa, y a ’ni z a ru r qarorni qabul qilishning bir
qismi sanaladi, holos. Hisob kitoblarni am alga oshirish vaqti qisqarganda
tahlil va q a ro r qabul qilish vaqti uzayadi.
Shu tariqa avtom atlashtirilg an a x b o ro t tizimini va texnologiyalarini
yaratish m utaxassislar sonining qisqarishiga olib kelmaydi, balki ularning
m e h n a tin i sifat jih a tid a n o'zg artirish im k o n in i beradi.
Axborot texnologiyalarini turli so halarga qo'llash quyidagi natijalarga
olib keladi. M asalan , bo shqaruv tiz im ig a avtomatlashtirilgan axborot
texnologiyalarini q o 'lla sh quyidagi n a tijalarni beradi:
— bo sh q a ru v darajasi m iq do ri qisqarishi;
— m a ’m u riy xarajatlarning k am ayishi;
— o 'r t a b osh q a ru v b o 'g 'in i x o d im la rin in g ishdan o zod bo'lishi;
— avtomatlashtirish hisobiga xo d im la m i qo'l m ehnatidan ozod qilish,
intellektual faoliyat u c h u n vaqt qolishi;
— m a te m a tik uslublar va intellektual tizimlarni tatbiq etish hisobiga
boshqaruv vazifalarini hal qilishning o q ilo n a variantlariga ega bo'lish;
— z am o n a v iy tashkiliy tu zilm a yaratiladi;
— avtom atlash tirilg an texnologiya tashkiliy jih a td a n m oslashuvchanlikni yuzaga keltiradi;
— ish u n u m d o rlig in in g oshishi;
— vaqtni tejash;
— b o sh q a ru v c h ila r malakasi va kasbiy bilim ining oshishi;
— raqobatchilik afzalligi kuchayadi;
— tu s h u m , d a r o m a d ko'p a ya d i, o rtiq c h a xarajat kamayadi.
Axborot tizimiga avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini qo'llash
quyidagi natijalarni beradi:
— axborot oqim i tuzilm asini takom illashtirish;
— elektron pochta yordam ida samarali muvofiqlashtirish;
— ishonchli axborot bilan t a ’m inlash;
— m a ’lumotlarni qog'ozda tashuvchilarni optik-magnitli tashuvchilarga
almashtirish axborotlarni kompyuterda qayta ishlashni oqilona tashkil etishga
va qog'ozdagi hajm ining kamayishiga olib keladi.
Ishlab chiqarishga avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini qo'llash
quyidagi natijalarni beradi:
— loyihalashtirish va ishlab chiqarish vaqtining qisqarishi;
m ahsulot nisbatan k o 'p ro q qayta ishlanishi natijasida yanada
102
ishonchli b o 'la d i, buzilib q o lg a n d a k o 'p turib qolm ayd i, y a ’ni oson
la ’mirlanadi;
— m ah su lo tn in g foydali xususiyati va u n d a n foydalanish im koniyati
kcngayadi;
— ish hajmi va buyurtmalarni qabul qilish, qayta ishlash va boshqarish
xarajatlari qisqarishi;
— iste’m olchilarga nam u naviy xizm at ko'rsatish;
— ish unum do rlig in in g oshishi;
— to var va xizmat sifatining oshishi;
m od diy-texnik t a ’m in otni o qilo n a tashkil etish.
M arketing sohasiga a vtom atlash tirilgan axborot texnologiyalarini
q o 'lla s h quyidagi natijalarni beradi:
— m ahsulotni tarqatishga kam vaqt ketishi;
— yangi bozorlarni izlab topish;
— m a hsulot iste’m olchilarini identifikatsiyalash im koniyati;
— axbo rot olish va tarq atish n in g yangi im koniyatlarini yaratish;
— savdoni qo'llab-quvvatlash;
— b u y u rtm a c h ila r bilan nisbatan sam arali o 'z a ro h a m k o r lik qilish;
— talabga nisbatan moslashuvchanlik bilan javob berish qobiliyatining
oshishi va iste’m olchilar yangi istaklarining qondirilishi
T a ’lim sohasiga avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini qo'llash
quyidagi natijalarni beradi:
— t a ’lim sifati, sam aradorligi oshadi;
— u zoq m asofadan turib, bilim olish m u m k in ;
— masofaviy t a ’lim tizim ini tashkillashtirish m u m k in ;
— xohlagan vaqtda, xohlagan joyda sh ug'ullanish im koniyati. F anni
cgallashga ajratilgan vaqtning chegaralanmaganligi;
— bir vaqtning o 'z id a o 'q u v axborotlarining bir q a n c h a m anbalariga
(e le k tro n ku tu b x o n a la r, axb oro t bazalari, b ilim lar bazalari va h.k.),
o'quvchilarning ko'pchiligi murojaat qilishi. Aloqa to'rlari orqali bir-birlari
va o'qitu vchilar bilan m uloqatda bo'lishi;
— o 'q u v xonalari, texnika vositalaridan samarali foydalanish, o 'q u v
axborotlari mujassamlashgan va unifikatsiyalashgan holda taq dim qilish va
unga sam arali erishish o 'q u v ja ray o n larin i tashkil etish xarajatlarini
kamaytirish;
— o 'q u v c h in in g qaerda ya shashidan, sog'lig'ining holati va m oddiy
t a ’m inlang anlig id an q a t ’iy nazar, t a ’lim olish im koniyatidagi tenglik va
hokazo.
103
X u lo sa qilib a y t g a n d a , z a m o n a v i y a x b o r o t te x n o lo g iy a la r id a n
iqtisodiyotning turli tarmoqlarida foydalanish — iqtisodiyotni rivojlantirishda
m u h im o m illa rd an b o 'lib hisoblanadi.
5 .4 . A v to m a tla sh tir ilg a n a x b o r o t tiz im in i y a r a tish va
r iv o jla n tirish n in g z a m o n a v iy te n d e n siy a si
Iqtisodiyotning b o z or sharoitida faoliyat ko'rsatishiga o'tishi, axborot
texnologiyalari sohasidagi yutuqlar avtom atlashtirilgan axborot tizimlarini
yaratish va rivojlantirish am aliyotiga t a ’sir ko'rsatadi.
Ishlab chiqarish shaxsiy E H M va hisoblash-kommunikatsiya tarmoqlari
ko'rinishidagi sam arali h a m d a n isb atan a rz o n hisoblash vositalari ham
o m m a b o p , qulay b o 'lib qoldi. J a h o n h a m ja m iy a ti qo'llab-quvvatlaydigan
global axborot strukturasiga kirish im koni yuzaga keldi.
Bozorga turli xil ishga mo'ljallangan texnik vositalar va dasturiy ta ’minot
yetkazib b erilm oqda. U la r keng fo ydalanu vch ilar doirasining t a ’m inotini
a n c h a samarali t a ’m inlashi m u m kin.
S h u n i t a ’k id la sh jo iz k i, E H M la r im k o n iy a tla r i qu yidagi foy ­
d a la n u v c h ila r talablariga k o 'p ro q m o s keladi: rahbarlar, mutaxassislar,
texnik xodimlar.
A xborot tizim lari faoliyatining m aq sad li yo'nalishi yuzaga keldi,
o 'zg ardi va rasmiylashtirib qo'yildi. Iqtisodiy obyekt ishlab chiqarish
faoliyatining daromadliligini kuchaytirishga ko'm aklashish darajasi ularning
foydaliligi m ezo ni b o'lib qoldi.
T atbiq etilayotgan axborot tizim larini tegishli texnik vazifalar va
foydalanishning aniq shart-sharoitlariga m o s ravishda sinab ko'rishga
nisbatan q a t’iy shartlar va talablar yuzaga keldi. Bunday sinovlar davomida
axbo rot tizim larining buyurtm achi xodimi n isbatan k o 'p va malakali
m anfaat ko'radi.
Boshqaruv faoliyatini avtom atlashtirishn in g p re d m e t sohasi keskin
kengayadi, bosh qaruv faoliyatini am alga oshirish darajasi, natijalarning
aniqligi, ularni olish tezkorligiga b o'lg an talab ortadi. Iqtisodiy obyekt
ichidagi turli axborot tizimlarining intergrallashuv tendentsiyasi va turli
iqtisodiy obyektlar axborot tizim larining o 'z a r o foydali k om m unikatsiya
aloqasi barqarorlashdi.
K o 'p g in a faoliyat yurituvchi iqtisodiy obyektlarda yangi ilovalarga
(vazifalarga) bo'lgan ehtiyoj kuchavmoqda. Yangi ilovalarga bo'lgan talab
va ularni amalga oshirish o'rtasidagi disbalans to'xtovsiz o'sib bormoqda.
104
Shuning oqibatida tugallanmagan ilovalar hajmi ko'payib borayapti. Mavjud
tizimlarni yangi sharoitlarga moslash yoki texnik vositalar, operatsion
tizimlar bilan ishlash uch u n modifikatsiyalash harajatlarining o'sib borishi
tufayli ilovalar so n in i oshirish oqsavapti. Bunday h o la tda n chiqib ketish
uc h u n oxiridagi foydalanuvchilarni shaxsiy tizim va ularning ilovalarini
yaratishga jalb etish, ularga kuchli asbob-uskuna vositalarini yetkazib berish
lozim.
A v to m a tla sh tirilga n axborot tizimidagi asosiy b o 'g 'in bari bir inson
b o 'lib q o la v e ra d i. S h u n i qayd etish lozim ki, hozirgi yangi a x b o ro t
te x n o lo g iy a la ri f a o liy a tid a tiz im n in g oxiridagi f o y d a la n u v c h i bilan
loyihalovchi, o p e r a to r , dasturchi, xizmat ko'rsatuv xodim i o 'rtasid a aniq
tafovvut yo 'q . Bugungi ku nda interpretatsiya uslubi orqali o 'z dasturiy —
mo'ljallangan m ahsulotni — amaliy dasturlar paketini tezda ishlab chiqish
im k on in i b e ruvchi tayy or da stu r vositalari mavjud.
T e x n ik q a r o r la r n in g b u tu n a h a m iy a tig a q a r a m a s d a n , a v t o m a t ­
lashtirilgan a x b o ro t tiz im ining aham iyati va q im m a tin i loyihalashtirish
ishtirokchilari ishlab chiqadigan noyob mahsulotlar belgilaydi. Ayni paytda
avtom atlashtirilgan axb oro t tizim ining uzoq vaqt va m u sta h k a m ishlashi
uchu n u n d a n foydalanish bo 'yic ha batafsil bayon etilgan y o 'riq n o m a n in g
bo'lishi hal etuvchi aham iyatga ega bo'ladi.
A v to m a tlashtirilgan axborot tizimini yaratish, ishlash va rivojlanish
natijalarini belgilovchi asosiy om illar quyidagicha:
• x o d im n in g axb oro tn i qayta ishlashni a vtom atlashtirish tizim ida va
boshqaruv qaro rini qabul qilishda faol ishtirok etishi;
• axborot faoliyatining axborot biznesi sifatida talqin qilimshi;
• aniq bir o b y ek td a amalga oshiriladigan d asturiy-texnik, texnologik
platform aning mavjudligi;
• axborot tizimi va texnologiyasi sohasida foydalanuvchilar talablariga
m uvofiq ilmiy h a m d a am aliy ishlanm alarni yaratish va tatbiq etish;
• ta shkiliy-funktsional o 'z a ro harakat sh arllarin in g shakllanishi va
uning m a te m a tik , m odel, tizim va dasturiy ta 'm in o ti;
• berilgan sa m a ra d o rlik m ezonlarini hisobga olgan holda boshqaruv
sohasida aniq am aliy vazifalarni qo'vish va hal etish.
N azorat va muhokama uchun savollar
1. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t i z i ml a r i qaysi b e l gi l ar g a k o ' r a t a s n i l l a n a d i ?
2. E k s p e r t t i / i m l a r i d e g a n d a n i m a n i n i s h i m a s i / ' 1
3. Axborot ti/ im la rin in g ri\ojlanish h o sq ic h la iin i axtib bering.
4. Q a r o r q a b u l q i l i s h n i q o ' l l a b - q u v v a t l a s h t i z i m i n i n g a s o s i y v a z i f a s i
n i m a d a n ib o r a t ?
5. Q a r o r q a b u l q i li s h n i q o ' l l a b - q u v v a t l a s h t i z i m i g a m i s o l l a r k e lt i r in g .
6. Q a r o r q a b u l q i l i s h n i q o ' l l a b - q u w a t l a s h t i z i m i d a r a j a l a r i t i z i m n i n g
q a y si x u s u s iy a t la r i g a q a r a b t u r k u m l a n a d i ?
7. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t i z i m i n i n g o 'z i g a xos afza llikla ri n i m a l a r d a n
iborat?
8. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i n i q o ' l l a s h b o s h q a r u v
tiz im ig a q a n d a y natijalarni b e r a d i /
9. A x b o r o l tiz i m i g a a v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t e x n o lo g iy a s in i q o 'l l a s h n i n g
im k o n iy a t saniarasi n i m a la r d a n iborat?
10. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i n i n g is h l a b c h i q a r i s h g a
t a d b i g ' i n i n g q a n d a y ijo b iy v a s a l b iy t o m o n l a r i b o r ?
106
II
Q I S M . A V T O M A T L A S H T IR IL G A N A X B O R O T
T E X N O L O G IY A L A R IN I JO R IY E T IS H V O S U T A L A R I
6 -B O B . A X B O R O T T IZ IM L A R IN IN G A X B O R O T , D A STU R IY
VA TE X N O LO G IK TA’M IN L A N IS H I
D arslik n in g oldingi boblarida t a ’kidlab o 'tg a n im iz d e k , axborotli
tcxnologiya tizim sifatida ikki qism dan tashkil topadi:
a) t a ’m inlovchi qism;
b) funksional qism.
T a ’m in lo v c h i qism ta r k i b i g a k ir g a n q u y i t i z i m l a r a x b o r o t l i
texnologiyaning faoliyatini belgilaydi va miqdoriy jihatdan q at’iy belgilanadi.
Bular q uy idagilardan iborat:
1. Tashkiliy ta ’minot — boshqarish subyektida axborotli texnologiyani
tashkil qilish m aqsadga muvofiq yoki muvofiqmasligi to 'g 'risid a q a ro rn i
ishlab chiqishga qaratilgan.
2. Axborot ta ’minoti — boshqarish subyekti faoliyatida xizmat qiluvchi
barcha m a ’lum otlarning to 'p la m id a n tashkil topadi.
3. M atem atik va dasturiy ta ’minot — b o sh q a rish subyekti m a salalarining yechilish y o i l a r i n i ifodalaydi va tegishli d a stu rlardan iborat
bo'ladi.
4. T exnologik ta ’minot — to 'p la n g a n m a ’lu m o tlarn i qayta ishlash
ja ra y o n la rin in g boshqarish usullarini ifodalaydi.
5. Lingvistik ta ’minot — axborotlarni ifodalashdagi tegishli belgi va
algoritm ik tillardan tashkil topadi.
6. Ergonomik ta ’minot — axborotli texnologiya unsurlarining faoliyati
u c h u n tegishli shart-sh aroitlarni yaratadi.
7. Huquqiy ta ’minot — boshqarish subyekti va xodimlarning burchlari,
majburiyat va huquqlarini belgilaydi.
8. Texnik ta ’minot — avtom atlarni qayta ishlash jarayonlariga m os
ho ld a tegishli vositalar b ilan t a ’m inlashni ifodalaydi.
9. M utaxassislik ta ’minoti — axborotli texn olog iy a tizimlari bilan
t a ’m inlanadi.
6 .1 . A x b o r o t tizim la rin in g a x b o r o t t a ’m in oti
6 .1 .1 . A xborot ta ’m inot tarkibi va unga q o'yilad igan talablar
A x borot t a ’minoti — avtom atlashtirilgan axborot tizim larining eng
m u h im elem enti sifatida boshqarilayotgan obyektning holatini tariflovchi
va b osh q aru v qarorini qabul qilish uchun a s o s bo'lu v c h i axborotlarni aks
ettirish u c h u n m o 'lja lla n g a n . S hu sababli axborot t a ’m in oti quyidagi
talablarga javob berishi kerak:
1. M asalalarni (vazifalarni) yechish u c h u n aniq va yetarli, to 'liq va
asosli m a ’lum otlarni o 'z vaqtida yetkazib berish.
2. M asalalarning o 'z a r o aloqadorligini t a ’minlash.
3. M a ’lumotlarni jam lash, saqlash va qidirishni samarali tashkil qilish.
4. E H M va u n d a n fo y da lan uv c hila r o'rtasidagi ishlarning tartibini
tashkil qilish.
Iqtisodiy a x b o ro tn i ishlab c h iq is h n in g avtom atlashtirilgan tizimi
nazariyasiga ko'ra axborot ta ’m inotini quyidagilarga bo'lish qabul qilingan:
a niq soha param etrli ko'rsatkichlari (m a sa la n , buxgalteriya hisobi, m o liya-kredit faoliyati, tahlil va b osh qalarn in g ko'rsatkichlarijning tizimlari;
tasniflash va kodlashtirish tizimlari; hujjatlar; axborotlar oqim lari —
hujjatlar aylanm asini tashkil qilishning variantlari; m ash in a va m ashina
m an b a la rid a saqlan ay otgan h a m d a tashkil qilishning turli darajasiga ega
b o'lg a n h a r xil axborotli massivlarga ega.
Belgilangan vazifalarni yechish, m a ’lu m o tn o m a la r ta q d im etish va
turli xil fo y dalanuv ch ilar o 'rta s id a a x bo ro t alm ashish u c h u n massivlarni
o 'z ichiga oluvchi m a ’lu m o tla rn in g a v tom atlashtirilgan banki m u rakk ab
tashkiliy jihatlarga ega.
Y a k u n iv f o y d a l a n u v c h i l a r — iq t i s o d c h i l a r b i la n h a m k o r li q d a
bajariladigan axborot t a ’minotini loyihalashtirishida quyidagi ishlar amalga
oshiradi:
— iqtisodiy vazifalarni hal etish u c h u n z a r u r b o 'lg a n k o 'rsa t
k ichlarning tarkibi, ularning hajm i, vaqti tavsifiy tasvirlari va axborotli
aloqalari aniqlanadi;
— keng q am rovli klassifikator va ko dlar tizim i ishlab chiqiladi.
u m u m d a v la t k la ssifik a to rla rid a n f o y d a la n ish im k o n iy a tin i be ruvchi
aloqalari o'rganiladi;
— ko'rsa tk ic h la rni aks ettirish u c h u n hujjatlarning standartiashgan
tizim ini q o 'lla sh im koniyatlari a n iq la n a d i, m a s h in a d a ishlab chiqish
ta la b la rig a m o s la s h tir ilg a n yangi b ir la m c h i h u jja tla r n in g sh akllari
loyihalashtiriladi
— axborot fondi tashkil qilinadi; m a ’lu m o tla r bazasi va uni tashkil
qilish a n iq la n a d i: ishlab ch iqilgan natijalarni ta q d im etish shakllari
lovihalanadi;
Axborot t a ’m ino tini yaratishda turli xildagi m asalalar hal qilinadi.
U lardan bir qismi m a ’lum otlarni E H M y o rdam id a ishlashga tayvorlash
bo'lsa, ikkinchi qismi m a ’lum otlarni E H M da saqlash. qidirish va qayta
ishlash bilan b o g 'liq d ir.
I OS
6 . 1-rasm. A x b o r o t t a ’m i n o t i g u r u h k i r i .
Shu sababli axborot bilan t a ’minlashni ikki guruhga ajratish m um kin:
1. M ashinadan tashqaridagi axborot t a ’minoti.
2. M ashina ichidagi axborot t a ’minoti ( 6 . 1-rasm).
O d a td a , b o s h la n g 'ic h a x b o ro tla r m a s h in a d a n tashqari m u h itd a ,
boshqaruvchi shaxsning q a ro r qabul qilish jaray on id a hosil b o 'lad i h a m d a
nom ashinaviy soha hujjatlarida qayd qilinadi.
E H M dan foy da la n u v c h in in g amaliy ilovasini yaratish va u bilan
ishlash uchu n nomashinaviy soha muloqatlari m ashina ichidagi t a ’minotga
o'tkazilishi kerak. U e rd a E H M ichki axborotlar bazasini tashkil etadi.
6 .1 .2 . M a sh in a d a n tashqaridagi a xb orot ta ’m inoti
M ashina tashqarisidagi axborot ta ’minoti quyidagilami o 'z ichiga olladi:
• m a s h in a d a n tashqaridagi axborot bazasini;
• nom ashinaviy a x b o ro t bazasini yuritish vositalarini.
M ashinadan tashqaridagi axborotlar bazasi o 'z ichiga n o rm a tiv m a ’lu m otnom a, shartli-doimiy axborotlarni va m uayan predm et sohasining
te z k o r (hisobli) a x b o ro tn i oladi.
Nom ashinaviy sohada hujjatlar asosiy axborot tashu vchilar sanaladi.
H ujjat qabul qilingan a n d a z a d a tuzilgan va iqtisodiy bir q o id a asosida
birlashtirilgan m u ’lu m o tla r yig'indisidir.
H ujjatlar nom ash in aviy so h a d a asosiy axborot tashu vch ilar sanaladi.
H u jja tla r boshqaruv funksiyalariga muvofiq n orm ativ, m a ’lu m o tn o m a li,
rejali va vaqtga nisbatan kam o'zgaradigan, shartli doim iy b o s h q a axborot
hujjatlari, u yoki b u ja r a y o n la r oqim ini qayd etuvchi tezkor b o s h la n g 'ic h
hisob axb oro t hujjatlari bo'lishi m um kin.
Shartli doim iy a x b o ro t hujjatlaridagi m a ’lu m o t n o m a la r m a ’lum
turdagi obyektlar ro'yxatini (bo'linm alar, jihoz, lavozim, kasb va hokazo)
o 'z ichiga oladi. M a ’lumotnomada obyektning nomi, kcxli va boshqa hujjatlarda
ko 'rsatilg an jadvali mavjud. N o m e n k la tu ra — b aho ko'rsatk ichlari xuddi
m a ’lu m o tn o m a la r shaklida, o 'lc h o v birligi ko'rsatilgan ho ld a ob yektlar
n o m e n k l a t u r a s i if o d a la n g a n .
109
Ishlab chiqarish m e ’yorlari konstruktiv-texnologik hujjatlaala k o ’rsaliladi. M asalan. m ateriallar sarllash m e 'y o ri m a rshrutlash haritasida
saqlanadi. Hilda detallarni tayyorlashning texnologik jarayoni aks ettiriladi.
T a q v im -re ja m e ’yorlari detal yoki m ah sulotga nisbatan sexning kunlik
ehtiyojlarini aks ettiradi.
Yetkazib beruvchining buyurtm achi bilan shartnomasi yetkazib berish
rejasini, yetkazib berish partiyasi hajm ini aks etgiradi. Reja hujjatlari esa
tayyor mahsulotlar, detallar chiqarish bo'yich a sanoqli reja ko'rsatkichlarini
if o d a l a y d i. T a s h k i l i y - b o s h q a r u v h u jja tl a r i n i z o m , q o i d a , a k tla r .
protokollar, qarorlar, b uyru qlar va h o k a z o la rn i o 'z ichiga oladi.
Hisobot axborotlariga oid hujjatlari kirim -chiqim hujjatlari, tovar va
materiallarni ortish va to'xtatish, shuningdek, buyumlar kelib tushishi bo'yicha
hisobot malumotlarini o 'z ichiga oladi. Bular — nakladnoylar, kirish-chiqish
orderi, om borxona kirish-chiqish kartochkasi, inventarlash vedomostlari va
bo sh q a hujjatlar. Reja ko 'rsatkichlari bajarilishi borasidagi m a ’lu m o tla r
reja-grafiklarda, hisobotlarda, statistik m a ’lum otlarda ko'rsatiladi.
K o'rsatk ichlar tizimi rejalash tizimi bilan belgilanadi. Rejani bajarish
ko'rsatkichlari (b o 'lim darajasida) faqat hisobot u ch u n g in a em as, balki
boshqarish va tartibga solish maqsadlari u c h u n ha m xizmat qiladi. T o 'lo v
topshiriqlari b u y u rtm a c hining keltirilgan m ahsulotga to 'lo v faktlarini aks
ettiradi.
B archa hujjatlar hujjat m a z m u n in i ifodalovchi nom i, hujjat tarkibini
belgilovchi shakli bilan farqlanadi. Yuzaga kelish xususiyatiga ko'ra, hujjatlar
ilk m a ’lumotlami saqlovchi boshlang'ich hujjatlarga va boshqa hujjatlarning
axborotlarini qayta ishlash natijalarini k o'rsa tu vc hi natijaviy hujjatlarga
bo'linadi.
H a r qanday hujjat uch q ism d a n tashkil topgan: sarlavqa, asosiy va
tasdiqlovchi qismlardan.
S arlavha qism ida hujjat u c h u n d o im iy yoki o 'z g a r m a s b o 'lg a n
m a ’lu m o tla r joylashadi. Asosiy q ism d a hujjat u c h u n shartli d o im iy va
o'zgaruvchan bo'lgan m a ’lum otlar joylashadi. Tasdiqlovchi qism da hujjat
u c h u n yuridik h u q u q beruv ch i m a ’lu m o tla r jo y la sh a d i. H u jja tla rd a
ifodalangan m a ’lum otlarning joylashishiga k o'ra, ularni quyidagi turlarga
ajratish m umkin: chiziqli, anketali, jadvalli va aralash
M a shinadan tashqaridagi ax b o ro tlar bazasini yuritish vositalariga
quyidagilar kiradi:
• m uam m o sohasi hujjatlarida saqlanuvchi texnik-iqtisodiy axborotlarni
kodlash va tasniflash tizimi;
• foydalanish uchu n tavsiya qilingan hujjatlarning tipik shakli ni aks
ettiruvchi hujjatlarning muvofiqlashtirilgan tizimi;
• h ujja tla shtirish ni tashkil etish va y u ritish tizim i ( 6 .2 - r a s m ) .
110
6.2-rasm. M a s h i n a d a n t a s h q a r i d a g i a x b o r o t b a z a s i n i
yu r it is h vosi tal ar i.
M a ’l u m o t ni kiritish-*
ga t ayyor l ash\
Tuzatish
M a ’l u m o t ni kiritish
Boshlan­
Q a b u l qilish,
g'ich
ro' yxatdan o ' t k a ­
hujjatlar
zish, n a z o r a t
M a s h i n a t as huvchi l ar da
m a ’l u m o t m a s s i v i n i
tayyorlash
/ Protokolni
/ t a h l i l qi l i sh
V
\
Mashinadan
tashqari m a ’­
lumot
massivlari
Mashinogramma
p r o t o k o l i bi l an
v
____
J
6.3-rasm. A x b o r o t l a r mas s i v i n i m a s h i n a t a s h u v c h i l a r i d a s h a k l l a n t i r i s h n i n g
t i pi k t e x n o l o g i k c h i z m a s i .
M ashinadan tashqaridagi axborotlar bazasi m ashina ichidagi axborotlar
bazasini shakllantirish m anbayi bo 'lib hizm at qiladi.
Quyidagi 6.3-rasmda hujjatlarda joylashgan m a ’lumotlami kompyuterga
kiritish te x n o lo g ik chizm asi keltirilgan.
Ill
6 . 1 . 3 . M a s h i n a ic h id a g i a x b o r o t t a ’m in oti
M u h i n a i c h i d a g i a x b o r o t t a ’m i n o t i o ' z i c h i g a q u y i d a g i la r n i o l a d i :
* mHshina tashuvchilarda joylashgan axborotlar ba/asi;
* mUshina axborot b a /a sin i tashkil etish va yuritish vositalari.
M u h i n a ic h id a g i a x b o r o t l a r b a / a s i , m a ’l u m o t l a r b a / a s i n i n g
tuzilmasi^j a n jq m u a m m o sohasining m antiqan bog'langan m a ’lum otlar
modelini, shuningdek, m ashina tashuvchilarda saqlanadigan alohida o ‘zaro
bolanm agan kiruvchi, c hiqa d ig a n va oraliq m a ’lu m otlarni aks ettiradi.
M a ’lumouar b a/asini b oshqarish tizimi (M B B T ) vositalari bilan q o'llab quvvatlan;ujigan m a ’lu m o tla r bazasida m e ’y o r iy - m a ’lu m o tn o m a li, rejali,
ya ni shartli-doimiy axb oro t va operativ, hisobot axborotlari saqlanadi
(6.4-rasrti)
Mashina ichidagi a x b o ro tla r bazasini ishlab c hiqishn in g m u h im
vazifasi rnashjn a tashu vchida saqlanadigan m a ’lum otlarni un um li tashkil
etish sanalacii M ashina ichidagi axborotlar bazasi m ashinadan tashqaridagi
s o h a n i n g rej a va tezkor hujjatlarid an keladigan m a ’lu m otlarni o 'z ichiga
oladi. Mashjna ichidagi ax bo ro tlar bazasining bir qismi masalani yechish
jarayonidq y Uzag a kelishi yoki b o sh q a tizim lar aloqa kanallari b o 'y ic h a
kelib tushishj m u m k in .
M a lumotlar bazasini boshqarish uchun uni tashkil etish va yuritishda
sohalashtirj|gan samarali dasturiy vosita — m a ’lumotlar bazasini boshqarish
tizim idan foydalaniladi.
6 -4 'rasm. Mashina ichidagi axborotlar bazasining mazmuni.
112
6.5-rasm. Foydalanuvchilar masalalarida ma'lumotlar to'plamini ishlab
chiqish chizmasi.
M a ’lu m o tlar bazasi qa y tarilm aydigan m a ’lu m o tlarning yaxlitlangan
ja m la n m a si sanaladi. U n in g asosida m a z k u r soh aning b a rc h a masalalari
hal etiladi (6.5-rasm ). M a ’lu m o tla r b a zasida k o 'p qirrali kirish va aynan
bir xil m a ’lum otlardan turli foydalanuvchilar foydalanish im k o n i mavjud.
M a ’lumotlar bazasi (M B ) foydalanuvchining bitta shaxsiy k om pyuter
m o n o p o liy a ixtiyorida bo'lishi m u m k in . B un da y h olatda u faqat m azku r
S h K xotira diskasiga joylashtiriladi va axborot bazasiga bir vaqtda bir necha
fo yd alanuvchining kirishi t a ’m in la n m ay d i.
K om p yuter tarm og'i mavjud b o 'lg a n holda k o 'p foydalaniladigan
rejimda, „M ashina-server" da joylashadigan markazlashgan M B n i saqlash
va foydalanish imkoniyati tug'iladi. Bunday holatda har bir foydalanuvchi
o 'z shaxsiy kompyuteri orqali b a rc h a mijozlar uchun u m u m iy bo'lgan
markazlashgan axborot bazasiga kirishga ruxsat oladi.
Foydalaniladigan texnik va dasturiy vositalar shakliga boliq holda turli
ish texnologiyasi amalga oshirilishi m u m k in . M a ’lumotlarni tarmoqli ishlab
ch iq ish n in g turli tamoyillari mavjud: „fayl-server" va „ m ijo z -se rv c i"
Mashina ichidagi axborotlar bazasini tashkil etish va yuritish vositalai i>m
kirishning dasturiy vositasi, m a ’lu m o tla r bazasini tashkil etish va yim n .li
h a m d a m a ’lum otlarning boshqa massivlari kiradi (6.6 rasm) llinul.m
8 — R.X. Alim ov va bosliq.
6 . 1 . 3 . M a s h i n a ic h id a g i a x b o r o t t a ’m in oti
M ashina ichidagi axborot ta 'm in o ii o 'z ichiga quvidagilarni oladi:
• m ashina tashuvchilarda joylashgan axborotlar bazasi:
• m ashina axborot bazasini tashkil etish va ynritish vositalari.
M a s h i n a ic h id a g i a x b o r o t l a r b a z a si. m a 'l u m o t l a r b a z a s in in g
tuzilmasini, aniq m u a m m o sohasining m an tiqan bog'langan m a ’lum otlar
modelini, shuningdek, m ashina tashuvchilarda saqlanadigan alohida o'zaro
b o la n m a g a n kiruvchi, c h iq a d ig an va oraliq m a ’lum otlarn i aks ettiradi.
M a ’lu m o tla r bazasini b oshqarish tizimi (M B B T ) vositalari bilan q o 'lla b quvvatlanadigan m a ’lu m o tla r bazasida m e ’yoriy - m a ’lu m otnom a li, rejali,
y a ’ni shartli-d oim iy axb oro t va operativ, hisobot axborotlari saqlanadi
(6.4-rasm ).
M a sh in a ichidagi a x b o ro tla r bazasini ishlab c hiqishn in g m u h im
vazifasi m ashina tashu vch id a saqlanadigan m a ’lu m otlarni unum li tashkil
etish sanaladi. M ashina ichidagi axborotlar bazasi m ashinadan tashqaridagi
so h a ning reja va tezk or hujjatlarid an keladigan m a ’lum o tlarni o 'z ichiga
oladi. M ashina ichidagi axbo rotlar bazasining bir qismi m asalani yechish
ja ra y o n id a yuzaga kelishi yoki bosh qa tizim lar aloqa kanallari b o 'y ic h a
kelib tushishi m um kin.
M a ’lum otlar bazasini boshqarish uchun uni tashkil etish va yuritishda
sohalashtirilgan samarali dasturiy vosita - m a ’lum otlar bazasini boshqarish
tizim idan foydalaniladi.
6.4-rasm. M a s h i n a i c h i da g i a x b o r o t l a r b a z a s i n i n g m a z m u n i .
6.5-rasm. Foydalanuvchilar masalalarida m a’lumotlar to'plamini ishlab
chiqish chizmasi.
M a ’lu m o tla r bazasi qay tarilm aydigan m a ’lu m o tlarning yaxlitlangan
jarnlan m asi sanaladi. U n in g asosida m a z k u r sohaning b a rc h a masalalari
hal etiladi (6.5-rasm ). M a 'lu m o tla r bazasid a k o 'p qirrali kirish va aynan
bir xil m a ’lum otlardan turli foydalanuvchilar foydalanish im koni mavjud.
M a ’lumotlar bazasi (M B ) foydalanuvchining bitta shaxsiy kom pyuter
m o n o p o liy a ixtiyorida bo'lishi m u m k in . B u nda y ho latda u faqat m azku r
S h K xotira diskasiga joylashtiriladi va axborot bazasiga bir vaqtda bir necha
foy dalanuvchining kirishi t a ’m in lan m a y d i.
K om pyuter tarm o g'i mavjud b o 'lg a n holda k o 'p foydalaniladigan
rejimda, „M ashina-server" da joylashadigan markazlashgan M B ni saqlash
va foydalanish imkoniyati tug'iladi. B und ay holatda har bir foydalanuvchi
o 'z shaxsiy kompyuteri orqali b a rc h a mijozlar uchun u m u m iy bo'lgan
markazlashgan axborot bazasiga kirishga ruxsat oladi.
Foydalaniladigan texnik va dasturiy vositalar shakliga boliq holda turli
ish texnologiyasi amalga oshirilishi m u m k in . M a ’lumotlarni tarmoqli ishlab
c hiqish ning turli tamoyillari mavjud: „fayl-server" va „m ijoz -se rv e r".
Mashina ichidagi axborotlar bazasini tashkil etish va yuritish vositalariga
kirishning dasturiy vositasi, m a ’lu m o tla r bazasini tashkil etish va yuritish
h a m d a m a ’lum otlarning boshqa massivlari kiradi (6 .6 -ra sm ). B un dan
8 — R.X. Alim ov va bosliq.
6.6-rasm. Mashina ichidagi axborot bazasini tashkil etish va
yuritish vositalarining tarkibi.
tashqari, m a s h in a ichidagi axborotlar bazasini tashkil etish va yuritishda
M B va b o sh q a m ash in a tashuvchidagi m a ’lum otlar bilan ishlash bo'y icha
foydalanuvchining texnologik y o ‘riqnom asidan foydalaniladi.
6 .2 . A x b o r o t tizim la rin in g d a stu riy ta 'm in o ti
6 .2 .1 . D astu riy ta ’m inot tu sh un ch asi, uning vazifasi va
turkum lanishi
Z a m o n a v iy axborot texnologiyalarining gurkirab rivojlanishi va uni
q o i l a s h sohasin in g kengayishi dasturiy t a ’m in o tn in g jad al rivojlanishiga
olib keldi.
Hozirda respublikamiz dasturchilari tom onidan yaratilayotgan dasturiy
m a h su lo tlarn in g 80 % eksport uchu n, 20 % i esa m a halliy iste’m olch ila r
uch un ishlab chiqarilm oqda.
Axborot tizimlarining dasturiy ta’minoti — b u hisoblash texnikasi
vositalari bilan m a ’lum o tlarni qayta ishlash tizim ini yaratish va ulardan
foydalanish uch un qo'llaniladigan dasturiy va hujjatli vositalarto'plam idir.
Dasturiy ta'm inot bajaradigan funksiyalariga ko‘ra ikki guruhga ajratiladi:
tizimli dasturiy t a ’m ino t va amaliy dasturiy t a ’m inot.
114
T i / i m l i dasturiy
ta'm inot
O peratsion
tiz im la r (ОТ)
Servis
dast nrlar
Bir vazifali
bir kishi foy­
dalanuvchi
K o 'p vazifali
ko'p kishi foy­
dalanuvchi
Utilitalar
Dasiurlashtirish
tillari translatori
Texnik xizmat
dasturlari
Q o b iq la r
T ranslato r
k o m p ila to rla r
T est
dasturlari
- U tilitalar
T ranslatork o m p ila to r la r
Maxsus
nazorat
dasturlari
A ntivirus
dasturiy
vositalar
A ssem bler
6.7-rasm. Tizimli dasturiy ta ’minot tarkibi.
Tizimli dasturiy ta ’m in otning asosiy vazifasi EH M da axborotni qayta
ishlash jarayo nini tashkil etish va am aliy d a stu rla r u c h u n m e ’yordagi ish
m u h itin i t a ’m in la sh d a n iborat. Tizimli dasturiy t a ’m in o t E H M ap parat
vositalari bilan shu q a d a r yaqin aloqadaki, uni b a ’zida E H M ning bir
qismi deb h a m hisoblashadi (6.7-rasm ).
Tizimli dasturiy t a ’m in o t quyidagilardan iborat: operatsion tizimlar,
servis dasturlar, da sturlashtirish tillari translatorlari va texnik xizmat
dasturlari.
T izimli dasturiy t a 'm i n o t quyidagi vazifalarni am alga oshirishni
t a ’minlaydi:
• E H M ning h a m m a uzellari va q u rilm a la rin in g avtom atik ravishda
ishlashini;
• E H M ning h a m m a uzellari va qurilmalarini avtomatik ravishda testlar
yo rdam ida tekshirib turish;
• m ashina resurslarini taqsimlash;
• k om py uter ta r m o g 'i d a a vtom atik h o la td a axborot ayirboshlashni
t a ’minlash;
• dasturchilar va foy dalan uv chilar m e lm a tin i iloji b oricha avtomatlashtirish.
115
O peratsion tizim lar (О Т ) — tizimli d asturiy t a 'm in o t n i n g eng
asosiy qismi bo'lib, axborotni qayta ishlash jarayon in i boshqarish va
ap p a ra t vositalari bilan fo y d a la n u v c h ila r o 'rta s id a g i o 'z a r o a lo q a n i
ta ’minlaydi.
O peratson tazimlar dasturiy ta'm in otning foydalanuvchi kom pyuterda
ishlaganda uning interfeysini aniqlovchi m uhim qismi hisoblanadi. Interfeys
foydalanuvchiga nisbatan do'stona munosabatda bo'lishi lozim va bu nuqtayi
na z a rd a n foydalanuvchining m ash in a bilan m u lo q o tin in g uchta darajasi
to'g'risida gapirish mumkin:
• buyruqli interfeys — foydalanuvchi operasion tizimning fayl tizimini,
buyruqlarini etarlicha bilishi talab etiladi va ularni displey ekranidagi
buyruq qatoriga klaviatura orqali kiritadi. B un da y interfeys bevosita MS
D O S o p e ra sio n tizimi to m o n id a n t a ’m inlan adi;
• m atnli m e n y u ko'rinishdagi interfeys — foydalanuvchi k o 'p sonli
menyularda m o ‘ljal ola bilishi talab etiladi va bu menyularda kerakli buyruqlar
ha m d a fayllarni ularning nom lanishi bo'y ic h a tan lay bilishi kerak (o datda
ingliz tilida). Bu turdagi interfeys operatsion tizimning ko'pgina qobiqlarida,
xususan, eng o m m aviy N o rto n C o m m a n d e r q o b ig 'id a amalga oshiriladi;
• grafik m e ny u ko'rinishdagi interfeys — foydalanu vchi k o 'p sonli
m en y u la rd a mo'ljal ola bilishi kerak va bu m e n y u la rd a kerakli buyruqlar,
fayllarni, o d a td a ularning n om lanish i b o 'y ic h a ta q d im etiladigan shartli
grafik belgilar b o 'y ic h a tanlay bilishi talab etiladi. Bu turdagi interfeys
grafik interfeysli operatsion tizim lar (W indow s X P , W indow s N T va
boshqalar) to m o n id a n qo'llaniladi.
Am aliy dasturiy ta ’minot foydalanu vchilarning a n iq m asalalarini
hal etish dasturlari m ajm uasidan iborat.
A m aliy dasturiy t a ’minot: amaliy dasturlar, a m aliy dasturlar paketi
va mutaxassislik dasturlaridan tashkil topadi.
A m aliy dasturlar ixtiyoriy foydalanu vchining amaliy m asalalarini
hal e tg a n ho ld a boshqa amaliy dasturlar bilan faol a loq ada bo 'lm a y d i.
U sh bu d astu rla rd a n foydalanish texnologiyasi bir-b irid a n tu b d a n farq
qiladi. B u n d a y dasturlaga Corel Draw , A do be F o to s h o p , W in a m p va
b oshq alarn i misol qilib keltirish m um kin.
A m a liy dasturlar paketi ixtiyoriy fo y d alanuv ch in in g amaliy m a s a ­
lalarini hal etgan ho ld a boshqa ushbu dasturiy p a ketg a m a n su b am aliy
dasturlar bilan faol aloqada bo'ladi. Ushbu paketga kiruvchi dasturlardan
foydalanish texnologiyasi bir-biridan deyarli farq qilmaydi. Bitta dasturiy
paketga kiruvchi amaliy dasturlar o'rtasida o 'z a r o alo qalar o'rnatish h am
m um kin. Y a ’ni bir amaliy dasturda axborotni qayta ishlash natijasida olingan natijalar avtom atik tarzda boshqa amaliy d a stu rd a tayyorlangan huj-
jatla rd a aks ettiriladi. A m aliy d a stu rla r paketiga misol tariqasida hozirda
keng o m n ia to m o n id a n sam arali qo'llanilayotgan Microsoft Office paketini keltirish m u m k in .
Mutaxassislik dasturlari m a ’Ium soha (buxgalteriya, soliq, tibbiyot va
boshqalar) axborotini qayta ishlashga qaratilgan amaliy dastur hisoblanadi.
U sh b u d a stu r bir n e c h ta m o d u lla rd a n tashkil topgan bo 'lib , h a r bir
m o d u l so ha b o 'y ic h a aniq bir m asalani hal etishga qaratilgan. K o 'rin ib
tu rib d ik i, m utaxassislik d a s tu r la r id a n faqat soha mutaxassislari foydalanishlari m u m k in . Shu sababli h a m mutaxassislik dasturlari m u ta hassisning avtomatlashtirilgan ish joyi deb ham ataladi. Bunday dasturlarga
misol tariqasida IS -B uxgalteriya, B ank -M ijoz va boshqalarni keltirish
mumkin.
6 .2 .2 . A m aliy d astu r paketlarining tasniflanishi
A m aliy dasturiy t a ’m ino t foydalanuvchilarning aniq bir masalalarini
ishlab chiqish va bajarish u c h u n m o'ljallangan. Amaliy dasturiy t a ’m ino t
o p e ra tsio n tizim lar boshqaruvi ostid a ishlaydi. Amaliy dasturiy t a ’m in o t
tarkibiga quyidagilar kiradi:
• turli vazifalardagi a m aliy d astu rla r paketi;
• foydalanuvchi va a x bo ro t tizim lari u m u m iy ish dasturlari.
A D P o d a td a maxsus tiz im la r asosida quriladi va u b u n d a n keyingi
aniq y o'n alishda rivojlanadi.
A m aliy dasturlar paketi — bu m uay yan sinf masalalarini hal etish
uc h u n mo'ljallangan dasturlar m ajmuidir. Barcha amaliy dastur paketlarini
uch g uruh ga ajratish m u m k in : op e ra tsion tizim lar im koniyatlarini kengaytiruvchi paketlar, u m u m iy belgilanishdagi paketlar, avtomatlashtirilgan
boshqarish tizimida ishlashga m o'ljallangan paketlar.
A m aliy d a stu rla r pak eti d a stu riy t a ’m in la n is h n in g eng d in a m ik
rivojlangan qismidir. Amaliy d a stu rla r paketi yordam ida hal qilinayotgan
m asalalar doirasi d o im o kengaya boradi.
Hozirgi vaqtda o'z funksional imkoniyatlari va amalga oshirish usullariga
k o 'r a farqlanuvchi amaliy d astu rla r paketlarin in g keng spektori mavjud.
A m aliy dasturlar p aketlarin in g quyidagi turlari farqlanadi:
• u m u m iy vazifadagi (universal);
• uslubiy yo'naltirilgan;
• m u a m m o li yo'naltirilgan;
• E H M global tarm oqlari;
• hisoblash jarayonini tashkil el ish ( m a ’im m ylashtirish).
A m aliy dasturlar p aketlarining tasiii 11anishi (i .S rasm da berilgan.
117
6. 8- r a s m .
A m aliy d astur pakctlarining tasniflanishi.
U m u m iy vazifali amaliy da stu r paketlari — bu universal dasturiy
m a |isulotIar b o 'lib , axborot tizimlari va foy dalanuv ch ilarning funksional
masalalarini ishlab chiqishni va ishga solishni avtomatlashtirishga qaratilgan.
Integrallashtirilgan paketlar deb um um iy ishlarga mo'ljallangan amaliy
dastur paketlaridagi dasturlarning xususiyatlarini o'zida inujassamlashtirgan
amaliy dasturlar paketlariga avtiladi. Zam onaviy integrallashtirilgan amaliy
d a s t u r l a r paketlari o 'z ichiga quyidagilarni kiritadi: m a tn tahrirlagichi,
elektron jadval. m a ’lum o tla r bazasini boshqarish tizim lari. k o m m u n i ­
katsion (ulovchi) m o d u l va b oshqalar.
Integrallashtirilgan p a k ctlarg a q o ' s h i m c h a m o d u l sifatida fayllarning
eksport- i m p o r t t i z i m i , k a l k u l a t o r , k a l e n d a r . d a s t u r l a s h t i z i m l a r i n i k i r i t i s h
m ш и к ' 11Uslubiy y o ' n a l t i r i l g a n
am aliy dasturlar paketlarining
farqi s h u n -
d a k i . u l a r n i n g a l g o r i t m i k a s o s i m a s a l a y e c h i m i n i n g q a n d a y d i r m a ’l u m
b i r i qtisodiy — m a t e m a t i k u s u l i g a a s o s l a n g a n d i r . B u n d a y a m a l i y d a s t u r l a r
paketlariga q u y i d a g i u s u l l a r n i k i r i t i s h m u m k i n :
1 IS
• m atem atik dasturlash (chiziqli, d in a m ik va boshq.);
• tarmoqli rejalashtirish va boshqarish;
• om m aviy xizm at k o 'rsatish;
• matem atik statistika.
Uslubiy y o'naltirilgan p ak e tla r q o'lla n ish so h a sid an q a t’iy nazar,
inasalaning um u m iy h oldagi yech im in i beradi. U n in g nam u nasi sifatida
chiziqli dasturlash va ta rm o q li rejalashtirish p a k e tla rin i ko'rsatib o 'tish
joizdir. Masalan, tarmoqli rejalashtirish amaliy dasturlar paketlari korxona,
b o'lim , sex, laboratoriya ish rejalarini shakllantirish im koniyatini beradi.
U jadval shaklida ifodalanib, u n d a h a r bir ish q a c h o n boshlanib, q a c h o n
tugashi, ularni amalga oshirish uchu n qan cha va q a n d a y zaxiralar kerakligi
ko ‘rsatiladi.
M u a m m o g a y o'n altirilgan amaliy dasturlar p aketlari — bu eng keng
tarq alg an am aliy d a stu rla r paketlaridir. U m u m i y h o ld a m u a m m o g a
y o 'n a ltir ilg a n a m a liy d a s tu r la r p a k e tla ri d e b x alq x o ‘jaligi, fan va
texnikaning biror bir sohasidagi mavjud m u a m m o n i yechishga qaratilgan
amaliy dasturlar paketlariga aytiladi. Bunday amaliy dasturlar paketlarining
ju d a k o 'p turlari ich id a n s a n o a td a va n o s a n o a t s ohasid a boshqarish
funksiyasini avtom atlashtirish ga qaratilgan a m a liy d asturlar paketlarini
k o ‘rib chiqamiz.
Hozirgi kunning eng do lzarb masalasi — integrallashgan axborot
tizim larn i yaratish masalasidir. U n in g asosiy m a q sa d in i qisqacha qilib
„Mijoz-server" (clientg'server) deb aytish m u m k in . U n in g asosiy m a ’nosi
m ijoz-foydalanuvchi u c h u n u istagan h a r q a n d a y xizm at servisini bajo
keltirishidir. Shu nuqtayi nazard an qaraganda, zam onaviy G 'a r b bozorida
iqtisodiy ishlab chiqarish faoliyatini avtom atlashtiradigan ju d a ko ‘p amaliy
dasturlar paketlari mavjud. Ularni shartli ravishda 4 guruhga ajratish mumkin.
Shunday qilib, tizimli va amaliy dasturlar t a ’m in oti foydalanuvchining
dasturlari uc h u n axb oro tn i qayta ishlash vositasi b o 'lib xizm at qiladi.
U n d an tashqari amaliyotda b a ’zan shunday asl nusxa masalalar uchraydiki,
ularni yechish u c h u n am aliy dasturlar paketlari q o ‘l kelmaydi. Bunday
h ollard a ushbu m asalalarni yechish u c h u n m asalan i yechish shartlarini
inobatga oluvchi maxsus dastur tuziladi va E H M da yechiladi.
6 .2 .3 . Servis dasturiy ta ’m inot
Shaxsiy ko m p y u te rd a ishlash jarav on id a foydalan uv chi faqat amaliy
dasturlarni boshqarishni bilishi vetarli emas. K om pyuterda ishlash jaravonida
foydalanuvchidan axborotni tashqi ta ’sirlardan saqlash, mavjud disklardan
samarali foydalanish, axborotdan ruxsatsiz. foydalanishni cheklash, magnil
disk defektlarini sozlash, dasturiy viruslar bilan kurashish va boshqa am allarni bajara olishi talab etiladi. Shu sababli h a m quyida ko'pchilik hollarda
dastur-utilitalar deb nom lanuvchi servis dasturiy t a ’m inot tarkibiga kiruvchi
dasturlar, ularning afzalligi va ulardan fo yd alanish haqida bayon etishni
lozim topdik.
Servis dasturiy ta’minot — foydalan uv chiga EHM bilan ishlashda
qo'shim cha xizmatlar taqdim etuvchi va operatsion tizimlar imkonivatlarini
oshiruvchi dasturiy m a h su lo tla r to 'p la m i d a n iboratdir.
Funksional imkoniyatlariga ko'ra servis dasturiy vositalarini quyidagilarga
ajratish m um kin:
• foydalanuvchi interfeysining fo ydalanish im koniyatlarini kengaytiruvchi dasturlar;
• m a ’lum otlarn i buzilish va qoidasiz kirishlaridan him oya qiluvchi
dasturlar;
• m a ’lum o tlarni q ayta ishlovchi d a stu rla r (arxivlash dasturlari);
• disk va te z k o r xotira qurilm asi o 'rta s id a m a ’lum ot alm ashinuvini
tezlashtiruvchi dasturlar;
• disklar ishini n a z o ra t, tahlil qiluvchi va ularga xizmat k o 'rsatuch i
(disklami formatlovchi, disklarni bo'laklarga ajratuvchi, mavjud defektlami
sozlovchi va h.k.).
Tashkil etish va am alga oshirish usuliga k o ‘ra servis vositalar qobiqli,
utilitalar va m ustaqil d a stu r shaklida ta q d im etilishi m u m k in .
Qobiq dasturlar — b iro r bir da stu r va foydalanuvchi o'rtasidagi
qatlam yoki boshqa dastur ustida ustqurma bo 'lg a n dastur. Qobiq dasturlar
foydalanuvchiga sifat jih a tid a n yangi interfeys t a q d im etadi. A m aliyotda
quyidagi operatsion tizim qobiqlari keng tarqalgan: N o rto n C o m m a n d e r
( N C ) — S y m antec firmasi m ahsuloti va u n ing „k lo nlari" Volkov C o m ­
m a n d e r (VC), D os N a v ig a to r ( D N ) , F a r (File a n d archive m anager).
Bulardan tashqari grafik interfeysli o pe ratsio n tizim qobiqlari mavjud:
W indow s 3.x.
Utilitalar — foy dalan uv chiga disklar va faylli tizim lar b o 'y ic h a
q o 's h im c h a xizmat k o'rsa tu vc hi dasturlar. U tilitalar k o 'p in c h a quyidagi
vazifalarni bajaradi:
• disklarga xizm at ko'rsatish;
• fayl v a k a t a l o g l a r g a x i z m a t k o ' r s a t i s h ;
• k o m p y u t e r zaxiralari t o 'g 'r is id a a x b o r o t t a q d i m etish;
• k o m p y u tc r l a r n i v ir u s la r d a n x im o v a q ilish .
120
6.3. A x b o rot tizim larining texnologik ta ’m inoti
6 .3 .1 . Texnologik ta ’minot tushunchasi, maqsadi va vazifalari
M urakkab iq tisodiy tizim larda samarali boshqaruv t a ’sirini ishlab
chiqish uch un b o sh q a ru v n in g tegishli algoritmlarini yaratish bilan bir
q ato rda, tu rli-tu m a n a x bo ro tn in g katta hajmlarini qayta ishlab chiqish
h a m talab qilinadi. Iqtisod iy otda boshqaruv avtom atlashtirilgan axborot
tizim larini ishlab chiqish zaruriyati xuddi sh u n d a n kelib c hiqq a n.
A vtom atlashtirilgan axborot tizim larining texnologik va funksional
nuqtayi nazardan k o 'rib chiqishni bir necha tashkil qiluvchi elem entlarga
bo 'lish m u m kin. T e x n o lo g ik nuqtayi n azardan ko 'rib ch iq ilg a n d a a v to ­
matlashtirilgan axborot tizimida boshqaruv apparati h am d a texnik-iqtisodiy
axborot, ularni tex n o lo g ik ishlab chiqish usullari va vositalari o 'z a ro
farqlanadi. Qolgan e le m e n tla r texnologik o 'z a ro b o g 'la n g a n , iqtisodiym a te m a tik usullar va boshqaruv ning texnik vositalaridan yag on a tizimli
foy d a lan ish sh a r o itid a m a ’lu m o tla rn in g a v to m a tla s h tirilg a n ax bo rot
texnologiyalarini tashkil qiladi.
T exnologik t a ’m in la n ish iqtisodiy obyektlarni bo sh q a ru v n in g av­
tomatlashtirilgan tizimlaridagi axborotli jarayonlami E H M va boshqa texnik
vositalar yordam ida am alga oshiradi.
T exnologik t a ’m inlash nietodik va tashkiliy-uslubiy m ateriallarni,
E H M y o rd a m id a axbo rotni qayta ishlashning yagona texnologiyasini
t a ’m in lo v c h i a m a lla r va ja ra y o n la rn i q ayta ishlash va jo r iy etishga
m o ijallang an tizimlar jam lanm asidan iborat. M a ’lum tartibda, aniq ketmaketlikda bajariladigan amallar (protseduralar) majmuasi texnologik jarayonni
tashkil etadi.
A xborotni q a y ta ishlashning nam un av iy texnologik ja ra y o n i deyilg a n d a , q o 'y ilg a n m a s a la n in g ratsional y e c hilishini t a ’m in la y d ig a n ,
funksional tug a lla ng an , qaytariladigan am allar to 'p la m i tushuniladi.
R atsional ishlab chiqilgan texnologik E H M lardan foydalanishda
maksim al operativlik, sam aradorlikni t a ’minlashi lozim. H a r bir berilgan
h o ld a texnologik ja ra y o n n i qurishning o ptim al variantini tan lash kerak.
Texnologik t a ’m ino tn in g namunaviy jarayonlari va amallari (protseduralari)
quyidagilardan iborat:
• axborotni yig'ish va ro 'y xatdan o'tkazish;
• axborotni tavyorlash;
• axborotni kiritish;
• qayta ishlash;
• axborotni uzatish;
121
• axb oro tn i to 'p la s h , ja m la sh va saqlash;
• bilim larni ta q d im etish.
A xborotni yig'ish va ro'yxatdan o'tkazish jarayoni deb bajarilavotgan
operatsiyalar haqidagi b o sh la n g 'ich m a ’lum o tlarn i birla m c h i hujjatlarga
tushirish va b irla m ch i hujjatlardan um u m iy hujjatga k o 'c h irish protseduralariga aytiladi.
Axborotni yig'ish uni ro'y xatd an o'tkazish bilan kuzatiladi: hujjatda,
m ashinali tashuvchilarda. Eng keng tarqalgan axborot tash uvchi bo'lib
qog'ozli hujjatlar hisoblanadi. Shu paytgacha birlam chi hujjatlarga a x b o ­
rotni yozish asosan qo'ldabajariladi, am m o axborotni qayd yetish yetarlicha
m e h n a t talab etu vchi pro tsedu ralar b o'lib q o lm oqd a.
S h u n in g u c h u n dastlabki hujjatlarni to'ldirishni im k o n bo rich a avtomatlashtirishga h arakat qilinadi. B unda korxonaning quyi b o 'lin m a larid a
kom pyuterdan foydalaniladi. Kom pyuter tarmog'i mavjud bo 'lganda ushbu
h u jja tla r k o m m u n i k a t s i o n k a n a ll a r b o 'y i c h a q a y ta is h la sh u c h u n
avtomatlashtirilgan axborot tizim ining axborot bazasiga uzatiladi.
A x b o ro tn i to 'p la s h p ro tse d u ra si o b y e k td a n kelib tu s h g a n xabar
beruvchi a xbo rot bergan inson to m o n id a n qabul qilinib va hujjat shaklidagi axborot tashuvchilariga tushirishdan iborat.
T o 'p la n g a n axborot tayyorlanishi lozim, c h u n k i k o m p y u te rd a joy lashtirilgan m u a m m o li so ha m odeli, kiritilishi lozim b o 'lg a n axborot
tuzilishi va tashkil etilishiga o 'z chegaralarini qo'yadi.
T ayy orlang an va kiritilishi lozim bo'lg an a x b orotning nazorati xatolarning oldini olish, aniqlash va tuzishga qaratilgan. H a r q a n da y xato
kiritiladigan a x b o ro tn in g buzilishiga, d e m a k , qayta ishlash natijalari
noaniqligiga h a m d a shuning hisobidan tizimni boshqarishda kamchiliklarga
yo'l qo'yilishiga olib boradi. Axborot va m a ’lum otlar to'liqligi va aniqligini
nazorat qilish protseduralarini ko'zdan kechirish, mantiqiy va arifmetikdan
iborat. K o 'z d a n kechirish uslubidan m a ’lumotlarni to 'p la sh va tayyorlash
bosqichlarida foydaliniladi va qo'lda bajariladi. Mantiqiy va arifmetik nazorat
av to m atlashtirilgan uslub b o 'lib , m a ’lum otlarni o'zgartirish bosqichida
qo'llaniladi.
K o 'z d a n kechirish uslubida hujjatning to'liqligi. aktualligi, javobgar
shaxslar imzosi va h.k. tekshirish m aqsadida ko'rib chiqiladi.
N a z o ra tn in g m a ntiqiy uslubi asl m a ’lu m otlarni m e ’yoriy yoki qayta
ishlangan m a ’lu m otlar bilan taqqoslaydi. funksional bog'liq ko'rsatkichlar
b o 'y ic h a m an tiq iy q a ra m a -q a rsh i bo'lmaslik b o 'y ic h a nazariy tahlil olib
boriladi.
A rifm e tik uslub jadval shaklidagi hu jjatlarni q a t o r va u stu n la r
yig'indisi, form ula b o 'y ic h a . m urakkab yoki tub sonlar belgilari. balans
122
uslubi, qayta kiritish va shunga o'xshashlarga asoslanib nazorati tushuniladi.
Tasodifiy yoki ataylab a x bo ro t buzilishining oldini olish uch un tashkiliy
va maxsus tadbirlar o'tkaziladi.
Bu axborot to 'p la s h , tavyorlash va kiritishga m a s ’uliyatli xodim lar
huquq va majburiyatlaridan iborat.
Hozirgi davrda dastlabki axborotni to'plash, tayvorlash va boshlang'ich
n a z o ra tg a m a s ’ul x i z m a t c h i l a r jo y la rid a g i k o m p y u te r la r d a am a lg a
oshirilm oqda, dem a k , tayvorlash va kiritish fazalari birlashib ketadi.
K o m p y u te rg a a x b o ro tn i kiritish oldin gi a m a lg a oshirilgan protseduralarga ko'pjihatdan bog'liq. Hujjatlarda qayd qilingan axborot, asosan,
q o 'ld a kiritiladi, b irt u r d a g i a xb orotni k o 'p m a ro ta b a kiritish tizimlarida
skaner qurilm alaridan foydalanish keng tarqalgan. A loqa kanallari orqali
uzatilgan axborot kom pyuter xotira qurilmasida qayd qilingan va saqlanadi.
Kiritish jarayoni bajarilganda korxonaning axborot bazasida m a ’lumotlarning
nazorati, dastlabki qayta ishlanishi va qayd qilish protseduralari bajariladi.
Iqtisodiy axborotni qayta ishlash natijaviy axborotga erishish maqsadida
dastlabki m a ’lum otlar ustida m antiqiy va arifm ctik am allarni bajarishni
ko'zda tutadi. Arifmetik amalga — algebraik qo'shish, bo'lish, ko'paytirish
va boshq alar kirsa, m a n tiq iy am allarga — m a ’lu m o tla rn i solishtirish.
birlashtirish, m a ’lumotlar farqi va shunga o'xshash amallar kiradi. Axborotni
qayta ishlash — ishlab chiqilgan algoritm asosida belgilovchi qabul qilingan
qoidalar to'p la m i.
A xborotni qayta ishlash ja ra v o n id a joriv h iso bo tlar va belgilangan
hisobotni berishda tasvirlangan natijaviy k o 'rsa tk ic h la r shakllantiriladi va
m o n ito r yoki c h op qilish q urilm asida tasvirlanadi.
Axborotni qayta ishlash jarayoni bajariladigan am allarni nazorat qilish
va m a ’lumotlarni tuzatish bilan kuzatiladi. A A T da m a ’lumotlarni tuzatish
kiritish protsedurasi bajarilishida va uning tu g atilganidan so'ng am alga
oshiriladi. U shbu jara v o n bajarilishida o 'tg a n d avr m a ’lum otlarini ham
tuzatishga e ’tibor qaratilishi m u h im aham iy at kasb etadi.
Axborotni uzatish turli usullarda bajarilishi m um kin. U odatdagi aloqa
vositalari — kurer. pochta orqali yuborish, transport vositalarida yetkazish
orqali am alga oshirilishi m u m k in . llo /irg i vaqtda axborotni uzatishda
zam onaviy masofaviy aloqa vositalari
elektron p ochta, (aks, fizik aloqa
kanallari — telefon. optik tola, radiokanal. shu jum ladan, yo'ldoshli
a lo qalard an keng foydalanish im koniyatlari o c hilgan. K o m m u n ik a tsio n
tizimlar yordamida axborotni masofaga uzatish vositalari doimo rivoj topib
b o rm o q d a . Axborotni uzatislming ushbu uslubi luidudiy taqsim langan
AAT firm a obyektlarining uzoq masofada joylashgan filiallarini boshqa rishda
alohida o'rin tutadi.
123
6 . 9 - r a s m . T e x n o l o g i k j a r a y o n n i k o ‘p b o s q i c h l i t a s h k i l
qilishning asosiy chizmasi.
U lar axb oro t bazasida ja m la n a d i va saqlanadi. A x bo ro t bazasida na
faqat birlam chi m a ’lu m o tlar saqlanadi, balki turli m asalalarn i yech ish da
k o ‘p m a ro ta b a foydalaniladigan sh artli-do im iy , doim iy, m a ’lu m o tn o m a
va bosh qa turdagi axborot h a m saqlanadi. Boshlang‘ich axborotni saqlash
va jam lash qandaydir vaqt oralig'ida olinadigan m a ’lum otlar ehtiyoji bilan
bog'lang an . K om py uter tizim ining y a n a b ir to m o n i, u n d a n foydalanilgan
vaqtdan boshlab kiritilgan axborotni saqlashga moyillik o ‘tgan davr natijaviy
axborotini shakllantirish im k on in i yaratadi.
A xborotni saqlash bilan m a ’lu m o tla rn i izlash protsed urasin i h a m
bog 'lash m u m k in , y a ’ni foydalan uv chi talabiga m o s keluvchi axborotni
tanlash protsedurasi.
T e x n o lo g ik ja r a y o n n i q u rish n i a v to m a tla sh tirila y o tg a n iqtisodiy
obyektning tashkiliy tuzilishiga m uvofiq b oshqaruvning ierarxiya darajasi
bo'yicha ularni tarqatilishini hisobga olgan holda amalga oshirish maqsadga
muvofiqdir. M a ’lum otlarni ishlab c h iqish texnologik ja ra y o n in in g uch
bosqichli global tizimi quyidagi 6 ,9 -ra sm d a keltirilgan.
Birinchi bosqich — bitta yoki bir n e c h ta kuchli shaxsiy k o m p y u te r
yoki meynfreymlami o 'z ichiga oluvchi hududiy yoki idoralarning markaziv
hisoblash tizimi. U n in g asosiy vazifasi — u m u m iy iqtisodiy va moliyaviy
nazorat, b o sh q a ru v xodimlariga axborotli xizmat ko'rsatishdir.
Ikkinchi bosqich — k o r x o n a l a r ( b ir la s h m a la r ) , ta s h k ilo tla r va
firm alarning hisoblash tizimlari, ular m eynfreym lar, kuchli S h E H M
lam i o ' / ichiga oladi. m a ’lum otlarni ish lab chiqish va tarkibiv birlik
doirasida boshqaruvni ta ’minlaydi.
124
Uchinchi bosqich —
pastki darajadagi ishlab chiqarish uchastkalariga
xi/.mat k o 'r s a t u v c h i , S h E H M
bazasi m ah a lliy taqsim langa n hisoblash
tarm oqlari.
ShEHM
H ar bir uch astk a
bilan jihozlangan,
am alda
bu
belgilangan m u a m m o so h a doiralarida vazifaviy hisoblash tadbirlarini
b a j a r u v c h i a v t o m a t l a s h t i r i l g a n ish jo y i b o ' l i s h i m u m k i n .
S h u n in g bilan bir q a to rd a , boshqaruv ierarxivasi har bir b o sq ic h d a
texnologik jarayo nni tashkil qilishning u c h usuli: m arkazlashgan, m a rkazlashmagan va ierarxik taqsimlangan bo'ladi. Birinchi usul m a ’lumotlarni
ishlab chiqish bo'yicha m a ’lumotlarni yig'ish va ro'yxatga olishdan boshlab,
barcha ishlarni ishlab chiqishning bitta m a rk a z d a bajarilishini nazarda tu tadi; ikkinchisi m a ’lu m o tla rn in g ju d a yirik massivlarini yaratishni talab
q ilm aydigan axbo rotni iqtisodiy o b yek tn in g past b o'g 'inlaridagi u z o qlashtirilgan foydalanuvchining chetki uskunalarida oldindan ishlab chiqishni
k o‘z d a tutadi; u c h in c h i usulda ishlab c hiqish texnikasi va texnologiyasi
tizim ning boshqaruv p o g 'o n a la ri bo 'yich a muvofiq taqsimlangandir.
6 .3 .2 . Axborotni qayta ishlashning paketli va dialogli usullari
A xborot texnologiyasida m a ’lumotlarni qayta ishlash jarayoni m a ’lum
m aq sa dni ko'zlaydi — bo sh q a rish olib borilayo tg an tizim ning funksional
masalalarini tasvirlovchi hisoblash masalalarini E H M yordam ida yechish.
U sh b u m a qsa dn i a m a lg a oshirish u c h u n d a stu rla rd a m ujassam langan
a lgoritm lardan foydalaniladi.
Q a y ta ishlash ja ra y o n i bir-biri bilan aloqadagi q ato r protseduralarga
b o 'lin a d i: hisoblash ja ra y o n la rin i tashkil etish ( H J T ) , m a ’lum o tlarni
o'zgartirish va m a ’lu m otla rni tasvirlash (6.10- rasm).
M a ’lum o tla rn i qayta ishlash ja ra y o n i protseduralari tarkibi uning
konseptual darajasini; E H M da m a ’lum otlarni qayta ishlash protseduralari
m a ’lum o t
6.10-rasm.
Q a y t a ishlash j a r a y o n i p ro ts ed ur al ar i
m o d e l va uslubiari
ifodalanishining m antiqiy darajasini. protseduralarni
a m a l g a oshirish vositalari j i s m o n i y darajasin i ifodalaydi.
A x b o ro t texnologiyasidagi m a 'l n m o tl a r n i q ayta ishlash p ro tse d u ra
lami q o 'rib chiqam iz.
A x b o r o t n i q a y t a ishl as h turli u s u l l a r d a olib borili shi m u m k i n : pa ketli.
real v a q t t a r t i b i, v a q t n i b o ' l i s h v a d i al og li.
Birinchi usulning m ohiyati s h u n d a n iboratki, b u n d a avval biror
belgilari b o 'y ic h a bir xil b o 'lg a n iqtisodiy kom pleksi u c h u n vazifalar
paketi hosil qilinadi. Belgilar sh u n d ay quriladiki, bir xil m asalalarning
chiqish m a ’lumotlari boshqalari u c h u n kirish (dastlabki) m a ’lu m o tlar
bo'ladi.
„Paketli qayta ishlash usuli" m a ’lum vazifalar m ajm uasin i bajarish
tartibidir, u n d a shu vazifalar asosan a vtom atlashgan holda, shu hisoblash
tizim idan tashqarida ro'y beray otgan voqea bilan sin xro n la sh m a sd a n ,
xususan bajarish u c h u n vazifa bergan shaxslar bilan b o g 'la n m a s d a n
ishlanadi.
M asalalarning yechilish natijalari b u tun paketni qayta ishlash tugashi
bilan chiqadi, y a ’ni foydalanuvchi javobni kutishga a n c h a vaqt sarf etadi.
Javob olishni tezlatishga axborotni bir nechta dasturda parallel qayta ishlash
yo'li bilan erishish m um kin.
B un da h a r bir dasturni bajarishga m a ’lum vaqt kvanti ajratiladi,
y a ’ni natijalar b u tu n massiv qayta ishlan gun ch a olinishi m u m k in . Bir
m asalad an ikkinchisiga o 'tish maxsus dastu r y o r d a m id a ustunlik belgisi
b o 'y ic h a av to m atik bajariladi. Bunday tartib o 'rn a tilg a n d a foydalanuvchi
ish ja ra y o n ig a am a ld a aralashm aydi. F o y d a la n u v c h in in g E H M bilan
m u lo q o tin in g b u n d a y ko'rinishi k o 'p vaqt sarf e tishni talab etadi va ju d a
mashaqqatlidir.
A gar foydalanuvchi E H M dan uzo qd a joylashgan bo'lsa , u ho ld a
paketlarni m ashinaga qayta ishlash u c h u n uzatish va natijalarini olish
teleqayta ishlash usulida am alga oshiriladi, bu fo y d a la n u v c h ila rn in g
uzoqlashgan E H M lardan abonent bo'g'inlari orqali keng foydalanishlarini
ta ’minlaydi.
A vtom atlashtirilgan axborot tizimlari sha ro itid a bir qism m asalalar
darhol jav ob berishni talab etadi. Aniq vaqt usuli (real vaqt) shu masalalar
uch un mo'ljallangan. U nd a E H M bilan unga nisbatan tashqi hisoblangan
jarayo nlar orasidagi m unosabat shu ja ra y o n la r k e c ha d ig an tezlik bilan
teng o'lchovli su r'atd a t a ’minlanadi. Bu usul b o 'y ic h a k o 'p in c h a uzluksiz
jarayonlarni, masalan, texnologik jaravonlarni boshqarishda foydalaniladi.
E H M ishining k o 'p dasturli usulida vaqtni k v a n tla sh d a n va bevosita
kirish usulidan foydalanish bilan birga sh unday u su ld a n foydalanadiki.
tinga vaqt и i ( b o ' l i s h ) t a q s i m l a s h usuli d c \ i la d i . V a q t n i t a q s i m l a s h usuli
l l i u l t i d a s t i i i l a s h , u n d a E M M z a x i r a l a r i a v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t ti/i
m idagi m a 'l u m o t l a r n i q a y ta ishlash jara y o n la ri g u ru h id a g i h a r bir ja r a y o n
l i c l u m v a q t i n t c rv al l ar i d a v o m i y l i g i va n av bat lil igi slui t i z i m n i b o s h q a r u v c h i
dasturi bilan a n iq la n ad i.
M ultidasturlash — bu bitta E H M da bir necha dasturlarning yoki
qism larning bajarilishi ja ra y o n i bo'lib, unda bitta d asturning tugallanishi
ikkinchi dasturni kiritish u c h u n yoki boshqalarini dav o m ettirish uchu n
majburiy emas.
Hozirgi vaqtda dialogli usul keng tarqalmoqda. Foydalanuvchi va E H M
o 'z a ro ham korligining dialogli usuli insonga axborotni E H M da tezkor
qayta ishlash uchun im koniyat yaratadi. A m aliyotda k o'p in c h a usullardan
birgalikda foydalanishni kuzatish m u m k in , u ularning xususiy afzalliklari
hisobiga vazifalarni E H M da yechishning samaraliroq tcxnologiyasini tash­
kil qilishga yordam beradi.
Agar dialog ishtirok chilarin in g roli q a t ’iy belgilangan bo'lsa, unda
bunday dialog qattiq deb ataladi. M asalan, „savol-javob" usulida ishlash.
K o 'p variantli m en y u shaklidagi ierarxik tuzilmali dialog m oslashuvchan
deb ataladi. N ixoyat, m u lo q o t ishtirokchilariga axborot bilan ixtiyoriy
ravishda im k on beradigan dialog erkin deb ataladi.
Amaliy vazifalarni hal qilish uc h u n dialogning tuzilishi foydalanuvchi
E H M o'rtasida axborotni almashtirishning turli xildagi extimolli usullarini
o ‘z ichiga oladi, y a ’ni dialogli tizim xabarlariga ega. H a r bir so'rovga bir
n e c h a muqobil javob xabarlari mos keladi.
Dialogni tashkil qilishning eng keng tarqalgan turlari: menyu, andaza
(shablon), buyruq, tab iiy til.
M enyu dialogning turi sifatida foydalanuvchi u c h u n ju d a qulaydir.
Andaza — bu, foydalanuvchi va E H M o 'z a ro hamkorligining muloqot
usuli, u n in g h a r b ir q a d a m i d a tiz im fa q a t fo y d a la n u v c h i kiruvchi
axborotining formati b o 'y ic h a sintaktik ch eklanishni qabul qiladi.
Buyruq turidagi dialog foydalanuvchi t o m o n i d a n qo'yiladi. Bunda
dialogning ushbu qa da m ida yo'l qo'yiladigan foydalanuvchi buyniqlarining
biri bajariladi.
Tabiiy til — dialogning shunday turiki, u n d a foydalanuvchi tom onidan
so'rov va javob tabiiyga yaqin tilda olib boriladi.
A m aliyotda iqtisodiy masalalarni ye c hishd a dialogning bir necha
turlarining birikm asidan foydalaniladi.
Dialogli tizim lar e rg o n o m ik a va z a m o n a v iy dizayn yutuqlaridan
foydalanish kerak. Rangliligi, grafigi b o 'y ic h a o 'z ig a jalb qiliuvchi dialog,
k o 'p darchalilik ishni qulay, kam c h a rc h a ta d ig a n va u n u m liro q qiladi.
127
Dialogli texnologiva F.HM ni I'oydalanuvchiga yaqinlashtiradi, a m m o
a x b o r o tn in g ru x sa tisi/ k irish d a n x im o y a la s h n i t a ’m inlash b o 'y ic h a
kuchaytirilgan choralarni qo'llash ni talab qiladi.
Dialogli tizim sa m a ra d o rlig in i foydalanuvchi nuqtayi n a z a rid a n
aniqlash maqsadga muvot'iqdir. u javob qaytarish vaqti, xizmat ko'rsatishni
kutish vaqtini va vazilani hal qilish vaqti ni tizim ning asosiy ko'rsatkichlari
deb hisoblaydi.
6 .3 .3 . M a ’lumotlarni grafik usulida qayta
ishlash texnologiyalari
Z a m o n a v iy axb oro t texnologiyalarining eng rivojlanib bo ra y o tg a n
so h a la rid a n biri — bu k o m p y u te r grafikasi vositalaridir. K o m p y u te r
g ra fik a si n a fa q a t iq t is o d iy o t m a s a la la r in i hal q ilish d a , b a lk i xalq
.xo'jaligining boshqa sohalarida ham keng qo'llanilm oqda.
„ K o m p y u te r grafikasi" tush u n ch a si adab iy otlarda ju d a k e n g talqin
qilinadi. Horijiy adabiyotlarda bu bilan bir qatorda yana m ashina grafikasi
(inglizcha „ m a c h in e g ra p h ic s") va m ik ro k o m p y u ter grafikasi (inglizcha
„ m ic r o c o m p u te r g r a p h ic s " ) atam alari h a m qo'llaniladi.
K o m p y u te r grafikasini passiv (sust) va interaktiv guruhlarga bo'lish
avvaldan m a ’lum. B u n d a n bir n e ch a o 'n yil avval olim larning, s a n ’at
ustalarining, multiplikatsion filmlar qahromonlarining suratlari alfavitli —
raqam li c h o p etuvchi q u rilm a la rd a n chiqarish keng tarqalgan edi. Bunda
rasm m a ’lum nu qtalarga bir xil belgilarni tushirish orqali, rang tafovui
esa b a ’zi b ir joylarda shu belgilarni bir n e ch a m a rta tushirib ( o c h rang
u c h u n ) m ashina q o g 'o z i sathida hosil qilinadi. Tasvirni b u n d a y usulda
hosil qilish passiv k o m p y u te r grafikasiga tegishlidir.
Interaktiv k o m p y u te r grfikasi bu shundayki, b u n d a tasvirning holati,
u n in g shakli, m a z m u n i, o 'lc h a m la ri va rangi displey ekranida interaktiv
q u rilm a la r y o rd a m id a d in a m ik ravishda uzluksiz o'zgartirilib, b oshqarih
turiladi.
Z am on av iy shaxsiy kom pyuterlarda hosil qilinadigan grafiklar am ali\
jih a td a n qaraganda h a m m a si interaktivdir.
G ra fik tasvirni hosil qilish ning zam onaviy usullari bilan yaxshiroq
ta n ish ish u c h u n k o m p y u te r grafikasining usullarini ko'rib c h iq a m iz .
V e k to rli fu n k s io n a l k o m p y u t e r grafikasi — bu usu ld a vektorli
displeylardan foydalaniladi. Vektorli qurilmalarda xotirlovchi elektron nurli
tru b k a qo'llanilib, n u r e k ra n b o 'y ic h a berilgan traektoriya b o 'y ic h a hit
m a r ta yugurib o 'ta d i va shu holat ikkinchi buyruq k e lm a g u n c h a trubka
xotira qurilmasida saqlanib qoladi.
128
л. Д/(Л7
тз.
V)
K o o rd in ata
tekisligidagi n u q t a
-V
О (0; 0)
6 . 1 1-rasm.
Displey ekranidagi tasvir foydalanuvchi ko'ziga ko'zg'almaydigan b o iib
ko'rinishi u c h u n n u r piksellar b o 'y ic h a k o 'p m arta (sekundiga 16 m arta)
yugirib o'tadi.
Vektorli k o m p y u te r grafikasida obyektni tasvirlash u ch u n m atem atik
formulalar h a m d a k o m p yu ter buyruqlaridan foydalaniladi. Bunda ba/aviy
e lem ent b o'lib chiziq h isoblanadi. U shbu chiziqlar kombinatsiyalari har
xil murakkab tasvirlami yaratish imkonini yaratadi. Shuning uchu n vektorli
kom pyuter grafikasini k o 'p in c h a „obyektga yo'naltirilgan grafik", „chizish
grafikasi" va b a ’zi bir vaqtda „hisoblanadigan grafika" ham deyiladi.
V ektor grafikasining asosiy e le m e n ti b o 'lg a n c h iz iq n in g h a r xil
turlarining m atem atik ifodalanishini ko'rib chiqam iz, a m m o biz nuqtadan
boshlaymiz.
a) Bu obyekt (n uqta) tekislikda ikkita k o 'rs a tk ic h (son) bilan belgilanadi: (x, y) ( 6 . 1 1-rasm).
b) T o 'g 'ri chiziq. Algebra kursidan bilamizki, to 'g 'ri chiziqni chizish
uch u n ikkita p a ram e tr kerak bo'ladi. O datda, to 'g 'r i chiziq grafigi
у — kx + b
tenglamasi bilan tasvirlanadi. к va b p a ram etrlarni aniqlab, cheksiz to'g'ri
chiziq grafikasini chizish m u m k in (6.12-rasm ).
у = kx + b
*■
x
6 .12-rasm.
9 — R.X. Alim ov va boshq.
129
-►
.v
О (0; 0)
6.13-rasm .
Л|
d) To'g'ri chizik kesmasi. Bu obyektni chizish uchun to'rtta p aram etm i
an iq lash kerak b o 'ladi (6.13-rasm ).
x, — kesm aning boshlanishi;
x 2— kesm an in g tugashi.
e) Ikkinchi darajali egri chiziq. Bu turkum dagi obyektlarga parabola,
g iperbola, elipslar, a y lan a la r kiradi. Ikkinchi darajali egri c h iz iq d a egish
(bukish) nuqtasi bo'lm aydi. U m u m iy holda formulasi quyidagicha bo'ladi:
x 2+
a^y1+ a2xy
+
a,x + a j + a.=
0.
D e m a k , ikkinchi darajali cheksiz egri chiziq grafikasini ifo dalash da
b esh ta ( av ar ay ar a}) p a ra m e tr yetarli. Ikkinchi darajali egri chiziqning
kesmasi grafikasini vujudga keltirishda yana ikkita param etr (boshlanishi va
tu gallanishi) talab qilinadi.
0 U ch in c h i darajali egri chiziq grafikasi. Bu ko'rinishdagi egri chiziq
grafikasida egish (bukish) nuqtasi mavjud. Formulasi quyidagicha bo'ladi:
y = x>.
D e m a k , u c hinc h i darajali egri chiziq grafikasini chizishda to 'q q iz ta
p a r a m e tr q o 'llan ilad i, u c h in c h i darajali egri chiziq kesmasini c h iz ish d a
esa y a n a ikkita q o 's h i m c h a (boshlanishi va tugallanishi) p a r a m e tr talab
qilinadi.
A m aliy otda berilgan koeffitsiyentlar asosida u ch in ch i darajali egri
c h iz iq grafikasini tu z ish k o 'p m e h n a t talab kiladi. Shuning u c h u n h a m
vektorli redaktorlarda ( C O R E L DRA W ) uchinchi darajali egri chiziqning
a lo h id a ko'rinishi hisoblangan Beze egri chizig'i deb no m lanuvchi grafika
qo'llaniladi. Beze egri chiziq grafikasi bilan talabalar tajriba mashg'ulotlarida
C O R E L D R A W grafik redaktorida ishlaganda yaqinroq tanishadilar.
Rastrli komp’yuter grafikasi. Q urilm alarda tasvir uni hosil qiluvchi
nuqtalarning yig'indisi sifatida paydo bo'ladi (rikcel va PEL -laryig'indisi).
R a str deb gorizontal q a to rla rn in g vaqt birligidagi yig'indisiga aytiladi.
B u n d a h a r bir q a to r a lo h id a P E L -la rd a n tashkil topadi. N u r k e tm a - k e i
130
liar bir qator b o 'y la b yugurib o 'tadi (sekundiga 25 marta). I lar bir l’l I
lardan o 'ta y o tg a n d a n u rn in g erkinlik darajasi o'zgaradi. Displevlar turli
rejimda ishlashi m u m k in . Bir q a to r piksellar sonining ckrandagi qatorlar
soniga ko'paytmasi displeyning se/uv chanlik darajasini ko'rsatadi. Se/.uac hanlik darajasi q a n c h a lik katta b o'lsa, sh unchalik hosil qilinadigan
lasvirning sifati h a m yaxshi bo'lad i, Ickin tcskari nisbatda ap p aratura
tannarxi qim m a tla sh ib boradi.
Fraktal grafikasi. Fraktal grafikasi vektorli k o m p y u ter grafikasiga
o'x sh ash hisoblanadigan grafika deyiladi. E H M xotirasida xech qan day
obekt s a q la n m a y d i, faq atg in a te n g la m a l a r va te o re m a la r saqlanadi.
T e n g la m a n in g koeftsiyentlarini o 'zg artirish natijasida h a r xil obektlar
hosil qilinadi.
D e m a k , fraktal k o m p y u te r grafikasining bazaviy usullari m a te m a tik
ten g la m a va te o re m a la rd ir. 6 .1 4 - ra s m d a o d d iy fraktal obyekti - teng
tom onli fraktal < u c h b u rc h a k > keltirilgan.
O d d iy fraktal
,, u c h b u r c h a g i “
6 . 14-rasm .
Hozirgi vaqtda zamonaviy dasturiy tam inlanishda rangli tasvirlar bilan
ishlash vositalariga katta e ’tibor qaratildi. Rangni kodlashtirish quyidagicha
olib boriladi: Ikki xil rangga ( o q -q o ra ) ikki bit joy ajratiladi, bir bayt
ajratilsa, unda 256 ta rang hosil qilin adi, ikki bayt (16 bit) ajratilsa —
65536 rang. Bu rejim H igh C o l l o r d e b n o m la n g a n . Agar kodlasluirishga
u ch bayt (24 bit) ajratilsa, u n d a 16,5 m ln . rang hosil qilinadi. Bu rejim
T ru e C o llor deb ataladi.
Amaliyotda ko'pgina rang modellari, tiplari mavjud, a m m o kompyuter
grafikasida faqat uchtasi q o ‘llaniladi. Bularga R G B (Red,Green,Blue), SMYB
( C u a n , M ag en ta Yellov, Vlask) va H S B (H u e , S a tu ra tio n, Brightness)
rang modellari turlari kiradi. R G B m o deli kom p yu terga qulay keladi,
S M Y B m odeli b o s m a x o n a ishlariga loyiq b o 'la d i, H S B m odeli esa
foydalanuvchiga qulay keladi.
Amaliyotda keng tarqalgan rastrli grafik redaktorlari quyidagilar: Adobe
P h o to sh o p , Photostyler, Picture Pu blisher va vektorli grafik redaktorlari
A dobe Illustrator (7.0), M acrom edia F re e h a n d (8.0), va Corel D raw (5 da
9 versiyalari).
131
K o m p y u t e r g r a f ik a s i n i n g quyidagi turlarini ajratib ko'rsatish m u m k i n :
tijoratga oid, n a m o v i s h l a r g a oid, m u x a n d i s l i k k a o id, ilmiy, k o 'r g a z m a v i y
va anim atsion.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. A x b o r o t t a ’m i n o t i d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a s i z ?
2. M a s h i n a d a n t a s h q a r i d a g i a x b o r o t t a ’m i n o t i g a n i m a l a r k i r a d i ?
3. H u j j a t s h a k l i n i q a n d a y t a m o y i l l a r a s o s i d a l o y i h a l as h t i r i sh k e r a k ?
4. M a s h i n a i c h i da g i a x b o r o t t a ’m i n o t i g a n i m a l a r ki r adi ?
5. D a s t u r i y t a ’m i n o t d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a s i z ?
6. T i z i ml i d a s t u r i y t a ’m i n o t t a r k i b i g a q a n d a y d a s t u r l a r ki r a d i ?
7. A m a l i y d a s t u r i y t a ’m i n o t t a r k i b i g a q a n d a y d a s t u r l a r k i r a di ?
8. Servi s d a s t u r i y t a ’m i n o t n i n g vazifasi n i m a l a r d a n i b o r a t ?
9. Q o b i q l a r , u t i l i t a l ar d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a s i z ?
10. T e x n o l o g i k t a ’m i n o t d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a s i z ? U n i n g m a q s a d i va
v a z i f a l a r i n i ayt i b b e r i n g .
11. T e x n o l o g i k j a r a y o n n i n g k o ' p b o s q i c h l i t as h k i l qi li sh d e g a n d a n i m a n i
tushunasiz?
12. M a ’l u m o t l a r n i q a y t a i s h l a s h n i n g p aket l i , a n i q v a q t v a v a q t n i t a q s i m l a s h
usu ll ar ini aytib ber ing.
7-B O B . M A’LUM OTLAR BANKLARI VA M A’LUM OTLAR
BAZALARINI BO SH Q ARISH TIZIMLARI
7 .1 . M a ’lum otlar banki tushunchasi va uning tarkibi
A x b o ro t b ila n t a ’m in la s h tizim larining rivojlantirilishi f o y d a la n u v chilarn in g ax bo ro tg a b o 'lg a n extiyojlarini q o n d iris h d a a v to m a tla s h ­
tirilgan m a ’lu m o tla r b a n k ig a o 'tish im koniyatini yaratdi.
M a ’lum otlar b a n k i - - zaruriy axborotni olish m a q s ad id a m a ’l u m o t ­
larni m arkazlashg an ho ld a saqlash va ja m o a b o 'lib foydalanish u c h u n
m o'ljallan ga n axborotli, tem atik , dasturiy, tillar, tashkiliy va texn ik (saq­
la n ay otgan m a ’lu m o tla r h a m d a texnologik ja r a y o n d a b a n d personalni
q o 's h g a n d a ) vositalarining tizim i sifatida ifodalanishi m u m k in .
M a ’lu m o tla r ba n k i uni ishlashi va qo'llanilishini t a ’m in la b beruvchi
dasturiy to'plam lari bilan birgalikda avtomatlashtirilgan m a ’lum otlar banki
deb ataladi.
Avtomatlashtirilgan ma’lumotlar banki inson-m ashina tizimidan iboral
bo'lib, ichki foydalanuvchilar ha m d a kompyuter, kommunikatsiya texnikasi
asosida axborotni z a ru riy qayta ishlash va uzatishni am alga oshiruvchi
texnologiyaning axb oro t jarayonlarini o 'z ichiga oladi. M a ’lu m o tla r b a n ­
kiga quyidagi asosiy talablar qo'yiladi:
132
— m u a m m o li s o h a n in g holatiga a x b o ro tn in g mos kelishi;
— ishlashning ishonchliligi:
— tezkorligi va unumdorligi;
— foydalanishning o ddiy va qulayliligi;
— foyd alanishn in g ommaviyligi;
— a x bo ro tn in g himoyalanganliligi;
— kengaytirish im k o niya tla rin in g mavjudligi.
M a ’lum otlar ba nkining tarkibi unga yuklatilgan vazifalar va yechilishi
kerak b o ‘lgan masalalarning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
M a ’lum o tla r b a n k in in g asosiy vazifalari quydagilardan iborat:
— axborotni saqlash va uni h im o y a lash n i tashkil etish;
— saqlanilayotgan m a ’lum otlarning davriy dolbzarbligini t a ’minlash;
— fo y d a la n u v c h ila r va a m aliy d a s tu rla rn in g so'ro vlari b o 'y ic h a
m a ’lum otlarni izlash va tanlash;
— olingan m a ’lu m o tla rn i qayta ishlash va belgilangan shaklda natijalarn i chiqarish.
M a ’lu m o tla r b a n k in in g tarkibiy elementlari qatoriga quyidagilar
kiradi:
1) bir yoki bir n e c h a m a ’lu m o tla r bazasi;
2) m a ’lu m o tla r bazalarini b o sh q a rish tizim i (M B B T );
3) masalalarni y echishning am a liy d a stu rla r to 'p la m i;
M a’lumotlar bazasi — m a ’lu m o tla r b a n k in in g eng m u h im tarkibiy
qism i h iso b la n a d i. U m u m i y h o ld a m a ’l u m o t la r b a z a la rig a keyingi
tu sh u n c h a n i keltirish m u m k in . M a ’lu m o tla r bazasi — zaruriy axborotni
tezkor olish va modifikatsiyalash, axborotning minimal ortiqchaligi, amaliy
dasturlarga b og 'liq emasligi, izlash usulining u m u m iy boshqarilish imkoniyatlariga ega, katta miqdordagi ilovalar u c h u n foydalanish imkoniyatlari
bilan tavsiflanuvchi o 'z a r o bog'liq m a ’lu m o tla r yig'indisidir.
M a ’lu m o tla r bazasini q o'llash u sh bu im k on iy atlarn i beradi:
— so'ro v la r m ajm u a sin i am alga oshirishni soddalashtirish;
— saqlanilayotgan m a ’lum otlarning ortiqchaligini kam aytirish;
— axborot texnologiyalaridan foydalanish sam aradorligini oshirish;
— m a ’lu m o tla r dolbzarligini t a ’m inlash;
— amaliy dasturlarni o 'z g a rtirm a sd a n m a ’lum otlarni o'zgartirish;
— m a ’lu m o tla r tuzilm asin in g q a t ’iyligini saqlash.
M a ’lu m o tla r b azasini sam arali ta sh kil etish bu — m a ’lu m o tla r
bazasida m a n tiq a n o 'z a r o b og'langan massivlarni tashkil etishdir.
M a 'lu m o tla r bazasini boshqarish uch un uni tashkil etish va yuritishda
ixtisoslashgan samarali dasturiy vosita — m a ’lum otlar bazasini boshqarish
tiz im ida n foydalaniladi.
M a ’lu m o tla r bazasi qaytarilm aydigan m a ’lu m o tlarn in g yaxlitlangan
jam lam asi sanaladi. Uning asosida inazkur so ha n in g barcha masalalari hal
etiladi. M a ’lum otlar bazasida k o 'p qirrali kirish va aynan bir xil m a ’lum o tla r d a n turli foydalanuvchilarning foydalanish im koni mavjud.
Tashkil etiladigan m a ’lum otlar bazasining tuzilmasi rn u a m m o sohasi
m a ’lu m o tla rin in g axbo rot-m antiqiy m o delini aks ettirishi lozim. M a ’lu ­
m o tla r bazasidagi m antiqiy o 'z a r o bog 'liq lik m a ’lu m o tla r m odeli turiga
m uvofiq tashkil etiladi.
N o r m a t i v - m a ’lum o tn om ali va b o sh q a m a ’lu m o tla r qo id a b o 'y ic h a
alohida massivlarda joylashtiriladi. Bu massivlarni yuzaga keltirish va yuritish
texnologiyasi o'ziga xos xususiyatlarga ega. M azk ur massivlar m a ’lu m o tlar
bazasining b osh la n g 'ic h yuklanish b o sq ic h id a tashkil etiladi.
O p e ra tiv (tezkor) hisobot m a ’lum otlari m a ’lu m o tla r bazasiga va z i­
falarni yechish reglamentiga m uvofiq kiritiladi. Bu m a ’lu m o tla r m a ’lum
d avrda to 'p la n a d i. M a ’lum bir h iso b-kitob qilingach (m asalan, o m b o r x o n a d a qolgan tovarlarni hisob-kitob qilish), to 'p la n g a n te z k o r h isobot
m a ’lum o tlari v o 'q qilinadi yoki arxivda saqlanadi.
M a ’lu m o tla r bazasi foy dalanuvchining bitta shaxsiy k o m p y u te rid a
m o n o p o l joylashgan bo'lishi m u m k in . B und ay h olatd a u faqat m a ’lum
S h K tash qi xotirasiga joylashtiriladi va axb oro t bazasiga bir v aq td a bir
n e c h a foydalanuvchining kirishi t a ’m inlanadi.
K om pyuter tarm og'i mavjud bo'lgan holda ko'pchilik foydalaniladigan
rejimda ishlash, ,,mashina-server“ da joylashadigan m arkazlashgan m a ’lu­
m o tla r bazasidan foydalanish im koniyati tug'iladi. Bunday h o la td a h a r
bir foydalanuvchi o 'z shaxsiy ko m pyutcri orqali barcha foy dalanuvchilar
u c h u n u m u m iy b o 'lg a n m arkazlashgan axborot bazasiga kirishga ruxsat
oladi.
T a r m o q texnologiyasida h a r b ir foydalanuvchi o 'z S h K d a lokal
m a ’lu m o tla r bazasini tashkil etishi h a m m u m k in . Bu m a ’lu m o tlar bazasi
faqat m a z k u r a vtom atlashgan ish joyi u c h u n za ru r bo 'lgan axb oro tn i
saqlaydi. K o m p y u te r ta rm o g 'id a m a ’lu m o tla r bazasini tashkil etish va
ja m o a bo'lib foydalanish banklar, biija, investitsiya jamg'armalari va boshqa
b oz or iqtisodiy tuzilm alarining axborot tizimlari samaradorligini oshiradi.
Foydalaniladigan texnik va dasturiy vositalar konfiguratsiyasiga bog'liq
holda turli ishlash texnologiyasi amalga oshirilishi m umkin. M a ’lumotlarni
tarm o q li ishlab chiqish ning turli konsepsiyalari mavjud, misol tariqasida
,,fayl-scrvcr“ va „m ijoz-server" ni keltirish m u m k in .
„Favl-server" kontseptsiyasi ta rm o q operatsion tizimi yadrosi h a m d a
markazlashgan holda saqlanuvchi fayl lar joylashgan va ,,fayl-server“ uchun
ajratilgan kom pyuterga mo'ljallangan. ,.Fayl-server“dagi m a ’lum otlarning
F a y l - s e r v e r ( F S —m o d e l i )
Mijoz-server
7 . 1 - r a s m . , , F a y l - s c r v e r “ v a „ m i j o z - s e r v e r " t exno l o gi y al ar i .
u m u m iy b a z a sig a ja m o a h o ld a k irish un g a xos x u su siy a td ir.
F o y d a la n u v c h ila rd a n biri to m o n i d a n fayl yangilangan taqdirda bo sh q a
foydalanuvchilaming kirishiga qarshi himoyalanadi. So‘ralgan m a ’lum otlar
,,fayl-server“ d a n ishchi stantsiyaga o'tkaziladi va ular m a ’lumotlar bazasini
bosh qarish tizim i vositalari b ila n q ay ta ishlanadi (7.1-rasm ).
„ M ijo z -se rv e r" konsepsiyasi. M a z k u r konsepsiyaga asosan, m a ’lu ­
m otlarni ishlab chiqish vazifasi m ijoz — ishchi stantsiyasi va m a ’lu m o tla r
bazasining m ashina serveri o 'rtasida b o iis h i mo'ljallangan. M a ’lu m otlam i
qayta ishlashni m ijoz so'rayd i va u ta rm o q bo 'y la b m a ’lum otlar bazasi
serveriga uzatiladi. So'rov m a ’lumotlari o'sha yerda qidiriladi. Qayta ishlangan
m a ’lu m o tla r ta r m o q orqali serv erdan mijozga uzatiladi. ,,Mijoz-server“
arxitekturasi u c h u n xos hususiyat — bu m a ’lu m o tla r bazasidan so 'rov
u c h u n S Q L dasturlash tilidan foydalanish. Bu ta rm o q mijozlarining turli
xildagi u m u m iy m a ’lu m o tla r bilan ishlash im k o n in i beradi (7.1-rasm ).
M a’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi — bu m a ’lum otlar bazasini
yaratish, yuritish va foydalanish u c h u n m o'ljallan g a n dasturiy, tillar
vositalari ning to'plamidir. M a ’lum otlar bazasiga murojat qilish bilan bog'liq
b a rc h a ja ra y o n la rn i avtom atlashtirish u c h u n m o'ljallan gan boshq arish
dasturi o'zagi M B B T n in g asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi.
M B BTning tarkibiga m a ’lumotlami qayta ishlash dasturlarining to'plami
kiradi. Bu to 'p la m n i tarjim onlar (translatorlar), talab va dasturlash tillari,
m u h a rrirla r, servis dasturlari va b o sh q a la r tashkil qiladi.
M B B T n in g asosiy vositalarini quyidagilar tashkil etadi:
• m a ’lu m o tla r bazalari tu zilm alariga top shiriq berish (tasvirlash)
vositalari;
• m a ’lu m otla rni kiritish, ko'rish va m u lo q o tla r rejimida ishlashga
m o'ljallan gan darcha shakllarini loyihalash vositalari;
• bcrilgan sharoitlarda m a ’lumotlarni tanlash u c h u n talablar yaratish,
sh u n in g d e k , ularni ishlash b o 'y ic h a operatsiyalar bajarish vositalari;
• ishlov natijalarini foydalanuvchiga qulay k o 'r in is h d a b o sm a g a
chiqarish u c h u n m a ’lu m otlar bazasi m a 'lu m o tla r id a n hisobot yaratish
vositalari;
• til vositalari — m akroslar, qurilgan a lgoritm ik til (D base, Visual
Basic yoki b oshalar), talablar tili ( Q B E — Q u e ry E xam p le, S Q L ) va
h.k. U la r m a ’lu m otla rni ishlashining no sta nd a rt algoritm larini, s h u n i n ­
gdek, foydalanu vchi topshiriqlaridagi voqealarni ishlash protseduralarini
bajarish u c h u n qo'llaniladi.
S h u n d a y qilib, m a ’lu m o tlar banki bir n e c h a m a ’lu m o tla r bazasi,
boshqarish va am aliy dasturlard an tashkil topadi. Bu e le m e n ta r A T ga
yuklatilgan vazifalarni bajarishda asosiy rol o 'y n a y d i. Shu bilan birga,
m a ’lum otlar bankining samarali faoliyati uning t a ’minlovchi elementlariga
ham bog'liqdir. Bu t a ’m ino t tarkibiga quyidagi e le m e n tlar kiradi.
T e x n ik t a ’m in o t m a ’lu m otla r banki va foydalanuvchilarning ish fa o ­
liyatini avtom atlash tirish im koniyatini yaratad ig an texnik vositalardan
tashkil to p a d i. Bunday vositalar jum lasiga E H M , tashqi qu rilm alar, a x ­
bo rotni tashish, uzatish vositalari, aloqa tarm oqlari, a b o n e n t punktlari va
bo sh q a la r kiradi.
M atem atik t a ’minot — funksional masalalami yechish va m a ’lum otlar
bankini boshqarish usullari, m atematik modellar va algoritmlar to'plam idan
tashkil topadi.
D asturiy t a ’m inot — m a ’lum o tlar bankining faoliyatini amalga o sh i­
rish dasturlari va turli xil qo'shim cha vazifalarni bajarish uchun mo'ljallangan
servis d a sturla rning t o 'p la m id a n iborat bo'ladi.
A xborot t a ’minoti — m a ’lum otlarni turk um lash va ixchamlashtirish,
ifodalash va ta q d im etish tizim laridan tashkil topadi.
Lingvistik t a ’m in ot — M B B T d a foy dalan ilad ig an tillar, lu g 'a tla r
m ajm uasi orqali tashkil qilinadi.
Tashkiliy t a ’m inot — m a ’lum o tla r bank in in g kund alik faoliyatini
ifodalovchi rasmiy hujjatlar, m e ’yoriy k o 'rsa tm a la r to 'p la m id a n iborat
bo'ladi.
Y uq orid a aytib o'tilgandek, m a ’lumotlar banki in so n -m a sh in a tizimi
hisoblanadi, y a ’ni axborot tizimidir. Hozirgi ku nd a m a ’lum otlar banklari
inson faoliyatining turli sohalarida. m asalan, iqtisodivot tarm oq larini
bo shq arish da , ilm iy-tadq iq ot ishlarini boshqarishda, o m m aviy axborot
xizm atlarini ko'rsatishda qo 'lla nilm o qd a . Bunda m a 'lu m o tla r bankining
axborot tizimi sifatida faoliyat yuritishida quyidagi ikki shaklning biridan
foydalaniladi:
136
ATT
XAQT
FAQT
AMT
M i AT
M a ’lu m o tla r
integratsiyasi
/ \
AFT
Taqsim lash
MB
\
/
M a ’lum otlarni
qayta ishlash
L
M a ’lumotlarni
saqlash
Lokal
Taqsiml an ga n
7 . 2 - r a s m . A A T ning tu rk um la nis hi.
Axborot tizimidan (AT) avtonom foydalanish. Bu shaklda A T boshqa
tizim tarkibiga kirmaydi, balki mustaqil faoliyat ko'rsatadi. Bunga, masalan,
sam olyot va temiryo'l chiptalarini sotish tizimlari („ S ire n a ", „Ekspress"),
talab b o 'y ic h a tegishli hujjatlarni tayyorlovchi a x bo ro t-qidirish tizimlari
va boshqa turdagi axborotli xizmat ko'rsatish tizimlari misol b o 'la oladi.
AT dan yirik boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydala­
nish. Bunda hosil qilingan m a ’lumotlar va chiquvchi axborotdan tizimning
bo sh q a bo'lim larining faoliyatida h a m foydalaniladi. B un day A T ga,
m a salan , a x b o ro t-o 'q itish tizim lari, loyihalash tiiish ning a v to m a tla sh ti­
rilgan tizimlari, boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimlari misol
bo'ladi.
Shu kabi axborot tizimlarini bir q a n c h a belgilarga ko'ra turkum larga
ajratish m u m k in . 7 .2 - ra s m d a A T ni tu r k u m la s h n in g asosiy belgilari
ko'rsatilgan.
Hujjatli axborot qidirish tizimi (X A Q T ) hujjatlashtirilgan m a ’lu ­
m otlam i saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining
avtom atlashtirilgan tizimi X A Q T ga misol b o 'ladi.
Faktografik axborot qidirish tizimi ( F A Q T ) raqmli va mantli m a ’lu­
m o tla rn i saqlashda va q ayta ishlashda qo 'lla n ila d i. Tashkil qilinayotgan
A A T n in g asosiy qismi F A Q T turidagi tizim ga misol bo'ladi.
M a ’lumotlarni ishlash usuliga ko'ra AAT ikki qismga: a x b o r o t- m a ’lum o tn o m a tizimi (A M T ) va m a ’lumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan
tizimi (M IAT)ga bo'linadi.
A M T talab-javob tartibida ishlaydi. Bunday tizim da tegishli axborotlar
talab bo'yicha qidiriladi va foydalanuvchiga qayta ishlanmagan holda beriladi.
Ikkinchi turdagi tizim da esa topilgan m a ’lu m o tla r tegishli dasturlar
yordam ida ishlanadi va foydalanuvchiga beriladi.
M a ’lu m otlam i integratsiyalashtirish darajasiga ko'ra AT av to n o m va
m a ’lu m otlar b a /a sid a n tashkil topgan turlarga bo'lin adi. A v to n o m lay 1i
137
tiz im la rd a (A FT ) to 'p la n g a n m a ’l u m o t l a r o ' z a r o bog la n m a g a n holaul.i
bo'ladi. Shu sababli bunday turdagi tiz im la r o 'm i g a ma lu m o tlar bazasid.m
( M B ) foydalanilmoqda.
Taqsim lash darajasiga k o 'ra AT e l e m e n t l a r i bitta E H M d a (lokal) v,i
h is o b la s h ta r m o g 'i d a ( ta q s im la n g a n ) j o y l a s h g a n tu r d a g i tizim laig.i
b o 'lin a d i.
7 .2 . M a ’lum otlar bazasini ta sh k il qilish tam oyillari
M a ’lum otlar bilan amal bajarishning ilk tizimlari axborot ishlashnini’
a n ’anaviy usullariga asoslanib tuzilgan edi. H a r bir m u ayy an h o la t uch un
tashqi foydalanuvchining o 'z mantiqi ishlab chiqiladi. U axborot tuzilmasi,
ta n la sh operatsiyasi, axborotni yangilash va о chirish kabi tu sh u n c h a la rn i
o 'z ichiga oladi. M a ’lumotlar va dastur o 'rtasidagi о zaro bog liqlik yuzaga
keladi: m a ’lu m o tla m i o'zgartirishda, yo d a s t u m i almashtirish yoki m a lum o tla rn i q ay tad an tuzish zaruriyati yuzaga keladi.
M urakkab axborotlarni ishlab chiqu vchilar d uch kelgan bu va boshqa
qiyinchiliklari m a ’lumotlar ustida amal bajarish uchun tizimlarga nisbatan
s ta n d a r t talablarning shakllanishiga olib keldi. Asosiy ta la b la rd a n biri —
m a ’lu m o tla rn in g iloji boricha mustaqil yoki axborot tu z ilm a sin in g fizik
tushunchalardan alohidaligini ta ’minlash. B u n d a h a m m a m a ’lum otlar ko'p
fo y d a la n u v c h ila r kirishi m u m k in b o 'lg a n h o ld a b a zi s ta n d a r t ichki
tuzilishli qilib saqlanadi.
Axborotga bo'lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar ко lam ming
to b o r a ortib borishi va b osh qalar zam onaviy AT lari oldiga b ir q a to r
ta la b la r q o 'y m o q d a . Bunday talablar jumlasiga quyidagilar kiradi.
M a’lumotlarning aniqligi. M a ’lumki, m a lu m o tla r bazasi tegishli
so h a n in g a xb orot m odelini tashkil qiladi. Shu sababli h a m M B d a saqlan ay otgan axborotlar obyektlarning holati, xususiyat. va ular o'rtasidagi
aloqalarni to 'liq va aniq ifodalashi lozim. Aks holda tashkil qilingan MB
xatarli bo'lishi va zarar keltirishi mumkin.
Tezkorlik va unumdorlik. Tizimning tezkorligi qo'yilgan talabga javob
berish vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat E H M ning tezk orh gini,
balki m a ’lu m o tla rn in g joylanishi, izlash usullari, talabning q.yinl.gini va
b o s h q a olim llarni h a m hisobga olish zarur. T izim ning um u m do rligi esa
vaqt birliai ichida bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi.
M a’lumotlar bazasidan foydalanishning odiylig. va qulayligi. Bu
talab tizim dan foydalanuvchi barcha is’temolch.lar to m o n id a n qo'yiladi.
Shu sababli h a m M B dan f o y d a l a n i s h n i n g oson. sodda va qulay usullarim
varatish nuihim aham iyatga ega.
13 N
M a’lumotlami himoyalash. Tizim m a ’lumotlar bazasida saqlanilayoi
gun axborot va dasturlarni tashqi t a ’sirlardan, begona foydalanuvchilardan
nimoyalashni t a ’m in la sh i lozim.
Tizimning rivojlanishi. Tizim tarkibi d o im o yangi elementlar, dasturlar
hil an t a ’minlanishi, axborot massivlari o'zgartirilishi va yangilanib borishi
/uni r.
Yuqorida keltirilgan talablarga javob beradigan MB quydagi tamoyillarga
ttsoslangan h o ld a tashkil qilinishi m u m k in :
M a’lumotlarning integratsiyalashtirish tamoyili. Bu ta m oyilning
mohiyatiga k o 'r a o 'z a r o b o g 'la n m a g a n ax bo ro tlar yagona m a ’lumotlar
bazasiga birlashtiriladi. Buning natijasida m a ’lumotlar foylalanuvchi va uning
amaliy dasturlariga axborot massivlari ko'rinishida taqdim etiladi. Axborat
massivlaridan foydalanilganda kerakli m a ’lum otlam i qidirish, qayta ishlash
jaray on larini b o s h q a ris h o s o n la s h a d i, m a ’lu m o tla rn in g ortiqchalig i
kamayadi, m a ’lu m o tla r bankini yuritish yengillashadi.
M a ’lumotlarning yaxlitligi tam oyili. Bu ta m o y il orqali M B d a
saqlanayotgan axb orotlarning aniqligi ortadi, y a ’ni ularning xususiyatlari
va tav sifno m alari tegishli so h a o b y e k tla ri bilan to 'l iq ifodalaniladi.
M a ’lu m o tla m in g yaxlitligi n o to 'g 'ri a xb orotni kiritish yoki uning m a ’lum
bir qismini xotiradan o'chirib tashlash natijasida buzilishi mumkin. Shuning
u c h u n h a m kiritilayotgan axb o ro tla rn i nazorat qilish, saqlanayotgan
m a ’lum otlam i d o im o tekshirish, maxsus tizim yordamida tiklash va boshqa
tadbirlar orqali M B ning yaxlitligini t a ’m inlash m um kin.
M a’lumotlarning aloqadorligi tamoiyli. Bu tam o yiln in g m o h iy a ­
tiga ko 'ra MBdagi b a rc h a axborotlar o 'z a r o bog'langan bo'lib, obyektlar
o'rtasidagi m u n o sa b a tla rn i ifodalaydi. A x bo ro t turlari va ular o'rtasidagi
m u n o sa b a tla r m ajm uasi m a ’lu m o tla rn in g m an tiqiy tuzilishini tashkil
qiladi. M a ’lum otlarning o'zaro bog'liqligi 7.3-rasm da ko'rsatilgan. Buning
natijasida ish yengillashadi va tezlashadi.
7 . 3 - r a s m . M B dagi a x b o r o t l a r n i n g o ' z a r o aloqasi
„X o d im "
Fan
Yi l
Mansab
,,X o d im lar“
Manzil
Fan
Yi l
Mansab
M anzil
■■■■ |
„ M o liy a la r"
Fan
Yil
Mansab
Manzil
„X o d im "
Fan
Yil
Mansab
ish staji
ish h a q i
Manzil
7 . 4 - r a s m . M a ’l u m o t l a r n i n g y e t a r l i b o ' l i s h i .
Ma'luniotlaming yetarli bo‘lish tamovili. Bu tamoyilning m ohiyatiga
k o ‘ra, tegishli axborotlar M B da yagona nusxada saqlanadi va u la r istalgan
masalani yechish uchun o'zaro bog'lanadi h a m d a yetarli bo'ladi. M asalan .
a v to no m fayllardan iborat bo'lgan AATda b a ’zi bir axborotlar ta krorlansa,
M B da esa ularning takrorlanishi butunlay barham topadi. 7.4-rasmda „X odim",
„X od im lar" „Moliyalar" fayllari o'rtasidagi bog'lanishlar tasvirlangan.
M a ’lumotlar bankini boshqarishning markazlashtirish tam oyili. Bu
tam ovilga ko 'ra m a ’lumotlarni boshqarishning ba rc h a funksiyalari yagona
b o sh q a ris h dasturi—m a ’lu m o tla r bazasini b o sh q a rish tizimi ( M B B T ) ga
beriladi. Bu tamoyilga rioya qilish asosida A T dan foydalanishning samaradorligi b a rc h a jarayo nlar M B B T orqali am alga oshiriladi.
M a’lumotlarning ifodalanishini qayta ishlash jarayonlaridan ajratish
tamoyili. Bu tamoyilga ko'ra, m a ’lumotlaming ifodalanishi amaliy dasturlardan
tashqarida tayyorlanadi va MB da saqlanadi. Bu esa o 'z navbatida dasturlash
jarayonini yengillashtiradi, dastur uchun zarur bo'lgan holda axborotlarning
hajmini kamaytiradi. M a ’lumotlar bankini yuritishni yaxshilaydi va h.k.
S h u n d a y qilib, yu qorida ko'rib o'tilgan tam oy illar asosida M B ning
tarkibi yaratildi, ya ’ni A T ning m antiqiy, fizik va dasturiy e le m e n tla ri
o'rta sid a g i o 'z a r o bog 'lanish ishlab chiqiladi.
Y uqorida ko'rsatilgandek, axborotlar m a ’lum otlar bazasida saqlanadi.
M B - a m aliy dasturlarga bog'liq b o 'lm a g a n ho ld a m a ’lum bir tartib
asosida o 'z a r o bog'liq m a ’lum otlar to 'plam idir.
H a r q a n d a y m a ’lum ot favli kabi, M B h a m yozuvlardan tashkil
topadi. Y ozuvlaresa o 'z navbatida m a y donchalardan hosil qilinadi. Y ozu\
te z k o r va tashqi xotiralar o'rtasid a m a ’lu m o tla r alm ashish jara y o n in in g
eng kichik o'Ich ov birligi bo'lsa. m a y d o n c h a — m a ’lumotlarni qayta ish
lashdagi eng kichik billiк hisoblanadi.
140
7 .3 .
A xb orotlar bazasini tashkil etish va yuritishning
dasturiy vositalari
U m u m iy holda, axbort bazasini yuritishning dasturiy vositalarga serv is
dasturiy vositalar, u m u m iy maqsad uchun universal amaliy dastur vositalari
va ixtisoslashgan a m aliy dasturlar kiradi.
M a ’lu m o tl a r bazasini b o sh q a rish tizim i ( M B B T ) — a x b o ro tla r
bazasini yaratish va yuritish uchun alohida ahamiyatga ega. М В В Г umumiy
m a qsad larg a m o'ljallang an universal amaliy dasturiy vositalarga mansub.
M B B T — bu m a sh in a ta sh u v c h id a m a n tiq iy o 'z a r o b o g 'la n g a n m a ’lu ­
m o tla rn i tashkil etish va yuritish u c h u n m o 'lja lla n g an nisbatan keng
tarqalg an va sam arali universal dasturiy vosita sanaladi. M B B T yagona
m a ’lu m o tla r bazasida dubl qilinmaydigan m a ’lumotlarni integratsiyalashni
va u la rd a n k o 'p m aqsadlarda foydalanishni, bazadagi ba rc ha m a ’lum otlar
butu nlig in i va to'g'riligini t a ’m inlaydi h a m d a m a ’lu m otlarga ruxsatsiz
kirishdan him oyalaydi.
M B B T m a ’lu m o tlar bazasidan so'rovlarni tashkil etishning modulli
dasturiga ega bo'lmagan foydalanuvchiga mo'ljallangan qulay vositalarga ega.
M B B T a so sid a AB ni ishlab c h iq is h , m a ’l u m o tla r b a z a sin i tashkil
e tish tu z i lm a s i b o 'y i c h a m a s a la la rn i ta y y o rla s h g a m o 'lja ll a n g a n . Bu
m a sa la lar bevosita a x bo ro t t a ’m in o tin in g m a sh in a ta shqarisidagi sohasi
b ila n b o g 'l a n g a n . Ishla b c h iq ilg a n m a ’lu m o tl a r b a zasiga m u v o fiq uni
M B B T vositalari bilan tashkil etish va uni ishga tu sh irish a m a lg a o s h i­
riladi.
A xb orotlarni kiritish va n a z o ra tla sh n in g m ah sus dasturiy vositalari­
d a n — yirik axb oro t bazasi u c h u n b irla m c h i massivlarni yaratish va m a ’­
lumotlarni bazaga to 'plashdan oldin qayta ishlash bosqichida foydalaniladi.
Bazani yaratishdan oldingi qayta ishlash vositasi kom pyuterga kiritiladigan
axborotning haqqoniyligini va katta massivdagi m a ’lu m o tla rn i yuklashga
tayyorgarlikni avtom atlashtirilgan n az o ra tin i t a ’m inlaydi.
M a ’lumotlarni qayta ishlashning servis vositalari — axbo rot bazasiga
xizmat ko'rsatish b o 'y ic h a k o 'm a k c h i vazifalarni t a ’m inlashi lozim. Ular
bazaning dasturiy vositalariga tegishli. Bular m a ’lumotlar fayllari va mashina
axborot tashuvchi vositalari bilan ishlash bo'y icha turli utilitalardir. Ularga
quyidagilar mansub: nusha olish, arxivlash, tiklash, a n ti-v iru s vositalari,
ta rm o q utilitlari va boshqalar.
Foydalanuvchining amaliy dasturlari universal algoritm lash tillaridan
birida yaratiladi. B un day dasturlard a, o d a td a , ularda ishlab chiqiladigan
m a ’l u m o t l a r d a n m u s t a q i l b o ' l i s h i t a ’m i n l a n m a g a n . A y r i m j o y l a r d a hitt a
m u a m m o l i s o h a s i n i n g l l i 1 1i m a s a l a l a r i g a o i d a x b o r o t m a s s i v l a r i d a m a "
lum otlar takrorlanadi.
Bu
hoi
turli
m a s a l a l a r b o ' y i c h a bir hil
m a'
l u m o t l a r n i b i r n e c h a m a r t a k i r i t i s h g a o l i b k e l a d i v a d a s t l a b k i m a ’l u m o t l a r g a
o'zgartirishlar
Shuningdek,
kiritganda
am aliy
ancha
dasturlar
m uam m olarni
MBB1
da
keItirib
universal
chiqaradi.
algoritm ik
tilda
yaratilishi m u m k i n .
M a ’lu m o tla r n in g m u s ta q il li g i
M B B T ga q o'yilgan asosiy talab.
talablarning kuchli tili esa foy da la n u v c h in in g talablarini q o n d irish n in g
m uh irn shartidir. Bu tillar assotsiativ manzillashtirish va m a ’lu m o tla r
to'plam i bilan amallar bajarish vositalariga ega. Bu esa o 'z navbatida E H M
lardan samarali foydalanishga sharoit yaratadi.
M B B T ikki tartibda: interpretator va kompilator ta rtibda ishlashi
m u m k in .
Interpretator tartibda dasturlarn in g buyruqlari b o sq ic h m a -b o sq ic h ,
b ir in - k e tin bajariladi. U n d a h a r bir bu y ru q n a zo ra t q ilinadi, s o 'n g r a
m ash in a tiliga aylantirib, bajariladi. Tegishli am allar bajarilgandan keyin,
ular xotirad an o'chiriladi, tizim qayta ishlash bosqichiga o 'tadi va keyingi
bu yruqni bajarishga kirishadi, interpritato r tartibida ,,Exe“ kengaytirmali
fayl hosil qilinmaydi. B u n d a y faylni hosil qilish u c h u n kopilator tartibida
foydalaniladi. K om p ila to r tartibida b uyruqlar bevosita bajarilmaydi, balki
ular ,,exe“ faylga yoziladi. Exe faylni hosil qilish jarayoni ikki b o sqic hda n
iborat b o 'la d i: b o s h la n g 'ic h d a stu rn i nazorat qilish va uni obj turga
aylan tirish; m a tn m u h a r r iri y o r d a m id a da sturni exe faylga aylan tirish .
Exe fa ylning bajarilishi u c h u n M B B T ning mavjud bo'lishi s h a rt em a s,
in terp re ta to r tartibida ishlaydigan M B B T ga dBase III Plus, FoxBase va
K a ra t kiradi, k o m p ila to r ta rtib id a C lipper, panel tartib id a esa C la rio
ishlaydi.
M B B T foydalanuvchi bilan m a ’lum otlar bazasi o'rtasidagi alo qani
t a ’m inlov ch i dastur sifatida ishtirok etadi. U ning funktsiyalari m e n y u va
dasturlar k o'rinishida n a m o y o n bo'ladi.
M e n y u tartibi M B B T n in g funksiyalari ekranda tasvirlanadi. F o y d a ­
lanuvchi kursorni harakatlantirish orqali tegishli funksiyani aniqlash i va
bajarishga chaqirishi lozim . T izim aniqlangan funksiyalarni bajarib b o 'lg a nd a n so 'n g yana m en yu holatiga qaytadi.
D asturiy tartibda tegishli buyruqlar kiritiladi, dasturlar q a y ta ishlanadi va bajarishga c haqiriladi. Bu holda M B B T interpritator tartibida
ishlaydi va foy dalan uv ch id an dasturlash tillarini bilish talab qilinadi.
142
M B B T d a f o y d a l a n i l a d i g a n d a s t u r l a s h t illariga u m u m i y
talablar bilan
bir q a t o r d a q u y i d a g i l a r h a m q o 'y ila d i:
— tilning to 'liq bo'lishi;
— vazifalarni bajarish u c h u n tcgishli
v o sitala rn in g bo'l ish i;
— a n iq la n g a n m a ’lu m o tla r n i t o 'l i q q a y ta ishlash va b o sh q a la r.
D a s t u r l a s h t illari b i r q a t o r b e l g i l a r g a k o ' r a t u r k u m l a r g a a j r a t i l a d i :
— o'zgaruvchanlik;
— jarayonlilik;
— foydalanilayotgan m atem atik ap parat va boshqalar.
M B B T dagi d a stu rla r tegishli bu yru q la rn in g to 'p la m id a n tashkil
topadi. Yechilayotgan m asalalarn in g qiyinligiga qarab, d asturlar oddiy
yoki murakkab tuzilishiga ega bo'ladi. Oddiy tuzilishga ega b o'lgan dasturlarda buyruqlar k e tm a -k e t joylashadi. M u rak kab tuzilishli d asturlarda esa
b uy ruqlar m o du lla r holatida, y a ’ni asosiy m odul va quyi dastu rlar t o ' p ­
lam idan iborat bo'ladi. M a ’lu m o tlar bazasini hosil qilishda m od ullik tam oyilidan foydalanish qulay va sam aralidir.
M a ’lum otlar bazasini boshqarish tizimi quyidagilarga im kon beruvchi
dasturiy vositalarning to'plam idir:
a) foydalanuvchilarni m a ’lu m o tla rn i aniqlash va a m a lla r bajarish
tili vositalari bilan t a ’minlaydi. B un day vositalarga m a ’lum otlarni aniqlash
tili (M A T ) va m a ’lu m o tla r bilan a m a lla r bajarish (M A B T ) kiradi. M a ’­
lu m o tla r tili atamasi aytib o 'tilg a n la rin in g h a r ikkalasini yoki ulardan
birini anglatadi. M a ’lu m o tla r so'zi m a ’lu m o tla r tilini S I Q Q , Paskal va
h.k. kabi tillar turid an farqlaydi. L ekin m a ’lu m o tla r tili universal tilga,
m asalan SQ Q , Paskalga kiritilishi m u m k in . Bunday h o d a da sturlashning
universal tili va m a ’lu m o tla r tili tegishli ravishda (kirituvchi) til va m a ’­
lu m o tla rn in g til osti deb ataladi;
b) foydalanuvchining m a ’lu m o tla r m o d e lin i q o 'lla b -q u v v a tla sh n i
ta ’minlaydi. M a ’lumotlar modeli b a ’zi ilovaga tegishli fizik m a ’lum otlam ing
m a n tiq iy taqdim etilishini aniqlash vositasidir;
d) aniqlash, yaratish va m a ’lu m o tla r bilan mantiqiy a m a lla r bajarish
(y a ’ni tanlash, yangilash, kiritish va y o 'q qilishjga im k o n beruvchi M A T
va M A B T funksiyalarini amalga oshiruvchi dasturlar;
e) m a ’lu m o tlarning him oyasi va yaxlitligini t a ’minlaydi. T iz im d a n
foydalanish faqat shunga h uquqi (him oyasi) b o'lgan foydalanuvchigagina
ruxsat etiladi. F oy dalanuvchilar m a ’lu m o tla r ustida o p eratsiy a bajaray o tg a n la rid a sa q la n ay otga n m a ’l u m o tla r n in g m uvofiqligi (vaxlitligi)
t a ’minlanadi. G a p shundaki, M B B T ko'plab foydalanuvchilar ja m o a bo'lib
ishlash rejimiga asosan tuziladi.
143
M B B T n in g tasm fkm ishini m u h im bclgilaridan hi ri b o 'lg a n m a'lu
m o tla r modeli (ta rm o q li, ierarxik yoki relatsion) turlaridan biri tanlash
imkonini beradi. M B B T m a ’lumotlar bazalarining k o 'p maqsadli tavsilim.
m a ’lum otlam i himoyalash va c|ayta tiklashni amalga oshiradi. Rivojlangan
m uloq ot vositalari va yuqori darajali talablar tilining mavjudligi M BBT m
oxirgi foydalanuvchi u c h u n oson vositaga aylantiradi.
T o'liq variantda M B B T quyidagi kom ponentlardan tuzilishi mumkin:
• klaviatura orqali m a ’lumotlarni to'g 'ridan-to'g'ri boshqarish imkonini
beruvchi foyd alan uvchining muhiti;
• in te rp re ta to r sifatida ish yurituvchi, m a ’lum otlarg a ishlov berish
am aliy tizim ini d a stu rla s h n in g algoritm ik tili. In te rp re ta to r dasturlarm
tez tuzish va m a ro m ig a yetkazish im konini beradi;
• mustaqil E X E -fayl shaklidagi tayyor tijorat m a h su lo tig a tugal
langan dastu r k o 'rin ish in i beruvchi kom pilator;
• k o'p m e h n a t talab qiluvchi amallarni tez dasturlovchi utilit-dasturlai
(hisobotlar, shakllar, jadvallar, darchalar, m enyu va b osh q a ilovalar gene
ratorlari).
Xususan, M B B T — bu foydalanuvchining aslahaviy qob ig'i hisob
lanadi. M B B T tarkibida dasturlash tilining mavjudligi an iq masalalarni va
aniq foydalanuvchiga m o'ljallangan m a ’lumotlarga ishlov b erishning mu
rakkab tizim larini y aratish im konini beradi.
M a ’lu m o tla r bazalarini loyihalashtirishda quyidagi tavsiflarni solish
tirish va tahlil qilishga asoslangan M B B T ni asoslab ta n la b olish m uh im
vazifa hisoblanadi:
— dasturiy texnik bazasi ( E H M turi va m odeli, hisoblash vositalari
konfiguryatsiyasiga q o 'y iladigan talablar, О Т versiyasi);
— m a ’l u m o tl a r b az a la rin in g turlari (am aliy, m u a m m o l i , lokal.
integrellashgan, ta q sim lan gan);
— f o y d a la n u v c h ila rn in g malakalari ( M B B T bilan ishlash uchun
maxsus tayyorgarlikga ega bo'lmagan foydalanuvchi, mutaxassisligi dasturchi
b o 'lm a g a n darajadagi m a ’lum otlar bazasi bilan ishlashga tayyorgarligi
bo'lg a n m u a m m o li sohasin in g mutaxassisi — foydalanuvchi, am aliy das
tu rc h i, m a ’lu m o tla r bazalarining adm inistratori);
— m a ’lu m o tla r bazalari bilan foydalanuvchilarning m u lo q a t qilish
vositalari (dasturlash tillarini o 'z ichiga oluvchi m a ’lu m o tla r ustida ish
olib borish va tasvirlash tili);
— m a ’lu m o tla rn i qayta ishlash rejimi (paketli, interaktiv, tarmoqli):
— m a ’lu m otla rni m antiqiy va fizik mustaqilligi;
144
— m a ' l u m o t l a r b a z a la r i a x b o r o t st r u k t u r a l a r i n i n g asosiy xossalari
( m a n t i q iy tuzilishi —
M BB T vositalari orqali a m a l q ila d ig an va tashkiliy
l u / . i l m a s i n i o ' z g a r t i r m a s d a n u n i m o d i f i k a t s i y a q i l i s h i m k o n i y a t i , m a ’l u ­
m o tla r turini k e n g ay tirg a n h o ld a qarshiliksiz ishlov berishda);
— h a v f s i z l i k d a r a j a s i n i t a ’ m i n l a s h va m a ’l u m o t l a r n i n g t o ' l a q o n l i g i ;
— xizmat k o 'rsa tish n in g sta n d a rt vositalari mavjudligi ( m a ’lum otlar
bazalarini k uzatish ning d o im iy dasturiy m odu llarini va m a ’lum otlar lug'atini, m a ’lu m o tla r bazalarini yengillashtiradigan (yukini tu sh ira d ig a n ),
qayta tashkil yetadigan va qayta strukturalashtiradigan, tiklaydigan jurnalni
yuritish, kiritish va h iso b o tla r generatorlari va h.k.);
— ishlatish tavsiflari (lo yihachilar h aqida, sarm oya egalari haqida,
moddiy-texnik t a ’m inotga b o'lg an talablar, tarqatish shakli).
T a n lab olingan M B B T bir q a to r talablarni q o n d ira olishi kerak.
Bularga m u a m m o so h a sin in g b arc h a vazifalarining samarali bajarilishi;
xotira resurslaridan samarali foydalanish uch un saqlanayotgan m a ’lumotlar
hajm ini m inim allashtirish; sam arali axborot qarorlarini qabul qilishga
im kon yaratish; havfsizlikni ta 'm in la sh jarayonini boshqarish; xodimlarga
nisbatan m a ’lu m o tla r baz a la rin i ishlatish bilan bog'liq qulaylikni yaratilishi, E H M ni ishlatish m ulojaasini soddalashtirish.
U m u m iy olgand a z a m o n a v iy M B B T lar quyidagi talablarga javob
berishi lozim:
• m a ’lu m o tlarn in g mustaqilligi;
• talablarning kuchli tili;
• javob (sado berish) ning qisqa vaqti;
• m a ’lu m o tla r va kataloglarni qayta tashkil etishni qisqartirish yoki
ulardan voz kechish.
7 .4 .
R elatsion m a ’lum otlar bazasi va uning im koniyatlari
Relatsion m odel (ing lizch a reletion — m u n o s a b a t) o 'tg a n asrning
70-yillari boshida Amerika olimi E.F. Kodd tom onidan yaratilgan. Modelning
soddaligi va egiluvchanligi m a ’lum otlar bazalari tuzuvchilarining e ’tiborini
o'ziga tortdi. 80-yillarga kelib keng taraqqiy eta boshladi va relatsion M BBT
lar sanoat sta n d a rd darajasiga ko'tarildi.
Model relatsion algebrasi tushunchalari tizimiga tayanadi. Bu tushunch alarning eng m u h im la ri jadval, satr, u stu n , m u n o s a b a t va birlam chi
kalitlar sanaladi, bajariladigan am allar esa jadvallar bilan ish olib borishda
aks etadi.
10 — R.X. Alim ov va boshq.
145
Relatsion m odellarda axborot to'g'ri to 'itbu rchak li jadvallar ko'rinis h i d a aks ettiriladi.
H a r b i r jadval u s t i m va s a t r l a r d a n ta shkil t o p g a n
b o ' l a d i v a m a ’l u m o t l a r b a z a l a r i i c h i d a o ' z i n i n g t a k r o r l a n m a s n o m i g a e g a .
Jadval r eal o l a m a x b o r o t i n i — m o h i y a t i n i a k s e t t i r a d i , u n i n g h a r b i r
satri (y o z u v i) esa o b y e k t n i n g a n i q bir n u sx a sin i — n u s x a m o h i y a t i n i aks
e ttiradi. J a d v a ln i n g h a r b i r u s tu n i u s h b u j a d v a l d a o 'z i g a xo s n o m g a ega.
J a d v a l k a m i d a bir u stung a ega bo'lishi kerak.
M a ’lumotlarning relatsion modeli yuqorida ko'rib chiqilgan tarm oqli
va ierarxiklardan foydalanuvchi u c h u n qulay b o 'lg a n jadvalli tasavvurlar
va m a'lumotlarga kirishning oddiy tuzilishi bilan farq qiladi. M a ’lumotlarning
relatsion modeli oddiy ikki o'lcham li jadval-m unosabat (model obyektlari)
lam ing yig'indisidir. Relatsion modeldagi relatsion bog'liqdagi ikki jadvallar
o r a s id a g i m a n tiq iy a l o q a la r ja d v a l m u n o s a b a tla r ig a tegishli b ir xil
a trib utlam ing m azm un jih atid an tengligiga ko'ra o'm atiladi.
J a d v a l-m u n o sa b a t relatsion m odellarn in g universal obyekti hisoblanadi. Bu relatsion modeli turli M B B T lardagi m a ’lumotlarning mosligini
t a ’m in la s h imkonini beradi. Relatsion m odellarni ishlash operatsiyalari
m unosabatlar algebrasi va relatsion hisob-kitoblaming universal apparatidan
foydalanishga asoslangan.
Jadval re latsion m o d e l m a ’lu m o tla r i ( o b y e k ti)n in g a so siy tu ri
hiso blanadi. Jadvalning tuzilishi ustunlarning yig'indisi bilan belgilanadi.
Jadv a ln in g h a r bir satrida tegishli ustunga mos keluvchi bittadan m a z m u n
jo y la sh g a n bo'ladi. Ja d v a ld a ikkita bir xil satr bo'lishi m u m k in em as.
S a trla rn in g u m um iy soni ch egaralanm agan.
Ustun m a ’lum otlarining b a ’zi tarkibiy qismi — atributga m os keladi.
A tribut m a ’lum otlarning en g oddiy tuzilmasidir. Jadvalda yuqorida ko'rib
o 'tilg a n ta rm o q li va ierarxik m odellardagi kabi k o 'p tarkibiy qism lari
g u r u h yoki takrorlanuvchi g u ru h kabilar belgilanishi m u m k in emas. Jadval
h a r b ir u stinining m a ’lu m o tla ri tegishli tarkibiy qism i (a tr ib u t) n in g
n o m ig a ega bo'lishi kerak. M a ’nosi jadval satriga teng bo 'lgan bir yoki bir
n e c h ta a tributlar jadvalning kaliti hisoblanadi.
M a ’lu m o tlar bazasini tu z ish d a relatsion y ondashuv m u n o s a b a tla r
nazariyasining terminologiyasi qo'llaniladi. Eng oddiy ikki o'lcham li jadval
m unosabat sifatida belgilanadi. Tegishli atribut mazmuniga ega bo'lgan jadval
ustini domen deyiladi. Turli a tributlar m azm uniga ega b o'lg a n satrlar esa
kortej d eb ataladi.
R ela tsio n jad val-m u n osabati. 7 . 5 - r a s m d a R r e l a t s i o n j a d v a l
m u n o s a b a tin in g ko'rin ish i berilgan. R m un osabat (relatsion jad val) ning
146
formal
t a ’nfi
Lining d o m c n l a r i
haqidagi tu sh u n ch ag a tayanadi.
Di
(ustunlari).
kortejlari
K o'plab dom cnlar{I)ij
m u n o s a b a t d e b , D 1( D 2 ( D 3 ........ D n d o m e n l a r i n i
ishlab c h iq a r u v c h i k o 'p lik k a a y t i l a d i .
Ki K i t i l . i n )
belgilangan
R
dekart (b ev o sita )
R m u n o sa b a t = {К 1, K2,
Al
A2
A3
A4
A5
A6
} Atributlar (ustunlar) nomi
d l 1 d21
d 3 1 d 4 1 d 5 1 d61
d 12
K 2 korteji
Kortej
d 13
d22
d23
d33
d43
d62
d
K2 = {d!2, d22, d32, d42 , d52, d 62[
d63
0
m
e
n
D o m en
D5 =
{d51, d 5 2 , d 5 3 , d 54, .. }
7.5-rasm. R rclatsion jadval munosabatning tasviri.
J a d v a l-m u n o s a b a t m a ’lu m o tla r tarkibiy qismi atributlar ( A l, A2,
..... ) n o m ig a ega bo 'lgan ustunlarni o 'z ichiga olgan d a tributlarn in g
m a z m u n i jadvalning asosiy qism ida joylashgan bo'lib, satrlar va ustunlarni
tashkil qiladi. Bir u stun da atribu tlar m a z m u n in in g ko'pligi d o m e n D. ni
hosil qiladi. Bir satrda a trib u tla r m a z m u n in in g ko'pligi bir kortej Kj ni
hosil qiladi. R m u n o sa b a t k o 'p la b tartibga solingan kortejlar orqali hosil
b o'lad i: R = { К } , у = 1 - m K. = = {d|;, d2j, ... dn.}
n — m u no sabat d o m e n la rin in g soni; m un o sab a tla rn in g k o 'la m in i
belgilaydi.
j — kortej nom eri;
к — m un osabatd agi kortejlarning u m u m iy soni bo'lib, m u n o s a b a t
k oord in ata soni deyiladi.
Jadval-munosabatining kaliti. Kortejlar ja d v al-m u n o sa b a ti ic hida
takrorlanm asligi zarur va ular tegishlicha yagona identifikator — dastlabki
(birlam chi) kalitga ega bo'lishi kerak.
Dastlabki (birlamchi) kalit a trib u td a n tashkil topgan b o'lsa oddiy ,
bir n e c h a a trib u td a n tashkil to p g a n d a esa turli tarkibli deb ataladi.
M u n o s a b a t d a dastlabki k alitdan tashqari ikkilamchi kalit ham b o 'lis hi
mumkin.
147
Ik k ila m ch i kalit -
m a z m u n i turli s a t r - k o r t e j l a r d a t a k r o r l a n i s h i m u m
k i n b o ' l g a n k a l i t d i r . U l a r b o ' y i c h a i k k i n c h i k a l i t n i n g b i r xil m a z n u m l i
sa trla r g u r u h i izlab top ila d i.
Satrlar ustunlardan farqliroq o 'z nomlariga ega emas, ularning jadvalda
joylashish tartibi a n iqlanm agan va satrlar soni m antiqan chegaralanmagan
bo'ladi. Satrni tartib raqam iga ko 'ra tanlab olib bo'lm aydi. Faylda h a r bir
satr o 'z raqamiga ega b o 'lsa ham , bu narsa satrni tavsiflamaydi. Bu raqam
satr ja d v a ld a n olib ta sh la n g a n d a o'zgaradi. M a n tiq a n satrlar o 'rta sid a
„b irinchi" va „oxirgi" degan tu shun ch a yo'q.
R e la tsio n tiz im la r n in g qo 'lla n ilish i m u r a k k a b siljishlar za ruriy a tini b a r t a r a f qildi. C h u n k i m a ’lu m o tla r e nd i bir fayl k o 'rin is h id a em as,
balki m u staq il t o 'p l a m l a r asosida tuzilib, m a ’lu m o tla rn i ta n la b olish
u c h u n a m a liy t o 'p l a m l a r nazariyasi — relatsion algebra am allari q o ' l ­
laniladi.
M a ’lumotlar bazalarining obyektga m o 'lja lla n g a n m odeli da stu rlashning obyektga m o 'lja lla n g a n tillari pay do bo'lishi bilan yuzaga chiqa
boshladi. B und ay b a z a la rn in g payd o b o 'lish i 9 0-yillar-ga to 'g 'r i keladi.
U s h b u tu rd a g i b a z a la r sin fla r usu llarini o 'z i d a saqlaydi. K o 'p i n c h a ,
d o im iy sin fla r o b y e k tla rin i o 'z la r i d a s a q la b , m a ’lu m o tla r o ra sid a t o 'siqsiz u y g 'u n la s h u v n i h a m d a ilov alarda u la rg a ishlov b e rishni a m a lg a
oshira d ila r.
R elatsion m o d e lla rn in g hozirgi z a m o n M B B T larida ustunlikka
erishishi quyidagi o m illa r bilan aniqlanadi:
1) rivojlangan n az a riy a n in g mavjudligi (relatsion algebrani);
2) m a ’lu m o tla rn in g b o sh q a m odellarini relatsion m odellarga kelti­
rish a p paratining mavjudligi;
3) axborotga ruxsatli kirishni te z la sh tirishn in g maxsus vositalari
mavjudligi;
4) tashqi xotirada M B a niq m a ’lu m o tla rn in g fizik joylashishi haqida
bilimga ega b o 'lm a y , ular bilan ishlash im k oniyatini yaratadigan M B ga
nisbatan standartlashgan yuqori darajadagi so 'ro v la r tilining mavjudligi.
M a ’lum otlar bazalarini ishlab chiq ishd a 2 xil usuldan foydalanish
m u m k in . Birinchi u sulda, avval asosiy m asa la la r aniqlanib, ularni hal
qilish u c h u n baza yaratiladi h a m d a m asalaning m a ’lum otlarga bo'lgan
ehtiyoji aniqlanadi. Ikk in ch i usulda, m u a m m o sohasining n am unaviy
(tipik) obyektlari birdaniga o'rnatiladi. Bu yerda eng optimal usul — ikkala
usulni birgalikda ishlatishdir. Bu shu bilan b og 'liqki, dastlabki bosqichda
barcha masalalar to 'g 'risid a yetarlicha m a ’lu m o tla r yo'q.
148
7 . 6 -r a s m . M B loyihalash bosqichlari.
M a ’lu m o tla r baz a la rini loy ih a la shtirish ja ra y o n i ikki b o sq ic h g a
bo'linadi: m u a m m o sohasi m a ’lum otlarining axborot- m a n tiq iy m odelini
( M A M M ) ishlab chiqish va m a ’lu m o tla r bazasining m a n tiq iy tuzilishini
aniqlash.
A x b o ro t-m a n tiq iy m od el m u a m m o sohasi axborot obyektlarining
m ajm uy i va ular orasidagi tuzilmaviy a lo q a la r k o ‘rinishida aks ettiruvchi
m a ’lu m o tla r m odelidir. M u a m m o sohasi m a ’lu m o tla rin in g a x b o ro tm a n tiq iy m odelini ishlab chiqish shu so h a n i tekshirish natijasida olingan
tavsifiga asoslanadi (7.6-rasm).
M u a m m o sohasining infologik modeli asosida konseptual (mantiqiy),
ichk i (jismoniy) va tashqi m o dellar tuziladi.
M a ’lu m o tla r b ank in in g m a ntiqiy tuzilishi obyektga tegishli b o'lg an
axb orotlarn in g M b da joylanishini ifodalaydi. Hosil b o'lg an m a ’lum otlar
b a n k in in g m a n tiq iy b og 'lanish m od eli ikkinchi b o sq ic h in in g natijasi
hisoblanadi. Bu m odelda uch turli axborot ifodalanadi: obyekt to'g'risidagi
x abarlar, ularning xususiyati va o 'z a r o m un osabatlari. H a r b ir obyekt
m o d e li yozuv turlari orqali ko'rsatiladi. U la rn in g xususiyatlari yozuv
m a ydonlari orqali ifodalanadi, m u nosa b atlar esa yozuv va m a y d o n turlari
o'rtasidagi aloqalar yordamida tasvirlanadi. Bunday model E H M operatsion
tizim ining, M B B T ning mohiyatiga bog'liq b o 'lm ayd i, y a ’ni a xborotning
m a ’nosiga bog'liq b o 'lm a g a n hold a ularni ifodalash usuli va aloqasini
t a ’minlaydi.
M antiqiy m odeln i chizm ali v a ja dv a lli usullar y o rd a m id a ifodalash
m u m k in . Chizm ali usulda m a ’lu m o tlar o'rtasidagi bog'lanish grallar y o r­
d a m id a tasvirlanadi. Bunda grafning uchlari yozuvlarni ifodalaydi, qirralari
esa yozuvlar o'rtasidagi aloqalarni k o'rsatad i. Jadvalli usulda obyekt
to'g 'risidagi m a ’lu m o tla r bir yoki bir n e c h ta ustundan iborat bo 'lgan
jad v a lla r orqali ifodalanadi.
149
Hozirgi vaqtda m a n tiq iy m odellarning p o g 'o n a li (ierarxik), tarmoqli
va relatsion turlaridan foydalanilm oqda.
Pog‘onali model chizmali usul asosida tashkil qilinadi. Bunda m a ’lumot
yozuvlari g raining uchlarini ifodalaydi va h a r b ir yozuv oldingi p o g 'o n a
uchlariga b o g 'la n g a n b o 'la d i. B u n d a y tu zilish d a g i M B dan tegishli
axborotlar ha m m a vaqt bitta yo'nalish bo'yicha qidiriladi va uning joylashgan
o 'rn i to 'liq ko'rsatiladi. Pog 'onali (ierarxik) m o d e lg a asoslangan MB 1chi va 2-chi avlod E H M lari y o rd a m id a ishlab chiqilgan. IBM firmasi
1968-yilda IM S ( I n f o rm a tio n M e n a g e m e n t System ) deb n om langan
m a ’lu m o tlar b ankini tashkil qilgan.
T arm oqli m o d e l h a m chizm ali usul y o r d a m id a tashkil qilinadi. Lekin bunda tegishli axborotlar bir nechta yo'nalish bo'yicha olinishi mumkin.
T a rm oqli m odel ierarxik m o d e ln in g kengayishi hisoblanadi. Bu m odelning asoschisi C h . B axm an. T arm oq li m od e lg a asoslangan MB — In te­
grated D atabase M e n e g e m e n t System ( I D M S ) Cullinet Software Inc
kompaniyasi tom onidan 1970-yillarda ishlab chiqilgan. Ierar-xik va pog'onali
m a ’lu m o tlar b a n k in in g afzalligi
ularning tezkorligi.
Shaxsiy E H M larning paydo bo'lishi relatsion m od ellarn in g keng
tarqalishiga sababchi bo 'ld i. Relatsion m odel jadvalli usul asosida tashkil
qilinadi. Bunda tegishli m a ’lumotlar jadvalning ustun va qatorlarida joylashadi.
U stun lar m a ’lu m o tn in g m aydonlarini, qato rlar esa yozuvlarni ifodalaydi.
Bir u stunda m a ’lum sohaga tegishli b o 'lg a n bir q a n c h a m a ’lum otlar
ko'rsatiladi. U stun va q a to r o'rtasidagi bo g'lanish m u n o sa b a t deb ataladi.
H a r bir ustun, q a to r va m u n o sa b a t o 'z n o m ig a ega bo'ladi.
Relatsion m o deldagi m u n o sa b a tla r quyidagi talablar orqali hosil
qilinadi:
• ustun va q a to r kesishgan yerda joylashgan m a ’lu m o tla r elem ent
hisoblanadi;
• m u n o sa b a tla rd a ikkita bir xil q a to r b o 'lm a y d i;
• ustun va q ato rla rn in g tartibli joylashishi va n om lanish i majburiy
emas.
Relatsion model bir nechta m un osabatlardan tashkil topishi mumkin.
Relatsion m odelning asoschisi — Amerika olimi E.F. Kodd. Bu modelniny
ikkinchi nom i — K odd modeli.
M a ’lu m o tla r bank in i tash uvchilarda hosil qilish bosqichi fixik
tuzilislmi tashkil etadi. Fizik tuzilish tashqi xotiralarda m a 'lu m o tla rm
joylashtirish usullari va vositalaridan iborat bo 'lib , uning natijasida ichki
model hosil qilinadi. Ichki model m a ’lu m o tn in g m a ntiqiy modelini ta
ISO
l-b lo k
2-b lo k
3-blok
7.7-rasm.
M a ’l u m o t l a r g a k irish a r x ite k tu r a s i.
shuvchilarda aks ettiradi va yozuvlam ingjoylashishini, aloqasini va tanlab
olinishini ko'rsatad i. Ichki m o d e l M B B T orqali hosil qilinadi va unga
quyidagi talablar qo'yiladi:
• m a ’lu m o tla rn in g m antiq iy tuzilishini saqlash;
• tashqi x o tira d a n m aksim al foydalanish;
® m a ’lu m o tla r b a n k in i yuritish xarajatlarini kamaytirish;
• m a ’lu m o tla rn i qidirish va tan lash jara y o n la rin in g tezkorligini
oshirish h a m d a boshqalar.
U m u m i y h o l d a m a ’l u m o t l a r b a z a la r in i b o s h q a r is h tiz im la ri
( M B B T ) ikki xil g u ru h g a ajratiladi:
Professional yoki sanoat M B B T lari. Bu guruhga quyidagi M B B T lar
kiradi: O racle, D B 2, Sybase, Inform ix, Ingres, Progress.
Shaxsiy (stolga joylashtiriladiganlar). Bu guruhga kiradigan M B B T lar:
F o x B a s e G 'F o x P R O , Clipper, R:base, Paladox, A pproach va Access.
Hozirgi vaq td a Access M B B T ning ishlab ch iq arish d a keng tarqalganligini hisobga olgan holda dasturning m a ’lumotga kirish arxitekturasini
k o ‘rib chiqamiz. A rxitektura uch ta blokdan tashkil topadi (7.7-rasm).
F oyd alan uvchi interfes bloki. Bunga M S Access obyektlari kiradi:
jadvallar, fo rm alar, hisob otlar va boshqalar.
M a ’lu m o tla r o m b o ri. Bu b lo kda m a ’lu m o tlar ja dvallarining fayllari
saqlanadi (Access da mdb-fayllar).
M B protsessori. M S Access M B B T 2000 da m a ’lumotlar disketlari MS
Jet m a ’lumotlar bazasi yadrosining yangi 32 razryadli 3.5. versiyasi qo'llanilgan.
Bu versiya yuqoriroq unumli va yaxshilangan tarmoq tavsiflarga ega.
MB bitta k o m p y u te rd a joylashishi yoki bir ne c h ta ko m p yuterd a
laqsim lanishi m u m k in . Bir foy dalanuvchining m a ’lum otlari boshqalai
u c h u n kira oladigan bo'lishi u c h u n bu ko m p y u te r hisoblash larnioqlan
yordam ida yagona hisoblash tizimiga ulanishlari kerak.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. M a ’l u m o t l a r n i n g a v t o m a t l a s h t i r i l g a n b a n k i n i m a ?
2. M a ’l u m o t l a r b a z a s i n i n g t ar k i bi ga n i m a l a r k i r a d i ?
3. M u a m m o s o h a s i m a ’l u m o t l a r i n i n g a x b o r o t - m a n t i q i y m o d e l i d e b n i m a g a
aytiladi?
4. M a ’l u m o t l a r b a z a s i n i t u z i s h n i n g m a n t i q i y m o d c l l a r i n i a yt i b bering'.’
5. M a ’l u m o t l a r g a ki r i s h a r x i t ek t u r a s i d e b n i m a g a ayt i l adi ?
6. „ F a v l - s c r v c r “ va „ M i j o z - s e r v e r " t a m o y i l l a r i n i n g m a z m u n i n i m a d a n
iborat?
7. R c l a t s i o n m o d e l n i n g m o h i y a t i n i a yt i b b e r i n g .
8. R e l a t s i o n M B B T d a m i s o l l a r kel t i r i ng.
9. J a d v a l - m u n o s a b a t n i n g m a ' n o s i n i t u s h u n t i r i n g .
10. R e l a t s i o n j a d v a l - m u n o s a b a t t a ’rifini b e r i n g .
8-B O B . AVTOMATLASHTIRILGAN AXBOROT TIZIMLARIDA
AXBOROT XAVFSIZLIGINING TASHKIL ETILISHI
8 .1 . A xborot xavfsizligining um um iy tushunchalari
M a m lak atim iz milliy iqtisodining h e c h bir t a r m o g ‘i sam arali va
m o 'ta d il tashkil qilingan axbo rot infratuzilm asisiz faoliyat ko'rsatishi
m u m k in emas. Hozirgi k u n d a milliy axborot resurslari har bir davlatning
iqtisodiy va harbiy salohiyatin i tashkil qiluvchi om illaridan biri b o'lib
x iz m a t q ilm o q d a . U s h b u re sursd a n s a m a ra li fo ydalanish m a m la k a t
xavfsizligini va d e m o k r a t ik ax b o ro tla sh g a n ja m iy a tn i muvaffaqiyatli
shakllantirishni t a ’minlaydi. Bunday ja m iy a td a axborot alm ashuvi tezligi
yuksaladi, axborotni yig'ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanish
b o 'y ic h a ilg'or a x b o r o t- k o m m u n ik a ts iy a la r texnologiyalarini qo'llash
kengayadi. Turli xildagi axborot hududiyjoylashishidan qat’iy nazarbizning
k un dalik hayotim izga In te rn e t xalqaro k o m p y u te r ta rm o g 'i orqali kirib
keldi. A xborotlashgan ja m iy a t ushbu k o m p ’yu tc r ta rm o g 'i orqali tezlik
bilan shakllanib b o rm o q d a . Axborot dunyo siga sayohat qilishda davlat
chegaralari degan tushuncha yo'qolib bormoqda. Jahon kompyuter tarmog'i
davlat boshqaruvini tu b d a n o 'z g a rtirm o q d a , y a ’ni davlat axborotning
tarqalishi m exanizm ini b oshq a ra olm ay q o lm o q d a . S hu ning u c h u n ham
mavjud axborotga n o q o n u n iv kirish, ulardan fovddlanish va yo'qotish
kabi m u a m m o la r dolzarb b o 'lib qoldi. Bularning bari shaxs, jam iy at \a
davlatn in g axborot xavfsizligi darajasining pasavishiga olib kelm oqda
Davlatning axborot xavfsizligini t a ’minlash m u a m m o si milliy xavfsizlikni
t a ’m inlash ning asosiy va ajralmas qismi b o 'lib , axborot him oyasi esa
davlatning birlamchi prioiitet masalalariga ay lanm oqda.
152
Hozirgi k u n d a xavfsizlikning bir q an c h a yo'n alishlarini qayd etish
m um kin.
Axborotning m uhim lik darajasi qadim zam onlardan m a ’lum. Shuning
u c h u n h a m q a d i m d a a x b o ro tn i him oy a la sh u c h u n turli xil usullar
qo'llanilgan. U lardan biri — sirli yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan
manzil egasidan bo sh q a shaxs o'qiv olmagan. Asrlar davom ida bu s a n ’at —
sirli yozuv ja m iy a tn in g yuqori tabaqalari, davlatning e lc h ix o n a rezidensiyalari va razvedka missiyalaridan tashqariga c h iq m a g a n . Faqat bir
necha o ‘n yil oldin h a m m a narsa tubdan o'zgardi, ya’ni axborot o 'z qiymatiga
ega bo'ldi va keng ta rqaladigan m ahsulotga aylandi. Uni endilikda ishlab
chiqaradilar, saqlaydilar, uzatishadi, sotadilar va sotib oladilar. Bulardan
tashqari uni o 'g 'irla y d ila r, buzib talqin etadilar va soxtalashtiradilar.
Shu nd ay qilib, ax bo ro tn i him oyalash zaruriyati tug'iladi. A xborotni qayta
ishlash sa n o a tin in g p a y d o bo'lishi axborotni h im oyalash sano atining
paydo bo'lishiga olib keladi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida axborot o'zining hayotiy davriga
ega bo'ladi. Bu davr uni yaratish, und an foydalanish va kerak b o'lm ag and a
y o 'q o tis h d a n ib o ra td ir (8.1-rasm .). Axborot hayotiy dav rining har bir
bosqichida ularning him oyalanganlik darajasi turlicha baholanadi.
I----------------------------------------- ----------------------------------- ---------------------- ------1
l______________________________________________________________________ I
8 . 1 - r a s m . A x b o r o t n i n g h a y o t i y davri.
Maxfiy va q im m a tb a h o axborotga ruxsatsiz kirishdan himoyalash eng
m u h im vazifalardan biri sanaladi. K o m p y u te r egalari va foydalanuvchilarning mulkiy h u q u q la rin i him oy ala sh — b u ishlab chiqarilayotgan
axborotni jiddiy iqtisodiy va bo sh q a m o d d iy h a m d a n o m o d d iy zararlar
keltirishi m u m k in b o'lg a n turli kirishlar va o 'g 'irla s h la rd a n him oyalashdir.
A xborot xavfsizligi deb m a ’lu m otla rni y o 'q o tis h va o'zgartirishga
yo'naltirilgan tabiiy yoki s u n ’iy xossali tasodifiy va q a sd d a n t a ’sirlardan
h a r qan day tashuvchilarda a xborotning him oyalanganligiga aytiladi.
llgarigi x av f f a q a tg in a k o n fid e n s ia l (m a x fiy ) x a b a rla r va h u jja t­
larni o 'g 'ir la s h yoki n u s x a o lis h d a n ib o ra t b o 'l s a , hozirgi paytdagi
xavf esa k o m p y u te r m a ’lu m o tla ri to 'p la m i, e le k tro n m a ’lum o tlar, e le k ­
tr o n m a ss iv la rd a n u la r n in g e g a sid a n ru xsa t o l m a s d a n fo y d ala n ish d ir.
B ulard an tash qari, bu h a r a k a tla rd a n m o d d iy fo y d a olishga intilish h a m
rivojlandi.
Axborotning himoyasi deb boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining
axborot xavfsizligini t a ’m inlov ch i va tashk ilot axbo rot zaxiralarining
yaxlitliligi, ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini t a ’minlovchi
q a t ’iy reglamentlangan d in a m ik texnologik jaray on ga aytiladi.
A xborotning egasiga, foydalanuvchisiga va bo sh q a shaxsga zarar
y e tk a z m o q c h i b o 'lg a n n o h u q u q iy m u o m a l a d a n h a r q a n d a y hujjatlashtirilgan, y a ’ni identifikatsiya qilish im k o n in i beruvchi rekvizitlari
qo'yilgan holda m oddiy jism d a qayd etilgan axborot himoyalanishi kerak.
Axborot xavfsizligi nuqtayi n a zaridan a x b o ro tn i quyidagicha tu rkum lash m um kin:
• maxfiylik — aniq bir axborotga faqat tegishli shaxslar doirasigina
kirishi m u m k in ligi, y a ’ni foydalanilishi q o n u n iy hujjatlarga muvofiq
cheklab qo'yilib, hujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o'g'irlik
yoki axborotni o sh k o r qilish, deyiladi;
• konfidensiallik — ishonchliligi, tarqatilishi m u m k in emasligi, maxfiyligi kafolati;
• yaxlitlik — axborot b o sh la n g 'ich k o 'rin ish d a ekanligi, y a ’ni uni
saqlash va uzatishda ruxsat etilm agan o'zgarishlar qilinmaganligi kafolati.
Bu b a n d n in g buzilishi axbo rotni soxtalashtirish deyiladi;
• autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e ’lon qilingan shaxs
haqiqatan ham axborotning cgasi ekanligiga beriladigan kafolat. Bu b a n d ­
ning buzilishi xabar m uallnfini soxtalashtirish deyiladi;
• apellatsiya qilishlik — yetarlicha m u rakk ab kategoriya, lekin elek­
tron biznesda keng ko'llaniladi. Kerak b o'lg a n d a xabarning muallifi kim ligini isbotlash m um kinligi kafolati.
Y uqo rid agidek, axborot tizimiga nisbatan qu yid a g a ch a tasnifni kel­
tirish m u m k in :
• is h o n c h lilik — tizim m e ’yoriy va g'ayri tabiiy h o lla rd a rejalashtiriganidek o 'z in i tutishlik kafolati;
• aniqlilik — h a m m a buyruqlarni aniq va to 'liq bajarish kafolati;
• tizim ga kirishni nazorat qilish — turli shaxs guruh lari axborot
m anbalariga h a r xil kirishga egaligi va b un day kirishga cheklash lar doim
bajarilishlik kafolati;
• nazorat qilinishi — istalgan paytda d astur m a jm u a sin in g xohlagan
qismini to 'l iq tekshirish m umkinligi kafolati;
» identifikatsiyalashni n azorat qilish — hozir tizim ga ulangan mijoz
aniq o 'zin i kim d e b atagan bo 'lsa , aniq o 's h a ekanligining kafolati;
• q a sd d a n buzilishlarga to'sqinlik — o ld in d a n kelishilgan m e ’yorlar
chegarasida q a sd d a n xato kiritilgan m a ’lum otlarga n isbatan tizim ning
old indan kelishilgan holda o 'zin i tutishi.
A x bo ro tn i h im oy alashn in g maqsadlari qu yidagilardan iborat:
• ax b o ro tn in g keiishuvsiz chiqib ketishi, o 'g 'irla n ish i, yo'qotilishi,
o'zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning oldini olish:
• shaxs, ja m iy a t, davlat xavfsizligiga bo'lgan xavf-xatarning oldini
olish;
• axborotni y o 'q qilish, o'zgartirish, soxtalashtirish, nusxa ko'chirish,
to'siqlash b o 'y ic h a ruxsat etilm agan h arakatlarning oldini olish;
• hujjatlashtirilgan a x borotning m iqdori sifatida h u q u q iy tartibini
t a ’m inlovchi, axborot zaxirasi va axborot tizimiga h a r qa nd a y n o q on un iy
aralashuvlarning ko'rin ishlarin in g oldini olish;
• axborot tiz im id a mavjud bo 'lgan shaxsiy m a ’lu m o tla rn in g shaxsiy
maxfiyligini va konfidensialligini saqlovchi fuq arolarning konstitutsion
hu quqlarini him oyalash;
• davlat sirini, q o n u nc hilikk a mos hujjatlashtirilgan a xborotning
konfidensialligini saqlash;
• axborot tizim lari, texnologiyalari va ularni t a ’minlovchi vositalarni
yaratish, ishlab chiqish va qo'llashda subycktlarning huquqlarini ta’minlash.
Ilmiy va a m aliy tekshirish lar natijalarini u m u m la sh tirish natijasida
axborotga nisbatan xavf-xatarlarni quyidagicha tasnillash m um kin.
Xavfsizlik siyosatining e n g asosiy vazifalaridan biri him o y a tiz im id a
pote nsial xavfli joylarni qidirib to pish va ularni bartaraf etish hiso blan adi
Tekshirishlar shuni k o 'rsatadiki, ta nn oq da g i eng katga xavflar — bu
ruxsatsiz kirishga m o 'lja lla ng a n maxsus dasturlar, k o m p y u te r viruslari va
d a s tu r n in g ichiga jo ylashtirilgan maxsus kodlar bo'lib, ular k o m p y u tc i
ta rm o q la rin in g barcha obyektlari u ch u n katta xavf tug'diradi.
Z a m o n a v iy ax borot-kom m unikatsiyalar texnologiyalarining yutuqlai i
h im o y a uslublarining bir q a to r zaruriy instrum ental vositalarini y aratish
im k o n in i berdi.
A x b o r o tn i h im o y a lo v c h i in s tr u m e n ta l vositalar d e g a n d a d a s tu i
la s h , d a s tu r iy - a p p a r a tli va a p p a r a tli v o sita la r tu s h u n ila d i. U la r n i n g
fu n k sio n a l to'ldirilishi xavfsizlik xizmatlari oldiga qo'y ilgan axb o ro tlarn i
h im o y a l a s h m asalalarin i y e c h i s h d a sam aralidir. H ozirgi k u n d a t a r m o q
xavfsizligini nazorat qilish te x n ik vositalarining ju d a keng spektri ishlab
c h iq a rilg a n .
8 .2 . A xb orotn i him oyalash tizim lari
A x b o r o t-k o m m u n ik a ts iy a la r texnologiyalarining o m m a v iy ravishda
q o g 'o z s i z a v t o m a t la s h tir i lg a n a so sd a b o s h q a rilish i sababli a x b o r o t
xavfsizligini t a ’minlash murakkablashib va muhimlashib bormoqda. Shuning
u c h u n h a m avtom atlash tirilgan axborot tizim larida ax borotni h im o y a la sh n in g yangi zam onaviy texnologiyasi paydo b o 'lm o q d a , D a ta Q u e st
kom paniyasining m a’lumotiga ko'ra, 1996—2000-yillarda axborot himoyasi
vo sitalarining sotuvdagi hajmi 13 mlrd. A Q S h dollariga teng bo'lgan.
A x b o ro tn in g zaif to m o n la r in i kam aytiruvchi va a xborotga ruxsat
ctilm agan kirishga, uning chiqib ketishiga va yo'qolishiga to'sqinlik qiluvchi
tashkiliy, texnik, dasturiy, texnologik va boshqa vosita, usul va choralarning
ko m p leksi — axborotni h im o y a la sh tizimi deyiladi.
Axborot egalari h a m d a vakolatli davlat organlari shaxsan axborotning
q im m a tlil ig i. un ing y o 'q o t i l i s h i d a n k eladigan z a ra r va h im o y a la s h
m e x a n iz m in in g narxidan kelib ch iq q a n holda axborotni h im o yalash ning
zaruriy darajasi ham da tizim ning turini, himoyalash usullari va vositalarini
aniqlashlari zarur. A xborotning qimmatliligi va talab qilinadigan him oyaning ishonchliligi bir-biri bilan bevosita bog'liq.
H im o ya la sh tizimi uzluksiz. rejali, markazlashtirilgan, m aqsadli.
an iq , ishonchli, kompleksli, o son m u kam m allashtiriladigan va ko'rinishi
tez o'zgartiriladigan bo'lishi kerak. U, odatda. barcha ekstremal sharoitlarda
sa m a ra li bo'lishi /arur.
156
Axborot hajmi kichik bo'lgan tashkilotlarda axborotni him oyalashda
IHliliy usullarni qo 'lla sh maqsadga muvofiq va samaralidir. M asalan,
O'qiladigan qim matbaho qog'ozlarni va elektron hujjatlarni alohida guruhlarga
Ulrnlish va niqoblash, ushbu hujjatlar bilan ishlaydigan xodim ni tayinlash
Vii o'rgatish, bino ni q o 'riq lash n i tashkil etish, xizmatchilarga q im m atli
axborotni tarq atm aslik m ajburiyatini yuklash, tash qarid an keluvchilar
UMidan nazorat qilish, ko m pyuterni him oyalashning eng od diy usullarini
qo'llash va hokazo. O datda, him oyalashning eng oddiy usullarini qo'llash
iic/.ilarli samara beradi.
M urakkab tarkibli, k o 'p sonli avtom atlashtirilgan axbo rot tizimi va
lixborot hajmi katta bo 'lg a n tashkilo td ard a ax borotni him oy a la sh u c h u n
himoyalashning m ajmuali tizimi tashkil qilinadi. Lekin ushbu usul ham d a
him oyalashning o d d iy usullari x izm atch ilarning ishiga h a d d a n tashqari
xalaqit bermasligi kerak,
H im o y a ti z i m i n i n g k o m p le k slilig ig a u n d a h u q u q iy , ta sh kiliy,
m u h and is-texnik va d a s tu riy -m a te m atik e lem entlarn in g mavjudligi bilan
erishiladi. E le m e n tla r nisbati va u la rn in g m a z m u n i ta sh k ilo tla rn in g
axborotni himoyalash tizimining o'ziga xosligini va uning takrorlanmasligini
h a m d a buzish qiyinligini t a ’minlaydi.
A niq tizim ni k o 'p turli e le m e n tla rd an iborat, deb tasavvur qi-lish
m u m kin. Tizim elem entlarining m azm u ni nafaqat u ning o'ziga xosligini,
balki axborotning qimmatliligi va tizimning qiymatini hisobga olgan holda
belgilangan h im o y a darajasini aniqlaydi.
A xborotni h u q u q iy him oyalash e lem enti h im oyalash c ho rala rin in g
haqli ekanligi m a ’nosida tashkilot va davlatlarning o 'z a ro munosabatlarini
yuridik m ustahkam lash h a m d a personalning tashkilot qim m atli axborotini
himoyalash tartibiga rioya qilishi va ushbu tartibning buzilishida javobgarligi
tasavvur qilinadi.
H im o ya la sh texnologiyasi personalni tashk ilotning q im m a tli a x b o ­
rotini himoyalash qoidalariga rioya kilishga undovchi boshqarish va cheklash
xarakteriga ega b o'lgan chora-tadbirlarni o 'z ichiga oladi.
Tashkshshy him oyalash elementi boshqa barcha e le m e n tla m i yagona
tizimga bog'lovchi omil bo'lib hisoblanadi. K o'pchilik m utaxassislarning
fikricha, a x b o ro tn i him oy alash tizimlari tarkibida tashkiliy h im oyalash
50 —60 % ni tashkil qiladi. Bu hoi k o 'p om illarga b og 'liq , ju m la d a n ,
axborotni tashkiliy himoyalashning asosiy to m o n i am alda him oyalashning
prinsipi va usullarini bajaruvchi personalni tanlash, joylashtirish va o'rgatish
hisoblanadi.
157
A xbo ro tn i h im o y a la s h n in g tashkiliy c h o ra-tad b irlari tashkilot \avl
s i / l i g i x i / . m a t i n i n g m c ' y o r i y u s i u b i y h u j j a t la r i d a o ' z a k s i n i t o p a d i . S h u
m u n o s a b a t bilan k o ' p h ollarla y u q o r i d a k o 'r ilg a n t i / i m c l e m e n t l a r i n i n g
yagona
nomi
— axborotni
tashkiliv-huquqiy
him oyalash
elem entini
ishlatadilar.
Axborotni texnik him oyalash d e m e n t i — texnik vositalar kom
pleksi y o rd am id a luidud, bino va qu rilm ala rni qo 'riqlashni tashkil qilish
h a m d a texnik tekshirish vositalariga qarshi sust va faol kurash u c h u n
m o'ljallangan. Texnik him oyalash vositalarining narxi baland b o 'lsa d a .
axborot tizimini him oyalashda bu e le m e n t m u h im aham iyatga ega.
Axborotni himoyalashning da stu riy -m a te m atik clementi kom pyu ter,
lokal tarm oq va turli axborot tizimlarida qayta ishlanadigan va saqlanadigan
qim m atli axborotni h im oyalash u c h u n m o'ljallangan.
K o m p y u te r tizimi (ta rm o g 'i)g a ziyon yetkazishi m u m k in b o 'lg a n
sharoit, harakat va ja ray o n lar k o m p y u te r tizimi (ta rm o g 'i) u c h u n xavf
xatarlar, deb hisoblanadi.
A vtom atlashtarilgan axborot tizim lariga tasodifiy t a ’sir ko'rsatish
sabablari tarkibiga quyidagilar kiradi (8.2-rasm ).
8 . 2 - r a s m . A v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t iz i m l a ri g a t a s o d if i y t a ’sir
k o 'r s a t i s h s a b a b la r i.
158
M a 'l u m k i . k o m p y u t e r tizim ( t a r m o g ') i n i n g asosiy k o m p o n e n t l a r i —
t e x n i k v o s i t a l a r , d a s t u r i y - m a t e m a t i k t a ' m i n o t v a m a ’l u m o t l a r d i r .
N a z a r i y t o m o n d a n b u k o m p o n e n t l a r g a n isb a ta n t o 'r t tu rd ag i xavflar
m a v j u d , y a ’n i u z i l i s h , t u t i b q o l i s h , o ' z g a r t i r i s h v a s o x t a l a h t i r i s h .
Uzilish — tashqi h ara k a tla r (ishlar, ja rayonlar)ni bajarish u ch u n
hozirgi ishlarni va qtincha markaziy protsessor qurilmasi y o rd a m id a to 'x talish, ularni bajargandan so‘ng protsessor oldingi holatga qaytadi va to'xtatib
qo 'y ilgan ishni d av o m ettiradi. H a r bir uzilish tartib raqam iga ega, unga
usosan markaziy protsessor qurilmasi q ay ta ishlash u c h u n qism dasturni
qidirib topadi. Protsessorlar ikki turdagi uzilishlar bilan ishlashni vujudga
keltirishi m um kin: dasturiy va texnik. Biror q urilm a favqulodda xizmat
ko'rsatilishiga m u h to j b o 'lsa , u nd a texnik uzilish paydo b o 'la d i. O d a td a
b unday uzilish markaziy protsessor u c h u n kutilmagan hodisadir. Dasturiy
uzilishlar asosiy d a s tu r la r ichida p ro tse ss o rn in g m axsus bu y ru q lia ri
yordamida bajariladi. Dasturiy uzilishda dastur o'z-o'zini vaqtincha to'xtatib,
uzilishga taalluqli jarayo nn i bajaradi.
T utib olish — bu jara y o n oqibatida g'arazli shaxslar dasturiy vositalar
va axborotning turli magnitli tashuvchilariga kirishni yo'lga qo'yadi. Dastur
va m a ’lu m o tla rd a n n o q o n u n iy nusxa olish, k o m p y u te r ta rm o q la ri aloqa
kanallaridan ruxsatsiz o'qishlar va hokazo harakatlar tutib olish jarayonlariga
misol b o 'la oladi.
0 ‘zgartirish — ushbu ja ra y o n yovuz niyatli shaxs n afaqat k o m ­
pyuter tizimi k om ponentlariga ( m a ’lu m otlar to'p lam lari, dasturlar, texnik
ele m e n tla ri) kirishni y o 'lg a q o 'y a d i, balki ular tarkibini (k o 'rin ish in i)
o'zgartiradi. Masalan, o'zgartirish sifatida g'arazli shaxsning m a ’lum o tlar
to'p lam idag i m a ’lum o tlam i o'zgartirishi, yoki u m u m a n k o m p y u te r tizimi
fayllarini o'zgartirishi, yoki q a n d a y d ir q o 's h im c h a n o q o n u n iy qayta
ishlashni amalga oshirish m aqsadida foydalanilayotgan d a s tu m in g kodini
o'zgartirishi tushuniladi.
Soxtalashtirish — b u ja ray o n y o r d a m id a g'arazli shaxslar tiz im d a
hisobga o linm agan vaziyatlarni o 'r g a n ib , un dagi k a m chiliklarni aniqlab,
keyinchalik o'ziga kerakli harakatlami bajarish maqsadida tizimga qandaydir
soxta jarayonni yoki tizim va boshqa foydalanuvchilarga soxta yozuvlarni
yuboradi.
159
8 .3 . Kompyuter viruslari va ularning turlari
H o z i r g i k u n d a k o m p y u t e r v i r u s l a r i g La r a / l i m a q s a d l a r d a i s h l a t i l u v c h i
t u r l i xil d a s t u r l a r n i o l i b k e l i b t a t b i q e t i s h d a e n g s a m a r a l i v o s i t a l a r d a n b i n
h iso b lan a d i. K o m p y u t e r viruslarini d a sturli v i r u s l a r d e b a ta s h t o 'g 'r i r o q
boiadi.
Virus deganda av tonom rav ishda ishlash, boshqa dastur tarkibiga o 7
o ‘zidan qo'shilish, kompyuter tarmoqlari va alohida kompyuterlarda zararli
jarayonlarni vujudga keltirish maqsadida tuzilgan dastur tushuniladi. Ushbu
dasturlar o 'z - o 'z id a n nusxa olish xususiyatiga ega.
Viruslar bilan zararlangan dasturlar virus tashuvchi yoki zararlangan
dasturlar deyiladi (8.3-rasm ).
Z ararlangan disk — bu ishga tushirish sektorida virus dastur joylashib
oltan diskdir.
Hozirgi paytda ko m py ute rla r u c h u n k o 'p g in a noqulayliklar tug'
dirayotgan h a r xil turlardagi k o m p yuter viruslari keng tarqalgan. Shuning
uch un h a m ulardan saqlanish usullarini ishlab chiqish m u xim masala
lardan biri hisoblanadi. Viruslarning katta guru hini k o m p y u te rn in g ish
bajarish tartibini buzm ay digan, y a ’ni „ t a ’sirchan b o 'l m a g a n " viruslar
guruhi tashkil etadi.
Viruslarning b osh qa guruhiga k o m py uterning ish tartibini buzuvchi
viruslar kiradi. Bu viruslarni quyidagi turlarga b o 'lis h m u m k in : xavfsi/
viruslar (fayllar tarkibini bu zm aydigan), xavfli viruslar (fayllar tarkibini
buzuvchi) h a m d a ju d a xavfli viruslar ( k o m p y u te r q u rilm a la rin i buzuvchi
va operator sog'lig'iga t a ’sir etuvchi). Bu kabi viruslar, o d atda, professional
dasturchilar to m o n id a n tuziladi.
8 .3 -ra s m . V i r u s l a r n in g t a 's iri b o ' y i c h a t a s n if i .
160
K o m p y u te r \lnisi — bu maxsiis y o/ilgan dastur bo'lib. boshqa d.is
Hill.и tarkibiga yo/iladi, ya'ni /.ararlaydi va kompyuterlarda o '/m m g g'ara/li
limqsadlarini amalga oshiradi. K om pyuter virusi orqali /ararlanish oqibatida
kom pyuterlarda quyidagi o'zgarishlar paydo bo'ladi:
• ayrim dasturlar ishlamaydi yoki \ a t o ishlav boshlavdi;
• bajariluvchi faylning hajmi va u ning yaratilgan vaqti o'zgaradi;
• e k ra n d a anglab b o 'lm a y d ig a n belgilar, turli xil tasvir va tovushlar
paydo bo'ladi;
• k o m py ute rn in g ishlashi sckinlashadi va tezkor xotiradagi b o 's h joy
hajmi kamayadi;
• disk yoki diskdagi bir n e c h a fayllar zararlanadi ( b a ’zi hollarda disk
va fayllarni tiklab b o'lm aydi);
• v inchester orqali k o m p y u te rn in g ishga tushishi y o'qoladi.
Viruslar asosan disklarning yu klan uv chi sektorlarini va exe, som ,
sy s va bat kengaytm ali fayllarni zararlaydi. Hozirgi ku n d a bular qatoriga
ofis dasturlarini o 'rn atu v c h i fayllarni h a m kiritish m u m k in . Oddiy matnli
fayllarni zararlaydigan viruslar k a m d a n - k a m uchraydi
K o m p y u te rn in g viruslar bilan zararlanish yo'llari quyidagilardir:
• disketlar orqali;
• k o m gtyu te r tarm oqlari orqali.
S huni aytib o'tish lozimki, hozirgi pay td a har xil turdagi a xb orot va
d a sturlarni o 'g 'irla b olish niyatida k o m p y u te r viruslaridan foydalanish
eng samarali usullardan biri h isoblanadi.
D asturli viruslar k o m p y u te r tiz im la rin in g xavfsizligiga ta h d id solishning eng sam arali vositalaridan biridir. S h u n in g u c h u n h a m dasturli
viruslarning im k o n iy a tla rin i ta h lil qilish m asalasi h a m d a bu viruslarga
qarshi kurashish hozirgi p a y tn in g d o lz a rb m a s a la la rid a n biri b o 'lib
qoldi.
V iruslardan tashqari fayllar tark ib in i buzuvchi „ tro y a n " dasturlari
m avjud. Virus k o 'p in c h a k o m py uterga se zd irm asd an kiradi. F o y d a c h a n u v c h in in g o 'zi „tro yan " dasturini foydali d astur sifatida diskka yozadi.
M a ’lum bir vaqt o 'tg a n d a n keyin d a s tu r o 'z t a ’sirini k o 'rs a ta boshlaydi.
O 'z - o 'z id a n paydo bo 'ladigan viruslar mavjud em as. Virus dasturlari
inson to m o n id a n kompyuterning dasturiy t a ’m inotini, uning qurilmalarini
zararlash va boshq a m aq sad lar u c h u n yoziladi. V iruslarning hajm i bir
n e c h a baytdan, to o 'n la b kilobaytgacha bo'lishi m u m k in .
„ T ro y a n " dasturlari fo ydalanuvchiga z a ra r keltiruvchi b o'lib , ular
buyruqlar (modullar) ketm a-ketligidan tashkil topgan, o m m a orasida jud a
11 -- R.X. Alim ov va boshq.
161
keng tarqalgan dasturlar (tahrirlovchilar, o'yinlar, translatorlar) ichiga
o'rnatilgan bo'lib. bir q a n c h a a m a llar bajarilishi bilan ishga tushadigan
„m antiq iy b o m b a " deb ataladigan dasturdir. O 'z navbatida, „m antiqiy
b o m b a " ning turli k o 'r in is h la r id a n biri „so a t m e x a n iz m li b o m b a "
hisoblanadi.
Shuni t a ’kidlab o'tish kerakki, „troyan" dasturlari o 'z -o 'z id a n ко'pay masdan, kom pyuter tizimi b o 'y ic h a dasturlovchilar to m o n id a n tarqatiladi.
T ro y a n d a s tu r la rd a n viru sla rn in g farqi sh u n d a k i, viruslar k o m ­
pyuter tizimlari b o'ylab tarqatilganda, ular mustaqil ravishda hosil bo'lib.
o 'z ish faoliyatida d astu rlarg a o 'z m a tn la rin i y o zgan h o ld a ularga za ra r
ko'rsatadi.
Z a ra rla n g a n d a stu rd a d a s tu r b a jarilm a sd a n o ldin virus o 'z in in g
buyruqlari bajarilishiga im k on iy at yaratib beradi. S h u n in g u c h u n h a m
virus d astum in g bosh qismida joylashadi yoki dasturning birinchi buyrug'i
unga yozilgan virus dasturiga shartsiz o 'tis h b o 'lib xizm at qiladi. Ishga
tushgan virus bo sh q a d a sturlarni zararlaydi va sh u n d a n so 'n g virus tashuvchi dasturga ishni topshiradi.
Virus hayoti, o d a td a , quyidagi davrlarni o 'z ichiga oladi: q o'llanilish, inkubatsiya, replikatsiya ( o 'z - o 'z i d a n ko 'p ay ish ) va hosil bo'-lish.
Inkubatsiya davrida virus passiv bo'lib, uni izlab top ish va yuqotish qiyin.
Hosil b o 'lish davrida u o 'z funksiyasini bajaradi va qo'yilgan m aqsadiga
erishadi.
Tarkibi jih a tid a n virus ju d a odd iy bo'lib, bosh qism va b a ’zi hollarda
d u m d a n iborat. V irusning b o sh qismi deb boshqarilishni birinchi bo'lib
ta ’minlovchi imkoniyatga ega bo'lgan dasturga aytiladi. Virusning d u m qismi
zararlangan dasturda bo'lib, u bosh qism idan alohida joy da joylashadi.
K o m p y u te r viruslari xarakterlariga nisbatan n o rez id e n t, rezident,
butli, gibridli va paketli viruslarga ajratiladi.
Faylli n o rezid en t viruslar to'liqligicha bajarilayotgan faylda jo y la ­
shadi, shu ning u c h u n h a m u faqat virus tashuvchi d a stu r faollashgandan
so'ng ishga tushadi va bajarilgandan s o 'n g tezkor xotirada saqlanmaydi.
Rezident vims norezident virusdan farqliroq tezkor xotirada saqlanadi.
R ezident viruslarning y a n a bir ko'rinishi b u t viruslar bo 'lib , bu
virusning vazifasi v in c h e ste rv a egiluvchan magnitli disklarning yuklovchi
sektorini ishdan c h iq a rish d an iborat. But viruslarning boshi diskning
yuklovchi but sektorida va d u m i disklarning ixtiyoriy boshqa sektorlarida
joylashgan bo'ladi.
162
Paketli virusning bosh qismi pakclli I'aylda joylashgan bo lib, и
operatsion tizim topshiriqlarician iborat.
СJ ibridli viruslarning boshi paketli faylda joylashadi. Bu virus ham
I'aylli, h a m but sektorli bo 'ladi.
T a rm o q viruslar k om py uter tarm oqlarida tarqalishga moslashtirilgan,
ya’ni tarm oqli viruslar deb axb oro t a lm ashishd a tarqaladigan viruslarga
aytiladi.
V iruslarning turlari:
1. Fayl viruslari. Bu viruslar som , exe kengaytm ali turli fayllarni
/.ararlaydi.
2. Yuklovchi viruslar. Kompyuterning yuklovchi dasturlarini zararlaydi.
3. Drayverlarni zararlovchi viruslar. O pe ra tsio n tizimdagi config.sys
faylini zararlaydi. Bu ko m p yuterning ishlamasligiga sabab bo'ladi.
4. D I R viruslari. G 'A T tarkibini zararlaydi.
5. Sstels-viruslari. Bu viruslar o 'z in in g tarkibini o'zgartirib, tasodifiy
kod o 'z g a rish i b o 'y ic h a tarq alad i. U ni a n iq la sh ju d a qiyin, c h u n k i
fayllarnning o'zlari o'zgarm aydi.
6. W indows viruslari. W indow s operatsion tizimi fayllarini zararlaydi.
A so sla n g a n a lg o ritm la r b o 'y ic h a d a sturli viruslarni q u y id a g ic h a
tasniflash m u m k in :
• parazitli virus — fayllarning tarkibini va diskning sektorini o 'z g a r tiruvchi virus. Bu virus oddiy viruslar tu r k u m id a n bo 'lib , osonlik bilan
a n iq d a n a d i va o'chirib tashlanadi;
• replikatorli virus — „ c h u v a lc h an g " d e b n o m la n a d i, (k o m p y u te r
ta rm o q la ri b o 'y ic h a tarqalib, k o m p y u te rla rn in g ta rm o q d a g i m an zilini
aniqlaydi va u yerda o'zin in g nusxasini qoldiradi;
• k o 'rin m a s virus — stels-virus deb n o m olib, zararlangan fayllarga va
sektorlarga operatsion tizim tom onidan m urojaat qilinsa, avtomatik ravishda
z a rarlan g an qism lar o 'm ig a diskning toza qism ini ta q d im etadi. N a tija d a
ushbu viruslarni aniqlash va tozalash juda katta qiyinchiliklarga olib keladi;
• m u ta n t virus — shifrlash va deshifrlash algoritm laridan iborat bo'lib,
natijada virus nusxalari u m u m a n bir-biriga o 'x sham ay di. U shbu viruslarni
an iq lash ju d a qiyin m u a m m o ;
• kvazivirus virus — „ T ro y a n " dasturlari, deb n o m olgan b o 'lib ,
ushbu viruslar ko'payish xususiyatiga ega b o'lm asad a, „foydali" qism dastur
hiso b id a b o 'lib , antivirus dasturlar t o m o n i d a n a niqlan m a yd i. S h u bois
h a m ular o 'z la rid a m ukam m allashtirilgan algoritm larn i to'siqsiz bajarib,
q o 'y ilg a n maqsadlariga erishishlari m u m k in .
8 . 4 . V iru sd a n h im o y a la n i s h d a st u r iy v o s ita la r in in g tavsifi
Hozirgi vaqtda viruslarni y o 'q o tis h u c h u n ko'p gina usullar ishlab
chiqilgan va bu usullar bilan ishlavdigan dasturlar antivirus dasturlar
deb ataladi. Antiviruslarni, qo'llanish usuliga ko'ra, quyidagilarga ajratishimi/
m um kin: detektorlar, faglar, vaksinalar, privivkalar, revizorlar, m o nitorlar.
D etektorlar — virusning signaturasi (virusga taalluqli baytlar ketmaketligi) bo'yicha tezkor xotira va fayllarni ko'rish natijasida m a’lum viruslarni
topadi va xabar beradi. Yangi viruslarni aniqlay olmasligi detektorlarning
kamchiligi hisoblanadi.
Faglar — yoki doktorlar, detektorlarga xos b o i g a n amallarni bajargan
holda zararlangan fayldan viruslarni chiqarib tashlaydi va faylni oldingi
holatiga qaytaradi
V aksinalar — y u qo rida g ila rd a n farqli ravishda h im oyalanayotgan
dasturga o 'rn atilad i. N atijada d a s tu r zararlangan deb hisoblanib, virus
to m o n id a n o'zgartirilmaydi. Faqatgina m a ’lum viruslarga nisbatan vaksina
qilinishi uning kamchiligi hisob lan ad i. Shu bois h a m , ushbu antivirus
dasturlari keng tarqalm agan.
Privivka — fayllarda x u d d i virus zararlag and ek iz qoldiradi. Buning
natijasida viruslar „privivka qilingan'* faylga yopishmaydi.
Filtrlar — qo'riqlovchi d a stu rla r ko'rinishida b o'lib, rezident holatda
ishlab turadi va viruslarga xos ja ra y o n la r bajarilganda, bu h aqd a foy­
dalanuvchiga xabar beradi.
Revizorlar — eng ish on chli him oyalovchi vosita bo'lib, diskning
birinchi holatini xotirasida saqlab, undagi keyingi o 'zgarishlarni doim iy
ravishda nazorat qilib boradi.
D e te k to r da stu rlar k o m p y u t e r x otira sid a n, fayllard an viruslarni
qidiradi va aniqlangan viruslar h a q id a xabar beradi.
D o k to r dasturlari n a fa q a t virus bilan kasallangan fayllarni topadi,
balki ularni davolab, dastlabki holatiga qaytaradi. Bunday dasturlarga Aidstest,
D rW eb dasturlarini misol qilib keltirish m u m k in . Yangi viruslarning
to'xtovsiz paydo bo'lib tu rish in i hisobga olib, d o k to r dasturlarini ham
yangi versiyalari bilan a lm a sh tirib turish lozim.
Filtr dasturlar k o m p y u te r ishlash j a ra y o n id a viruslarga xos bo'lgan
shubhali harakatlarni topish u c h u n ishlatiladi.
Bu harakatlar q u yidagicha b o 'lishi m um kin:
164
• fayllar a tributlarining o'zgarishi;
• disklarga doimiy m anzillard a m a ’lum otlarni yozish;
• diskning ishga yuklovchi sektorlariga m a ’lum otlarni yozib yuborish.
T ckshiruvchi (revizor) d a stu rla r virusdan h im o y a la n ish n in g eng
Ishonchli vositasi bo 'lib , k o m p y u te r z a ra rlan m ag a n holatidagi dasturlar,
kataloglar va diskning tizim m a y d o n i holatini x o tira d a saqlab, doimiy
ravishda yoki fo y d a la n u v c h i ixtiyori bilan k o m p y u te r n in g jo r iy va
boshlang'ich holatlarini bir-biri bilan solishtiradi. Bunga A D 1 N F dasturini
misol qilib keltirish m u m k in .
K o m p yu tern i viruslar bilan zararlanish id an saqlash va axborotni
ishonchli saqlash u c h u n quyidagi qoidalarga a m al qilish lozim:
— ko m pyuterni z a m o n a v iy antivirus d astu rla r bilan t a ’m inlash;
— disketalarni ishlatishdan oldin h a r d o i m virusga qarshi tekshirish;
— qim m atli ax b o ro tn in g nusxasini har d o im arxiv fayl k o'rinishida
saqlash.
K o m p y u te r viruslariga qarshi kurashn in g quyidagi turlari mavjud:
• viruslar k o m py uterga kirib buzgan fayllarni o 'z holiga qaytaruvchi
dasturlarning mavjudligi;
• kompyuterga parol bilan kirish, disk yurituvchilarning yopiq turishi;
• disklarni yozishdan himoyalash;
• litsenzion dasturiy t a ’m in o tla r d a n foy dalan ish va o 'g 'irla n g a n
dasturlarni qo'llamaslik;
• kom pyuterga kiritilayotgan dasturlarda viruslarning mavjudligini
tekshirish;
• antivirus dastu rlarid an keng foydalanish;
• davriy ravishda k o m p ’yuterlarni antivirus dasturlari y o rd am id a
viruslarga qarshi tekshirish.
8 .5 . A xborot havfsizligini ta ’m inlashda biom etrik
usullardan foydalanish
Hozirgi vaqtga kelib, k o m p y u te r - k o m m u n ik a ts iy a texnologiyalari
k u n d a n - k u n g a tez rivojlanib b o rm o q d a . Shu sababli ham k o m p y u te r
te x n o lo g iy a la ri kirib b o r m a g a n s o h a n in g o 'z i q o lm a d i , de sa k xato
b o 'lm a y d i. Ayniqsa t a ’lim, bank, moliya tiz im la rid a ushbu z am on av iy
texnologiyalarni qo'llash yuqori samara berm oqda. Shu bilan birga axborot
havfsizligiga bo'lgan tahdid ham tobora kuchayib borayotgani hech kimga
sir emas. D em ak, hozirgi dav rning e n g dolzarb m u a m m o la r d a n bin
axborot havfsizligini t a ’m in la sh d a n iborat.
H ozirga q a d a r tizimga ruxsatsiz kirishni ta q iq la sh n in g eng keng
tarqalgan usuli sifatida „ p a ro l" q o 'y ish prinsipi h isoblanib kelm oqda.
C hu nk i ushbu usul ju da sod da, foydalanish u c h u n qulay va kam harajat
talab etadi. Lekin, hozirga kelib ..parol" tizimi to 'la q o n li o 'zin i oqlay
olm ayapti. Y a'ni ushbu usulning bir qa to r kam chiliklari k o 'z g a tashlanib
qoldi.
Birinchidan, ko‘pchilik foydalanuvchilar sodda va tez esga tushadigan
parollarni q o ila y d ila r. M asalan . foydalanuvchi o 'z shaxsiga oid sanalar,
nom lardan kelib chiqqan holda parol qo'yadilar. B unday parollarni buzish
esa, foydalanuvchi bilan tanish b o 'lg a n ixtiyoriy shaxs u c h u n unchalik
qiyinchilik tug‘dirmaydi.
Ikkinchidan, foydalanuvchi parolni kiritishi ja ra v o n id a , kuzatish
orqali h a m kiritilavotgan belgilarni ilg'ab olish m u m k in .
U c h in c h id a n , agar foydalanuvchi parol q o 'v ish d a m u rak kab , u z un d an -u zo q belgilardan foydalanadigan bo'lsa, uning o ‘zi h a m ushbu parolni
esidan chiqarib qo'vishi e x tim o ld a n hoii emas.
Va nihoyat, hozirda ixtiyoriy parollarni buzuvchi dasturlarning m a v ­
judligi ko'zga tashlanib qoldi.
Y uqoridagi kam ch ilik lard an kelib c h iq q a n h o ld a aytish m u m k in k i,
axborotni him oyalashn in g parolli prinsipidan foydalanish to 'la sam ara
bermayapti. Shu sababli ham hozirda axborotlardan ruxsatsiz foydalanishni
cheklashning biom etrik usullarini qo'llash dunyo b o 'y ic h a ommaviylashib
b o rm o q d a va ushbu yo'nalish biom etriya nomi bilan yuritilmoqda.
Biometriya — bu insonn in g o 'zgarm aydigan biologik belgilariga asosan aynan o'xshashlikka tekshirishdir (identifikatsiya). H o zirda biometrik
tizim lar eng ishonchli him o ya vositasi hisoblanadi va turli xil maxfiy
obyektlarda, m uliim tijorat axborotlarini h im o ya la sh da samarali q o 'llanilmoqda.
H oz ird a b io m e trik tex n o lo g iy a lar in so n n in g quyidagi o 'z g a r m a s
biologik belgilariga asoslangan: b a r m o q n in g p a p illa r chiziqlari, q o 'l
kaftining tuzilishi, k o 'z n in g kam alak qobig'i chiziqlari, ovoz p a ra m c trlari, yuz tuzilishi, yuz te r m o g ra m m a si (qon to m ir la r in in g jo y la s h ish i),
yozish lorm asi va usuli, g en etik kodi fragm entlari. I n so n n in g ushbu
biologik belgilaridan foydalanish turli xil aniqliklarga erishishga im k on
beradi. Biz ushbu band da hozirda keng qo 'llanilayotgan ba rm o q izlari va
q o 'l kaf'tining tuzilishi b o 'y ic h a in s o n n i tanish m asa la la rig a to 'x talib
o ’lishni lozim topdik.
B arm oq izlari b o 'y ic h a in s o n n i idetifikatsiyalash h o z ir d a eng keng
Uuqalgan usul b o'lib , a x b o ro tn i h im o y a la sh b io m e trik tiz im la rid a keng
C|o‘llanilmoqda. Bu usul o 'tg a n a srlarda h a m keng q o'lla n ilg a n lig i hech
kim ga yangilik em as. H ozirgi k u n g a kelib b a rm o q izlari b o 'y i c h a idenlilikatsiyalashning u chta asosiy texnologiyasi mavjud. U la rn in g birinchisi
ko'pchilikka m a ’lum optik skanerlardan foydalanishdir. U shbu qurilmadan
foydalanish printsipi o d a tiy sk a n e r d a n foydalanish b ila n bir xil. Bu
yerda asosiy ishni ichki n u r m a n b a y i, bir n e c h ta p r iz m a va linzalar
a m alga oshiradi. O ptik s k a n e rla rn i q o 'lla s h n in g e ’tiborli t o m o n i uning
arzonligidir. Lekin, kam ch ilik to m o n la r i b ir m u n c h a k o 'p . U s h b u q u ­
rilm a la r tez ishdan c h iq u v c h i h iso b la n a d i. Shu sababli fo y d a la n u v c h id a n avaylab ishlatish talab etiladi. U shbu qurilm aga tu sh g a n cha n g , turli
xil c h iz iq la r sha x sn i a n iq la s h d a x a to lik k a o lib k e la d i, y a ’ni f o y ­
dalanuvchining tizimga kirishiga to 'sqin lik qiladi. B u nd a n tashqari, optik
s k a n e rd a tasviri o lin g a n b a r m o q izi fo y d ala n u v c h i te r is in in g holatiga
b og'liq. Y a ’ni, foy dalanuvchi terisin in g yog'liligi yoki q u ruqligi shaxsni
aniqlashga xalaqit beradi.
B arm oq izlari b o 'y ic h a identifikatsiyalashning ikkinchi texnologiyasi
e lektro n skanerlarni qo'llashdir. U sh b u q u rilm a d a n foyd alanish uch un
foydalanuvchi 90 m in g k o n d e n s a to r plastink alaridan tashkil topgan,
krem niy moddasi bilan qoplangan m ahsus plastinkaga b a rm o g 'in i qo'yadi.
B u n d a o'ziga xos k o nd e n sa to r hosil qilinadi. K o n d e n sa to r ichidagi elektr
m aydon potentsiali plastinkalar orasidagi masofaga bog'liq. U shbu maydon
kartasi b a rm o q n in g papillar chizm asini takrorlaydi. E le k tro n m ay do n
hisoblanadi, olingan m a ’lum otlar esa katta aniqlikka ega sakkiz bitli rastrli
tasvirga aylantiriladi.
U shbu texnologiyaning e ’tiborli to m o n i sh u n d a k i, foydalanuvchi
terisining h a r qan day holatida h a m b a r m o q izi tasviri yu qo ri aniqlikda
hosil qilinadi. U shbu tizim foydalanuvchi b a rm o g'i k irlangan taqdirda
h a m tasvirni aniq oladi. B un da n tashqari q urilm a h a jm in in g kichikligi
sa b a b li, u sh b u q u r ilm a n i h a m r n a jo v d a ishlatish m u m k i n . U sh b u
qurilm an in g kamchilik tom onlari sifatida quyidagilarni keltirish m umkin:
90 m ing kondensatorli plastinkani ishlab chiqarish k o 'p harajat talab
eta d i, skanerning asosi bo 'lgan krem niy kristali germ etik (zich yopiladigan) qobiqni talab etadi. Bu esa. q u rilm a n i ishlatislula turli xil chek-
lanishlami yuzaga keltiradi. Nihoyat, kuchli elektromagnit nurlanishi vujudga
kelganda e lektro n senso r ishlamaydi.
B a rm o q izi b o ‘vicha identifikatsiyalashning u c hinchi texnologiyasi
W h o Vision S ustem s kom panivasi to m o n i d a n ishlab chiqarilgan Tactile
Sense skanerlaridir. U shbu skanerlarda maxsus polimer material ishlatilgan
bo'lib, te rm ing b o 'rtib chiqqan chiziqlari va botiqlari orasida hosil bo'lgan
elektr m a v d o n n i sezish orqali tasvir hosil qilinadi. U m u m a n olganda.
ushbu ska n e rla rn in g ishlash printsipi e le k tro n skanerlar ishlash printsipi
bilan deyarli bir xil. Faqat ushbu q u rilm a la rn in g quyidagi afzalliklarini
sanab o 'tis h im iz m u m k in : q u rilm a n i ishlab chikarish bir necha yuz
barob ar kam harajat talab etadi, q u rilm a avvalgi q urilm adan m u sta hk a m
va foydalanishda hech qan day che k la nishla r yuzaga kelmaydi.
I n so n in in g q o 'l kafti tuzilishiga k o 'r a identifikatsiyalashning ikki xil
usuli mavjud. Birinchi usulda qo'l kaftining tuzilishidan foydalaniladi. B u ­
ning u c h u n m axsus qurilm alar ishlab chiqarilg an bo'lib, ushbu qurilm a
kamera va bir nechta yorituvchi diodlardan tashkil topgan. Ushbu qurilmaning
vazifasi q o 'l kaftining uch o 'lch o v li tasvirini hosil qilishdan iborat.
K eyinchalik u shb u hosil qilingan tasvir m a ’lu m o tla r bazasiga kiritilgan
tasvir bilan solishtiriladi. U sh bu q u rilm a y o rd a m id a identifikatsiyalash
yuqori aniqlikda amalga oshiriladi. Lekin kaft tasvirini oluvchi skaner o'ta
nozik ish lang an b o 'lib , ushbu q u r ilm a d a n foydalanish noqulayliklai
tug'diradi.
Qo'l kafti tuzilishiga ko'ra identifikatsiyalashning ikkinchi texnologiyasi
esa kaftning termogrammasini aniqlashga asoslangan. Q o'l kaftida juda ko'p
q o n to m irla ri m avjud bo'lib , u shb u q o n to m irla ri h a r bir insonda,
hattoki egizaklarda h a m turlicha joylashadi. U sh b u qo n tom irlarining
joylashish tasvirini olish u c h u n m axsus infraqizil nurli fotok am eradan
foydalaniladi. U sh b u hosil bo'lgan tasvir kaft te rm ogram m asi deb ataladi.
Ushbu usulning ishonchliligi juda ham yuqori. Bu usulning vujudga kelganiga
k o 'p vaqt b o 'lm a g a n lig i sababli hali keng tarqalib ulgurm agan.
Keltirib o'tilg an barcha b io m etrik usullar axborotni him oya qilishda
keng q o 'lla n ilm o q d a . U shbu h im o y a tizim ining ishonchliligi shundaki.
tizim da foy dalan ilay otgan in s o n n in g biologik belgilari hech q a c h o n
o'zgarm ay di, b iro n -b ir jaroxat yetgan taqdirda ham qayta tiklanadi.
Y u qorida biz insonning biologik belgilariga asosan shaxsni tanish
maqsadida ba rm o q izi va qo'l kaftining tasvirini hosil qilish texnologiyalari
bilan tan ish ib chiqdik. Fndigi masala hosil qilingan tasvirni m a ’lum otlar
bazasida saqlanayotgan tasvir bilan taqqoslash va shaxsni aniqlash algoritmi
16 S
bilan bog'liq. Biz ushbu masalada hosil qilingan b arm o q izidan foydalangan
holda shaxsni aniqlash algoritmini keltirib o'tishga harakat qilamiz.
Yuqorida t a ’kidlaganimizdek, birinchi navbatda ixtiyoriy qurilma orqali
b a rm o q izi tasviri hosil qilinadi. Qolgan bosqichlarni quyidagi k e tm a ketlik orqali b ay o n qilishga harakat qilamiz:
1) Tasvirga b o sh la n g 'ic h ishlov berish — b u n d a hosil qilingan tasvir
Binar tasvirga o'tkaziladi, y a ’ni tasvirdagi faqat b a rm o q izi ning chiziqlari
olib q olin adi va tasvirning markazi (o g ‘irlik m arkazi) aniqlanadi;
2) Tasvirdagi o'ziga xos belgilarni a niqlash — b u n d a tasvirning
m a rk a z id a n turli xil radiusli bir nechta aylan alar chiziladi (aylanalar
qanchalik k o 'p bo'lsa, aniqlik shunchalik ortadi). N atijada aylanalar hosil
qilingan tasvir chiziqlarining bir n e c h ta n u q ta la rid a kesishadi. U sh b u
kesishish n u q ta la ri shartli ravishda A l , A2, .... A n (birinchi aylana),
B l, B2, ..., Bm (ikkinchi aylana), C l , C 2, ..., C k (uc hinc h i aylana)
harflari y o r d a m id a belgilanadi. H a r bir aylanadagi kesishish nuqtalarini
birlashtirish orqali A lA 2 ...A n , B lB 2 ...B m , C l C 2 . . . C k k o 'p b u rc h a k la r
hosil qilinadi. U shbu hosil qilingan k o 'p b u rc h a k la r perirnetrlari ( P I ,
P2, P3) hisob lanad i.
3) O lin g a n tasvirni m a ’lu m o tlar bazasida saqlan ayo tg an tasvir bilan
solishtirish — b u n d a yuqoridagi bosq ich da o lingan natijalar: R I , R2, R3
radiusli aylanalardagi kesishishlar soni n, m, k; aylanalarda hosil qilingan
k o 'p b u r c h a k la r perim etri P I , P2, P3 lar ma lu m o tla r bazasida sa q la ­
nayotgan u sh b u kattaliklar bilan taqqoslanadi. U sh b u kattaliklar o 'z a r o
mos tushsagina shaxs tasdiqlanadi.
U sh b u keltirilgan shaxsni tanish algoritrni ustida respublikamizdagi
bir n e c h ta o lim la r guruhi ish olib b o r m o q d a la r va ushbu sohada ijobiy
natijalarga erishilmoqda.
N a z o r a t va m u h o k a m a u ch u n s a v o l la r
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
A x b o r o t xafsi zl i gini t a ’m i n l a s h g a c h t i y o j n i m a l a r d a n a m o y o n b o ' l a d i ?
Xa f s i z l i k n u q t a y i n a z a r i d a n a x b o r o t n i t u r k u m l a r g a aj r at i ng.
K o m p y u t e r v i r u s l ar i n i n g a s o s i y t a s h u v c h i l a r i n i m a l a r h i s o b l a n a d i ?
K o m p y u t e r virusi d c g a n d a n i m a n i t u s h u n a s i z ' 1
K o m p y u t e r v i r u s l a r i n i n g q a n d a y t u r l a r i ni b i l a s i / ?
K o m p y u t e r v i r u s l ar i d a n h i m o y a l a n i s h n i n g q a n d a y v os i t a l a r i ni bi l asi z?
Q a n d a y a n t i vi r u s d a s t u r i y v o s i t a l a r n i bilasi/'.'
A x b o r o t n i h i m o y a l a s h n i n g b i o m e t r i k usul l ar i h a q i d a n i m a l a r n i bi l asi z?
S h a x s n i b i o m e t r i k bel gi l ar i ga k o ' r a i d e n t i l i ka t s i v a qi li sh u c h u n q a n d a y
t e x n i k v o s i t a l a r t al a b et i l adi ?
I(i 9
I l l Q I S M . IQ T IS O D IY O T N IN G TURLI
S O H A L A R ID A A V T O M A T L A S H T IR IL G A N A X B O R O T
T E X N O L O G IY A L A R IN IN G A M A L IY Q O ‘L L A N IL IS H I
9-BO B. AVTOMATLASHTIRILGAN ISH JOYLARI
9 .1 . B oshqaruv faoliyatid a axborot texnologiyalaridan
foydalanish zaruriyati
S o 'n g g i y illarda a x b o r o t o q im i to 'x to v s iz k o 'p a y ib b o r m o q d a .
M uassasalar, b o sh q aru v a p p a ra ti xodim larining ish unumdorligi eng
past b o 'lg a n sharoit yuzag a keldi. B un day holatni kutish m um kin edi.
C h u n k i ishlab chiqarishga doim iy ravishda anchagina sarmoya qo'yiladi,
vaqti-vaqti bilan texnik q u ro lla r bilan t a ’m inlanadi. Ishlab chiqarishni
boshqarish sohasida axborot oqimi tob ora kuchayib bormoqda.
T a d q iq o tla r shuni k o 'rsa tad ik i, rah bar intellektual ish uc h u n o 'z
ish vaqtining 29 % ini sa r f la r e k a n , qolgan qismidan esa (71 %) samarasiz
foyd alan adi. B o shq aruv q a ro rin i qabu l qilish u c h u n katta h ajm dagi
m a ’lu m otlarni (faktografik, statistik, iqtisodiy, ilmiy, siyosiy va h ok a z o )
qayta ishlash natijasi b o 'lg a n axborot zarur. O 'sib kelayotgan axborot
o q im i tufayli va m u ra k k a b bo sh q a ru v m exanizm in in g elementi sifatida
muassasa xodimining sifatli strategik qarorlarni tayvorlash va qabul qilishga
vaqti qolrnaydi.
Inson o'z fazilatlarini n a m o y o n qilishga va ijodiy faoliyatga intilishga
moyil. Shuning u c h u n b o sh q a ru v ja ra y o n id a uning eski operatsiyalarni
bajarishi kam samarali b o 'la d i, q a ro r k o 'p in c h a intuitiv darajada tugal
a x bo ro td an foydalanm asdan qabul qilinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida, murakkab va tez o'zgaruvchan sharoitda
b o sh q a ru v xodimlari q u la y sam arali axborot tizimlari ha m d a te x n o
logiyalaridan foydalanishga zaruriyat sezishadi. C hu nk i aynan shu narsa
ishni osonlashtiradi, v a q td a n u n u m li foydalanish im k on in i beradi.
S h u n i qayd e tish lo z im k i, b o s h q a ru v m a q sad i u c h u n axb oro t
texnologiyalaridan foydalanish ancha ilgari boshlangan va mustahkam sohaga
a y lan gan. Shaxsiy k o m p y u te rn in g pay do b o'lishi avtom atlashtirilgan
b o sh q a ru v jarayoni to 'g'risid a gi ta s a w u r n i o'zgartirgani yo 'q. aksincha
avtomatlashtiriladigan vazifa va jaray on lar sohasini kengaytirdi.
1970-yillar o'rta la rida avtomatlashtirilgan tizim qiyofasi shakllangan
vaqtda (korxonalar, ta r m o q la r u c h u n A B T lar kabi) tashkiliy boshqaruv
u c h u n xos b o'lgan a x b o ro tn i birinchi m arta qayta ishlash bilan m a ’lu
motlarni yig'ish vazifasini avtomatlashtirish qabul qilingan. Odatda. kichik
m a 'm u r i y x o d im g a y u k la tila d ig a n r e g la m e n tla s h t ir il g a n o m m avix
170
operatsiyalar avtom atlashtirilgan. Maxsus bilim talab etiladigan o 'r ta va
yuqori darjadagi b o sh q a ru v xodim ilarin in g ishi esa avtom atlashtirilm ay
qoldi.
Bu shu bilan b og 'liq cdiki, q a ro r qabul qilish ishi nisbatan m oslash uv chan va kuchli dasturiy t a ’m inot va q a t’iy vaqtinchalik cheklashlarni
talab qiladi. Yangi axbo rot texnologiyalari, ju m la d a n kuchli hisoblash
resurslariga ega shaxsiy k o m p y u te rla r m a 'lu m m a ’noda mavjud sharoitni
o'zgartiradi.
M a ’m uriy bo shq aruv sohasiga nafaqat q arorlar qabul qilish kiradi,
shu bilan birga yangi hujjatlarni rasmiylashtirish, boshqaruv obyektining
hozirgi holati b o 'y ic h a hisobotlar, m a ’lu m o tn o m a la r bilan bog'liq idora
faoliyati (idora deganda h a r qa nd a y tashkilot, uning bo'limlari, muassasa,
institut, vazirlik va hokazo nazarda tutilmoqda) ham m uhim o 'rin egallaydi.
M a z k u r faoliyatni avtom atlashtirish yangi axborot texnologiyalari asosida
m a ’lumotlarni qayta ishlash, saqlash va qidiruvni amalga oshiruvchi elektron
ofis, avtom atlashtirilgan ish joylarini tashkil qilishga olib keldi.
Avtomatlashtirilgan ish joyi (AIJ) — foydalanuvchiga m a ’lum otlarni
ishlab chiqish va aniq m u a m m o li sohada boshqaruv vazifalarini av to m atlashtirishni t a ’m inlovchi axbo rot, dasturiy va texnik resurslar m ajm uyi
sifatida n a m o y o n bo'ladi.
Id o ra n in g (ofisning) asosiy faoliyati q a ro r qabul qilish m a q sa d id a
ax borotni qayta ishlashdir. Turli darajadagi idoralarda tashkilot siyosati
shakllanadi va shu yerdan rahbariyat kundalik operatsiyalami amalga oshiradi.
Id orad a b o 'lin m a la r d a n , tashqi m u h itd a n axborot yig'iladi, yig'ilishlar,
uc hrashuvlar o'tkaziladi, q arorlar qabul qilinadi. C hu nk i idora boshqaruv
ishini tashkil etish shakli bo'lib, uning ishini takom illashtirish boshqaruv
apparati ishining sam aradorligini oshirish shartlaridan biridir.
H a r qanday boshqarish app aratid a inson asosiy e lem entlard an biri
h isob lanad i va bu a p p a ra t faoliyatini turli vositalar va kadrlar bilin
ta ’minlash katta mablag'larni talab qiladi. Masalan, Angliva Milliy hisoblash
m arka/ining m a ’lumotlariga qaraganda, boshqarish apparatining harajatlari
firma harajatlarining 4 5 —50 foizini tashkil qiladi, shundan: m en ejerlar
— 46 %, mutaxassislar — 33 %, kotibalar — 7 %. Izlanishlar natijasida
bo sh qarish apparati xodim lari ish vaqtlarining taqsim oti an iq la n a d i.
M asalan, rah bar 60 % vaqtini suhbat, uchrasluiv va boshqa tadbirlarni
o 'tkazishg a, mutaxassislar — 33 %, x o d im la r — 12 %, kotibalar — 6
% sarflaydilar. Qolgan vaqtni esa m a ’lu m o tlar bilan ishlashga sarllavdilar.
Boshqarish appa ra tida 30 dan ortiq ish turlari mavjud bo'lib. unda
hujjatlarni qayta ishlash asosiy hisoblanadi. Ish turlari ichida quyidagilarni
ajratib ko'rsatish m u m k in : korxona ichida va boshqa tashkilotlar bilan
aloqa o'rna tish, axborotni izlash, jam lash va qayta ishlash, m a ’lum otlam i
tahlil qilish va y e c h im in i topish, tashkiliy faoliyatini bosh qa rish, xizmat
ko'rsatish va boshqalar. U m um iy holda boshqarish apparatining xizmatlarini
uch turga ajratish m u m k in ; hujjatlar bilan ishlash, aloqa o 'rn a tish va
qa ror qabul qilish. Shu sababli h a m , zam onaviy axborot texnologiyalari
vuqoridagi ishlarni samarali amalga oshirishga yerdam beradi. Buning uchun,
eng avvalo, aqliv m e hn a tg a asoslangan vazifalarni avtomatlashtirish lozim
va „qog'ozsiz" texnologiyani joriy qilishga asos solm oq kerak, natijada ish
vaqtining 15% ni tejash im koniyati tug'iladi.
Boshqarish ap pa ra ti faoliyatini avtom atlashtirish u c h u n , birinchi
navbatda, hujjatlar bilan turli ishlarni bajaruvchi tizim lar lozim, y a ’ni
„qog'ozli" faoliyatni „qog'ozsiz" elektron tizimga aylantirish kerak.
E le k tr o n t i z i m n i n g asosiy xususiyati — m a t n l a r b ila n ishlash
harajatlarini kam aytiradi. M asalan, kartotekalarni e lek tro n fayllar bilan
almashtirish natijasida m a ’lum o tlam i ishlash harajatlari 60% ga kamavadi,
elektron aloqani o 'r n a tis h natijasida yana 40% harajatlarni iqtisod qilish
m u m kin. Buning u c h u n boshqarish apparati zam onaviy texnika vositalari
bilan t a ’m in la n g a n bo'lishi kerak.
B un dan 15—20 yil ilgari bo shqarish apparati m ex anik yoki elektron
m a shina la ri, te le fo n , teleks va foton usx a oluv chi q u r ilm a la r bilan
ta ’m inlangan edi. Hozirgi kunda esa quyidagi texnik vositalar bilan ta ’m i n ­
langan; k o m p y u te r, dasturiy vositalar, c h op qilish qurilm asi, „kseroks"
turidagi nusxa olish, faks jo 'n a tis h , teleanjum an o 'tk a z ish va boshqa bir
qator vositalar. Buning natijasida axborotni qidirish, m a tn n i tahrirlash va
boshqa vazifalarni bajarish harajatlari kamavdi. A xborot qisqa vaqtlarda
turli masofadagi foydalanuvchilarga yetkazilmoqda.
D em ak, b osh qaru v sohasi xodim lari (hisobchilar, kredit b ank tizimi
mutaxassislari, rejachilar va h.k.) faoliyati hozirgi vaq td a rivojlangan
texnologiyalardan foydalanishga qaratilgan. Boshqaruv vazifalarini tashkil
qilish va am alga oshirish h a m bo shq aruv texnologiyasining o 'z in i, ham
axborotni ishlab chiqishning texnik vositalarini tubdan o'zgartirishni talab
qiladi, ular orasida shaxsiy k o m p y u te rla r asosiy o 'r in n i egallaydi. U lar
borgan sari kiruvchi a xb orotni avtom atik qayta ishlash tizim laridan
b o sh q a ru v x o d im la r in in g tajribasini joylash, en g sa m a ra li iqtisodi\
qarorlarni tahlil qilish, bahollash va tanlash vositalariga aylanm oqdalar.
Lokal boshqaruvning kuchayishi tendentsiyasi o 'z ketidan axborotni
hisoblash texnikasi vositalarini m a rk a z la sh m a g a n h o ld a qo 'llash va
foydalanuvchilarning bevosita ish joylarini tashkil qilishni takomillaslitirish
bilan taqsim lan gan holda ishlab chiqishni olib keladi.
9 . 2 . A v t o m a t l a s h t i r i l g a n is h j o y i n i n g t a ’ r ifi v a t u r l a r i
Avtomatlashtirilgan ishjovi (AIJ) ni foydalanuvchi uchun m a 'lu m o tlarni ishlab chiqish va a niq m u am m o li soh ada b oshqaruv vazifalarini
avtomatlashtirisluii ta 'm in lo v c h i axborot, dasturiy. texnik resurslarning
majm uasi sifatida ta'rillash m um kin.
AIJ ni yaratish axborotni jamlash, saqlash va ishlab chiqish bo'yicha
asosiy operatsiyalarning hisoblash texnikasiga yuklanishini, iqtisodchiga
esa q o 'ldagi operatsiyalarning bir qismini va boshqaruv qarorlarini qabul
qilishda ijodiy yondashishni talab qiluvchi operatsiyalarning bajarilishini
ko'zda tutadi. Shaxsiy texnika esa foydalanuvchi tom onidan ishlab chiqarishx o 'ja lik faoliyatini, vazifani y e c h ish n i b o rish id a ayrim p a r a m e tr l a r
m iq d o rin in g o'zgarishini n a z o ra t qilish h a m d a joriy vazifalarni yechish
va boshqaruv vazifalarini tahlil qilish uchun AAT ga dastlabki m a ’lumotlarni
kiritishda qo'llaniladi.
A IJ boshqaruv faoliyatini ratsionalizatsiyalash va intensivlash uchun
vazifalarning b a ’zi bir g u ru h larin in g bajarilishini t a ’m inlash u c h u n qurol
sifatida yaratiladi. A x b o r o t- m a ’lu m o tn o m a xizm atini ko'rsatish A IJ ning
en g o d d iy shakli bo'ladi. Bu vazifa u yoki bu darajada h a r q a n d a y AIJ ga
xos b o 'ls a h a m , uni a m alg a oshirishning xususiyatlari k o 'p r o q fo y d a ­
lanuvchining kategoriyasiga bogliq.
M uayyan AIJ aniq m uam m o li sohaning kasbiy yo'nalishga ega. Kasbiy
AIJ insonning hisoblash tizimlari bilan m uloqotining asosiy quroli bo'ladi,
u a v to n o m ishjoyi, katta E H M ning aqliy terminlari, mahalliy tarm oqlarda
ish chi stantsiyalari rolini o 'y n a y d i. AIJ o c h iq a rx ite k tu ra g a ega va
m u a m m o v iy sohalarga osonlikcha moslashadi.
A IJ ni mahalliylashtirish u b o 'y ich a kelib tu shgan axb oro tn i darxol
op e ra tiv ishlab chiqishni a m alga oshirishga, ishlab chiqish natijalarini
esa foydalanuvchining talabi bo'y icha kerakligicha saqlashga im kon beradi.
B oshq aru v ja ra y o n in i am alga oshirish sharoitlarida A IJ ni tad biq
etishdan m aqsad boshqaruv vazifalarining integratsiyalashuvini kuchayishi
h iso b la n a d i, har q a n d a y k o 'p ro q yoki k am ro q aqliy m e h n a tn i talab
etuv ch i ish joyi k o 'p vazifaviy rejimdagi ishni t a ’m inlashi kerak.
AIJ m a ’lumotlarning taqsimlangan bazalari tarkibida bajaruvchilarning
ish jo y la rid a iqtisodiy a x b o ro tn in g m arkazlashm agan bir vaqtdagi ishlab
chiqishini bajaradi. B unda ular tizimli qurilmalar va aloqa kanallari orqali
bo shq a foydalanuvchilarning E H M va MB lariga chiqishlari, shuning bilan
ja m o a v iy ishlab c h iq ish ja r a y o n id a h a m k o rlik d a faoliyat y u ritish in i
t a ’m in lashlari m u m k in .
Shaxsiy kom p yuterlar bazasida yaratilgan AIJ — tashkiliy b oshqaru v
so h a la rin in g xodimlari u c h u n avtomatlashtirilgan ish joy ining e n g sodda
173
va keng tarqalgan variantidir. Bunday AIJ ishning interaktiv rejimida aniq
xodim ga (foydalanuvchiga) ishning b u tu n seansida yakka hokim likni
ta ’minlashning barcha turlarini taqdim etuvchi tizim sifatida ko’rib chiqiladi,
bun ga k o 'ra aniq AIJ ning magnitli manbaalardagi axborot fondi AIJ dan
fo ydalanuvchining o 'z ixtiyorida bo 'la di. Foydalanuvchi axborotni qayta
o'zgartirish b o 'y ic h a barcha vazifaviy majburiyatlarni o'zi bajaradi.
Shaxsiy kom p yu terlar b azasida AIJ ni yaratish quyidagilarni t a ’­
minlaydi:
• foydalanuvchiga nisbatan sodda, qulay va do'stonalikni,
• foydalanuvchilarning aniq vazifalarga moslashishlarining osonligini,
• jo y la s h is h n in g ixcham ligi va foyd alanish sha ro itla rig a yuqori
b o 'lm a g a n talablarni,
• yuq ori ishonchlilik va y ashovchanlikni,
• tex nik xizm at ko'rsatishni tashkil qilishning nisbatan soddaligini,
A IJ quyidagi extiyojlarni q a n o a tla n tirish i kerak:
• f o y d a la n u v c h ila r ta y y o rg a rlig in in g h a r xil d a raja la rig a m o 'l jallanganligi;
• foydalanuvchining axborotli extiyojlarini o 'z vaqtida qanoatlantirish;
• tiz im n in g foy dalanuvchining so'roviga javob berish vaqtini qisqartirish;
• ish n in g ishonchliligi va x iz m a t k o 'rsatishn in g soddaligini.
Y ec h ila y o tg a n vazifalar va m u a m m o li sohaga k o 'ra A IJ ning h a r xil
turlari belgilanishi m um k in . A m m o iqtisodchilar A IJ guru higa kiruvchi
tizim lar e n g katta gu ru h bo'ladi.
U s h b u g u ru h A IJ tarkibiga h a r xil turdagi korxonalar, tashkilotlar,
m uassa sa la rn in g idora faoliyatini hisobga olish, nazorat va tahlil qilish
vazifalarini y echishni t a ’m inlovchi dasturiy vositalar kiradilar. AIJ m uloqotli tadbirlam i rivojlangan kom ponentli tashkil qilinishga ega tizim bo'ladi.
F o y d a la n u v c h i va E H M o 'r ta s id a m u lo q o tn i tashkil qilishda foydala­
n u v c h in in g A IJ m u h itid a ishlashga tayyorgarlik darajasini hisobga olish
zarur.
S h u n in g m unosabati bilan foydalanuvchilarning quyidagi guruhlarini
ajratish m u m k in :
1) E H M ning ushbu m o d e lid a dasturlash usullarini egallagan va
dasturiy t a ’m in o tn in g ushbu AIJ d a n foydalanish tayyorgarligiga ega
foydalanuvchilar;
2) E H M ning ushbu m od elid a dasturlash usullarini egallagan, a m m o
ushbu A IJ ni q o 'lla sh uslubiyoti bilan tanish bo'lm agan foydalanuvchilar.
3) u sh b u A IJ ni qo'llash uslubiyoti bilan tanish bo 'lg a n dasturchi
b o 'lm a g a n foydalanuvchilar;
174
4)
u s h b u A IJ ni q o 'l l a s h u slu b iy o ti b ila n ta n is h b o 'l m a g a n
foydalanuvchilar — dasturchi bo'lm aganlar.
AIJ ni loyihalashtirishda m uloqotli o 'z a r o h am k orlik ning darajasini
foydalanuvchilarning ko'rsatib o'tilgan guruhlariga qo'llagan holda hisobga
olish zarur.
M uloqotli tadbirlar tarkibiga q o 's h im c h a axborotga ega bloklarni AIJ
i.shining taklif qilingan rejimlari b o 'y ich a kiritish zarur.
AIJ ning vazifaviy im konivatlari bilan ta nishgani sari foydalanuvchi
kerakli rejim ni yoki u vo bu iqtisodiy k o 'rsa tk ic h n in g hisob-kitobini
j a d a l l i k b ila n c h a q i r i s h i m k o n i y a t i g a eg a b o 'l i s h i k era k . A IJ ni
loyihalashtirish jarayo nida axborot bazasi, AIJ ning arxitekturasini tashkil
qilish, A IJ ni tashkil qilishning asloxaviy vositalarini tanlash h a m d a H T
vositalarini tanlash vazifalari bclgilanishi kerak.
A IJ ostida yakuniy foydalanuvchining ish joyida o'rnatilgan a v to no m
h a m hisoblash tarm ogi tarkibida ishlovchi E H M asosida u n ing kasbiy
faoliyati vazifalarining texnik va tashkiliy uslubiy t a ’m inoti o 'z ichiga
oluvchi aslahaviy vositalarning majm uasi tushuniladi.
A m alga oshirilayotgan vazifalariga ko'ra AIJ ning uchta sinfi ajratiladi:
1) rahb a rn in g avtom atlash tirilg an ish joyi;
2) m utaxassisning avtom atlashtirilgan ish joyi;
3) texnik x od im la rn in g avtom atlashtirilgan ish joyi.
Boshqaruv apparati har bir xodimi AIJni tashkil qilishda turli u m u m iy
va a m aliy dasturiy v ositalardan foydalanishi m u m k in . U larn in g tarkibi
funksional masala va ishlarning turibilan aniqlanadi.
R a h b a r AIJ ining oldiga quyidagi ta la b la r qo'yiladi:
• m u n t a z a m o p e r a tiv va ish o n c h li a x b o ro t bilan t a ’m in la n g a n
m a ’lu m o tla r va b ilim larning taqsim langan bazalarining mavjudligi;
• m a ’lu m o tla r va b ilim larning ayrim bazalariga faqat c h e k la n g a n
shaxslar doirasi yoki faqat rahb arlarn in g o 'zi kirishi m um kinligi;
• axbo rotni o perativ qidirish t a ’m inoti;
• bo sh q a ru v q a ro rla rin i qabu l qilishni t a ’m inlash d a stu riy vositalarining mavjudligi;
• k o rx o n a la rn in g tashkiliy tuzilishi doirasida a x b orotning b o sh q a
m a n b a la ri bilan operativ alo qan i t a ’minlash.
M utaxassis (rejachi, m oliy achi, hisobchi, texnolog va h.k.) ning
A I J h a m m a ’l u m o t l a r va b i l i m l a r n i n g m a h a ll iy b a z a la r i h a m d a
m a ’lu m o tla rn in g ta q sim la n g a n bazalari va amaliy dasturiy t a ’m in la n ish i
asosida kasbiy faoliyat vazifalarining yechilishini t a ’minlaydi.
Foydalanilayotgan hisoblash vositalari va tashkiliy texnikaga muvofiq
a yrim A IJ lari orasida a x bo ro t bilan almashish floppi-disklar y o rd a m id a .
175
t a r m o q m a v j u d b o ' l g a n d a a lo q a kanallari b o ' y i c h a h a m d a m o d c m l i a l o q a n i n g
s h ln /la ii orqali a m a lg a oshiriladi.
Texnik xodim ning A ll
a\borolni
olib b o rish . hujjatlarni ishlab c h iq ish .
kiritish.
m a ’l u m o t l a r b a z a l a r i n i
ijroiya faoliyatini n a z o r a t q ilish m
a m a lg a oshiradi.
A I J nin g y a n g i a x b o r o t t e x n o l o g iy a l a r id a g i o ‘rni. Xo'jalik yuritishning yangi sharoitlarida boshqaruvning iqtisodiy usullariga alohida e ’tibor
beriladi. Bunda aloq ad orlik ierarxiyasi bilan bir qa to rd a k orxonalar,
tashkilotlar, yetkazib beruvchilar, ist’e m o lc h ila r o'rtasidagi g orizontal
a l o q a l a r k a tta a h a m a y a t g a ega. Bu s h a r o i t l a r d a ishlab c h iq a r is h
samaradorligini oshirishning o'zaro bog'liq axborot texnologiyalari tarmog'i
bilan q o 'lla b quvvatlanuvchi tegishli axborot oq im larini tashkil qilish
bilan erishiladi. Yangi axborot texnologiyalari barcha darajalar (respublika,
m in ta q a va ayrim k o rx on a darajasi) b o 'y ic h a vazifaviy jam iyat (ijtimoiy,
ishlab chiqarish, boshq aru v) ning b arc h a sohalarini q a m ra b oladi.
Boshqaruvda yangi axborot texnologiyalaridan faol foydalanish ham
gorizontal va ham vertikal b o 'y ic h a ta rm o q q a birlashgan m a ’lum o tlarni
ishlab chiqish tizim lari rii rivojlant irishni k o 'z d a tutad i, bu ta rm o q la rd a
A IJ ga alohida rol ajratiladi. Ishlab chiqilayotgan axborotning hajmilari va
AIJ bajarilayotgan vazifalarning darajasiga k o 'ra E H M ning h a r xil
m odellarini tanlab olinishi m u m k in . H ar bir darajadagi AIJ faoliyatining
b a rc h a darajalari (hisob, t a ’m in o t, tann arxn i belgilash va h.k.) ni aks
ettirishi kerak.
H a r xil darajadagi A IJ bir birlari bilan a xb orotning m a sh in a la ra ro
alm ashuvi amalga oshiriladigan yagona t a r m o q orqali bo g'lanishi kerak.
Bu h o ld a AIJ ta rm o g 'i axb oro t bazasining asosiy massivlari m arkaziy
yoki asosiy E H M da saqlanadi.
Unifikatsiyalangan AIJ. Keyingi vaqtda bir necha muamm oli sohalarga
xizm at ko 'rsatuvchi unifikatsiyalangan AIJ larini yaratish tendensiyasi
ko'rina boshladi. Masalan, AIJ majmuasi — AIJ bazasida yaratilgan tahlilchi
tizim i- statistik tahlil im koniyatlarini a n c h a oshiradi va ishlab ch iq arish,
ilmiy va tijorat tuzilmalarining bozor sharoitida vujudga keladigan talablariga
k o 'p ro q javob beradi. Tahlilchi AIJ xizmat vazifalarining keng majmuasini
yechishni amalga oshirishga im kon beradi.
„ S h a r tn o m a la r , b u y u rtm a la r, kontraktlar tuzishda e kspress-tahlil"
m ajm uasi m a h su lo tla rin in g ayrim turlari ni ishlab chiqarish tan n a rx i,
narxi, extim ol tutilgan hajm lari haqidagi tahliliy axborotni b o shq arish
ja ra y o n in i t a ’minlaydi.
„ F o y d a n i shakllantirisli, raqam lash va fo y d a la nishn in g ta h lili",
„ K o rx o n a m od diy-texn ik va moliyaviy holatining tahlili", „ M e h n a t , h aq
176
to'lash va ijtimoiy rivojlanishning tahlili", „Davlat buyurtmasi \ a xo'jalik
sh artn om alari bajari 1ishining tahlili" m ajm ualari korxonalar haqidagi
amaldagi qonunchilikn in g tuzilishiga m os keladi. Bulling ustiga, tahlilchi
AIJ dan turli xildagi m odellar bo 'yic ha ishlovchi korxonalarda foydalanish
u c h u n unga d a ro m a d n i sh ak lla n tiris h n in g b a rc h a am aldagi sohalari
kiritilgan.
„Tashqi savdo faoliyatining tahlili" m ajm uasining dasturiy t a ’minoti
valuta harajatlari, ularning sam aradorligi va davlat bilan hisob-kitoblarni
tahlil qilishga im ko n beradi.
„ D in a m ik qatorlarning tahlili va bashorati", „Korrelatsion-regression
tahlil", „ tanlab olish usuli" m ajm u alari statistik usullardan foydalanish
bilan ijtimoiy-iqtisodiy tahlilni avtomatlashtirilgan holda amalga oshirishga
im ko n beradi.
„Servisli dasturlar" m ajm uasi ishlab chiqilgan axborotni grafiklar va
sxem alar ko'rinishida olishga, kiruvchi axbo rotni tahlil qilishga, AIJ
fayllarida saqlanayotgan m a ’lum otlarni tuzatishga im kon beradi.
T ahlilchi AIJ k o 'p rejimli va k o 'p m aqsadli m a jm u a d a n iborat,
u n d a integratsion, tahliliy va axborotli jaray on lar o 'z aksini topgan. U n d a
ijtimoiy-iqtisodiy va statistik tahlillar birlashtirilgan, operativ, buxgalterli
va statistik a xborotni ishlab chiqish am alg a oshirilgan.
Axborotni ishlab chiqishning b arc h a xizmat rejimlari AIJ - tahlilchida
markazlashtirilgan va m ark az la sh tirilm ag a n axborotli t a ’m ino ti asosida
texnologik amalga oshirilishi m um kin.
T a hlilc hi AIJ ko rx o n a la r va firm a la r faoliyatining k o 'p darajali
tahlili vazifalarini yechishni avtomatlashtirishning universal vositasi mavjud,
u n d a am aliy dasturlar paketlarining rivojlangan m ajm uasi mavjudligi
m a te m a tik ko'rinishdagi m u ra k k a b vazifalarni yechishga o so n r o q m oslashadi.
9 .3 . A vtom atlashtirilgan ish joylarining tuzilishi
va ish rejim lari
A vtom atlashtirilgan ish joylarini tashkil qilish natijasida m u ta x a ssislarning faoliyati yuksaladi. C h u n k i h a r q a n d a y boshqarish a p p a ra tid a
ishlarning operativ va joriy rejalarni tuzish, top shiriq lar berish va u n in g
bajarilishini nazorat qilish va boshqa vazifalarning to'plam larini kom p yu ter
z im m a sig a yuklatish m u m k in .
H ozirgi k u n d a avtom atlashtirilgan ish joylari texnik vositalarining
tarkibi um um lash tirilm agan. U m u m iy h o ld a uning tarkibiga quyidagi
vositalar kiradi; kom pyuter, bosgich, tash qi xotira, nusxa olish vositasi,
interfeys va boshqalar. 9.1-rasmda AIJ ning u m u m iy tuzilishi ko'rsatilgan.
12 — K X
A lim ov va boshq.
177
9.1-rasm. Avtomatlashtirilgan ish joyining umumiy ko'rinishi.
AIJ ni tashkil qilishda quyidagi talablar asosiy hisoblanadi:
• kerakli a x b o r o t n i o 'z i d a j a m l a n g a n m a ’l u m o tl a r b a z a sin in g
mavjudligi;
• axborotni tez qidirib topish im koniyati;
• axborotni qulay usulda taqdim etish; m uloqot o'tkazish dasturlarining
mavjudligi;
• boshqa a x b o ro t m anb aalari bilan o perativ aloqani o 'rnatish;
• tcxnik va dastu riy vositalar bilan ishlashning qulay usullarini joriy
qilish va boshqalar.
Yuqoridagi talablarni AIJ da am alg a oshirish u c h u n amaliy faoliyatni
ta 'm in la s h , q a ro r q a b u l qilish, m u ra k k a b y u m u s h la r va aloqani o 'rn a tish
kabi tiz im la rda n tashkil topishi lozim. Bu tizim larning axborot asosini
quyidagi vositalar tashkil qiladi: axborotni qidirish, y a’ni elektron kalendar,
elek tron daftar, shaxsiy arxiv, to p sh iriq la r kartotekasi va boshqalar;
b o s h q a ru v va i q tis o d iy j a r a y o n la r n i m o d e lla s h tiris h p a k e ti; m a tn li
m a ’lum otlarni ishlash paketi va boshqalar.
K o m p y u ter bazasidagi AIJ ni ishlab chiqish o ‘zining xususiyatlariga
ega va ularning asosiylariga quyidagilarni kiritish m um kin:
1. M uloqotli tiz im ni amalga oshirish.
2. A xborotni grafik tasvirlash vositalaridan keng foydalanish.
3. F o y d a la n u v c h ila r — kasb egalari t o m o n i d a n AIJ ning operatsion
tizimlpri va d asturiy vositalarini o ‘zlashtirish soddaligi.
4. Axborotni tashqi m anbaalarda tashkil qilish va saqlashning soddaligi
va qulayligi.
S h u n d a n kelib c h iq q a n ho ld a AIJ ni yaratish jarayo ni quyidagi
vazifalar bilan aks ettiriladi:
1. Tizim fo yd alanu vch ilarining m u lo q o tin i amalga oshirish.
2. H iso botlarni p a ra m e trik sozlash u c h u n m a ’lu m otlarni kiritish.
3. H isoblashlar u c h u n m a ’lu m o tla rn i kiritish.
4. K o 'rs a tk ic h la rn i hisoblash.
5. H isobo tlarn i shakllantirish egasi b o ‘lm agan dasturchilar.
178
IJm u m iy ko'rin ish d a AIJ m uloqotli tizim dan iborat bo'ladi, unda
iqtisodiy vazifalar u c h u n hiso b-k itob lar m urakkab ierarxik tizim ко'rinishiga cga bo'ladi. Kompyutcr tom onidan qo'yilayotgan muloqotni tashkil
qilish q uyidagilardan iboratdir.
Displey e k r a n id a ish rejim larining ro'v x a ti, y a ’ni vazifalarning
xizmatiy m a jm u a la rin in g ro'vxatini aks ettiruvchi m en yu beriladi. Taklif
qilingan m en yu dan foydalanuvchi to m onidan tegishli rejim tanlab olinadi,
o 'z navbatida u n ing u c h u n o 'z m enyusi mavjud. T a n la shn in g niuqotli
jarayoni natijasida tizim da hisoblash tadbirlarini am alga oshiruvchi aniq
dasturiy m odulga yetmagunga qa d a r dav om etadi.
Tarkibiy dasturlash usullariga m uvofiq AIJ dasturiy vositalarini ishlab
chiqish tizimi q ad a m m a -q a d am detallashtirish usuli bilan amalga oshiriladi.
1-darajada m akrodarajada boshqaruv xizmatlarini amalga oshiruvchi
vazifalarning yiriklashtirilgan majmualari tanlab olinadi. Keyinroq pastroq
darajalarda bu m a jm u a lar yanada detallashtiriladi. Detallashtirish jarayoni
aniq k o ‘rsatkichlarning hisoblashlariga erishilgunga q adar davom etadi.
AIJ da muloqotli tadbirlar vazifalarning barcha xizmatiy majmualarini
qamrab oladi va tizim ishi rejimlari ierarxiyasini aks ettiradi. Bunday tizimni
amalga oshirish maqsadida AIJ muloqotli tadbirlarining majmuasi odatda
yo‘naltirilgan grafa ko'rinishida beriladi. Grafaning cho'qqilari ish rejimini
tanlashning muloqotli tadbirlaridan yoki ko'rsatkichlami hisoblash tadbirlaridan,
keyin esa m uloqot va hisoblash modullari o'rtasidagi aloqadan iborat boiadi.
K o 'p g in a A IJ larining M B 2 qism ga bo'Iinadi: m e ’yoriy m a ’lumotnomaviy bazaga va operativ axborotga ega axborot bazasiga. Yechilayotgan
vazifalarning turi va murakkabligi, axborotning hajmi, dasturiy vositalarni
ishlab chiqishga k o 'r a ushbu A IJ u c h u n m avjud sinflari orasidan M B B T
tanlab olin ad i yoki m axsus ishlab chiqiladi.
AIJ ning da stu riy t a ’m in oti b osh q a ru v c h i va ishlab chiqaruvchi
modullar m ajm uasidan iborat bo'ladi. Boshqaruvchi m odul tarkibi quyidagi
bloklardan tashkil topadi:
1. M u lo q o tn i tashkil qilish va olib borish bloki.
2. D astlabki m a ’lu m o tla m i kiritish bloki.
3. Ishlab chiqu vchi yoki hisoblash m o du lini chaqirish bloki.
F o y d a la n u v c h i va AIJ o 'z a r o ham ko rlig in in g sxemasi quyidagicha
bo'lishi m u m k in .
Y e ch ilayo tg an vazifalarga m uv ofiq foydalanuvchi kerakli axborotni
tayyorlaydi va A IJ ning dasturiy vositalari bilan ishni boshlaydi.
Ish d a s tu rn i kiritish va foydalanu vch in i m u lo q o t tizimiga kirishdan
boshlanadi. K e y in r o q o 'z a r o h a m k o r lik ja ra y o n i foyd a la n u v c h in in g
boshqaruvchi d a stu r bilan axb oro tn i m u n ta z a m alm ashuvchi rejimida
179
sodir b o'ladi. Foydalanuvchi tak lif qilingan m e n v u d a n rejimni tanlab
oladi va boshqaruvchi m o du ld a ishlab chiqilayotgan blokni chaqirish va
faollashtirishni amalga oshiradi. Ishlab chiqilayotgan modulda axborot bazasiga
kirish M B B T n in g tegishli ta d birla lining m axsus bloki orqali bajariladi,
olingan m a ’lu m o tla r ishlab chiqiladi va axborot natijalarini aks ettirish
bloki orqali shakllar, sxemalar, diagram m alar ko'rinishida displey ekraniga
yoki printerga chiqariladi.
Foydalanuvchi yechim natijalarining tahlilini o4 kazad i va tizim bilan
m uloqotni davom ettiradi. Ish tugashi bilan tizim foydalanuvchiga ishining
ba y o n n o m a sin i beradi.
AIJ ishining rejimlari. AIJ ishining sam arali rejimi uni m ahalliy
hisoblash tarmoqlari (M X T ) doirasid a ishchi stantsiya sifatida faoliyat
y u r i t i s h i d a n ib o r a t d i r . A x b o r o t h is o b la s h r e s u r s l a r i n i b ir n e c h a
foy dalanuvchilar orasida taq sim lash talab q ilin adigan variant ayniqsa
maqsadga muvofiqdir.
Aqliy terminal sifatida kom pterdan foydalanish ham d a markaziy E H M
yoki tashqi tarm o q resurslariga m asofadan kirish imkoniyatiga ega AIJ eng
murakkab shaklda bo‘ladi. Bunday holda bir necha E H M lari aloqa kanallari
bo 'yic ha asosiy E H M ga bogManadilar, bu n d a h a r b i r kom pyuter mustaqil
term inal qurilm a sifatida q o ila n is h i m um kin.
M u ra k k a b ro q tizim larda AIJ maxsus u sk u n ala r orqali nafaqat asosiy
E H M ning resurslariga, balki h a r xil ax bo rot xizmatlari va u m u m iy
belgilanishdagi tizimlarga (yangiliklar xizmatlari, milliy axborot — qidirish
tizimlari, m a ’luirlotlar va bilimlar bazalari, kutubxona tizimlariga) ulanishi
m u m k in .
Y aratilayo tg an A IJ ning im koniyati k o ‘p r o q d ara ja d a u asoslangan
k o m p y u te rn in g texnik-foydalanish tasifiga bog'liq. S h u m u n o sa b a t bilan
AIJ ni loyihalashtirish bosqichida axborotni ishlab chiqish va ta q d im
eitsh te xnik vositalarining asosiy param etrlariga, butlovchi m odullarni
tanlashga, tarm oq li interfeyslarga, butlovchi m o d u lla rn in g majmualariga,
qu rilm a la rn in g e rg on om ik p aram etrlariga b o ‘Igan talablar aniq shakllantirilishi zarur.
A IJ ni birlashtirishda, iqtisodiy va bo sh q a ru v ishlarning m u ayy an
turlari u c h u n u n in g konfiguratsiyasi va u sk u n a la rin in g tanlanishi ixtisoslashtirish, q o ‘yilgan m aqsadlar, ishlar hajm i to m o n i d a n qo 'yilgan
talab tavsifi bilan aniqlanadi. A m m o AIJ ning h a r qan day konfiguratsiyasi
axborotli, texnik, dasturiy t a ’m in o tn i tashkil qilishga nisbatan qo'yilg an
u m u m iy talablarga javob berishi kerak.
AIJ ning axborotli t a ’minoti an iq foy dalanuv ch i u c h u n odatdagi
b o 'lg a n m u a m m o li sohaga yo'naltiriladi. H ujjatlarni ishlab chiqish h a r
xil tu zilm alar bilan zaruriy manipulatsiyani am alga oshirish, massivlardagi
m a ’lum otlarga qulay va tez tuzatish kiritishga im kon beruvchi axborotni
turkum lashni ko 'z d a tutish kerak.
AIJ ning texnik t a ’m in oti tcxnik vositalarning yuqori ishonchliligi,
foydalanuvchilar u c h u n qulay ish rejimlarini tashkil qilishni, berilgan
vaqtda m a ’lu m o tla rn in g kerakli h ajm in i ishlab chiqish im koniyatini
kafolatlashi kerak. AIJ yakka tartibdagi foydalanish vositasi bo'lgani uchun
u yuqori erg o n o m ik xususiyatlarni va x izm at k o'rsatishning qulayligini
t a ’m inlashi kerak.
Avvalam b o r d asturiy t a ’m in o t fo y da la nu vc hining kasbiy darajasiga
m o 'ljallanadi, u larning vazifaviy ehtiyojlari, malakasi va ixtisoslashuvi
bilan birlashadi, foydalanuv ch i dasturiy m u h it to m o n id a n h a r qanday
re jim d a faol yoki passiv ishlash ga b o 'l g a n istagini d o im iy q o ‘llab
quwatlanishini xis qilishi kerak. Texnika bilan ishlashdan foydalanuvchining
manfatdarligi shubhasiz. S hu ning u c h u n ularning o ‘zaro m uloq om larin i
rivojlantiruvchi dasturiy vositalarni tako m illash tirish hisobiga insonni
ishlashi u ch u n qulayliklarni k o 'p ro q t a ’m inlash zaruriyati sezeladi.
AIJ da m a ’lu m o tla rn i ishlab c hiqish texnologiyasining o ‘ziga xos
xususiyatlari quyidagicha:
1. Foydalanuvchini m a ’lumotlami manipulyatsiyalash rejimida ishlashi.
Foyd alanu vchi ,,bilim “ va „xotirasida tu tis h “ em as, balki ,,ko‘rish“ va
„h arakat qilishi" kerak.
2. M a ’lu m o tla rn in g ta q sim la n g an b a z a la n asosidagi axborot alm ashishining ba rc h a bosq ichlarida a x b o ro tn in g to 'liq , an iq uzatilishini
qo'llab quvvatlash.
3. H ujjatlarni ishlab chiqish ning q o g 'o z siz jarayo nini tashkil qilish.
4. Vazifalarni ye c hishd a foydalan uv ch i u c h u n keng im koniyatlarga
ega interaktiv ( m u lo q o t) rejimi.
5. K o m p y u te r k o m m u n ik a tsiy ala rin in g o ‘zaro b o g ‘langan vositalari
bilan hujjatlar m ajm uasini jam o aviy rasmiylashtirish imkoniyati.
Bunday texnologiyadan foydalanish hujjatlar aylanishiga harajatlarni
bir n e cha m a rta qisqartiradi, hujjatlarni ta y yo rlashn in g tezligi va sifatini
oshiradi, hujjat aylanishining tashkiliy tuzilishini tartibga soladi va natijada
boshqaruv ning sam aradorligini oshirishga h iz m a t qiladi.
9 .4 . A vtom atlashtirilgan ish joylarin i loyihalashtirish
bosqichlari va tadbiq etish
Loyiha ishlarining tarkibi va m a z m u n i k o 'p ro q d arajad a tashkiliy va
texnologik harakterdagi bir qator om illarga bog'liq. Loyihalashtirishning
birinchi b osqichida AIJ ni varatish m aqsadlari belgilanadi.
1S 1
A I J ni l o y i h a l a s h t i r i s h n i n g b o s q i c h l a r i v a q a d a m l a r i q u v i d a g i l a r d a n
iborat:
1-bosqich — loyihadan oldingi tadqiqot.
1-qadam — loyihalashtirish u ch u n m a teriallarni vig'ish bo'yich a
talablarni shakllantirisli. loyihalashtirish obyektin i o 'rg a n ish , tizimni
rivojlantirish variantlarini ishlab chiqish va tanlash.
2-qadam — m ateriallarni tahlil qilish va hujjatlarni shakllantirisli,
boshlang'ich yig'ilgan tadqiqot materiallari asosida tizimni loyihalashtirishga
texnik-iqtisodiy asoslar va texnik va/.ifalarni yaratish h a m d a tasdiqlash.
2-bosqich — loyihalashtirish.
1-qadam — texnik loyihalashtirish, bu yerda ishlab chiqishning barcha
nuqtayi nazaridan eng ratsional loviha qarorlarini tanlash ishi olib boriladi.
tizim ning barc h a tarkibiy qism lari yaratiladi va y o z m a bayon qilinadi,
ishning natijalari esa texnik loyihada aks ettiriladi.
2-qadam — ishchi loyihalashtirish, bu ja ra y o n d a dasturlarni ishlab
chiqish, m a ’lu m o tlar bazalarin in g tuzilishiga tu z a tish la r kiritish, texnik
vositalami yetkazib berisli va ulardan foydalanish bo'y ic h a yo'riqnomalarni
yaratish, texnik vositalardan foydalanish asosida o 'z kasbiy vazifalarini
am alg a o shira yotga n ijroc h i-m u ta x a ssisla rg a lavo zim y o 'riq n o m a la ri
k o ‘rinishidagi rasmiylashtirilgan keng y o 'r iq n o m a m ateriallar tizimini
tavyorlash am alga oshiriladi.
3-bosqich — tizimni ishga tushirish.
1-qadam — tadbiq etishga tavyorlash — texnik vositalarni o'ra n tish
va foydalanishga topshirish, m a ’lu m o tlar bazalarini yuklash va dasturlarda
tajriba o ‘tkazish, xodim larni o'q itish.
2-qadam — tizimning barcha tarkibiy qismlarini sanoat fovdalanishiga
topshirishdan oldin tajriba sinovlaridan o'tkazish.
3-qadam — sanoat fovdalanishiga topshirish, ishlarni qabul qilish —
topshirish dalolatno m alari bilan rasmivlashtirish.
4-bosqich — sanoatda foydalanish — kundalik faoliyat yuritishdan
tashqari o 'z ichiga dasturiy vositalar va butun loyihani kuzatib borishni.
operativ xizm at ko'rsatish va m a ’lum otlar bazalarini m a ’m uriyatlashtirishni oladi.
A IJ vazifalarining m u rak k a b m ajm uasidan iborat b o'ladi, u xizmat
vazifalarini v echishdan tashqari yana quyidagilarni h a m t a ’minlaydi:
• lokal (mahalliy) va u n u m tiz im iy MB bilan ishlash;
• foydalanuvchi bilan rivojlangan interfeysni q o 'lla b quvvatlash;
• boshqa AIJ bilan k o m m u n ik a tsio n jaravonni qo'llab-quvvatlash.
Slnining uchu n AIJ ning bu xususiyatlari loyihani ishlab chiqishning
barcha bosqichlarida hisobga oli 11 ishi kerak.
Talablarning quyidagi asosiv turlari hisobga olinishi kerak:
• foydalanuvchi bilan d o 's t o n a interfeysni ishlab c hiqish ga bo 'lgan
talablur;
• ishning interaktiv rejimini t a ’m in lo vchi texnik vositalariga q o 'yiladigan talablar;
• AIJ ning tizimning boshqa AIJ lari bilan o'zaro aloqasini t a ’minlash
bo'yicha talablar;
• foydalanuvchilarning sifatli q a ro r ishlab chiqish z aruriyatidan kelib
c hiqg an h o ld a foydalanish hujjatlarining tarkibi va m a z m u n ig a bo 'lg a n
talablar;
• avtom atlash tirilgan vazifalarn in g tarkibi ish yuritish va ayrim
m a s h a q q a tli o p e ra ts iy a la r b a ja rilish in i t a ’m in lo v c h i v a z ifa la r bilan
to'ldirilishi kerak.
AIJ ga qo'yilgan talablar yaratilayotgan AIJ yaratilish jarayo niga mos
kelishi kerak bo'lgan qanday shartlar va m e ’yorlaming m ajm uasidan iborat?
U larning tarkibi ikkita qismga ajratiladi;
• bevosita AIJ ga qo'yiladigan talablar;
• loyihalashtirish jaray on in i tartibga soluvchi talablar.
AIJ ga qo'yiladigan talablar quyida keltirilgan:
1. AI ning yaratilishida qo'yiladigan ichki talablar:
1.1. AIJ ning vazifalarini belgilash.
1.2. Dastlabki m a ’lum o tlarning ro'yxatini tuzish.
1.3. C hiquvchi natijaviy m a ’lu m o tla rn in g ro'yxatini tuzish.
1.4. F o yd ala nu vc h i bilan AIJ ning o 'z a r o m u lo q o t qilish va uni
bo sh qarish usullarini aniqlash.
1.5. M a ’lu m otla rning hajmi va saqlash m ud datlarig a cheklash larni
ishlab chiqish.
2. AIJ ni ishlab chiqish b o 'y ic h a texnik hujjatlarga talablar.
2.1. Texnik vazifa.
2.2. T exnik loyiha.
2.3. Ishchi loyiha.
• Tizim li d a sturlovchining rahbarligi.
• A m aliy dasturlovchining rahbarligi.
• D a stu rla r im koniyatlarining keng bayon qiiinishi.
• D astu rlarning dasturlash tilidagi m atnlari.
• T ajribalar o'tkazishga qaratilgan na z o ra t misollari.
3. AIJ faoliyat yuritishi mo'ljallangan muhitiga qo'yilgan talablar:
• O p eratsion tizim ning turi va versivasi.
• Talab qilinadigan A D P . M B B T va dasturlar kutubxonasi.
• M ahalliv ta rm o q bilan o 'z a r o h am k o rlik n in g vositalari.
4. Foydalanish talablari.
5. A IJ ni ishlab chiqishga ajratilgan resurslar.
5.1. AIJ ni yaratish m uddatlari.
5.2. Ijrochilarning soni va vaqtning resurslari.
5.3. M ashina vaqtining resurslari.
6. Dasturlarni testdan o'tkazishga talablar.
7. Dasturlash tiliga talablar.
AIJ bazasidagi yangi axborot texnologiyalarin i tadbiq etish
variantlari. AIJ bazasidagi yangi axborot texnologiyalarini tadbiq etishda
eng k atta sam araga, ularni obyektni b o sh q a rish n in g b a r c h a darajasida
kom pleks qo'llashdagina erishish m um kin. M a ’lum otlam i saqlash va ishlab
c h iq ish n in g markazlashtirilishi bilan t a ’riflanuvchi a n 'a n a v iy a v to m a tlas h tirilg a n tiz im la r d a n farq liro q A IJ b a z a sid a g i tiz im la r o b y e k tin i
b o sh q a rish n in g m avjud tashkiliy tuzilishiga yaxshiroq m o s keladi va bir
qaro r m u h im afzalliklami t a ’minlaydi. U lardan eng muhimlari quyidagilar:
1. A vtomatlashtirilishi kerak b o 'lg a n b osh q a ru v vazifalarini kengroq
q a m r a b olish.
2. Axborotni ishlab chiqishning yuqori operativligi va vazifalami haqiqiy
vaqt rejimida yechish imkoniyati.
3. B oshqaruv darajalari b o ‘yicha axborot massivlarini taq sim lash va
a y la n m a axborot hajm ini kamaytirish.
4. Yangi AIJ lami ishga tushirish va amaldagilarining vazifalar tarkibini
o ‘zgartirish hisobiga tiz im ning tezligini oshirish.
5. Faoliyat yuritilishining ishonchliligini a n c h a oshirish.
6. A xborotning aniqligi va tezorligini oshirish.
7. M a ’lum otlarn i ishlab chiqish tadbirlarini soddalashtirish.
B oshqaruvning mavjud tizimi tuzilishini takrorlovchi arxitekturaga
ega AIJ tizim ini loyihalashtirish am ald ag i a x bo ro t oqim lari va h a r xil
darajadagi b osh qaru v vazifalarini hisobga olish bilan am alga oshiriladi.
S h u n d a y qilib, ush bu usul boshq aru vn in g alohida uchastkalari, turlari va
vazifalari b o 'y ic h a b o sh qa ruv ning yaxlit tizim ini q am rab olishga im k on
beradi. U shbu usulning kamchiligi alo hida AIJ lam i korxo naning yagona
tarmog'iga birlashtirishning murakkabligi va tizimda boshqamvning a w aldan
q o 'lla n g a n tuzilm asiga xos bo'lgan a xb orotning noratsional oq im larining
saqlanib qolish im koniyatlaridir.
Loyihalashtirishning „Y uqoridan-pastga" tamoyliga asoslangan usuli
eng istiqbollidir. U ng a muvofiq loyihalashtirish eng yuqori darajad an ,
y a ’ni obyektni u m u m boshq arish da ra ja sid a n bo shlan adi, kevin esa
tizim ning belgilangan m aqsadlari va ushbu darajaga mos kcluvchi loyiha
qarorlari aniqlaniladi. Kevin, tizim ni tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarga
d e k o m p o z its iy a la sh o'tkaziladi va u la rn in g o 'z a ro aloqalari aniqlanadi,
I lar bir ajratilgan tarkibiy qism u c h u n tegishli loyiha qarorlari va hujjatlar
ishlab c h iq ila d i . Ish la b c h iq il a y o tg a n tu z ilm a o b y e k tn in g faoliyat
yuritishining maqsadlari ierarxiyasiga muvofiq quriladi va bir necha izchil
darajadagi vazifalarning daraxt qurilishidagi tuzilishda aks ettiriladi. Shunday
qilib, A IJ tu zilm a s in i ishlab c h iq ish b ila n bir vaqtda boshqaruvning
am aldagi tizim in i muvofiqlashtirish h a m am alga oshiriladi.
„ Y u q o r id a n -p a s tg a " ta m o v ilin in g qo'llanilishi bir qa to r m u h im
afzalliklarga ega:
1. Loyiha hujjatlari dasturiy t a ’m a n o tn i ishlab chiqish bilan bir vaqtda
yaratiladi.
2. X a to n i o 'zg artirish b u tu n tiz im ni o'zgartirishiga olib kelmaydi,
balki u n in g bitta y o'nalashiga ta 's ir qiladi.
3. A g a r y u q o ri darajadagi A IJ ning interfeysi mavjud b o 'lsa ,
belgilangan d arajalarga yangi sh o x c h a la rn i qo 'sh ish yo'li bilan tizim ni
rivojlantirish im kon iy ati mavjud.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. B o sh q a r u v n i n g q a n d a y f unksiyalar ini bilasiz?
2. A I J ga t a ’ri f ber i ng va i mk o n i y a t l ar i n i s an a b o' ting.
3. AIJ asosidagi yangi axborot t exnol ogiyal ari ni mal ar i bilan ajralib turadi?
4. AIJ ni ng q a n d a y turlari mavj ud?
5. Uni f i k at si y al angan AIJ d c g a n d a n i m a tus huni l adi ?
6. A I J ga qo' yi l ga n tal ablar n i m a l a r d a n iborat?
7. A I J ni ishlab chi qi s h n i n g xususiyatl ari ni s anab bering.
8. M u l o q o t n i tashkil qilish n i m a d a n iborat?
9. Mu l o q o t l i t i zi ml ar n i n g q o ' ll a n i s h i g a q a n d a y t al ablar qo' yiladi?
10. AIJ n i ng asosiy texnik t a ’mi no t i n i n i m a tashkil etadi?
11. Z a m o n a v i y E H M ning i mk o n i y a t l a r i n i t a ’riflang.
12. AIJ ni dast ur i y- t e xni k tashkil qilish vositalari n i m a d a n iborat?
13. Texni k vositalardan f oydal anishni ng q an d a y tashkiliy shakllarini bilasiz?
14. Tex n o l o g i k t a ’mi not t u s h u n c h a s i n i bering.
15. Axbor at t a ' m i n o t i n i n g AIJ da t u t ga n o' rni.
16. AIJ m a t e m a t i k t a ’mi noti n i ma u c h u n h i z ma t qiladi.
17. AIJ dast uri y t a ' m i n o t i n i n g tasnifi va vazifalarini voriting?
IS. AIJ lingvistik t a ' m i n o t i ostida n i m a t us huni l a di ?
19. AIJ tashkiliy. uslubiy va h u q u q iv t a ' m i n o t i n i m a d a n iborat?
20. E r g o no m i k t a ' m i n o t n i m a d a n iborat?
21. AIJ ni loyhalashtirish b osqi c hl a r i da q an d a y ishlar a ma l g a oshiriladi'.’
Ю -ВОВ. KOM PYUTER TARMOQLARI
1 0 .1 . K om pyuter tarm oqlarini tashkil qilish tam oyillari
Bugungi kunda kom py uterlarn i qo'llashda ko'pgina foydalanuvchilar
u c h u n y a g o n a a x b o ro t fazosin i ( m a k o n in i) t a ’riflovchi k o m p y u t e r
ta rm o q la rin i tashkil etish m u h i m aham iyatga ega.
M a ’lum otlarn i ta q s im la n g a n qayta ishlash talablarini q on d iru v c h i
yagona tizimga uzatish kanallari orqali ulangan kompyuterlar va terminallai
jam la n m a siga k om pyuterlar ta rm o g 'i deyiladi.
T a rm o q q a ulangan k om pyuterlar tarm oqdagi qim m atb ah o resurslarga
— k a tta hajmli tashqi x o tira, p rinterlar, asosiy xotirad an birgalikda
foydalanishga, u m u m iy b o 'lg a n dasturiy vositalarga va m a ’lum otlarga ega
bo'ladi.
K o m p y u te r ta r m o q la r in in g asosiy m aqsadi foydalanu vch in in g taq
sim la n g a n u m u m ta r m o q resurslariga oddiy, qulay va ishonchli kirishini
ta ’minlashva tarmoqqa ruxsatsiz kirishdan himoya qilingan holda axborotdan
j a m o a b o ‘lib foydalanishni tashkil etish .
K o m p y u te r ta r m o q la r id a n foydalanish tajribasiga k o ‘ra foydala
n u v c h ila m in g bu tun d u n y o k o m p y u te r ta rm o g 'i hisoblanm ish Internetga
k irishlarining kechiktirilishi h a r q a n d a y m a m la k a t h ay otin in g turli so
halariga b u tu n lay salbiy t a ’sir k o ‘rsatishi m u m k in , ularga:
— dun yo dag i oxirgi ilm iy-te xnik y utuqlar h a qida zam o nav iy zarui
te z k o r a x b orotla rning yo'qligi oq ib a tid a fan va k o ‘p ilm talab qiluvclu
yuqori texnologiyalam ing rivojlanishda orqada qolishiga olib keladi va o '/
na v b a tid a iqtisodiyotning b a rc h a sohalarining rivojlanishiga salbiy t a ’sii
k o 'rsa tish i m u m k in ;
— axborotli aloqalarning past darajadasi mam lakatning savdo va tashqi
iqtisodiy m unosabatlariga salbiy t a ’sir ko'rsatishi m u m k in ;
— b u tu n d u n y o k o m p y u t e r t a rm o g 'id a (In te rn e t) m am la ka tnin;'
m adaniy, tarixiy, milliy, adabiy, badiy va boshqa boyliklari haqida ishonaili
m a ’lu m o tlarning bo'lm asligi tashqi d u n y o d a n „ m ad a n iy yakkalanishga"
olib kelishi m um k in ;
— h a r q a nd a y davlat b yudjet d a ro m a d in in g qim m atli bandini
axb oro t intellektual m a h su lo tin i sotishi va xizmat sohasini y o 'q o d sln
m u m k in .
K o m p y u te r (hisoblash) ta rm o qla ri sh aroitida quyidagi imkoniyail.n
ko'zda tutiladi:
— taqsim lan gan m a ’lu m o tla r bazasining m a ’lumolariga kirish;
— axborotni ishlab chiqarish b o'yic ha hal qilinadigan vazifalai i<> \
xatini kengaytirish;
— E H M ishini takrorlash hisobiga axborot tizimining ishonchliligini
osh irish ;
— servis xizm ati k o 'rsa tish n in g yangi turlarini yaratish;
— ax bo ro tn i ishlab c h iq ish qiym atining pasayishi.
K o m p y u t e r t a r m o q l a r i n i t u r l i xil belgi lariga k o ' r a t a s n i f l as h m u m k i n .
1. H u du diy ta q sim la n ish i jih a tid a n global, regional (m intaqaviy) va
lokal (m ahalliy) ta r m o q la r g a b o ‘linadi.
2. Global tarmoqlar. (W AN-W ide Area Network) butun dunyo bo'yicha
ta rm o q d a n foydalanuvchilarni qam rab oladi. U la rb ir b ir id a n 10— 15 m ing
km uzoqlikda joylashadi va s u n ’iy yo'ldosh kanallari orqali aloqa qilishadi.
3. Regional (m in ta q a v iy ) ta rm o q la r ( IA N -M e tro ro litio n A rea N e t ­
work) shahar, viloyatlardagi foydalanuvchilarni birlashtiradi. Aloqa kanali
sifatida k o 'p in c h a telefon ta rm o q la rid a n foydalaniladi. T a r m o q uzellari
orasidagi m asofa 10— 1000 km ni tashkil etishi m um kin.
Lokal ta rm o q la r ( L A N -L o s a l Area N etw ork) korxona yoki m uassasaning bir yoki bir n e c h a yaq in binolarining abonentlarini birlashtiradi.
Hozirgi vaqtda lokal ta r m o q la r ju d a keng tarqalgan. Bunga sabab axborot
h ajm in in g 80—90 % i o 's h a ta r m o q ichida aylanishi kuzatiladi. Lokal
ta rm o q d a g i k o m p y u te rla r orasidagi m a ’lu m o t almashuvi yuqori tezlikka
ega, c h u n k i ular yag ona a x b o ro t uzatish kanali bilan b o g 'la n g a n bo 'la d i.
B arch a kom pyuterlar u c h u n yagona tezkor axborot uzatish kanalining
mavjudligi — lokal ta r m o q n in g ajralib turuvchi xususiyati. A loqa kanali
sifatida burama juftlikda (vitaya para) kabel, optik tola kabeli va boshqalardan
foydalaniladi.
O p tik tola kabelida vorug'lik o'tkazgichi inson sochi tolasi qalinligida
yasalgan. Bu o ‘ta tezkor, bir vaqtning o 'z id a m inglab foy dalan uv chilar
m a ’lum olarini uzatish im koniga ega ishonchli va qim m at turadigan kabel
Lokal tarm o q d a k o m py uterlar orasidagi masofa un ch a katta e m a s —
10 km gacha, ra diok an al a lo qasidan foydalanilsa, 20 km ni tashkil
qiladi. Lokal ta rm o q la rd a g i kanallar tashkilot mulki hisoblanadi va bu
ula rd a n foydalanishni osonlashtiradi.
Lokal k o m p y u te r ta rm o q la rin in g har xil turlari mavjud; b o 'lim la r
ta r m o g 'i, kam p us (ingliz s o ‘zidan sam rus — talabalar sh ah archasi) tar
m o g 'i, korparativ ta r m o q (in tran e t), ekstra t a r m o ‘gi (ex tra n e t-b ir n e c h a
in tran et majmuyi).
K o m p y u te r ta rm o q la ri m a ’lu m o tla r uzatilishining tashkil etilishi
b o 'y ic h a quvidagilarga farqlanadi: kanallar komutatsiyasi bilan. xabarlar
kom utatsiyasi bilan, pak etlar komutattsiyasi bilan.
Dasturi b irb irig a mos, t o 'g 'r i keladigan E H M lardan tashkil top gan
ta rm o q la r bir jinsli yoki g o m o g e n deyiladi. Agar ta rm o q n in g E H M lari
1X7
d a stu riy vositalari bir-b irid a n farq qiladigan b o 'lsa , b u n d a y ta r m o q
g eterogen deyiladi.
B oshq arish usuli b o 'y ic h a k o m p y u te r ta rm o q la ri quyidagilarga b o 'linadi: m arkazlashgan, m arkazlashm agan (tasim lang an ) va aralash b o s h ­
qaruv.
1 0 .2 . Z am onaviy kom pyuter tarm oqlariga q o ‘yiIadigan
asosiy talablar
Z a m o n a v iy k o m p y u te r tarm oq larig a q o 'y ilad ig an asosiy ta la b , b u
ta rm o q la rn in g asosiy m aqsadidan kelib chiqadi, y a ’ni fo yd alanuvchining
taqsim lang an u m u m ta rm o q resurslariga oddiy, qulay va ishonchli kirishni
t a 'm i n l a s h . B o sh qa ta la b la r esa u n u m d o r lik , isho nchlilik , k e n g a ish
im k o n iy a ti, aniqlik (ochiqlik) va bo sh q a la r shu asosiy talabni bajarish
sifatiga bog'langan.
U m u m a n , ta r m o q xizm atlaridan sifatli foydalanish d e g a n d a t a r ­
moqqa qo'yiladigan ikkita talab ko'zda tutiladi — unumdorliak va ishonchlilik.
K a m p y u te r tarmoqlari xizmatlaridan sifatli foydalanishda ikkita yondashish
mavjud.
Birinchi yondashishda, kompyuter tarm og'i foydalanuvchiga m uayyan
xizm at ko'rsatish turini kafolatiga oladi. M asalan A foydalan uv chining В
foydalanuvchiga yuborgan paketi 150 ms d a n ortiq kechiktirilmasligi yoki
A va В foydalanuvchilarga xizmat ko'rsatadigan aloqa kanalining o 'r ta c h a
m a ’lu m o t o'tkazib yuborish imkoniyati 5 M b it/se k u n d d a n past bo'lmasligi
va xokazo. Kafolat beruvchi tarm oqlar: F ram e rilay, A TM va boshqalar.
Ikkinchi yondashishda, kom p yu ter t a rm o g 'id a foydalanuvchilarning
prioritetiga (ustunligiga) k o 'ra xizmat ko'rsatiladi. Bunday xizm at tu rin i
best effort — harakat qilish deyiladi. T a r m o q n in g im koniyatiga q arab
yaxshi x iz m a t qilish u c h u n h a ra k a t q ila n a d i, a m m o sifatli x iz m a t
k o 'rsatish kafolatini berm aydi.
K o m p y u te r tarmoqlariga qo'yiladigan asosiy talablarni kengroq к о ‘rib
ch iq a m iz .
Unumdorlik. T arm oqda yuqori unimdorlikka xizmatlarini (servislarini)
bir n e c h a ko m p y u te rla rd a parallel ravishda bajarish evaziga erishiladi.
U n u m d o r lik n in g bir n e c h ta tavsiflari mavjud:
a) ta r m o q n in g t a ’sirlanish (j‘ivob) vaqti;
b) ta rm o q n in g o 'tk a z ish imkoniyati;
d) paketli o 'tk a z ish n in g to 'x ta b qolishi.
T a r m o q n in g t a ’sirlanish vaqti. Agar foydalanuvchi: „B ugun ta rm o q
sekin ishlayapti, ...“ , — dcsa. dem ak foydalanuvchi ta r m o q n in g ta
INS
si r l uni shi ni k o ' z d a t u t a v ap l i . T a r m o q n i n g ta ' s i r l an i s h vaqti d e g a n d a , t a r m o q
x i z m a t i g a t a l a b liosil q i l i s h d a n , t o u n g a j a v o b o l g u n g a c h a b o ' l g a n v a q t
t u s h i n i ladi.
T arm oq ning o'tkazib yuborish imkoniyati, bu tarm oqning belgilangan
vaqt birligi ichida u zatilayotgan m a ’lu m o tla r miqdori, o 'lc h o v birligi
bit/s yoki p a k e t/s b o i a d i . T a rm o q n in g o 'tk a z ib yuborish im koniyati o 'ta
tez, eng k o 'p va o 'r t a c h a bo'lishi m u m k in . K o m p y u te r tarm oq larini
loyihalashda k o 'p in c h a eng k o 'p va o 'rta c h a ta rm oqning o'tkazib yuborish
im koniyatlari q o'llaniladi.
Paketni uzatishning to'xtab qolishi deganda, paketning ta rm o q bironbir q u rilm a sin in g k irish id a n , to shu q o 'r ilm a n in g ch iq ish id a pa y d o
bo'lishigacha o 'tg a n vaqt tushuniladi.
Ish on ch lilikn in g asosiy tavsiflari quyidagilar:
a) ta r m o q n in g tayyorlik koeffitsiyenti — bu ta r m o q d a n u n u m li
foydalanish vaqti;
b) paketlarni tegishli ta r m o q uzellariga o 'z vaqtida va m a 'n o s in i
b u z m a s d a n yetkazib berish;
d) xavsizlik yoki ta rm o q q a ruxsat b erilm ag an kirishdan him oyalash;
e) rad etmaslilik (barqarorligi).
T a rm o q n in g kengayish im koniyati de g a n d a ta rm o q q a yangi foydalanuvchilar, q o 's h im c h a kom pyuterlar, ilovalar, xizmatlar, qurilmalarni
ulash im koniyati tushuniladi. T a rm o q n in g masshtablashtirish im koniyati
d eg a n d a ta rm o q keng aytirilgandan s o 'n g u n ing u n u m d orligining pasaymasligi tushuniladi.
T a rm o q n in g a n iq ,,o c h iq “ bo'lishi. S u n M icrosystem s mutaxasislari
shiori b o'yicha: „ T a r m o q — bu k o m p y u te r " . Bu sh io r shu ta rm o q n in g
aniqligini, „ o c h iq " ekanligini bildiradi. T a r m o q d a paydo b o 'lg a n b a ’zi
bir kamchiliklami foydalanuvchilarga bildirmaslik ham aniqlik hisoblanadi.
K o m p y u te r t a r m o g 'i n i n g h a r xil trafik la rin i q o 'lla b - q u v v a tla s h
imkoniyati. K o m p y u te r va m u ltim ediya trafiklari m uam m olari.
T a r m o q n i b o s h q a r is h d e g a n d a t a r m o q n i n g asosiy e le m e n tla rin i
markazlashtirilgan h o ld a nazorat qilish, sam aradorligini tahlil qilish va
ta rm o q rivojlanishini rejalashtirish tu shu nila d i.
T a rm o q n in g m o slash u v im koniyati. K o m p y u te r ta r m o g 'id a h a r xil
ap pa ra t, dasturiy va texnologik ta ’m in o t m avjud bo'lsa, buni geterogen
ta rm o q deyiladi. Agar geterogen tarm o q h e ch qand ay m uam m osiz ishlasa,
u integratsiyalashgan ta r m o q deyiladi.
189
1 0 . 3 . T a r m o q l a r n i n g a s o s i y a p p a r a t - i l a s t u r i y k o m p o n e n t la r i
va u la r n in g f a o l i y a t y u r it is h i
T a r m o q n in g a p p a r a t- d a s tim y ko m p lc k sin i k o 'p qa tlam li model
k o 'rinish id a t a ' riflash m u m k in . Bu q a tla m la r — kom pyuterlar. kom m u nikatsion vositalar, ta rm o q operatsion tizimlari va ta rm o q ilovalari
(dasturlari) boMishi m um kin.
K o m p y u te r tarm oqlariga ulanadigan qu rilm alarni uch funksional
g u r u h g a ajrat ish m u m k in : ishchi sta n tsiy a la r, ta r m o q serverlari va
k o m m u n ik a tsio n tugunlar. D e m a k , h ar q a n d a y k om p yu ter ta rm o g 'in i
ishchi stantsiyalar va tugu nlar m ajm uyi sifatida ko'rish m u m k in . Ishchi
stantsiyalar magnit disksiz, lokal magnit diskli va uzoqlashtirilgan b o iish i
m um k in .
T a r m o q serverlari fayl-serverli (File server), m a ’lu m o tla r bazasi
serv ed, arnliy dasturlar serveri (a pp lication server), k o m m u n ik atsio n
server ( c o m m u n ic a tio n server), kirish serveri (acces server), faks-server
(fax server) va m a ’lum otlarni extiyotli nusxalash serverlariga (back up
server) ajratiladi.
K o m m u n ik a tsio n tugunlarga quyidagi qurilm alar kiradi: qaytaruvchi
(rep eater), k o m m u ta to rla r (switch), m o stla r (bridge), m arsh ru tizato rlar
(router) shluzlar (gateway) va boshqalar.
K om py uter tarmoqlarini loyihalashda, avvalambor kom pyuterlam m g
bir-biri bilan jismoniy aloqasini — topologiyasini aniqlash lozim. Topologiya
— bu ko m p y u te rla r yoki tu g u n la r birlashuvining m antiqiy chizm asi.
K o m p y u te r tarm oqlari topologiyasi tu rlic h a bo'lishi m u m k in , lekin
asosiy turi uchta: shinali, yuldizsim on va aylana. Qolgan to pologiyalan
esa m a n a shu uchta turning modifikatsiyalaridir.
T a rm o q ko m pyuterlarining kanalga kirish ketm a-ketligini aniqlash
u c h u n kirish uslubi m u h im o 'r in tutad i. Kirish uslubi — b u m oddiy
darajada kompyuterlaming birlashtiruvchi, m a ’lumotlarni uzatish kanalidan
foydalanishni belgilovchi q oidalar to 'p la m id ir . Lokal k o m p y u te r tar
m qlarida keng tarqalgan kirish uslublari: E th e rn e t, T oken Ring va Arcnei
vositalaridir.
K o m p y u te r ta rm o qla rida individual alo qa kanallari va bo'lin adigan
aloqa kanallari, ya ’ni aloqa kanallaridan bir n e c h ta k o m p y u te rla r navbai
bilan foydalanishi m um kin. Faqatgina to 'liq aloqali tarm oq topologiyasida
kompyuterlar individual aloqa kanallariga ega bo'ladi. Qolgan topologiyalarida
esa a loq a kanallaridan birgalikda foyd alanish ni tashkil qilish m u a m m o si
yuzaga keladi.
Bu yerda bo 'linadigan uzatuvchi m o d d iy m u hit yoki bo'linadigan
m a ’l u m o t u z a tu v c h i m u h it t u s h u n c h a s i n i k irita m iz .
190
Bo'linadigan aloqa kanallari tarmoqlariga shinali topologiya namunali
m iso 1 b o 'la oladi. S huni la 'kidlash lo /im k i. b o 'lin a d ig a n aloqa kanal la ri
tarmoqlari individual aloqa kanallari tarmoqlariga nisbatan sekinroq ishlaydi.
U n u im a n , b o 'lin a d ig a n aloqa kanallari ta rm o q la rid a hozirgi kunda
E thernet, va T o k e n Ring klassik tcxnologiyalari keng tarqalgan.
K o m p y u te r la r n i t a r m o q q a u l a s h d a p a y d o b o 'la d ig a n yana bir
m u am m o, bu kompyuterlarni adreslash. T a rm o q kompyuterlari adreslariga
va ularni belgilash chizmasiga qo 'yiladigan talablar quydagilar:
• ta rm o q d a g i h a r bir k o m p y u te rn in g noyob adresi bo'lishi;
• a d r e s n i b elgilash e h i z m a s id a q o ‘l m e h n a t i d a n k a m r o q foydalanishn in g mo'ljallanishi;
• katta o'lcham d ag i tarm oqlam i yaratish m aqsadida adresning ierarxik
tuzilmaga ega b o iis h i. Israrxik struktaraga ega b o 'lm a g a n adreslar yalpoq
yoki tekis — tuzilm asiz deyiladi.
• adres foydalanuvchilar uch un oddiy va qulay bo'lishi. U ning u c h u n
adreslar sim volik k o'rin ish d a bo'lishi kerak.
• k o m p y u te r la r adreslarining ix c h a m bo'lishi.
H ozirgi k u n d a kom p yuterlarni adreslashda u n in g u c h ta belgilash
chizmasi keng tarqalgan:
A pparat (hardware) adreslari. Bu adreslar kichik va o 'r ta o'lcham dagi
tarmoqlarga mo'ljallangan. Shuning uchun ular ierarxik tuzilmaga ega emas.
Bunday adres turlariga ta rm o q adapteri adresi misol b o 'la oladi. Adreslar
ikkilik yoki 16-lik san oq tizim ida yoziladi. Bu c h iz m a n in g kamchiliklari:
ta r m o q a d a p te r i a lm a s h ilg a n d a k o m p y u te r ad re si a lm a s h a d i. A gar
kom pyuterga bir ne c h ta ta rm o q adapteri o 'm a tilsa , k o m p y u te r bir nechta
adresga ega bo'ladi.
Sim volik adres — nom lar. B unday adreslarni belgilash chizm alari
kichik, o ' r t a va k a tta o 'l c h a m d a g i t a r m o q l a r d a q o 'lla n i la d i. U la r
foydalanuvchilarga ju d a qulay keladi. M asalan, ftp — a rc h l.tiu .u z . Bu
k o m p y u te r T o s h k e n t Iqtisodiyot Universiteti t a r m o o 'i d a joylashgan ftp.
arxivni qo'llab-quvvatlaydi.
Raqamli ulama adreslar. Bunday adreslar katta o'lchamdagi tarmoqlarda
qo'llaniladi. Bu adreslar belgilash chizmalariga IP va I P X adreslari misol
b o 'la oladi. A d reslar ikki darajali ierarxik tu z ilm asid a tuziladi. Birinchi
daraja — ta rm o q identifikatori, ikkinchi daraja esa kom p yu ter identifikatori
deb yuritiladi.
Adreslarni b irtu rida n ikkinchi turiga markazlashtirilgan holda o'tkazish
funksiyasi In te r n e t global kom p yu ter ta rm o g 'in in g D o m a in N a m e Sys­
tem ( D N S ) xizm atiga yuklangan.
191
1 0 .4 . K om pyu ter ta rm oq larin in g arxitek tu rasi
H a r q a n d a y nuirakkab obvekllarni, jarayonlarni o 'rg a n ish d a avvalo
u n in g n m u m i y modeli tu/iladi. K o m p y u te r tarm oq lari arxitekturasi bu t a r m o q n i n g u m u r n i y m o d e l i n i tasvirlashdir.
K o m p y u te r tarm oqlari a rxitektura asosini k o 'p darajali m a ’lumot
alm ashish tamoyillari tashkil etadi. 1978-yilda ISO (Intern atio nal S ta n d ­
ards O rganization) — standartlash b o 'y ic h a X alqaro tashkilot kom pyutei
tarmoqlari arxitektura modelini ishlab ehiqdi. M odelning nomi OSI (O pen
system I n te rc o n n e c tio n ) — o c h iq tizim larning o 'z a r o t a ’sir ko'rsatishini
anglatadi.
Bugungi kunda I S O G 'O S l — kom p yu ter tarm oqlari ning arxitektura
eta lo n m odeli eng k o 'p tarqalgan m od el hisoblanadi.
Q uyida keltirilgan 10.1 rasm da o 'za ro aloqadagi kom pyuterlar modeli
ifodalangan.
Bir xil nom dagi darajalar t o 'g 'r id a n - to 'g 'ri o 'z a ro t a ’sir qila olmavdi.
H a r q a n d a y daraja faqatgina q o 's h n i (yuqori yoki pastki) daraja bilangina
o 'z a ro t a ’sir ko'rsatadi, Q o'shni daraja bilan o'zaro ta ’sir ko'rsatish interfeys
deb yuritiladi.
Bir darajali nom d agi tiz im la rn in g o 'z a ro t a ’sir qoidasi protok ol
( b a y o n n o m a ) yoki m a ’lu m o tla rn i uzatish qoidasi deb yuritiladi.
A gar b iro r kom pyu tertiing m u a y y a n darajasi bosh qa kom py utern in y
m o s keluvchi darajasiga m urojat qilsa, aslida u interfeys orqali q o 's h n i —
pastki darajaga murojat qilgan bo 'la d i. Axborot bir daraja pastka tushadi,
c h u n k i u yerda axborot q ayta ishlanib yanada pastga uzatiladi. J is m o n i\
A -K om pyuter
B-Kompyuter
1 0 . 1 - r a s m . I kki k o m p y u t e r n i n g o ' z a r o al oqasi .
192
d a ra j a d a a x b o ro t a l o q a kanali b o ' y i c h a bosliqa k o m p y u t e r g a u/ atiladi. U
y c r d a t c s k a r i j a r a y o n y u z b e r a d i : a x b o r o t ke r a k l i d a r a j a g a y e t m a g u n c h a
b osl i qa d a r a j ag a ko' tariladi.
Ierarxik tashkil etilgan k o m p y u t e r l a r t a r m o q d a g i o ' z a r o aloqasini
t a ' m i n l o v c h i p r o t o k o l l a r t o ' p l a m i k o m n n m i k a t s i o n p r o t o k o l l a r — st eki
deyiladi.
Yetti da raj ali I S O e t a l o n
c hi qa m iz . ( 10.2-rasm):
m o d e l i n i n g d a r a j a l a r vaz i l ' asi ni k o ' r i b
7-daraja — am aliy (A pplication Layer). A m aliy va tizimli ilovalar
(dasturlar) majmuyi. Bu darajada „Sherigimga qanday m a ’lumotlar kerak?" —
degan savolga javo b berilishi lozim. M a ’lum otlar o 'lc h o v birligi — xabar
(message).
6-daraja — m a ’lum otlarni ta q d im etish (Presentation layer). T a rm o q
k o m p y u te rla ri o 'r t a s id a m a ’lu m o t a lm a s h u v in in g shakllari (form at)
aniqlanadi. Bu daraja tarjim onchi h a m deb ataladi. „ M a ’lu m otlar qanday
shaklda ifodalanishi lozim?“ degan savolga javob beriladi M a ’lumotlarni
shifrlash u c h u n SSL (Secure S ocket Layer) protokoli q o ila n ila d i.
5seansli (Session Layer). Bu darajada ikkita k o m p y u te r o 'rtasid a
ilovalar seansini tashkil etish, foydalanish va seansini tugatishda T C P
(Transmission Control Protocol), U D P (U ser D atagram Protocol) ham da
U U C P (U nix to U nix Copy Protocol) protokollari q o ‘llaniladi. „Sherigim
k im ? “ — degan savolga javob beriladi. M a ’lu m o tla r o 'lc h o v birligi —
seans xabarlari.
4 -d a ra ja — tran spo rtga oid (T ran s p o rt layer). Bu darajada T C P va
U D P p rotokollari ( T C P G ’ IP ste k id an ) h a m d a SP X (S e g u e n c e d Packet
Exchange) Novell steki protokoli yo rdam ida m a ’lum otlarni bexato tashish
t a ’m inlanadi „Sherigim qaysi yerda joylashg an ?" — deg an savolga javob
olinadi. M a ’lum otlar o i c h o v birligi — paketlar oq im i.
3 -d a ra ja — tarm oqli ( N e tw o r k layer). Bu d a r a ja d a jo 'n a tu v c h i
kompyuterdan qabul qiluvchi kompyutergacha b o lg a n marshrut aniqlanadi.
IP (Internet Protocol) va A R P (Address Resolution Protocol) protokollar
foy dalanilgan h o ld a „ S h e rig im g a qaysi m a rsh ru t bilan yetib bo rish
m u m k in ? " — d egan savolga ja v o b beriladi. M a ’lu m o tla r o ‘lchov birligi
paket (packets).
2-daraja — kanalga oid ( D a ta Link Layer). Bu d ara ja d a m a 'lu m o tla r
tarmoqli darajadan jismoniy darajaga kadr (frame) shaklida uzatiladi. Lokal
t a r m o q la r id a kanalga oid d a r a ja s id a E th e r n e t, T o k e n Ring, F D D I
protokollari fovdalaniladi, global ta rm o q la rid a esa S L I P (Serial Line I n ­
terlace Protocol) h a m d a P P P ( P o in t to Point P ro to c o l) protokollari
13 - R.X. Al i mov va bosliq.
193
1- k o m p y u t e r
- -kom pyuter
ж Ш. ж.
ШШШт
A p p l i c a t i o n pr ot okol
тшщш
ШШШт.
P r e z e n t a t i o n pr o t o k o l
'
■
«о •]
l l i l
3
Network
ш ш ш
protokol
■>
Da t a l i n k
< ....... ;•■■■*
p r o t ok o l
Physi cal
< .......
p r o t ok o l
Xabar
1 0 . 2 - r a s m . Oc h i q t i zi m l a r ni n g o ' z a r o t a ’sir ko' rsatish c t a l o n niodcli
ISOG'OSI.
194
2
1
г
ASSALOM!
TCP
------------
1
AS
SA
3
4
2
VI;a ' l u m o t l a r paketiga
M
aj rati lad i
8
1.0 1 M
5
7
6
4r
Ha r bir paket IP adres bilan ta' min-di
0000
DEI 0
1P-
IP p a k c t l a r t a r m o q q a j-di
IP p a k c t l a r t a r m o q d a n
qabul qil ini b, T C P
pr o t o k o l i g a uzatiladi
7
□
□
1
□
2
4
□
2
О
6
□
3
О
4
О
10.3 -rasiti. T C P / I P
1
6
О
5
3
О
6
5
О
7
I I II
Paketl arni
О
sar alash
8
I
Ma' l umotl ar
va
boshlang'ich
holatga keltiriladi
I
I
faoliyat yuritish cliizmasi.
qo'llaniladi. B unda marshrut bo'yicha harakat qilish u c h u n qanday ishlami
bajarishim iz z arur? — degan savol qo'yiladi.
I-daraja — jism oniy (Physical). Bu darajada k o m p y u te rla r o 'z aro bit
o 'lc h a m id a m a ’lu m o tla r bilan almashadi. K o m p y u te rd a jism o n iy daraja
funksiyasini ta r m o q adapteri bajaradi. „ M a ’lu m o tla r uzatish m u h itid a n
(kabel va b o sh q a) q a n d a y foydalanish kerak?" — d e g a n savolga javob
berilishi lozim.
195
Y uq or i darajadagi k o m m u n i k a t s i o n p ro t o k o ll a r dast urla r y o r d a m i d a
a m alg a oshiriladi.
p as t ki d a r a j a d a g i l a r e s a a p p a r a t c l a s t u r i \
vositalar
y o r d a m i d a a m a l g a oshi ril adi.
Protokollar f'aqat kom pyuterlarda cmas, balki kom m unikatsion qurilmalarda ham amalga oshiriladi. Masalan. konscntrator. most, kom m utator,
m arshrutiza tor va boshqalar. Aslida k o m p y u te rla r tarm o q q a to 'g 'r id a n to'g 'ri axborotli aloqaga chiqm aydi. baki har xil turdagi k o m m un ik atsio n
qurilm alar yordam ida ulanadi.
K o m m u n ik a tsio n qurilm a la r ikki xilga bo'linadi:
a) konkret ta rm o q qurilm alariga bog'liq — tarm oqli, kanalga oid va
jismoniy darajalardagi protokollar;
b) ilovalar (dasturlar) ga bog'liq — amaliy, m a ’lum otlarni taq d im
etish va seyansli darajalardagi protokollar. Transportga oid daraja vuqorida
keltirilgan k o m m un ik atsio n protokollarni ikki guruhga ajratib turadi.
I n te rn e t global k o m p y u te r ta r m o g 'id a ikkita asosiy p r o to k o ld a n
foydalaniladi.
• IP (In te rn e t Protocol) — ta rm o q la ra ro protokol, pa ke tla r u c h u n
yo'l tanlashga m o'ljallangan (m arshrutlash);
• T C P (Transmission C on trol P rotocol) protokoli, u paketni bexato
yetkazib berish uchu n xizmat qiladi.
T C P G ‘ IP p ro tokollarining faoliyat yuritishi c h iz m a d a (10.3rasm) keltirilgan.
1 0 .5 . K om pyuter tarm og‘ining dasturiy ta ’m inoti
IS O /O S I etalon modeliga muvofiq ta rm o q operatsion tizimlari (TOT)
darajalar funksiyasining bajarilishini tarmoqli darajadan (yuqori) boshlavdi.
T arm oq li operatsion tizim quyidagi k o m p o n e n tla rd a n iborat:
• server operatsion tizimi;
• t a r m o q operatsion tizim ning m ijoz qismi, y a ’ni redirektor;
• k o m m u n ik a tsio n dasturiy vositalari.
Yechiladigan masalalarga ko'ra kompyuterlarga tarmoq operatsion tizim
modellari joylashtiriladi. T a rm o qdagi k o m p y u te rla r server va mijozlarga
aj rati lad i.
Hozirgi kunda ta rm o q dasturiy t a ’m in o tin i tuzish ning asosiy ta m o yili — „ m ijoz-server" hisoblanadi. Bu tam ovil b o 'y ic h a dasturiy tizim
ikkita b o 'lin m a d a n iborat: serverning dasturiy ta'm inoti va foydalanuvchim ijozning dasturiy t a ’minoti.
196
„M ijoz-server" tam o viliga m uvofiq m a ’lu m o tla rn i ishlab chiqish
operatsiyalari uchta guruhga bo'linadi. Birinchi guruh — bu, m a ’lumotlami
kiritish va aks ettirishdir. Ikkinchi guruh — m a z k u r m u a m m o solia
masalalarini yechish u c h u n xos b o 'lg a n m a ’lum otlarni ishlab chiqishning
amaliy operatsiyalarini birlashtiradi. U chinchi g u ru h g a m a ’lumotlarni
saqlash va boshqarish operatsiyalari kiradi.
Ushbu tasnifga k o 'ra d a stu rla rn in g uch turini farqlash m um kin:
• birinchi guruh operatsiyalarni amalga oshirishni taq dim etish dasturi;
• ikkinchi guruh operatsiyalarni qo'llab- quvvatlovchi amaliy dasturiy
vositalar;
• uchinchi guruh operatsiyalarni amalga oshiruvchi axborot resurslariga
kirish tadbirlarining to 'p la m i.
Shunga muvofiq ,,m ijoz-server“ arxitekturasini am a lg a oshirishning
uch modeli farqlanadi:
1. Uzoqlashtirilgan m a 'lu m o tla rg a kirish m odeli (R e m o te D a ta A c ­
cess — RDA).
2. M a ’lum otlar bazasini serverli modeli ( D a ta Base Server — DBS).
3. Q o'llan ish serverli m o deli (A pplication Server - AS).
R D A modelida taq d im etish dasturlari va amaliy dasturlar mijozning
kompyuterlarida tashkil qilinadi va bajariladi, u ham m a ’lumotlarni kiritish
va aks ettirish operatsiyalarini, ha m amaliy dasturlarni qo'llab-quvvatlaydi.
M a ’lu m o t resurslariga kirish S Q L o p e ra to r tillari bilan t a ’m inlanadi.
M a ’lumot resurslariga kirish uchun mo'ljallangan so'rovlar tarm oq bo'yicha
uzoqlashtirilgan ko m p y u te rg a yo 'naltiriladi, u s o 'ro v n i ishlab chiqadi va
m ijozga kirish u ch u n zaru r b o 'lg a n m a 'lu m o tla r blokini qaytaradi (10.4rasm).
D BS — modeli saqlanayotgan protseduralar m exanizm iga asoslangan.
S a q la n a y o tg a n p r o ts e d u r a la r (ta d b irla r) — bu, m a ’lu m o tla r bazasi
serverining dasturlashtirish vositasi. U lar m a ’lu m o tla r bazasi lug'atida
saqlanadi.
i--------------------------------------------- ’ “I
T a q d i m eti sh
tarkibiy
komponent
T a q d i m eti sh
tarkibiy
J
komponent
M i.joz
1
1
1
J
10.4-r asin. U / o q l a s h l i n iian
i---------------------------- 1
SQL
|
_______
1
1
m a ’l u m o t
1
L
/ a x i r a g a kirish
tarkibiy
komponent
Server
na'lumotlai'iia kir sit m o d e l i .
107
Г------------------------------------------
1
l a q d i m et i sh
tarkibiy
komponent
1
Chiqish
1
SOL
Г ------------------------------------------- ---------------------------
J
1.
1
I__________________ Г
10.5-rasm.
1
Amaliy
tarkibiу
komponent
1
Z a x i r a a a kirish
tarkibiy
komponent
I-------------------------------- ---------------- 1
M a ' l u m o t l a r b a z a s i n i n g scrvcrli mo deli.
DBS — modeli mijozning kompyuterida bajariladigan dasturlarga kirish
bilan c h e k la n ish i va aks e ttirilish id a q urila di, am aliy d a s tu rla r esa
m a ’lumotlar bazasining tadbirlarida amalga oshiriladi va bevosita kompyuter sreverda saqlanadi (10.5-rasm).
D B S — modeli O R A C L E , Sybase. Inform ix va Ingres M B B T da
keng qo'llanilgan.
AS — m odelida mijoz k o m p y u te rid a bajarilayotgan d astur m a ’lum o tlarini kiritish va aks ettirishni hal qiladi, y a ’ni birinchi guruh ope
ratsiyalarini aks ettiradi. A m aliy dasturlar q o'llanishlarn in g bitta yoki bir
guruh serverlari to m o nidan bajariladi. Amaliy masalalarni yechishda zarur
b o la d ig a n axborot resurslariga kirish R D A modelidagi kabi t a ’m inlanadi.
A m aliy d a stu rla r turli xil resurslarga — m a 'lu m o tla r bazalari, ind ek satsiyalashgan favllarga kirishni t a ’minlaydi.
R D A va DBS m od ellar taqsim langan operatsiyalarning ikki b o 'g 'inli
chizrnasiga suyanadi. AS m o d e lid a taqsim langan operatsiyalarning uch
bo'g inli chizmasi amalga oshirilgan. Bu o 'rin d a amaliy dastur eng m u h im
elem ent sifatida ajratilgan ( 10.6-rasm).
R D A m odelining asosiy alzalligi server modeli SQ L ga m o'ljallangan
M B B T bilan q o lla n ish la rn in g (ilovalarning) tez varatilishini t a ’minlovchi
i_________________________ i
i---------------------------------------1
i------------------------------_
10.6-rasm . Q o ' l l a n i s h ( i l o v a l a r ) s e r v e rli m o d e l i
_ J
ko 'pg in a aslaxaviy vositalarni taqdim etislidan iborat bo'ladi. B oshqacha
qilib aytgan da R D A m o d e lin in g asosiy v u tu g 'j q o 'lla n ish la rn in g (ilovalarning) ishlab chiqish vositalarini bir shaklga keltirganligi va keng tanlashga
egaligidir.
DBS m od elning ilovalari taqsimlangandir. T a q dim etish dasturi mijoz
ko m py ute rida bajariladi, ayni paytda u m asalalarni ye c h ish n in g amaliy
dasturlari sa q la n a y o tg a n protseduralar (tadbirlar) m a jm ua lari sifatida
rasmiylashtirilgan va m a ’lum otlar bazasining k o m p y u te r-se rv e rid a faoliyat yuritadi. D B S m o d e lin in g R D A m o d e lid a n ustunligi yaqqoldir.
AS m odel universal harakterga ega. Q o 'lla n ish (ilovalar) serveri uch
b o 'g 'in li, c h izm ali AS m od elida qabul qilingan asosiy e le m e n t bo'ladi.
Q o 'lla n is h la rn in g serverlari bir nechta b o'lishi m u m k in va ulardari har
biri x iz m atlarning belgilangan m ajmuasini ta q d im etadi.
AS m o d e l dastu riy t a ’m inotining yangi turi — tranzaksiyalarning
m onitorlariga nisbatan poydcvor sifatida foydalaniladi.
Tranzaksiyalarni ishlab chiqishning monitorlari (Transaction Process­
ing M o n i t o r — T P M ) yoki o d d iy g in a t r a n z a k s iy a m o n ito r la r i —
t a q s i m l a n g a n t a r m o q d a g i a x b o r o t - h i s o b l a s h r e s u r s la r in i sa m a r a li
bo sh q a rish n in g t a ’m inlov ch i dasturiy tizimlardir.
T R M va a n 'a n a v iy M B B T dagi tranzaksiya tu sh u n c h a si biroz farq
qiladi. T R M da tranzaksiya ancha kengtalqin qilinadi: u nafaqat m a ’lumotlar
bilan operatsiyalarni, balki b oshqa harakatlarni — xabarlarni uzatish,
indeksatsiyalashgan fayllarga yozish va xokazolarni o 'z ichiga oladi.
T R M n i n g asosiy vazifasi AS modeliga m ijozlardan kelib tushgan
so 'ro vlarn in g tez ishlab chiqilishini t a ’m in la sh d a n iborat.
T'ranzaksiyalar monitorlarining zamonaviy bozorida A C M S (D E C ),
C1CS (IB M ), T O P E N D ( N C P ) , PA T H W A Y (T a n d e m ), E N C I N A
(Transarc), T U X E D O System (USL) kabi tizimlar eng ommoviydir.
T a rm o q dasturiy t a ’m inotini u chta sinfga ajratish m u m k in : kuchsiz,
o'rtacha vajiddiv.
1 0 .6 . In ternet axborot texnologiyalarining istiqbollari
Internet foydalanuvchiga chcksiz axborot resurslarini ta q d im etadi.
Ushbu resurslarga kirisli uclnm mos keluvchi amaliy dasturiy t a ’m inotdan
foydalanish kerak.
Keyingi vaqtda Internei \oki boshqa IP — ta rm o q larid a rivojlanib
kelayotgan axborot texnologiyalarining yangi yo'nalishlarining biri — bu
199
k o m p y u ter telefoniyasi (IP-telefon iy asi). Xorijiv olim lar h a m d a „ C o m ­
p u ter T e le p h o n y " ju rn a lin in g ta ’riflashiga m uv ofiq kom py uter telefo­
niyasi — bu k o m p y u te r intellektual resurslari nin g (apparat va dasturiy
t a ’minotlari) telefon aloqasini h a m d a faks uzatish jarayonlarini real vaqt
rejimida t a ’m inlash texnologivasidir.
IP — telefoniyaning telefon serverlari stand art telefon signalini raqam
bilan ifodalash (raq am lash tirish), hajm ini a n c h a g in a siqish, paketlarga
ajratish am allarini bajarib, T C P G IP p ro to k o lla rid a n foydalangan holda
paketlarni In te rn e t b o 'y la b j o ‘natadi.
Foy dalanuvchi u c h u n k o m p y u te r telefo niyasid an foydalanish a n ’anaviy telefon tarm oqlariga nisbatan a n c h a arzon va qulay keladi.
In te rn e tn in g z a m o n a v iy texnolog iy alarid an yana bir yo'nalishi —
bu elektron kom ertsiya.
Elektron kom ersiyani ikkita aspektda k o ‘rib chiqish m um kin:
• elektron kom ersiya Internetdagi savdo sifatida;
• elektron k om ersiya b o z o r sifatida.
Elektron b o z o rn in g asosiy k o m p o n e n tla ri quyidagilar:
• o 'y in c h ila r (k o m p a n iy a , t a ’m in lo v c h ila r, brokerlar, d o ‘konlar va
xaridorlar);
• m a h su lo tla r (tovar va xizmatlar);
• ja ra y o n la r (yetkazib berish, ishlab chiqarish, m arketing, raqobat,
iste’m ol qilish, tarq atish),
Elektron bozorining o ‘ziga xos xususiyati shundaki, yuqorida sanab
o ‘tilgan k o m p o n e n tla rn in g aksariyat qism i virtualdir (elektronli).
Elektron t o i o v l a r d a raqamli pullar q o ‘llaniladi. U la r ikki reallik
ko'rinishda bo'ladi:
• „ U sh la b k o ‘rish" m u m k in bo 'lg a n s m a r t- c a r d s (,,aqlli“ kartalar),
M ondex, Visa C ash va boshqalar.
• Virtual, ya'ni ,,ushlab“ m um kin b o'lm agan Internetda mahsulotlar va
xizmatlar uch un pul o'tkazish elektron to'lovlari tizimlari.
Raqamli n aq d pullar — bu k o m p y u ter diskasida yoki sm art - cards
xotirasida joylashgan fay liar. Elektron to io v la rd a harid qilingan mahsulotga
pul to 'la sh — bu, sotuvchiga yuqorida aytilgan fayllarni o 'tk az ish tushuniladi.
Hozirgi kun da raqamli naqd pu llar In te rn e tn in g eng ilg'or te x n o ­
logiyalaridan hisoblanadi. Bu texnologiyada ikkita yo'n a lishd a ish olib
borilvapti:
200
1. A pparat — dasturiy kompleksi shaklida amalga oshirilgan „Elektron
h a m y o n n in g '' ta rm o q li versiyasi. M ondex kom panivasi rahbari Tim oti
Djons to m o n id a n tavsiya qilingan.
2. S of dasturiy shaklda ishlab chiqilgan tarmoqli elektron pul- yecash
texnologiyasi. D igiC ash rahbari Devid Cliom to m o n id a n taklif qilingan.
Misol tariqasid a D igiCash kompanivasi to m o n id a n ishlab chiqilgan
raqamli naqd pul tcxnologiyasini kengroq к о 'rib chiqam iz.
DigiCash kompaniyasining lisenziyasiga muvofiq bu tizimda bir nechta
banklar xizmat qiladi: Marc T w ain Bank (SShA). M erita Bank (F in lyandiya) va bo shq alar. U shbu b anklar kiberbakslar (cybcrbacks) bilan
kom pleks x iz m a tla r ko'rsatadi, shu ju m la d a n raqamli n aqd pullar d o l ­
lar va fin markasiga konvertatsiya qilinadi.
DigiCash tizimida raqamli naqd pul bilan amallar bajarish quyidagicha
olib boriladi.
M ahsu lo t sotib oluvchi (mijoz) Internet virtual d o 'k o n id a o'z i y o q tir g a n rn a h s u lo tn i ta n l a g a c h D ig iC a s h d a s tu riy t a ’m i n o t i n i virtual
m agazindan to 'g 'rid a n -to 'g 'ri o 'z kompyuteriga yozib oladi (agar oldindan
yozib o lin m a g a n bo'lsa).
D asturiy t a ’m in o t y o rd a m id a ixtiyoriy D ig iC a sh-ba n ki bilan aloqa
o 'rn a tilib , h iso b -k ito b schyoti ochiladi.
M u m k in b o 'lg a n usuldan fovdalangan holda mijoz ochilg an hisobkitob schyotiga pul o 'tkazad i (chek, kredit kartochkasi, b an k la raro pul
o'tkazish va hokazo).
Mijoz D igiC ash dasturiy ta 'm in o tid a n fovdalangan ho ld a o 'z banki
bilan aloqa o 'r n a ta d i h a m d a kerakli pulni hisob-kitob sc h e tid a n olib,
o 'zin in g „elek tron h am v on ig a" qo'yadi.
Mijoz In te rn e t vertual d o 'k o n la rid a shoping (tovarlarni to m o sh a va
harid qilish) qilishga tayyor. Sotib oluvchi hamyonidan sotuvchi hamvoniga
raqamli n aq d pul birpasda o 'ta d i. Slum ing bilan harid u c h u n pul to'lash
ja rayon i tugaydi.
Sotuvchi bank yord am id a kelib tushgan pulni tekshiradi va mijozga
tovarni jo 'n a t a d i yoki tegishli xizmat ko'rsatadi.
I.
2 va 3- bosqichdagi a m a lla r bir marta bajariladi, 4, 5 va 6bosqichdagi amallar esa har bir mahsulot harid qilinganda amalga oshiriladi.
4bosqichda mijoz to m o n id a n bankdan raqamli elektron pulni olisli
jaravonini to 'liq ro q qarab chiqam iz.
Mijoz D igiC ash dasturiy ta 'm in o ti ham da maxsus kalit yord am ida
tasodiliy u / u n so nlar ishlab chiqadi. Maxsus kalit RSA ( Rivcst. Shamir,
201
A d le m a n ) usulida ishlab ch iqilgan b o 'lib , u ikkita qism d an iborat,
cluinonchi: ochiq (public) va yopiq yoki shaxsiv (private).
Generatsiya qilingan tasodifiv uzun sonlar „raqamli konvertda" mijoz
imzosi bilan bankga jo 'n a tila d i. „ R a q a m li k o n v e r t“ — bu k o 'rm a sd a n
imzo chekish (Blind sig nature) usuliga a soslang an, axborotlarni identifikatsiyalash va a u ten tidk atsiyalash ja r a y o n in i t a ’m inlovchi texnologiyasidir.
Bank to m on id an tasdiqlangan „raqamli konvert" mijozga qaytariladi.
Mijoz „konvertdagi" tasdiqlangan sonlarni (fayllarni kom pyuter diskasiga
yozadi, y a ’ni o 'z in in g ele k tro n ham yo niga joylashtiradi.
Shundav qilib, biz DigiCash texnologiyasida amalga oshirilgan elektron
to'lovla r tizim ini qarab chiq dik. Bu tiz im d a n tashq ari d u n y o d a 30 dan
ortiq elektron to 'lo v la r tizim lari mavjud: O p e n M arket, CyberC ash.
C h e c k F re e , Ferst Virtual, N e tC a s h , N e tC h e x , N etB ill, M ondex, VISA
Cash va boshqalar.
Shuni t a ’kidlash lozimki. 2000-yilda In te rn e td a u m um iy mahsulot va
xizmat ko'rsatish hajmi 800 mlrd dollarga o 's g a n , y a ’ni bu jahondagi
sotish h ajm ining 10% ini tashkil etadi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Lokal, hu d u d i y va global ta r mo q l a r g a t a ’ri f bcring.
2. Axbor ot ni t a r mo q l i u sul da qayta ishlashga q a n d a y t al ablar qo' yil adi?
3. T a r m o q l a r n i n g asosiy a p p a r a t -d a s t ur i y k o m p o n c n t l a r i n i kcltiring.
4. „Kirish usl ubi" d c g a n d a n i ma t us huni l a di ?
5. I S O/ OS1 e t al o n mo d el i dcg a n d a n i m a n i t u s h u n as i z ?
6. I S O / O S I et al o n mo d c l i n i n g darajalarini ayti b bering.
7. K o m p y u t e r t a r m o g ' i n i n g dasturiy t a ’m i n o t i n i tushunti ring.
8.
K o m p y u t e r t el efoni yasini ng (I P - t e l ef o n i va ) ishlashini yoritib bering.
9. Raqaml i n a q d pull ar (el ektron pullar) ni yori ti b bering.
10. Di gi Cash el ekt ron t o ' l o v l a r texnologiyasiga t u s h u n c h a bering.
11. „ R a q a ml i k on v e r t " d c g a n d a n i ma n i t u s h u n a s i z ?
202
11-BO B. TURLI TARMOQ LARD AG I
AVTOMATLASHTIRILGAN AXBOROT TIZIM LARI VA
TEXNOLOGIYALARI
1 1 .1 . B uxgalteriya hisobida avtom atlashtirilgan axb orot
tizim lari va texn ologiyalari
1 1 . 1 . 1 . B u x g a lt e r iy a h iso b in in g a x b o r o t ti/.imi va
u ning vazifa lari
Iqtisodiyotni boshqarishdagi o'/garishlar, bozor munosabatlariga o'tish
buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta t a ’sir ko'rsatadi.
H a r qand ay iqtisodiy obyekt bo shqarish faoliyatining asosini m u rakkab qurilishga ega bo 'lg a n axborot tizim lari tashkil qiladi, ularn in g
tarkibi, faoliyat turi korxona, iqtisodiy obyekt. flrmaning ko'lamiga bog'liq.
Boshqaruv jaravonida buxgalteriya hisobi katta rol o'ynaydi, bu verda
b a r c h a axborotlarning 60% ga vaqini ja m lan g a n . Buxgalteriya hisobining
axborotli tizimlari a n ’anaviy ravishda vazifalarning quyidagi m ajm ualarini
o 'z ichiga oladi: asosiy vositalar hisobi, m o d d iv boyliklar hisobi, m e h n a t
va ish haqi hisobi, ta y y o r m a h s u lo tla r h isob i, rnoliyaviy hiso b la sh
operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqarish harajatlari hisobi. y ig 'm a hisob
va hisobotlarni tuzish.
S h K lar bazasida a vtomatlashtirilgan ish jovlarining tashkil qilingan,
ko rx o n a la rd a m ahalliy hisoblash ta rm o q la rin i yaratish, axborot bazasini
tashkil qilish va iqtisodiy va/ifalar m a jm u a sin i shakllantirishda yangi
talablarni ilgari surdi. M a ’lumotlarni taqsimlash bazalari tizimini yaratish,
turli fov dalanuvchilar o'rtasid a axborotlarni alm ashtirish, k o m p y u te rd a
b osh lang'ich hujjatlarni avtomatik shakllantirishning im koniyatlari paydo
b o'ld i va boshqaruv masalalarining vazifalararo majmualari vujudga keldi.
Vazifalararo m ajm uasini tashkil qilish „m ateriallar" d asturi ham
k o 'r ib chiqilishi m u m k in . M oddiy boyliklarning mavjudligi va harajatni
hisobga olish jaravonida uchta bo'lim:
• om borlar;
• hisobxona:
• m o d diy-te x nika ta 'm in o ti bo'lim i mutaxassislari faoliyat yuritadi.
Dasturiy m ajm ua o 'z ichiga uch qism:
• o m b o rc h i m oduli;
• hisobxona moduli;
• m oddiv texnika ta 'm in o ti bo'limi m odulini oladi.
Buxgalteriya hisobi m ajm ualari m urakkab ichki va tashqi aloqalarga
ega. Ichki aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari, majmualari va
uchastkalarining axborotli o 'z a r o ham korliklarini; T ashqi alo qalar boshqamvning o'zga vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa bo'limlari hamda
tashqi iqtisodiy obv ek tlar bilan o 'z a r o hamkorligini aks ettiradi.
Hisob vazifalari m a jm uasining axborotli aloqasi m ashina dasturining
asosida kiritilgan ishlab chiqishning uch pallasini farqlashga im kon beradi.
Birinchi pallada — b irlam chi hisob, birlam chi hujjatlarni tuzish,
ularni ishlab chiqish va h isobning har bir uchastkasi b o 'y ic h a tahliliy
hisobning q ayd n o m a la ri tuzilishi bajariladi.
Ishlab chiqishning ikkinchi pallasi provodkalarini tuzish, ularni tahliliy
va sintetik hisobning turli registrlari, schotlaming tartib raqamlari bo'yicha
qayd daftari ordenlariga joylashtirishdan iborat bo'ladi.
Ishlab c h iq arish ning uchinchi pallasi yig'm a sintetik hisobini: asosiy
kitobning schotlari b o 'y ic h a hisobot, saldo q ay d n o m a la ri va moliyaviy
hiso bo tn in g shakllarini tuz ishd an iborat bo'ladi.
N a m u n a v iy buxgalteriya hujjatlari sohalararo va sohaviyga bo'linadi.
Sohalararo hujjatlar barcha korxona iqtisodiy obyektlarida qo'llash uchun
yagona bo'ladi. Sohaviy shakllar tavsiyanomaviy harakterga ega.
Barcha birlamchi buxgalteriya hujjatlari G O ST, hujjatlaming bir shaklga
keltirilgan tizimlari talablarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi.
Buxgalteriya hisobining hujjatlari turli belgilari b o 'y ic h a tasniflanadi:
• belgilanishi b o 'y ic h a — farmoyish beradigan, ijroiya (oqlaydigan).
hisobli rasm iylashtiruvchi, m urakkab;
• xo'jalik operatsiyalari m a z m u n i b o 'y ic h a m odd iy , pulli hisoblash;
• aks ettirgan operatsiyalarin in g hajmi b o 'y ic h a yagona (birlam chi)
yoki yig'm a;
• foydalanish usuli b o'yicha: bir martali va jam lo vch i;
• hisobga o ladigan o 'rin la rin in g soni bo'yicha: bir qatorli va ko'p
qatorli;
• tuzilish joyi b o 'y ic h a : ichki va tashqi:
• to'Idirish usuli bo'yicha: qo'ldi, hisobni avtomatlashtirish vositalaii
vordamida.
204
1 1 . 1 . 2 . B u x g a lt e r iy a hisobi a x b o r o t tizim in in g
d a stu riy t a 'm in o t i
Buxgalteriya hisobining dasturiy ta 'm inlanishiga bir qa to r dasturlar:
„M aslahatchi hisobchi". „M aslahatchi plus” . „ F O L IO BuxMaster", „1CBuxgalteriya", „Bu.xSoft", „Yuridik m a ’lu m o tn o m a '' ni kiritish m umkin.
Axborotlarni to'ldirish huquqiy axborotlarni tarqatishning umumdavlat
tarmog'i bo'yicha bajariladi.
Buxgalteriya vazifalarini yechislm i Д А Т lar asosida tashkil qilish:
birlam chi buxgalteriya hujjatlarini tu/.ish paytidan boshlab yakuniy 1110 liyaviy hisobotni tuzish bilan yakunlanuvchi operatsiyalarning vig'indisidir.
Hozirgi bosqichda buxgalteriya vazifalarini axborot texnologiyasi asosida
m arkazlashtirilgan holda ishlab chiqish asosiy rol o'ynaydi:
• fo y d alan uv chining ish jo y id a o 'rn a tilg a n kom pyu terlarni qo'llash ,
bu yerda vazifalarni yechish hisobchi to m o n id a n bevosita uning ish joyida
bajariladi;
• k o r x o n a n in g turli xildagi b o 'lin m a la r i iqtisodiy vazifalarining
integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini t a ’m inlovchi mahalliy va k o 'p
bosqichli hisoblash ta rm oq larini shakllantirisli;
• hisoblash texnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblari tarkibini
ancha ko'paytirish;
• h a r xil hisoblash b o 'lin m a la ri u c h u n k o rx on an in g yagona ta q sim langan m a ’lu m o tla r bazasini yaratish;
• b i r l a m c h i b u x g a lte riy a h u jja tla r in i m a s h in a d a s h ak llan tirisli
im konivatlari, bu qog'ozsiz texnologiyalarga o 'tish n i t a ’minlaydi va hujjatlarni yig'ish va ro'yxatga olish b o 'y ic h a operatsiyalar m e h n a t talabligi
darajasini kam aytiradi;
• buxgalteriya vazifalari m ajm ualarin i yechishni integratsiyalash;
• dialogli usulda amalga oshirish yo'li bilan axborot xizmati ko'rsatishni
tashkil qilish im koniyati.
Texnologikjarayonning barcha operatsiyalari ShK da bitta ish joyida va
uning tuzilishiga ko 'ra izchillik bilan bajariladi.
A x bo ro t to 'p la m la r in in g h a r xil turlari hisob vazifalarini ishlab
chiqishga asos bo'ladi.
Birinchi tu r birlam chi hujjatlarni yig'ish va ro'yxatga olish bilan
bog'liq. S H K d a n fo ydalanishda ularni m a sh in a bilan shakllantirisli
i m k o n i y a t i p a y d o b o 'l a d i , b u h u j j a t l a r n i n g y a r a t is h j a r a y o n i n i
avto m atlash tirad i. A m m o S H K g a q o 'ld a kiritilgan birlamchi hujjatlarni
205
kcli b tiishish i m k o i i i s a i i h a m istisno c m a s . A x b o r o t t a ’m o n o t i n i n g i k k i n c h i
turi
- o ' z g a r u v c l i a n a x b o r o t l a r n i n g fayl l ar va m a s h i n a m a n b a l a r i v a S H K
xot i rasi dagi shartli d o i m i v a x b o r o t l a r m a ’l u m o t l a r b a/ al a r i d i r . 0 ‘z g a r u v c h a n
a x b o r o t l a r n i n g I' ayllari b i r l a m c h i
h ujjatlarning m a 'l u m o t la ri asosida
s h a k l l a n a d i l a r va b e l g i l a n g a n d a v r i c h i d a
vazifalarni ( m a s a l a n , ishchi
n a r y a d l a r , k ir i s h o r d e r l a r i , k a s s a n i n g c h i q i s h o r d e r l a r i , y u k x a t l a r i va
boshqalar) bir m a r ta y echish da foydalaniladi.
S hartli-d oim iy axborotlarning fayllari lovihani tadbiq ctish da bir
m a rta yaratiladi, k o ‘p m a rta foydalaniladi va ularga d o im o tu zatishlar
kiritiladi. Ularga har xil m e ’yornom alarning massivlari, m a ’lum otnom alar,
asosiy vositalar hiso bini y o 'q la m a qilish varaqalari, ishlovchilarning
shaxsiy varaqachalari va b osh qalar kiradi.
M arkazlashtirilgan ishlab chiqarish sharoitlarida, texnologik ja ra y o n n in g b a rc h a operatsiyalari hisobchi t o m o n i d a n lining ish joy id a
bajarilayotganda texnologik ja ra y o n n in g a n ’anaviy vujudga kelgan bosqichlarining m azm uni biroz o'zgaradi. Barcha operatsiyalarning bajarilishini
S H K ishga tushishi zahotiyo q e k ra n d a k o ‘rsatib beradi. M e n y u dastu r
bloklari (m o d u lla ri)n in g ro'yxatidan iborat b o'la di, har bir m odu ln i
birlamchi kiritishdan tortib, to yig'ma hisoblarni tuzishning tugatilishigacha
bo 'lg a n texnologik ja ra y o n n in g belgilangan vazifalarini bajaradi.
S h K da bajariladigan texnologik jarayo nd a quyidagi uchta jarayonni:
• tayyorlov;
• bo sh la n g 'ic h ;
• asosiyni ajratish m u m k in .
Tayyorlov bosqichi d as tu r va m a ’lu m o tla r bazasini ishga tayyorlash
bilan b o g 'liq . H is o b c h i m a s h in a g a k o r x o n a n in g m a ’lu m o tn o m a v iv
m a ’lum otlarini kiritadi, buxgalteriya sc h o tla rin in g rejasi va nam unaviy
buxgalteriya yozuvlarining tartibiga tuzatishlar kiritadi.
Boshlang'ich bosqichi birlamchi hujjatlarni yig'ish va ro'yxatga olish
bilan b og 'liq. Avval t a ’k id la n g an id ek , hujjatlarn i q o 'ld a yoki avto
matlashtirilgan usulda shakllantirish m u m k in . Hujjatlarni kiritish dasturi
quyidagi vazifalarni bajarishni ko'zda tutadi:
• kiritilgan hujjatlarga n o m er berish, k o 'c h irm a n in g sanash va boshq.i
alom atlari bilan registrini tuzish;
• kiritilgan hujjattlarga m a ’lum otnomaviy va shartli doimiy alomatlami
avtomatik kiritish;
• xo'jalik operatsiyalarining qayd etish daftarida buxgalteriya yozuvlarini
avtomatik bajarish;
206
• noto'g 'ri hujjatlarni chiqarib tashlash;
• n o t o ' g ' r i h u j j a t l a r n i n a z o r a t q i l i s h va t u z a t i s h k i r i t i sh ;
• birlamchi hujjatlarni bosib chiqarish.
Asosiy bosqich ishning tugallovchi bosqichi bo'ladi va har xil hisobot
shakllarini olish bilan bog'liq. U ni bajarish uchu n „m oddiv boyliklarning
qaydnomasi", „Aylanish qaydnomasi'' va „Hisobotlar" menyusi modulidan
foydalaniladi. Asosiy bosqichn in g bajarilishini ta 'm in la sh d a m a ’lum otlar
bazasida hisobot tuzish u c h u n foydalaniladigan har xil kombinatsiyali
(ishchi) axborot to'plam larining m ashina to m on id an olinishi t a ’minlanadi.
H a r bir ishchi a xb orot to 'p la m la r i q a n d a y d ir asosiy s o 'z (m a sa lan ,
materialning n om enklatura nomeri) b o'y ic ha navlarga ajratilishi va undagi
yaku niy m a ’lu m o tla r hisoblanishi kerak. N atijada hisobot m a ’lum oti
shakllanadi, keyin u „Bosib c h iqarishga" topshiriladi.
M a ’lum otlarni m a sh in a xotiralarida arxivlashtirish va b o sh q a AIJga
uzatish uchun axborotlarni shakllantirisli kabi operatsiyalarni ham bajarish
m u m k in .
K om pyu ter ishlab chiqishni rivojlantirishning hozirgi bosqichi uc h u n
buxgalteriya hisobi vazifalarini te x n o lo g ik ja r a y o n n in g operatsiyalari
to m o n i d a n k o 'z d a tutilgan integratsiyalashishi xosdir. U n in g m ohiyati
sh u n d a n iboratki, buxgalteriya hisob in in g h a r bir uchastkasini alohida
AIJ da ishlab chiqa turib, axborot shakllantiriladi, u keyinroq birlashtiriladi
va d a stu rn in g asosiy m o d u li t o m o n i d a n y ig 'm a b u x galteriy a hisobi
(„buxgalteriya yozuvlarini k o ‘c h irish “ usuli) u c h u n foydalaniladi.
Hisob vazifalarini ishlab chiqish texnologiyalarini am alga oshirishning
m u h im elementi uning dasturiy t a ’minlanishi bo'ladi. K om pyuter dasturlari
b o z o rid a h ar xil korxonalar, firm aiar, ta shkilotlar u c h u n m o ij a lla n g a n
buxgalteriya dasturlari variantlarin in g turli-tu m a nlig i ta q d im etilgan.
D asturiy m ahsulotlarni ishlab chiqish k o 'p sonli firm aiar to m o n id a n
olib b oriladi, ulardan en g m a s h h u rla ri „ IC :B u x g a lte r iy a “ , „ P a r u s " ,
" I n t e l e k t - S e r v i s " , „ I n f o s o f t " , „ X a k e r s - D i z a y n " va b o s h q a l a r d i r .
Buxgalteriya hisobining vazifaviy A D P lari ni tasniflashda ularning kichik,
o 'r ta va yirik korxonalarga mo'ljallanishi asos b o'lib xizmat qiladi.
K o 'p g in a firmaiar dasturlarni ikki variantda: m ahalliy va tarm o q li
ishlab chiqaradilar. T a ’kidlash kerakki, tarmoqli variantlar a n c h a murakkab
va q im m a t, „mijos-server" yangi texnologiyasini am alga oshirish maxsus
uskunalar va operatsiyon tizimlarning h a m d a hisoblash ta rm o g 'ig a xizmat
ko 'rsatu vch i mutaxasislar shtatin in g m avjudligini talab qiladi. Q oidaga
k o 'r a , tarm oqli A D P lar buxgalteriya hisob in in g d a stu rlarid a n ta s h q a r i
207
b a r c h a f i r m a l a r y o k i l a. s h k i l ot l ar u c l u m b o s h q a r u v a x b o r o t l a r i n i k o m p y u t e r l i i s hl ab c h i q i s h g a i n o ' l j a l l a n g a n . B u x g a l t e r i y a h i s o b i n i n g b a ' / i b i r
v a z i f a v i v A D P l a r i n i n g t a ' r i f i n i к о ' rib c h i q a m i z .
K ichik -hiso bx ona A D P lari kam sonli , hisobning a n iq uchastkasi
bo'yicha xodimlaming aniq aks ettirilgan hisobxonalar uchun ino'ljallangan
„Buxgalteriya yozuvi-Asosiy kitob-Balans" u m u m iy nom i ostidagi kichik
biznesga ino'ljallangan da stu rla r asosan sintetik va m urak kab b o 'lm a g a n
tahliliy hisobni olib borish vazifalarini bajaradi. Bu sinfdagi eng m a s h h u r
A D P lar „ IC :B uxgalteriya", „ T u rbo-B ux ga lte riy a", „ F o lio " va boshqalardir.
Kichik hisobxona A D P lar o'zlashtirish va ishlatishda sodda, kasb
egasi bo'lmagan foydalanuvchiga mo'ljallangan. Ularning turli-tumanliklariga
qaramasdan, qoidaga ko'ra ular um um iy t a ’riflarga egalar. Masalan, xo'jalik
operatsiyalarining qayd etish daftarini avtomatlashtirilgan usulda olib b o ­
rish, schyotlar rejasi va nam u naviy buxgalteriya yozuvlarining mavjudligi,
bir q a to r birlam chi buxgalteriya hujjatlarini shakllantirish im koniyati,
yig'm a buxgalteriya hisobotini avtomatlashtirilgan usulda tuzish.
„M u ja ssa m la sh g a n buxgalteriya tizim i" A D P lari kichik biznesni
olib borish u c h u n m o 'ljallan gan. A D P ning asosiy xususiyati u ning m o d u lli q u rilish id ir. „ P r o v o d k a - A s o s i y k ito b - B a la n s „ m o d u l i k ich ik
korxonalarniki kabi A D P ning asosi bo'ladi, unda hisobning keng yoyilgan
tahliliy hisobi olib boriluvchi b a ’zi bir uchastkalari b o 'y ic h a m o d u lla r
qurilgan. Masalan, hisobning ish haqi, materiallar, asosiy vositalar, xazina,
bank , s h a rtn o m a la r, yetkazib beruvchilar va b oshq alar kabi uchastkalari
bo'yicha tahliliy hisob mustaqil usulda amalga oshiriladi, a m m o keyinchalik
u la rn in g y akuniy buxgalteriya hisobotining tuzilishi t a ’m in la n a d ig a n
„Provodka-Asosiy kitob-Balans" moduliga mujassamlashuvi sodir bo'ladi.
Bu A D P la r „Kichik- Hisobxona" dan kelib chiqqan va eng keng tarqalgandir.
Bu sinfdagi en g yaxshi A D P lar „P a rus", ,,K o m p e x + “ , „ В Е М В 1 + ",
„Biix k om pleks", „S up erm enejer'lard ir.
„Buxgalteriya h isobining kom pleks tizim i" A D P lari buxgalteriya
d asturlari m avjud b o 'lis h in in g eng eski shaklidir. H iso b n in g har bii
b o 'lim i ostida belgilangan A D P lam ing yaratilishi tarixan z a m o n a v n
S H K lam ing paydo bo'lishiga qad ar vujudga kelgan. Bu sinfning A D P lai i
o 'r t a va yirik k o rx o n a la r u c h u n eng ratsional b o 'la d i va buxgalteriya
hisobining kengaytirilgan tahliliy hisob olib boriladigan va y ig 'm a hisobniir.'
A IJ va hisob ning a y rim uchastkasining AIJ o 'rta sid a g i axborotlarni
alm ashtirish interfeysini t a ’minlaydigan uchastkalari b o 'y ic h a m ahalli\
208
a m m o o'zaro bog'langan A D P lar majmuasi mavjud bo'lishi ko'zda tutTTadi.
Majmua ADPlarining tarkibi quyidagicha: ..Provodka-Asosiv kitob-Balans",
m elm at va ish haqining hisobi. fondlarning hisobi, moliyaviy natijalarning
hisobi. ko rx o n a n in g moliyaviy holatining tahlili. Buxgalteriya vazifalari
a n ’ana v iy m a jm u a sin in g tarkibi yangi b o sh q a ru v , savdo va tahliliy
m o du lla rin in g yaratilishi hisobiga kengaytiri 1ishi m u m k in . Bunda asosiy
tam oyilga rioya qilish za ru r — A D P lar o 'z a r o axborotli bog'Iang an
bo'lishi kerak, b u faqat A D P la m in g b utun m ajm uasini bitta lirm a d a n
xarid qilinganda m um kin.
1 1 .1 .3 . Audit faoliyatini kompyuterlashtirish asoslari
A u dit d eg a n d a k o rxo na va iqtisodiy o b ye ktlar moliyaviy xo'jalik
faoliyatini tekshirib berish, ular ishining iqtisodiy ekspertizasini o'tk azish
tushuniladi. Auditorlik faoliyatining asosiy sharti — to'la mustaqillikka ega
bo'lish, hech kim ga qaram b o'lm aslik, o 'z ishini h a r bir m a m la k a td a
yoki h a lq a ro m iqyosda qabul qilingan h iso b-kito b va taftish qoidalariga
binoan olib borishdir. Audit faoliyatining ikki turi mavjud: ichki va tashqi
audit. T ash qi audit xolis firm a t o m o n i d a n avvaldan tuzilgan k o n trak t
asosida bajariladi. Ichki audit esa shu korxonada ishlovchi xolis mutahassislar
to m o n id a n korxona rahbarlarining buyurtmasiga binoan amalga oshiriiadi.
T ashqi audit quyidagi funksiyalarga ega:
• tekshiruv-taftish;
• baholovchi-m aslahatlashuv.
T ek sh iruv -taftish funksiyasiga audit b o 'lim i, hisobchi x od im lar,
hisobot tizim i va hisob-kitob hujjatlari kiradi.
B a h olov ch i-m a sla h a tlas hu v funksiyasiga esa rahbariyat faoliyati va
m a sla h a tla r kiradi.
Ichki audit funksiyalari quyidagilar:
• tekshiruv-taftish;
• m aslahatlashuv-bashoratlash.
Ichki auditning tekshiruv-taftish funksiyasiga hisobot tizimi va hisobkitob hujjatlari kiradi.
T ashqi audit deganda hisobotlarning ishonchliligi, to'laligi va mavjud
qo nu ng a asoslanganligini aniqlash maqsadida xo'jalik subyektining xolisona
e k sp e rtiz a d an o'tka z ish va c h o p qilinadigan moliyaviy h iso b-kito blarni
tahlil qilish, sh u ning dek , hisob-kitob, soliq, m o liy a, tashkiliy va b o s h q a
m asalalar b o 'y ic h a m aslahatlashish tushiniladi.
2 — R.X. Al i mov va boshq.
209
fashqi audit bo'yich a
s h a r t n o m a qu y id a g i b u y u r t m a c h i l a r bilan
u i/ il i s l i i m u m k i n :
• k o r x o n a ega lari b il an ;
• korxona rahbarlari bilan;
• davlat soliq xizmatchilari va m u d o fa a iqtisodiy obvektlari bilan:
• tijorat banklari bilan.
K o m p y u te r tiz im la rida am alga oshirish u c h u n tashqi a u d itn in g
quyidagi asosiy vazifalarini ajratish m u m k in :
• tah rirlanayotgan m u d d a t m o b a y n id a rahbariyatning va m o h ir
mutaxassisligini baholash;
• k orxonada qo 'llanilayo tg an hisobot tizimi va h is ob -k itob la rning
to'g'riligini baholash;
• hisob-kitob hujjatlarida moliyaviy-xo'jalik operatsiyalarini tasdiqlashda
hisobot xodim larining faoliyatini t o ‘gri baholash;
• korxona moliyaviy-xo'jalik holatini yaxshilash va voqealarning keyingi
bashoratlanishi b o'yicha m aslahatlarning zarurligi.
Ichki audit, tashqi a u d itd a n farqli ravishda, k o rx o n a n in g m u ta xassislik yoki boshqaruv b o 'lim i xodim lari to m o n id a n a m a lg a oshiriladi.
U k o rxo nan in g moliyaviy holatini, sarf-xarajat m an baalarini, boshqaruv
tizim i nazoratini, rezervlarni aniqlash va rahbariyatni k o rx on a iqtisodiy
sam aradorligini oshirish b o 'y ic h a tavsiyalar bilan t a ’m in la sh n in g ichki
xo'jalik nazoratiga mo'ljallangan.
Ichki auditn in g vazifasini aniqlash k o rx o n a faoliyatining m a z m u n i,
mijozlar, xodimlar, investorlarga bo'lg a n majburiyatlarga bog'liq.
Ichki au ditning vazifalarini b osh q arish usullari — bu rejalashtirish,
hisob -k itob , nazorat va tahlildir, c h u n k i ular y o rd a m id a harajatlar va
ularni qoplash sum m asi hisoblanadi.
A uditning um u m q a b u l qilingan p o g 'o n a la ri quyidagilar:
• rejalashtirish;
• hisob tizimlari va ichki n azorat tizim larini baholash;
• moliyaviy hisobotlarni tekshirish;
• au d ito rlik g u v o h n o m a (xulosa)sini olish.
Bu pog'onalam ing har biriga mos keluvchi standartlar ishlab chiqilgan
bo'lib , ular uch guruhga bo'linadi:
1. U m u m iy standartlar.
2. Auditorlik tekshiruvlarini o 'tkazish bo'y ic h a standartlar.
3. Hisobotlar tuzish bo'yich a standartlar.
210
Auditorlik
faoliyatini
komp\utcrlashtirish
tizimi quyidagi
kom-
p o n e n t l a r d a n t u z i li sh i l o / i m :
1. A udit jarayo nini g a v d a la n tin sh uchu n iqtisodiy-m atcm atik, iqtisodiy-tashkiliy va axborollashtirilgan modcllar.
2. M o d e lla m i amalga oshirislmi ta 'm in la sh uc h u n texnik, dasturiy,
axborotlashtirilgan va boshqa vositalar.
S h u ta sa v v u rla rd a n kelib c h iq q a n ho ld a k o m p y u te r tizim i I'unksion al va t a 'm in l o v c h i q is m la r d a n tashkil to p is h in i aytish m u m k in .
F u n k ts io n a l qism uslubiyatlar. audit ni bajarish usul va hollari m a jm u yidan tashkil top adi h a m d a ulai axborotlashgan va m a te m a tik m od ellar,
s ta n d a rtlar, n o rm a la r va h.k.larda t a ’m in lanad i. T a ’minlovchi qism esa
a u d it fu n k siy a la rin i a m a lg a o s h irish u c h u n m o 'lja lla n g a n b o 'lib , u
a x bo rotlashgan, dasturiy, texnik va boshqa t a ’m ino tlardan tashkil topishi
kerak.
Auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish tizimini qurishning tashkiliy
formalari erishiladigan maqsadlarga bogliq, chunki auditorlik masalalarining
klassifikatsiyasidan k o 'rin a d ik i, b a rc h a tizim lar ikki sinfga b o 'lin is h i
m u m k in :
• tash qi auditorlik faoliyatini kom pyuterlashtirish u c h u n tizim lar;
• ichki auditni k o m p yu terlash tirish tizimi.
Axborotlashgan bazani tashkil qilish usullariga bog'liq holda bu sinflami
kom pyuterlashtirish turli xil form alarda bo'lishi m um kin. A xborotlashgan
baza quyidagi ko'rinishda am alga oshirilishi mumkin:
• lokal fayllar yig'indisi - bir turdagi hisobot hujjatlari va ishlab
c hiqilg an sta n d a rt vositalarning op eratsio n tizim va amaliy d a s tu rd a
ifodalanishi;
• m a ’lu m o tla r bazasi, maxsus kriteriy va M B B T ishlab c hiqilgan
dasturlarga asoslangan birlamchi hujjatlarda ifodalanishi;
• q o id a la r bazasi, ekspert —■ a u d ito r n in g q o id a la r va m a n tiq iy
d a s tu r la s h vositalari y o r d a m id a ishlab c h iq a rilga n b ilim la rn in g ifo­
d alan ishi.
1 1 .2 .
B ank faoliyatida avtom atlashtirilgan axborot tizim lari
va texnologiyalari
M illiy iqtisodiyo tn in g y a n a d a rivojlanishi ban klarn in g va b a n k
tizimining rolini kuchaytirishni t a q a /o etmoqda. Bank — bu mamlakatdagi
pul m ab lag 'larin i boshqarish u c h u n yaratilgan moliya institutidir.
211
0 ‘zb ek isto n R esp ub lik asi bank ti/iin in in g bosh m aqsadi ja h o n
talabiga m os keluvchi. m o j l a n g a n milliy к red i 1 tizimiga ega bo'lish.
xo'jaliklar va aholining bo'sh turgan mablag'larini jalb qilish. uni samaiali
taqsim lash asosida ah olin in g talablarini qo n d irish u c h u n zam in varatish
va yashash sharoitin i yaxshilashga e n s h is h d a n iborat. Bu m aqsadga
erishishni t a ’m inlash u c h u n davlalim iz t o m o n id a n m a m la k a tim iz bank
sektorining rivojlanishini t a ’minlovchi zaruriy makroiqtisodiy sharoitlarni
h a m d a b a n k tizimi barqarorligini t a ’m inlash, s hu ning dek , bank nazorati
tizim ini va b a n k la r faoliyatini b osh qarish usullarini ta kom illashtirish,
banklam ing depozit, kredit va investitsiya faoliyatini yanada rivojlantirishga
erishish va b a n k la r o 'r ta s id a raqo bat b o 'lis h in i t a ’m inlash ga asos yaratish d an , n o b a n k ta s h k ilo tla r faoliyatini riv o jla n tirish , m o liya-k redit
sektorining huquqiy bazasini yaxshilash. ularning m oddiy-texnik jihatdan
samarali ta ’minlanganligiga erishish kabi choralarni amalga oshirish ko‘zda
tutiladi.
Banklarning kapitallashuv darajasirii y an a d a oshirish — ularning
moliyaviy barqarorligi va iqtisodiy islohotlardagi aham iyatini oshirishning moliyaviy omili sifatida banklar kapitallashuv darajasining, bank
likvidligining oshirilishi, pirovardida u larning moliyaviy barqarorligini
t a ’m inlash u c h u n m u s ta h k a m zam in yaratadi. Shu bilan birgalikda keng
k o‘lamli islohotlarni am alga oshirishda b a nklarning investitsiya kreditlari
orqali ishtirokini t a ’m in la sh n i faollashtirishda ularning b arq a ro r resurs
bazasini shakllantirib beradi.
0 ‘z san oatqu rilishb an k, M ik ro kre ditb a nk, Xalq banki, Agro bank,
Asaka banki va Qishloq qurilish banki ustav kapitallariga davlat mablag'Iari
yo'naltirildi. N atijada 2009-yilning o 'z id a tijorat banklarining nizom kapitali 43 foizga oshdi va b u o ‘z navbatida bank kapitallarini xalqaro tartibga
solishining Bazel-2 stand artlari b o 'y ic h a begilangan m e ’yordan banklarimizning kapitallarining yetarlilik darajasi 3 m artadan ko'proqni tashkil
qildi. S o ‘nggi ikki yilda tijorat banklarining u m u m iy kapitali 2 barobar
ko'paydi va bugungi k u n d a 3 trln. s o 'm d a n oshib ketdi.
Investitsiyalashning uzoq m uddatli resurs bazasini m ustahkam lash,
shuningdek, ja h o n m oliyaviy-iqtisodiv inqirozi oqibatlarini bartaraf etish
m aqsadida tijorat b a n k la rin in g kapitallashuv darajasini y anada oshirish
maqsad qilib qo'yilgan edi. Bu borada, 2009-yil d a vo m ida tijorat banklari
tom on id an jam i 489,2 mlrd. so'm lik 13 ta q o'shim cha aktsiyalaremissiyasi
amalga oshirildi. Bu k o ‘rsatkich 2008-yilga nisbatan 2 12,8 mlrd. s o ‘m yoki
deyarli 77 foizga o sh gan . G a r c h i aktsiyalar emissiyasi soni 21 tadan 13
212
taga kam aygan b o 'lsa d a , u m u m iy emissiyalar hajm ining osliishi hisobiga
o 'r ta c h a emissiya hajmi 13,2 mlrd. so 'm d an 37,6 mlrd. so'm ga o'sdi.
O 'z b e k isto n Respublikasi tijorat banklari u c h u n 2009-yil o 'z ig a xos
islohotlar va o'zgarishlarga boy bo'ldi. Bunda respublika tijorat banklarining
barqarorligini t a ’m inlash va moliyaviy inqirozga qarslii kurashish borasida
m a m la k a tim iz P reziden ti to m o n id a n qabul qilingan q a ro r va 2009—
2012-yillarga mo'ljallangan Inqirozga qarshi choralar Davlat dasturi muhim
a h a m iy a t kasb etdi.
E ’tiborlisi shundaki, tijorat banklari aktsivalari biijada doimiy kotirovka
q ilin m o q d a va u n in g natijalari tegishli nashrlarda m u n ta z a m e ’lon qilib
borilmoqda.
2009yildagi b a n k sohasidagi islohotlardan yana biri shuki, endilikda
b a r c h a m ulkchilik shaklidagi tijorat banklari korporativ obligatsiyalar
chiqarish huquqiga ega bo'lishdi. Bu o'z navbatida respublika obligatsiyalar
bozorin in g rivojlanishiga ijobiv tasir ko'rsatadi, shuningdek, tijorat bank
la r in in g „ T o s h k e n t '' R e sp u b lik a F o n d birjasidagi is h tir o k in i h a m
jadallashtiradi. 2009-vild a „T o s h k e n t" Respublika F o n d birjasidagi savdolarning deyarli 44 foizini respublika tijorat banklarining aktsiyalari tashkil
qildi va 39,4 mlrd. s o 'm g a teng bo'ldi. U shbu sum m an in g 37,1 mlrd. so'm i
nodavlat ban klar va ustav kapitalida davlatning ulushi „na z o rat pak eti’ga
te n g b o 'lm a g a n b a n k la r hisobiga to 'g 'ri keladi.
K orporativ obligatsiyalar — korporativ tashkiliy tu z ilm a la r (yuridik
shaxslar) to m o n id a n o 'z in in g faoliyatini moliyalashtirish uch u n m u o m a laga chiqarilgan qarz instrum entlari.
2008—2009-yillarda q o 's h im c h a emissiya qilingan aktsiyalarning
tarkibida imtiyozli aktsiyalar sonining hissasi oldingi yillardagi 1,1 —2.2
foizdan 0,6—0,7 foizgacha pasaydi. Ushbu holat q o 'sh im ch a emissivalarda
da v la t ish tiro kining oshganligi, y a ’ni davlat t o m o n id a n banklard ag i
n a z o ra tn i olishga b o 'lg a n qiziqishning yuqoriligi bilan izohlanadi.
Markaziv bank to m o n id a n ichki valuta bozorini vanada rivojlantirish
va erkinlashtirish, u n in g doim iy b a rq a ro r faoliyat yuritishini t a ’minlash
yuzasidan tegishli c h o r a - ta d b ir la r amalga oshirilib borildi
Valuta bozori — xorijiy valutalar yoki xorijiy valutadagi to'lov hujjatlari
b o 'y ic h a operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog'liq iqtisodiy m u n o sa batlarning alohida sohasi.
O 'tgan yillar ichida m am lakatda iqtisodiyotning strategik ahamiyatga
ega b o 'lg a n ta rm o q la rin i shakllantirishga qapatilgan sam arali iqtisodiy
islohotlar am alga oshirildi. b arqaror iqtisodiy o'sishga. valuta m ablag'213
larining d oim iv tn sh u m i m anb alari va vetarli darajada valuta zaxiralarini
shakliantirish orqali milliv valutaning xarid quvvatini c hetdan olinadigan
qarz mahlag'larisiz saqlab uirishga z a m in yaratildi.
Joriy yilda Markaziv bank pul-kredit sivosatining bilvosita dastaklaridan
foydalanishni yan a d a kcngaytirish bilan bir q atord a, o 'z g aru vchan foiz
stavkalarini tczkor boshqarislmi davom ettirildi. 2 0 10-yil 1-yanvar holatiga
0 ‘zbekiston Respublikasi tijorat b an klari to m o n id a n jam i 293 ta milliv
valutadagi va 1 18 ta xorijiv valutadagi o m o n a t turlari aholi, korxona va
tashkilotlarga taqdim etilmoqda.
0 ‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida hozirgi vaqtda a m alga oshirilavotgan tarkibiv o'zgarishlar eng a w a lo bank tizimi bilan bevosita bog'liq
b o 'lib k e lm o q d a . S h u n in g u c h u n h a m bank kred itlaridan sa m a ra li
foydalanish, ularning eng qulay shakllaridan, jum ladan, iste’mol va ipoteka
kreditidan foydalanish h a m m u h im m a salalard an biri bo'lib q o lm oq da.
Hozirgi ku n d a R espublikam iz aholisi u c h u n iste’mol va ipoteka
kreditining turli xil variantlari joriy etilgan b o 'lib , Respublika tijorat
banklari t o m o n i d a n ah olining u shb u kreditlarga bo'lgan ehtiyojlarini
qondirishg a alo hida e 'tib o r qaratilgan. C h u n k i, iste’mol kreditlarining
berilishi aholi u c h u n Respublikada ishlab chiqarilgan iste’mol tovarlarini
sotib olish u c h u n keng im k o n iy a tla r yaratib bersa, ipoteka kreditlari
yosh oilalar va boshqa toifadagi a h o lin in g uy-joy bilan t a ’m inlanishi
darajasini oshiradi.
2 0 10-yil 1-yanvar holatiga O 'zbekiston banklari Assotsiatsiyasiga a ’zo
19 ta tijorat banki to m o n id a n 40 d a n ortiq turdagi iste’mol krediti joriy
qilingan bo'lib. ular 6 oydan 3 yilgacha bo'lg an m u dd atga beriladi. 2009yilning oktabr-noyabr oylari davomida 11 ta yangi turdagi iste’mol kreditlari
muom alaga chiqarildi. Bundan tashqari ba'zi banklar tom onidan amaldagi
iste’m ol kreditlarining shartlari va talablariga biroz o'zgarishlar kiritildi.
H ozirda 20 ta tijorat banklari to m o n id a n 37 ta turdagi ipoteka krediti
joriy qilingan bo'lib, ular 3 yildan 15 yilgacha b o 'lg a n muddatga beriladi.
Ipoteka krediti uy-joy sotib olish, qurish va o ld in d an sotib olingan uvjoylarni t a ’m irlash uc h u n a jra tila d i.1
A.SIi. Begr mi r adov \ a b o s h q a l ar . O ' z b e k i s t o n Respubl i kasi Pr e z i de n t i
I .A. Karimov ning .. M a m l a k a t i m i / n i mo de r ni z at si ya qilish va kuchli fuqarolik
jamiyat i b a r p o etish — iistiivor ma q s ad i m i z d i r " h a m d a „Asosiy va/ i f ami z Va t ani mi z taraqqi yot i va \ a l q i m i / farovonligini y a n a d a \aiksaltirishciir" noml i
n i a ' m/ al ar i ni o' rganish ho' yieha ( )‘q m- us l u b i v maj mua. - Toshkent: Iqtisodivot
2010.
214
Mujassam lashgan b a nk avtomalashlirilgan axborot tizimlari (BAAT)
m a b la g ' kiritish va kredit berishning berilgan shartlari b o 'y ic h a n a z o ra t
qilinadigan m ablag'lam i o'zlashtirish, qaytarilishi va muvafiqlashtirilishini
jadallashtirish vositasi bo'lgan yagona dasturiy texnologik m ajm uadan iborat
b o 'la d i. M ujassam lashgan BAAT b a nk vazifalari aloqalarining b u tu n
m urakkabligini o 'z id a aks ettirilgan h o ld a m ajm uaviy q a m ra b oladi. Bu
m u k a m m a l avtomatlashtirilgan vazifalar m ajm uasi emas, balki m u ra k k a b
tiz im n in g xususiyalari: ierarxik tuzilishining murakkabligi, em e rjm e n tlik ,
vazifaviy m aqsad larn in g ko'pligi; stoxastik (ehtim ollik) hara k te rig a ega
ja ra y o n la rn i bosh qarish ni t a ’m in lash da ishning o'zgaruvchanligi va k o 'p
vazifalikka xos b o 'lg a n dasturlar m a jm u a sid ir. S h u n in g u c h u n h a m
m u jassam lashgan BAAT ni ishlab c h iq ish d a uning tarkibiy tuzilishi va
m a z m u n ig a t a ’sir qiluvchi k o 'p sonli omillar:
— b a n k n in g u m u m iy t a ’riflari, hozirgi va kelgusidagi m aqsadlari
h a m d a uni rivojlanishining strategik yo'nalishlarini, boshqaruvning vujudga
kelgan tuzilishining xususiyatlari;
— t iz im n in g a r x ite k tu ra si va a v t o m a tla s h t ir is h k e r a k b o 'l g a n
vazifalarining tarkibi;
— kiruvchi va chiquvchi hujjatlarning miqdori;
— axborot xavfsizligiga talablarni tahlil qilish talab qilinadi.
B u nd a y tahlil asosida bo 'lg'u si tiz im n in g asosiy tam oyillari ishlab
chiqiladi.
Murakkab tizim larning n a z a r i y a s i d a n m a 'l u m k i , h a r q a n d a y
m u ra k k a b tizim n in g h a r xil chu qu rlikk a ega b o 'lg a n b a ’zi bir tizim larga
ajratish m u m k in .
Vazifaviy tizimcha ostida a n ’anaviy ravishda boshqaruvning vazifaviy
um um ligiga m uvofiq tizim ning b a ’zi b ir qismi tushuniladi.
B an kda yechiladigan boshqaruv vazifalari k o 'p jihatli bo'lganligi
u c h u n BAAT ni loyihalashtirishda dekom pozitsiya alomatlarini tasniflash
m u am m o si vujudga keladi. Bunday alom atlar sifatida quyidagilarni ajratish
m u m k in : vazifa, davr, boshqaruv obyekti va boshqalar. O 'z tarkibining
universalligi u c h u n boshqaruv vazifalari bo shqaruv tizim lari d e k o m pozitsiyasining eng keng tarqalgan alomatlaridan biridir. Bankni boshqarish
tizim i u m u m a n h a r q a n da y boshqarish tizim lari uc h u n u m u m iy b o 'lg a n
vazifalarni (rejalashtirish, hisob va n a z o ra t, tahlil va tuzatish kiritishni)
ba ja ra turib, ula rn in g boshq aru v tu z ilm a sin in g elem en tlari o 'rta s id a
ta q sim lash xususivatiga ega. Bu vositalar o 'z a r o c h a m b a rc h a s bog'liq va
har doim maqsadli harakterga ega.
215
Bankda hisob va nazorat operatsion, buxgalteriya hisoblaridan iborat,
ular bir-birlari bilan vaqindan aloqada, chunki tahliliy daraja bank hisobida
shaxsiy schotlar ostida turadi. H a r bir ish kuni balansini shakllantirish
bilan tugashi sababli shaxsiy sch o tla rn in g holatini o'z gartiruv chi b u x ­
galteriya aks ettiriladi. Statistik hisob ayrish ko 'rsa tk ic h la rn in g uzoq davr
ichida o'zgarishi haqida m a 'lu m o tla rn i yig'ishga im kon beradi.
Tahlil bank boshqaruvining ham tashqarisida, ham ichkarisida vujudga
keladigan iqtisodiy vaziyatni bilib olishga im koniyat b erad ig an vazifadan
iborat bo'ladi. Yirik banklarda ikkita mustaqil b o 'lim la r mavjudki, ulardan
biri b a n k n in g ichki holati tahlilini t a ’minlaydi, ikkinchisi tashqi m uhitni
tahlil qiladi.
Rejalashtirish tahlilning m a ’lum otlariga asoslanib, vujudga kelgan
vaziyatdan chiqish va qo'yilgan maqsadlarga erishish uchu n ehtimol bo'lgan
yechimlarni tayyorlaydi.
Bankning boshqaruv tuzilmasi h a r xil usullarda tashkil qilingan
bo'lishi m u m k in , bu k o 'pro q b ank ning kattaligiga, ko'rsatilayotgan xizmat
turlarining soni. mijozlarning va bank tom onidan bajariladigan operatsivalar
soniga bog'liq, uning quyidagi turlari bor: to 'g 'r i chiziqli, boshqaruv
shtabli. T o 'g 'r i chiziqli shtabli B a n k n in g texnologiyalari b a n k biznesini
qo 'llab-quvvatlash va rivojlantirishning vositasi sifatida b ir qator asosiy
tam oyillar asosida yaratiladi:
• b ank vazifalarining turli tum anliklarini ularning to 'liq integratsiyasi
bilan q a m ra b olishda kom pleks yo nd ashish tam oyili;
• tizim ni aniq bu yurtm a ostida keyinchalik o'stirish bilan osonlikcha
konfiguratsiyalashga im kon beruvchi m oduli tamoyili;
• turli xildagi tashqi tiz im la r (te lek o m m u n ik a tsiy a , moliyaviy tahlil
tizim lari va boshqalar) bilan o 'z a r o h am korlik qilishga, dasturiy texnik
platfo rm ani tanlashni t a ’m inlash ga va uni bo sh q a apparatli vositalarga
ko'chirishga q od ir texnologiyalarning ochiqligi tamoyili.
• b ank tizimi modullarini sozlash va ularni a n iq b a n k n in g elitiyojlari
va sharoitlariga moslashtirishning egiluvchanligi tamoyili;
• b iz n e s ja ra y o n la rin in g rivojlanganligi sari tiz im n in g vazifaviy
m odulini kengavishi va m urakkablashuvini k o 'z d a tutuv chi ko'lam lilik
(m asalan. filiallar va bank bo 'lin m a la ri ishini q o'llab-quvvatlash tahlilini
guruhlashtirish va h.k.);
• haqiqiy vaqtda m a ’lumotlarga ko 'p fovdalanishlar bo'yicha kirish va
yagona axborot bo'shlig'ida vazifalarni amalga oshirish;
• b a n k va lining b iz n e s ja ra y o n la rin i m odullashtirish va biznes
jara y o n larin i algoritmik so zlash ning imkoniyati;
• tizimli biznes ja ra y o n la rin i rivojlantirish asosida uzluksiz rivojlantirish va ta k om illashtirish A D P bozorining tahlili shuni k o ‘rsatadiki,
mujassamlashgan BAAT ning tizimchalari va vazifalarining amaliy ajratilishi
ularni b irv a q td a u ch ta a lo m a t bo'yicha: boshqaruv tuzilishi, mablag'larni
o'zgartirish va boshqaruv vazifalari bo'yicha hisobga olinadi.
Bank faoliyatini avtomatlashtirish xususiyatlari. BAAT ni texnik
t a ’m inlash jaray on id a b an k texnologiyalari apparat vositalari arxitekturasi
zam o n a v iy talablar asosida qurilish kerak. Ularga: aloqaning tu rli-tu m a n
telekom m unikatsion vositalari, k o 'p mashinali majmualar, ,,mijoz-server“
ning arxitekturasidan foyd alan ish , mahalliy, mintaqaviy va global tezko r
ta rm o q la rn i qo'llash kiradi.
„ M ijo z -se rv e r" arxitekturasi b a n kla rn in g axborot texnologiyalarini
qurilishdagi texnik yechim larga zam onaviy yondashishning asosi bo'ladi.
Bu texnik ta ’minlanishni tashkil qilish va axborotlarni ishlab chiqishni
mijoz (ishchi stantsiya) va server deb n o m la n g a n ikkita tarkibiy qism
o 'r ta s id a taqsim lanishini k o 'z d a tutadi. Ikkala qism birlashtirilgan k o m pyuterlarda bajariladi. B unda mijoz-serverga so'rovlar yuboriladi, server esa
ularga xizmat ko'rsatadi. B unday texnologiya tarkiblashtirilgan so'rovlaming
maxsus tiliga ega kasbiy M BBTda amalga oshiriladi.
„M ijoz-server" texnologiyasini amalga oshirishning variantlaridan biri
lining uch bosqichli arxitekturasidir. T a rm o q d a kam ida uchta kompyuter:
mijoz qismi (ishchi stantsiya), qo 'lla n ish la r serveri va m a ’lu m o tla r bazasining serveri mavjud b o 'lish i kerak. Mijoz q ism ida foydalanuvchi bilan
o 'z a r o ham k orlik (foydalanish interfeys) tashkil qilinadi. Q o 'lla n is h la r
serveri mijoz qismi uch un biznes tadbirlarini amalga oshiradi. M a ’lum otlar
bazasining serveri mijoz rolini bajaruvchi biznes tadbirlarga xizmat ko'rsatadi.
B un day arxitekturaning egiluvchanligi m ustaqil va dasturiy resurslarning
almashishidadir.
Banklarda axborot texnologiyalarining dasturiy ta’minlanishi. Bank
vaqt b o 'y ic h a rivojlanuvchi obvekt bo'lib, axborot m uhitining m iqd oriy
o 'z g a r is h in i (ishlab c h iq a rila v o tg a n m a ’lu m o tla r h a jm in in g , fo ydalanuvchilar sonining va boshqalarning ko'payishini), miqdoriy o'zgarish larni (yechilayotgan vazifalar tu rli-tu m a n lig in in g kengayishini, ular harakterining o'zgarishini) vujudga keltiradi. Xuddi shunday qurilgan a v ­
to m atlashtirilgan tizim b a ’zi bir vaqt d a v o m id a zam onaviylashtirishlarni
o 'tk a z m a s d a n xuddi sh u n d a y rivojlanishi kerak. T izim ning salohivatli
imkoniyatlari, qoidaga ko ‘ra, ishlab chiqarilgan asosiy dasturiy vositalarning
im kon iy atlari bilan kuchli b o g 'la n g a n .
T iz im n in g bunday sifati an iq ishlab chiqaruvchilarning kasbiy m a h o ratlariga b o g 'la n g a n va bittagina asosiy dasturiy vositalar doirasida kuchli
turlanishlari m u m k in Keyingi yillarda bank faolivatida m a ’lum otlarning
xavfsizligini t a ’minlash m u o m m o s i ku chavm oqda. U o 'z ichiga bir n e ch a
jihatlarni oladi. Birinchidan, bu foydalanuvchilarning vakolatlarini epchil,
k o 'p bosq ich li va ishonchli tartib ga solishishdir. Bank ax borotlarining
qim m atliligi m a ’lum otlarga ruxsatsiz kirishdan him oyalashga, shu ju m ladan, jarayonlarni, m a ’lu m o tlar holatining o'zgarishlarini boshqarishning
nazoratiga alohida talablar qo'yadi. Ikkinchidan, m a ’lumotlarning yaxlitligi
va bir-birilariga zid b o 'lm a slik la rin i qo'llab-q uv vatlash vositalarining
m avjudligi. B u n d a y v o s ita la r k iritila y o tg an m a ’lu m o tla r o 'r ta s id a g i
alo qalarni ush lab turish va n a z o ra t qilish h a m d a muvofiqlashtirilgan
m a ’lu m o tla r n in g q o 'l la b - q u v v a t la n is h in i t a ’m in lo v c h i o p e ra ts iy a la r
(mavjud) majmuasi usulida kiritishni nazarda tutadi. U chinchidan, tizimli,
dasturli va apparatli tuzilishlarda m a ’lum otlarni arxivlashtirish, tiklash va
m o n ito rin g in in g k o 'p vazifali tad birlarin in g mavjudligidir.
Amaliy va iste’mol xususiyatlariga nisbatan ABTning asosiy xususiyatlari
quyidagilardan iborat:
— vazifaviy m ajm u an in g yetarlicha kengligi;
— tiz im n in g integratsiyalashuvi;
— konfiguratsiyalashishi;
— ochiqligi va moslanuvchanligi.
Bank tizimi to m o n id a n am alga oshiriladigan vazifalarning ro'yxatini
ikki q ism ga: m a jb u riy va q o 's h i m c h a vazifalarga b o 'lis h m u m k in .
Birinchilariga, qoidaga k o 'ra , h a r q an da y tijorat b a n k id a b o 'la d ig a n va
tiz im d a u yoki bu k o 'rin ish d a mavjud bo'lishi kerak bo'lg an faoliyat
yo'nalishlari kiritiladi va ikkinehilarini tanlash esa bankning ixtisoslashuviga
bog'liq.
B ank tiz im la r in in g fu n k s io n a l m asalalari. B a n k la ra ro h is o b -k itoblarni avtomatlashtirish. Avtom atlashtirilgan b a nk tizimlarining (ABT)
is te ’m ol (vazifaviy) x u su siy a tla rin i k e n gay tirish m a m l a k a ti m i z bank
ishi rivojlanishining xususiyalari bilan bog'liq. Agar b ank xizm atlarining
u yoki bu tu rla rig a o 's ib b o r u v c h i s o 'r o v la r i o m m a v iy h a ra k te rg a ega
bo'lsa, u n d a A B T bozorida bank texnologiyalarining yangi sifatlari paydo
bo'ladi.
2 IN
A B T lari o 'z xizmatlarining keng, turli-uim anligi bo'yicha mijozlarga
tez va sifatli xizmat ko'rsatishga im kon beradi. T iz im n in g asosiy x izm at
m odullari quyidagilarni amalga oshiradi:
— vuridik shaxslarga hisoblash-kassa xizmatini ko'rsatish;
— bank-korrespondentlari hisob raqamlari bo'yicha xizmat ko'rsatish;
— kredit, depozit. valuta operatsivalari;
— xususiv shaxslar kiritmalarining har qa n d a y turlari va ular b o 'y ic h a
operatsiyalar;
— fo nd operatsivalari;
— plastik kartochkalar yordam ida hisob-kitoblar;
— buxgalteriya vazifalari;
— tahlil, q arorlar qabul qilish, m e n e jm e n t, m arketing va b o s h ­
qalar.
Oxirgi avlod A B T „m ijoz-server" arxitekturasidagi ta rm o qli te x nologiyalarga suyanadi. Keyingi vaqtda moliyaviy tahlilning vazifalari va
biznesni boshqarishning maqsadlariga katta ahamiyat berilmoqda. Moliyaviy
xavf-xatarni nazorat qilishda, resurslarni b oshq arish da, operatsiyalarning
foydaliligini, yangi b a n k xizmati (m a h su lo t)n in g m ijoz va b o 'li n m a la r
daro m ad lilig in i tahlil qilishga im kon beruvchi tiz im la r ishlab chiqarilgan
va ishlab chiqarilm oqda. Bank biznesining rivojlanishi bunday qurollardan
kundalik faoliyatda foydalanish zarurligiga olib keladi. „Imkomservis" firmasi
m isolida A B T ning asosiy vazifaviy tiz im larining qisqacha t a ’rifi ustida
to'xtaymiz.
B a n k n in g operatsiya kuni dasturiy-texnologik m ajinua sifatida b an k
hisobining k o 'p m e h n a t talab qiluvchi operatsiyalarini a vtom atlashtiradi
(11.1 -ra sm ).
M ijozlarn in g shaxsiv hisob raqam lari b o 'y ic h a operatsiyalar to 'lo v
hujjatlari bo'yicha amalga oshiriladi. Shaxsiy hisob raqam dan ko'ch irm a esa
h a r bir buxgalteriya yozuvlarini aks ettiradi. M a jm u a shaxsiy sabablar
b o 'y ic h a (hujjatlarni rasmivlashtirilgan buxgalteriya yozuvlari b o 'y ic h a )
m a b la g 'la r n in g haqiqiy va rejalashtirilgan h arak at ini amalga oshiradi.
Hujjatlar b u n d a n keyingi nazorat operatsiyasidan o'tadi, barcha param etrlar
mos kelganda, hujjatlaming ro'yxati tuziladi va hisoblash-kassa markaziga
jo 'n a tish u c h u n fayl shakllantiriladi. K orrespondentlik hisob raqami orqali
o 'tg an hujjatlar hisob raqamlari bo'yicha tarqatiladi.
Filiallar faoliyatining hisobi b o'y ic h a m ajm u a filial ni ng hisobxonasi
va b o sh q a b o 'lim la rd a g i ish joylarini avtom atlashtirishg a m o 'ljallang an .
„ B ank filiallari" darajasida Hliallardan olingan axborotlarni bilish, ishlab
214
г
“I
„Xo'jalik operatsiyala­
rini rejalashtirish va
tahlili" tizimchasi
„Yuridik shaxslarga xizmat
ko'rsatish" tizimchasi
„Xususiy shaxslarga xizmat
ko'rsatish'' tizimchasi
,M a'm uriy hujjat aylanishi
va xodimi hisobini olib
borish“ tizimchasi
Bankning
operatsiya
knni
,Filiallarni b o shq arish1
tizimchasi
„Xorijiy valuta bilan
operatsiyalar“ tizim­
chasi
„Tahlil va rejalashtirish “ tizimchasi
„ Korrespondent hisob
raqamini olib borish i“ tizimchasi
Kirishning te lek om m u nikatsio n m uhiti
Filial
B ank-korrespondent
Filial
11.1 -rasm. O p c r a t s i o n k u n m o d e l i n i n g t a r k i b i .
c hiqish va tahlil qilish, b a r c h a filiallar o 'rta s id a g i h iso b -k ito b la r a vtom atlashtiriladi. Filiallar orasidagi o 'z a r o h a m k o r lik t o ‘g ‘r i d a n - t o ‘g ‘ri
yoki b a n k n in g m ark aziy b o 'lim i orqali tashkil q ilinishi m u m k in . Filial
doiralaridagi m ajrnua o 'z ichiga valutali va s o 'm n i kassa operatsiyalarini
oladi, filial b o 'y ic h a balansni ichki buxgalteriya yozuvlarini hisobga olish
bilan hisoblab chiqadi. K o rrespo ndentlik m un o sa b atlari b o 'y ic h a hisobkitoblarni bajaradi.
Mijozlarga xizmat k o'rsatish b o 'y ich a A B T n in g eng keng tarqalgan
tizimchalari quyidagilardir: mijoz bank, plastik kartoch kalar bilan ishlash
operatsiyalari.
P la s t ik k a rto c h k a la r d a n fo y d a la n ish m ijo z la rg a x iz m at k o 'rsa tis h n in g sa m a ra li shakli h iso b la n a d i. Plastik k a rta la r, qisqa m u d d a tli
davlat o b lig a ts iy a la r m a m la k a tim iz d a g i d a v la tn i n g qisqa m u d d a tli
obligatsiyasi ta 'm in la n is h in in g turlari b o 'y ic h a d e b etli, kreditli. debit 22(1
kreditligiga b o 'lin a d i. U n i n g bilan bir q a to r d a plastik k a rta la r asosida
vazifalarni a m alg a oshirish h a m
m um kin:
m agniili
kartalar, sm art-
k a r ta la r , lazerli k a r ta la r , m i k r o p r o t s e s s o r l i k a r ta la r . M i k r o p r o t s e s s o r l i
k a r t a l a r b ila n ish lash e n g i l g 'o r va q i m m a t t e x n o l o g i y a b o ' l a d i . S a v d o
s h a h o b c h a la ri tegishli d a s tu riy -te x n ik vositalar (savdo te rm in alla ri)
bilan jihozlanadi.
,,M ijo z -b a n k “ d asturiy-texnologik m ajm uasi ,,b a n k “ va „m ijoz"
m o d u lla rid a n ta shkil to p g a n , ular b a n k d a g i va m ijo z n in g iqtisodiy
obyektlaridagi k o m m u n ik a tsio n ShK ga o'rnatilad i. Mijozga ido radan
c h iq m asdan turib andazaviy bank operatsiyalarini o'tkazish imkoniyatlari
beriladi. M a jm u a o d a td a to 'lo v hujjatlarini jo 'n a tis h va olish, schotlar,
b u y u r t m a l a r q i m m a t b a h o q o g ‘o z l a r b i la n o p e r a t s i y a l a r b o 'y i c h a
ko'chirm alarni olish bo 'yich a va m a ’lum otnom aviy materialni olish uchun
o 'z a ro ham korlik vazifasini bajaradi.
Buni quydagi misol orqali ko'rishim iz m um kin. Bank misolida O 'z R
T I F Milliy B ankini, m ijoz sifatida „ K v a n t" firmasini olam iz. „K v a n t"
firmasi Milliy B ankda o 'z hisob raqamiga ega bo'lib, bu hisob raqam idan
turli harajatlarga to'lov to 'la sh i m um kin. N a q d pulsiz yo 'l bilan to'lov
to 'la y o tg a n d a „ K v a n t" firmasi xodim i to'lo v hujjatini b a n k k a olib keladi
va shu asosda bank uning hisob raqamidan m a 'lu m sum m ani tovar yetkazib
beruvchining bankdagi hisob raqamiga o'tkazadi. Bu ja ra y o n n in g axborot
texnologiyasi quyidagi 1 1.2-rasm daberilgan.
O dd iy xizm at ko 'rsatishning axborot texnologiyasi quyidagi jarayonlarni o 'z ichiga oladi:
1. „ K v a n t" firmasi buxgalteri to 'lov hujjatini tayyorlaydi. U n d a
firm aning o 'z m u h r i va firm a rahbarining imzosi qo'yiladi.
2. Bu to'lo v hujjatini firm adan vakil b a n kka olib kelib beradi. T o 'lo v
hujjati 4 nusxada olib kelinishi shart.
3. Bank m a s ’ul xodimi „K vant" firmasining buxgalterini qabul qilib,
hujjatlarini ko'zdan kechiradi. To'lov hujjatida m u h r va imzolar tekshiriladi.
4. Bank m a s ’ul xodimi hujjatda xatolar yo'qligiga a m in bo'lsa, uning
hisob raqamidagi mablag'i to'lovni amalga oshirishga yetarli, qarzlari yo'q
bo 'lsa , to 'lo v hujjatlarining bir nusxasiga b a n k s h ta m p i va imzosini
qo'yib, „ K v an t" firmasi buxgalteriga beradi.
5. Qolgan to 'lo v hujjatlari b a nkning bosh buxgalteri to m o n id a n
tekshirilib, im zolanadi. Hujjat qabul qilinadi.
6. Qabul qilingan hujjatlar bankning Back-office ga beriladi. U yerda
hujjatlar avtom atlashtirilgan bank tizimiga kiritiladi.
1 1 . 2 - r a s m . B a n k t i z i m i d a m i j o z l a r g a o d d i y x i z m a t k o ’rsat ish.
7. Pullar o'tkazilganidan s o ‘ng, o 'tg a n operatsiyalar haqida „K v an t"
firm asining xodimi tiket yoki „ H is o b v arag'idan k o ‘c h ir m a “ ning bir
nusxasini olishi m u m kin. Ikkinchi nusxasi b a nk da qoladi.
8. Operatsiyalar o'tkazilgandan so 'n g bankdagi hujjatlar bank arxiviga
topshiriladi.
Bank tizim ida mijozlarga o d diy xizmat ko'rsatish jarayo nini ko'rib
chikdik. Endi „Bank-Mijoz" (R-B ank) tizimida mijozlarga masofali elektron
xizmat ko'rsatish jarayonini (1 1 .3 -ra s m ) ko'rib chiqam iz.
,,K vant“ firmasi R -B a n k tiz im id a , O n -L in e rcjimida ( „ o n -lin e "
ingliz tilidan „hozir tizim d a" deg an i) o 'z schyotlarining o'zi boshqa-
1 1 . 3 - r a s m . R - B a n k tizi mid a masofaviy elektron xizmat
ko'rsatish jarayoni.
rishi, turli xildagi to 'lo v hujjatlarini tayyorlashi , Milliy B ankdan o 'z
hisob ra q a m in i q o ld iq la r va pul aylanishlari t o ‘g ‘risida axborot olishi ,
xohlagan davrga o 'z hisob r a q a m id a n k o 'c h irm a la rn i c h op etib olishi
ham da b osh qa moliyaviy hisobotlarni olishi m u m kin bo'ladi. Bu esa mijoz
va b a nk u c h u n bir q a n c h a afzalliklar keltiradi. Buni 12.1-jadvaldagi
solishtirm a tahlil orqali ham k o 'rish im iz m u m k in .
223
I
/.
/ -jcidvcil
R-Bank tizimida to ‘lov hujjatiarining elektron va (|og‘ozdagi
nusxasini solishtirish
№
Oddiy xizmat ko‘rsatish
Masofaviy elektron xizmat
ko'rsatish
1.
Mijozning q o g ‘oz to'lov
hujjatini to'ldirish;
Mijoznining elektron hujjatini
tizimda tavyorlash
2.
To'lov hujjatiga
tashkilotning muhrini qo'
у ish
Elektron hujjatga mijozning
elektron raqami imzosini qo'yish
3.
Mijozning m as’nl shaxsining bankka kelishi
Foydalanuvchi mijozning bank
serveri bilan aloqa o'rnatishi
4.
Mijozning ,,o'z“ mas'ul
xodimiga murojat qilishi
Yangi elektron hujjat haqidagi
axborot mas’ul xodimgaavtoniat
ravishda tushishi
5.
Mijozning ,,o 'z “ mas’ul
xodimi bilan hech kim
halaqit bermaydigan holda
gaplashishi
Bank vamijozning o'rtasidagi aloqa
kanalining va m a’lumotlarining
shifrlanishi
6.
Mijozning m as’ul xodimga
hujjatini berislii
Elektron imzolangan hujjatning
avtomat ravishda bankka uzatilishi
7.
To'lov hujjatidagi muhrning va im zo namunasi
kartochkasi bilan solish­
tirish
8.
To'lov hujjatining to'g'ri
to'ldirilganligini tekshirish
Elektron hujjat rekvizitlarining
tizim tomonidan tekshirilishi
10.
M a s’ul xodim tomonidan
Mijozning kartotekasi,
overdraft blokirovkalanganligini tekshirish
Tizim tomonidan Mijozning
kartotekasi, overdraft
blokirovkalanganligini tekshirish
224
Mijozning elektron raqamli im zo­
sini tekshirish
To'lov
11.
hujjatining qabul
q i lin ga nli gi h a q i d a yoki
E l e k t r o n hujjatga Q A B U L
Q I L I N D I уok
RAD TILD I
qabul qilinmaganligi
m a q o m i n in g qo'yilishi
Г
haqida
12.
i M a s ’ul s h a x s t o m o n i d a n
hujjatni A B T g ak iri tis h
Q a b u l q i l i n g a n h u j j a t ni s e r v e r
to m o n id a n ABTga(qaytaishlovga)
yuborishi
T iket / kvitantsiyaning
13.
olinishi
Q o g ‘o z h u j j a t n i n g b a n k
14.
arxiviga yuborilishi
T o 'lo v n i n g A B T balansiga o 'tk az ilg a n id a n so'ng a v to m a t ravishda
e le k tro n hujjatga 0 T K A Z I L D I
m a q o m i n i n g berilishi
E le k tro n raqam li imzosi b o r
e l e k t r o n h u j j a t n i b a n k n i n g m a ’­
lu m o t l a r bazasi arxivida saqlab
qo'yish
Biz axb oro t texnologiyalarining b a n k tizim ida mijozlarga xizmat
ko'rsatish ja r a y o n id a qo 'llan ilish in i q o 'r ib chiqdi. U larn in g ishlasiii,
tuzilishi axborotlar uzatilishi va axborotlarning qayta ishlanishi jarayorilari
bilan tanishib chiq dik. A T larini bank soh asida qo'llash: bank xizmatlari
sifatining oshishiga, b a n k o peratsiyalarining tez va bexato bajarilishiga,
hujjatlarni qayta ishlashga ketadigan harakatlarning qisqarishiga va vaqtning
tejalishiga, ish sa m arad orlig in in g oshishiga olib keladi.
S h und ay qilib, b a n k mijozlarga elektron tizim lar orqali k o‘rsatadigan
xizmat turlariga:
„ B a n k - M ijo z “ — m ijozlarga masofaviy elek tron xizmat k o ‘rsatish
dasturi;
„ Z a m o n a v iy m u lk d o r “ — qim m atli q o g 'o z la rn in g elektron savdosi
tizimi;
plastik k artalar bilan naqd pulsiz hisob kitoblar tizimi kiradi.
„ B a n k - M ijo z “ ( R - B a n k ) tizimi m ijoz va b an k ishini engillashtirib,
vaqtni va q a to r harajatlarni tejaydi. Bu tizim mijoz u c h u n hisob raqarmni
o ‘zi nazorat qilib turishga, b a n k bilan a lo q a d a bo'lish, xabarlar olish,
elektron hujjatlarni yuborish imkoniyatini beradi. Respublikamizda elektron
to'lov la r hisobiga pul aylanishi tezlashadi va iqtisodiyotning b arqaror
rivojlanishi yuzaga keladi. Bu esa xalq tu r m u s h farovonligini oshiradi,
kelajakda m a m la k a tim iz iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar qatoriga kilib
borishini t a ’minlaydi.
15 — R.X. Al i mov va boshq.
’ 25
N azorat va niuhokaina uchun savollar
1.
Buxgalteriya
hisobining
axborotli
tizimlari
an'anaviy
ravishda
v a z i f a l a r n i n g qa y s i l a r i ni o ' z i c h i g a o l ad i ?
2.
B u x g a l t e r i y a h i s o b i n i n g v a zi f al a r i n i y e c h i s h n i A A T l a r a s o s i d a tasiikil
qi l i shni a y t i b bering' .’
3. S h a x s i y k o m p y u t e r d a b a j a r i l a d i g a n t e x n o l o g i k j a r a y o n q a n d a y a m a l l a r n i
o ' z i chi ga o l ad i ?
4. A u d i t f a o l i y a t i n i k o m p y u t e r l a s h t i r i s h q a n d a y a v z a l l i k l a r g a ol ib kel di ?
5. B a n k n i n g a v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t i z i mi n i i s hl ab c h i q i s h o m i l l a r i
ni m a l a r d a n iborat?
6. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n b a n k t i z i m i n i y a r a t i s h m u a m m o l a r i q a n d a y ?
7. B a n k A A T n i n g a x b o r o t t a ’m i n o t i n i g a p i r i b b e r i n g .
8. „ M i j o z - s c r v e r "
texnol ogi yasi n i m a d a n iborat?
9. B a n k d a h i s o b - k i t o b n i a v t o m a t l a s h t i r i s h q a n d a y a m a l g a os h i r i l a d i ?
10. B a n k n i n g o p e r a t s i o n k u n i m o d u l i n i n g t ar k i bi n i m a l a r d a n i bor at ?
11. B a n k d a o d d i y x i z m a t k o ' r s a t i s h b i l a n e l e k t r o n x i z m a t k o ' r s a t i s h q a n d a y
avzalli va k a m c h i l i k l a r g a ega?
12. M a r k e t i n g t i z i m i d a a x b o r o t n i n g roli q a n d a y ?
13. A x b o r o t m a r k e t i n g i n i n g a s os i y e l e m e n t l a r i n i m a d a n i bo r a t ?
226
IZOIILI kUC.'ATL\R
Amaliy dasturlar paketi (ADP) —
m u a y y a n (lunksional tizimosti,
h i/n e s-ilo v a) sinf vazifalarini ha I etish u c h u n
m o'ljallangan dasturlar
majmuyi.
Axborot jamiyati — ko'pchilik ishlovchilarning axborot, ayniqsa uning
oliv shakli b o 'lm is h bilimlarni ishlab chiqarish, saqlash. q a \ i a ishlash va
am alga oshirish bilan b and b o 'lg a n jam iyati.
Axborot texnologiyasi — axbo rotni to 'p la sh . saqlasn. i/lash, unga
ishlov berish va uni tarqatish uch u n foydalaniladigan uslublar, qurilmalar,
usullar va ja ra y o n la r majmuyi.
Axborot zaxiralari — alo hida hujjat va alohida hujjatlar to 'p la m i,
axborot tizimlari (k utubx on a, arxiv, fond, m a ’lu m o tla r banklari, boshqa
axborot tizimlari) dagi hujjatlar va xujjatlar to'p lam i.
Axborot infratuzilmasi — axborot tizimlarining ishlashini ta minlovchi
tashkiliy-texnikaviy tu z ilm a la r va obyektlar, m a ’lu m o tla r banklari va
bazalari, aloqa va m a ’lu m o tla r uzatish tizim larining m ajmuyi.
Axborotlashtirish — axborot resurslari, axborot texnologiyalari va
axborot tizimlaridan foydalanilgan holda yuridik va jism o n iy shaxslaming
a x b o r o t g a b o 'l g a n e h tiy o j la r i n i q o n d i r i s h u c h u n s h a r t - s h a r o i t l a r
yaratishning tashkiliy ijtim oiy-iqtisodiy va ilm iy-texnikaviy jarayoni.
Axborot resursi — m oddiy jismlardagi yoki axborot tizimi tarkibidagi
a xborot, m a ’lu m o tla r banki va bazasi, dasturiy m ah su lo t.
Axborot resurslarining, axborot tizimlarining mulkdori
axborot
resurslariga, axborot tizimlariga t o 'l a h a jm d a egalik qiluvchi, ulardan
foydalanuvchi va ularni ta s a rru f e tuvchi yuridik yoki jism o n iy shaxs.
Axborot resurslarining, axborot tizimlarining egasi — axb oro t
resurslariga, axborot tizimlariga q o n u n bilan yoki axb oro t resurslarining,
axborot tizimlarining mulkdori to m o n id a n belgilangan h u q u q la r doirasida
egalik qiluvchi, ulardan foydalanuvchi va ularni ta s a r r u f etuvchi yuridik
yoki jism oniy shaxs.
Axborot tizimi — axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa
vositalarining axborotni to 'p la sh , saqlash, izlash, u nga ishlov berish va
un d a n foydalanish imkonini beradigan tashkiliy jih a td a n tartibga solingan
majmuyi.
Axborot mulkdori — o 'z m ab lag'ig a yoki boshqa q o n u n i y yo'l bilan
olirigan axborotga egalik qiluvchi, u n d a n foydalanuvchi va uni tasarruf
etuvchi yuridik yoki jism oniy shaxs.
227
A x b o ro tn i m u h o fa z a etish
axborot
borasidagi
havfsi/likka
l a h d i d l a r n i n g o l d i n i o l i s h va u l a r n i n g o q i b a t l a r i n i b a r t a r a f e t i s h c h o r a t a d b i rlari.
Axborot sohasi — subyektlarning axborotni yaratish, qayta ishlash
va un dan foydalanish bilan bog'liq faoliyati sohasi.
Axborot borasidagi havfsizlik — axborot sohasida shaxs, jam iyat va
davlat m anfaatlarining him oyalanganlik holati.
Axborot egasi - q o n u n d a yoki axbo rot m ulkdori to m o n id a n belgilangan huquqlari doirasida axborotga egalik qiluvchi, undan foydalanuvchi
va uni ta sa rru f etuvchi yuridik yoki jism o n iy shaxs.
Axborot xavfsizligini ta’minlash — axbo rotlashg an m u nosa b atlar
subyektlari h u q u q va qiziqishlarini qanoatlantirish kafolati.
Videomonitor (displey) — S h K g a kiritiladigan va u n d a n chiqadigan
axborotni aks ettiruv chi m oslama.
Dasturiy interfeys — hisoblash tizimi doirasida q u rilm a va dasturlar
o 'z a ro t a ’sirini t a ’m inlovchi vositalar yig‘indisi.
Duragay hisoblash mashinalari (D H M ) — kom binatsiyalashgan
hold a am al qiluvchi hisoblash m ashinalari bo'lib, h a m raqam li, ham
o'xshashli shaklda ta q d im etilgan axborot bilan ishlaydi; ular U X M va
R X M ning afzalliklarini o 'z id a jo etgan.
Elektron raqamli imzo — elektron hujjatning m a z k u r elektron hujjat
axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holdagi
maxsus o'zgartirishlar natijasida olingan h a m d a elektron raqamli imzoning
ochiq kaliti y o rdam id a elektron hujjatdagi axborotda buzilishlar yo'qligini
aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiyalash
im koniyatini b e ra d ig a n imzosi.
Elektron raqamli imzoning yopiq kaliti — e lek tro n raqam li imzo
vositalaridan foydalan gan holda olingan. faqat im zo q o 'v u v c h i shaxsga
m a ’lum b o 'lg a n va elektron hujjatda elektron raqamli im zo tuzish uchun
m o'ljallangan ram z la r ketma-ketligi.
Elektron raqamli imzoning ochiq kaliti — e lektron raqamli imzo
vositalaridan foydalangan holda olingan, elektron raqamli im zoning yopiq
kalitiga m os keluvchi, axborot tizim ining h ar q a n d a y foydalanuvchisi
fovdalana o ladigan va elektron hujjatdagi elektron raqam li imzoning
haqiqiyligini tasdiqlash u c h u n mo'ljallangan ram zlar ketm a-ketligi.
Elektron raqamli imzoning haqiqiyligini tasdiqlash — elektron
raqam li im z o n in ig ele k tro n raqam li imzo yopiq k alitin in g egasiga to
228
gishliligini va elektron hujjatda buzilishlar yo'qligini tekshirishning ijobiy
natijasi.
Informatika — k o m p y u te rla r yordam i va ularni qo'llash m u h iti vositasida axborotni yangilash jarayonlari bilan bog'liq inson faoliyati sohasi.
Ishchi stansiyalar — m u ayy an turdagi (grafik, muhandislik, nashriyot
va boshqalar) ishlarni bajarishga ixtisoslashtirilgan b ir kishi foydalanadigan qudratli m ikro E H M lar.
Kibernetika — texnik , biologik, ijtimoiv va b o sh q a turli tizim larda
bo sh qaruv ning u m u m iy tam oy illari haqidagi fan.
Klaviatura — son bilan k o 'rsatilad ig an , m atnli va boshqariluvchi
axborotni ShKga qo'l y o rd a m id a kirishi u c h u n m o'ljallangan moslama.
Qobiq — biror bir d as tu r va foydalanuvchi o 'rtasid agi q atlam yoki
boshqa dastur ustida usqurtm a b o'lgan dastur.
Masofaviy ta’Iim — o 'q itis h n in g universal shakli sifatida, yangi
axborot va telekom inunikatsiya texnologiyalariga, texnik vositalarning
keng spektrlaridan foydalanishga asoslangan b o 'lib , o 'q u v c h ila r t o m o ­
nid a n o 'qitish darslarini erkin tanlash, o'q itu v c h i bilan m u loqot qilish
im koniyatlarini t a ’minlaydi.
M a’lumotlar bazasi — axborot ishlari u c h u n , y a ’ni o'zaro bog'langan
katta hajmdagi axborotlarni saqlash, o'zgartirish, qayta ishlash, hisobotlarni
olish u c h u n maxsus tizim , u m a sh in a d a n tashqari a x bo ro t t a ’m in o tin in g
tizimlari yordam ida hosil qilinadi.
M a’lumotlar bazasini boshqarish tizimi — dasturiy va til vositalarining
to 'p l a m id a n iborat bo 'lib , ular y o rd a m id a M B ni hosil qilish, yuritish,
tahrirlash va boshqa vazifalarni bajarish m um kin.
M axfiy axborot — foydalanilishi q o n un hujjatlariga muvofiq cheklab
qo 'yiladigan hujjatlashtirilgan axborot.
Mijoz (klient) — vazifa, ishchi stantsiya yoki k o m p y u te r ta rm o g 'id a n
foydalanuvchi.
Multimedia vositalari (multimedia — ko‘pvositalilik)—inform atikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio, video, m ain, grafika
va anim a tsiy a (obycktlarning fazodagi harakati) effektlari asosida o 'q u v
m ateriallarini o'q u vchilarga etkazib berish ning m ujassam lan gan holdagi
ko 'rinishi.
Operatsion tizim ( О Т ) — E H M zaxiralarini boshqarish, amaliy
dasturlarni chiqarish va ularning tashqi qurilmalar, b osh qa dasturlar bilan
o 'z a r o aloqasini am alga osh iru v c h i. s h u n in g d e k . fo y d a la n u v c h in in g
k o m p y u te r bilan m u loq otin i ta 'm in lo v c h i dasturiy vositalar yig'indisi.
2 2 l)
Ommaviv axboro - cheklanmagan doiradagi shaxslarga mo'ljallangan
Inijjatlashtiriigan axborot, bosm a, audiovizual h a m d a boshqa xabarlar va
materiallar.
Raqamli hisoblash mashinalari (R I1M ) — diskretli ishlaydigan
hisoblash m ashinalari bo'lib, diskrct. a n iq ro g 'i raqam li shaklda ta q d im
ctilgan a x b o ro t bilan ishlaydi.
Scrverlar — barcha stantsiya tarm oqlaridan olingan so'rovlarni qayta
ishlash u c h u n ajratilgan ko 'p kishi foydalanadigan qudratli m ik r o - E H M
lar.
Skaner — qog'ozli tashuvchilardan a v to m a tik hisoblash va S hK ga
m a sh in a d a vozilgan m atnlar, grafiklar, rasm lar, chizm alarini kiritish
u c h u n m o 'lja lla n g a n moslama.
Elektron aloqa — axborotlarni qayta ishlash va uzatishda e lektro n
usullardan foydalanish.
Tezaurus — a xbo rotdan foydalanuvchi yoki tizim ga ega b o 'lg a n
m a ’lum otlar jamlanmasi.
Telekommunikatsiya — k o m p y u te r ta rm oq la ri va zam onaviy texnik
aloqa vositalari negizida m a ’lumotlarni m asofadan uzatish.
U zel — ta r m o q n in g uzatish vositasiga u lan gan h ar qanday qurilm a.
0 ‘xshashli hisoblash mashinalari (O lH M ) — uzluksiz ishlovchi
hisoblash m ashinalari bo'lib. uzluksiz (o 'xshashli) shaklda, y a ’ni b iro r
bir flzik kattalik ( h a m m a d a n k o 'p ro q elektr kuchlanish i) q iy m atlarining
uzluksiz qatori ko'rinishida taqdim ctilgan axborot bilan ishlaydi.
Fayl — axborot tashuvchi mashinaga taqdim ctilgan m a ’lumotlarning
n o m la n g a n yig'indisi.
Foydalanuvchi interfeys — foydalanuvchining dasturiy yoki E H M
bilan o 'z a r o t a ’siridagi dasturiy va apparat vositalari.
Shaxsiy kompyuterlar (ShK)
hammaboplik va qo'llashda universallik
talablarini q o niqtiru vch i bir kishi foydalanadigan m ikro E H M lar.
Zamonaviy axborot texnologiyalari
shaxsiy k o m p y u te rla r va
telekommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda foydalanuvchi ishining
d o 'sto n a intcrfeysli axborot texnologiyasi.
FOYDALANI LG AN ADABIYOTLAR R O Y X A TI
1. O 'zbekiston Respublikasininig „Axborotlashtirish t o ‘g'risida“ gi Q onuni. G ' G ' „X alq so 'z i'', 2004-yil 11-fevral.
2. O 'zbekiston Respublikasining „Elektron hujjat aylanishi to'g'risida"
gi Q o n u n i. G ' G ' „Xalq s o 'z i" , 2004-yil 30-aprel.
3. O 'z b e k isto n R e spublikasining „ E lektro n tijorat t o ‘g ‘risida''gi
Q o n u n i, G ' G ' „X alq s o 'z i" , 2004-yil 21-m ay.
4. O 'zbekiston Respublikasining „ E lektron raqamli imzo to 'g 'risid a "
gi Q o n u n i, G ' G ' „Xalq s o 'z i" , 2003-yil 12-dekabr.
5. „ B a rk a m o l avlod yili" dav lat dasturini ishlab chiqish va am alga
o sh iris h b o 'y i c h a ta sh k iliy c h o r a - t a d b i r l a r to 'g 'ris id a : O 'z b e k is to n
Respublikasi P re z id e ntin in g F arm o yish i. 2009-yil 9-dekabr. G ' G ' Xalq
so'zi. № 238. 2009-yil 10-dekabr.
6. O 'zb ek isto n Respublikasi Prezidentin in g „Axborot texnologiyalari
sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish to ‘g ‘risida“gi Qarori.
G ' G ' „X alq s o 'z i" , 2005-yil 3-iyun.
7. O 'z b e k is to n Respublikasi P re z id e n tin in g „ B o z o r islohotlarini
chuqurlashtirish va iqtisodiyotni y an a d a erkinlashtirish sohasidagi ustuvor
y o 'n alish lar am alga oshirilishini jad allashtirish ch ora-tadb irlari to 'g 'risidagi" F a rm o n i. G ' G ' Xalq so 'z i, 2005-yil 15-iyun.
8. „Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili" Davlat dasturi. O 'zbekiston
Respublikasi P rezidentining Q arori. 2009-yil 26-yanvar. N PQ -1046.
9. O'zbekiston Respublikasi banklari to'g'risida elektron to'lovlar tizimi
bo'yicha hisob-kitoblar yuritish to'g'risida N izom (yangi tahrir). -Т.: 2004yil 2-m ay.
10. M arkaziy Bankning „ В а п к -M ijo z " dasturiy kompleks bilan o p e ­
ratsiyalar o'tkazish bo'yicha metodik tavsiyalar" to'g'risdagi Nizomi. №555.
2003-yil 27-dekabr. ’
11. O 'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining „K o m p y u te rl a s h t i r i s h n i y a n a d a r i v o j l a n t i r i s h va a x b o r o t - k o m m u n i k a t s i y a
texnologiyalarini joriy qilish c h o ra -ta d b irla ri to 'g 'risid a " gi 200-sonli
qarori. G ' G ' „Xalq so'zi". 2002-yil 8-iyul.
12. I.A Karimov. Asosiy vazifamiz — Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini van ad a yuksaltirishdir. —Т.: 0 ‘zbekiston, 2010. —50 b.
13. „M amlakatimizni modemizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati
b a r p o etish — u s tu v o r m a q s a d i m i z d i r “ . 0 ‘z b e k isto n R e sp u b lik a si
P rezidenti 1.K a rim o v n in g 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Q onunchilik palatasi va Senatining 2010-yil 27-yanvarda bo'lib o'tgan q o'shm a
majlisidagi m a ’ruzasi. G 'G ' X a l q so'zi, 2010-yil 28-yanvar.
14 I,A. Karimov. Jah on moliyaviy-iqtisodiv inqirozi, O 'zbekiston sha
roitida uni bartaraf etishning yo'llari va choralari. —Т.: O 'zbekiston. 2009
—56 b.
15. 1 A. Karimov. O'zbekiston Konstitutsiyasi — biz uchun demokratik
taraqqiyot yo'lida va fuqarolik jam iyatin i Ь а ф о etishda m u s ta h k a m poy d e v o r d ir. P r e z id e n t Islo m K a r im o v n in g O 'z b e k is to n R e sp u b lik a si
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 17-yilligiga b a g'ish la n ga n ta ntanali
m arosim dagi m a ’ruzasi. G ' G ' Xalq so'zi. 2009-yil 6-dekabr.
16. B.Y. X odiev va boshqalar. „ In fo rm a tik a " , Oliy o 'q u v yurtlari
u c h u n darslik - Т . : T D I U . 2007.
17. R X. Alimov, G.T. Yulchiyeva va boshqalar, „Axborot texnologiyalari
va tiz im la ri", o 'q u v q o 'll a n m a —Т.: T D I U , 2007.
18. К. В. Б а л д и н . И н ф о р м а ц и о н н ы е с и с т е м ы в э к о н о м и к е :
У ч е б н и к . — 3-е изд. — М.: И зд а те л ьс т в о - тор го вая к о р п о р а ц и я
„ Д а ш к о в и К°“ 2006. — 395 с.
19. М.В. Гаврилов. И н ф о р м а т и к а и н ф о р м а ц и о н н ы е технологии:
У ч е б н и к для с т у д е н т о в вузов. — М.: Г а р д ар и к и , 2006. — 655 с.
20. В.Г. О л и ф е р , Н.А. Олифер. К ом пью тер н ы е сети: П р и н ц и п ы ,
т ехнол огии, пр о т о к о л ы . У чебник. 2-е изд. — СПб.: П и т е р , 2005.
21. И н ф о р м а ц и о н н ы е с и ст е м ы и те х н о л о ги и в э к о н о м и к е и
управлении: Учебник. Под ред. П роф. В.В. Трофимова. - - М.: Высшее
о б р а з о в а н и е , 2006. — 480 с.
22. О Л . Г о л и ц ы н а , Н.В. М а к с и м о в , Т Л . П арты к а, И И . П опов.
И н ф о р м а ц и о н н ы е технологии: У ч ебн и к . — М.: Ф О Р У М : И Н Ф Р А М, 2006. - 544 с.
23. Г .А .Т и т о р е н к о . А в т о м а т и з и р о в а н н ы е и н ф о р м а ц и о н н ы е
т е х н о л о г и и в э к о н о м и к е : У ч ебн и к . - М.: Ю Н И Т И . 2006. — 399с.
24. S.S. G 'u l o m o v . R.X. Alimov va boshqalar. Axborot tizimlari va
texnologiyalari.
Т.: Sharq. 2000.
25. S.S. G 'u lo m o v , A.T. S h e r m u h a m m c d o v , B.A.Begalov. Iqtisodiy
inform atika. — Т.: O 'z b e k isto n , 1999.
26. A.Sh. Begmuradov va boshqalar. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimovning „Mamlakatimizni modernizatsiva qilish va kuchli fuqarolik
jamiyati Ь а ф о etish — ustuvor maqsadim izdit" ham da „Asosiy vazifamiz —
V atan im iz taraqqivoti va xa lqim iz farovonligini y a n a d a yuksaltirishdir"
nomli m a ’ruzalarini o'rganish bo'yicha o'quv-uslubiy majmua. — Toshkent:
Iqtisodiyot. — 2010. — 340 b.
27. T.A. Zokirova, B.A. Sharipov, N.A. Rasulova. „W eb - dasturlash"
fanidan o 'q u v qo 'llan m a . — T : T D I U , 2009.
28. R.X. Alimov, B.A. Begalov, G .T . Y ulchieva, Sh.A. Alishov.
Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari. O 'q u v q o 'lla n m a . — Т.: Sharq,
2006.
29. G .T . Y ulchieva, B.A. M a x m u d o v a „ I q tis o d iy o td a axb oro t
texnologiyalari" fanidan tajriba m ash g'ulotlarin i o 'tk a zish g a oid uslubiy
ko 'rsa tm a va masalalar to'pla m i. Т.: T D I U , 2009-y.
30. O '.T . Xayitm atov, S.X. Fayzullaev va b oshqalar. In fo rm a tik a va
axborot texnologiyalari. — Т.: T K T I , 200.5.
31. S.S. G 'u lo m o v n in g u m u m iy tahriri ostida. Iqtisodiy masalalarni
shaxsiy k om pvuterlarda yechish texnologiyalari. — Т.: T D I U , 2005.
32. B.A. Begalov, S.A. N ovosardova. О б р азо ват е л ьн а я техно л огия
но д и с ц и п л и н е „ И н ф о р м а ц и о н н о е т ех н о л о г и и и с и с т е м о " . — Т.:
T D I U , 2005.
33. O'.Q . Tolipov. „O'quv tarbiyajarayoniga pedagogik texnologiyalarni
joriy e tis h " , T oshk ent, 2004.
34. N.A. Abduraximov. „Tijorat banklarida tashqi iqtisodiy operatsiyalar
hisobini tashkil qilish va uni tako m illash tirish", 2003-yil.
35. R. Alimov, B. Xodiyev va boshqalar. Axborot texnologiyasi. — Т.:
T D I U . 2004.
36. Q. Alimov, A. Abduvohidov va boshqalar. Axborotlar texnologiyasi
asoslari. O 'q u v q o 'lla n m a . - - Т.: T D I U , 2003.
37. И нф о рм ацио н ны е техноло! ни в б и iiiccc. /11ол ред. М. Желены.
С П б .: П и т е р , 2002.
38. А.А. А нд реев и др. П л а с т и к о в ы е ка р т о ч ки . — М.: Б Д Ц —
П ресс. 2002.
39. X.S. I.utlullavev. A. Abdugall'arov va boshqalar. Iqtisodiyotda axborot
texnologiyalari va tizim lari.
I .: T D I U . 2001
233
40. И н в е с т и ц и и Р есп уб л и ки У з б е к и с т а н 2009. С т а т и с т и ч е с к и й
с б о р н и к . —Т.: Госком итет РУз по с т а т и с т и к е , 2009. — 148 с.
41. O 'zbekisto n Respublikasi „ K a d r la r tavyorlash milliy d asturi".
T o sh k en t, 1997-yil.
42. M arkaziy Bankning „ N a q d pulsiz h iso b-kitoblar to 'g 'r is id a " gi
N iz o m i, 2002-yil 15-apreI, N“ 1122.
43. O 'zbekisto n Respublikasi Bank tizim ida buxgalteriya hisobini
vuritishga oid qonunchilik hujjatlari to'plam i. —Т.: - „O'zbekiston". 2003yil.
44. П р о м ы ш л е н н о с т ь Р е с п у б л и к и У з б е к и с т а н 20 09 . С т а ­
ти сти ческ и й сборник. — Т.; Г о ском и тет РУз по статистике. 2010. —
156 с.
45. www.ecsosman.edu.ru — Rossiya Federatsiyasi oliy o'q uv yurtlarida
o'q itilayo tg an fanlar bo 'yich a o 'q u v -u slu b iy kom plekslar olishni t a ’m inlovchi ta ’lim portali.
46. www.ziyonet.uz — O 'zbek iston Respublikasi t a ’lim portali.
47. www.m esi.ru — Moskva iqtisod-statistika instituti serveri. F anlar
b o 'y ic h a n a m u n av iy , ishchi da sturlari, elektron ad ab iy otlarn i olishni
t a ’minlaydi.
48. w w w .nb er.com — Iqtisodiy ta d q iq o tla r milliy byurosi serveri
(A QSh).
234
M UND A RIJA
Kirish
I Q I S M . A X B O R O T T E X N O L O G IY A L A R I VA T I Z I M L A R I N I N G
NAZARIY A S O S L A R I
1-bob.
0 ‘z b e k i s t o n
respublikasi
axborotlashtirish
milliy tizim ini
s h a k l l a n t i r i s l i ...................................................................................................................................8
1.1. A x b o r o t l a s h g a n j a m i y a t n i s h a k l l a n t i r i s h j a r a y o n l a r i ................................. 8
1.2. O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i a x b o r o t l a s h t i r i s h mil l iy t i z i mi n i
s h a k l l a n t i r i s h n i n g h u q u q i y b a z a s i ..................................................................... 14
1.3. O ' z b c k i s t o n d a y a g o n a i q t i s o d i y a x b o r o t t i z i m i n i q u r i s h
k o n s e p s i y a s i .................................................................................................................... 17
1.4. A x b o r o t - k o m m u n i k a t s i y a b o z o r i n i n g j a m i y a t i qti s odi dagi
r o l i ..................................... ................................................................................................... 23
Nazorat va m uhokam a uchun sa v o lla r .......................................................................28
2-bob. A xborot texnologiyasi — inform atikaning
tarkibiy
q i s m i ..................................................... .............................................................................................. 28
2.1. I q t i s o d i y i n f o r m a t i k a a x b o r o t i n f r a t u z i l m a s i n i n g q i s mi
s i f a t i d a .................................................................................................................................28
2.2. A x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i t a r a q q i y e t i s h i n i n g asosi y
b o s q i c h l a r i ........................................................................................................................ 33
2.3. T e x n o l o g i y a , a x b o r o t t ex n o l o g i y a s i va z a m o n a v i y a x b o r o t
t e x n o l o g i y a l a r i n i n g i m k o n i y a t l a r i .......................................................................36
2.4. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i n i n g
t u r k u m l a n i s h i ..................................................................................................................41
Nazorat va m uhokam a uchun sa vo lla r .......................................................................48
3-bob. Axborot resurslari — axborot texnologiyasining
a s o s i d i r ...............................................................................................................................................4 8
3 . 1 . A x b o r o t . a x b o r o t r e s u r s l a r i — i q t i s o d i y k a t c g o r i y a s i f a t i d a ................... 4 8
3 . 2 . A x b o r o t l u i s u s i v a t l a r i v a u n g a t a ' s i r c t u v c h i o m i l i a r ...................................... 55
3 . 3 . I q t i s o d i y a x b o r o t . u n i n g x o s s a l a r i \ a t u r k u m l a n i s h i .......................................6 0
235
3.4. A x b o r o t m a h s u l o t l a r i b a r c h a r c s u r s l a r d a n o q i l o n a f o y d a l a n i s h n i
t a ' m i n l a b b c r u v c h i r c s u r s d i r ......................................................................
Nazorat va m uhokam a uchun sa vo lla r ..............................................................
.63
.67
4-bob. Axborot texnologiyasi — iqtisodiy tizim sifatida........... .
68
4. 1. T i z i m , u n i n g xus u s i y a t l a r i va t asnif i ..........................................................
68
4.2. A x b o r o t n i n g t as h k i l i y t i z i n i d a b o s h q a r u v d a r a j a s i g a
k o ' r a t a q s i m l a n i s h i ............................................................................................
4.3. B o s h q a r u v t i z i m i n i n g t u zi l i s hi va i s hl as h t a m o y i l l a r i ....................
.72
4.4. I q t i s o d i y a x b o r o t t i z i m l a r i n i n g m o d c l l a r i ..............................................
.85
Nazorat va m uhokam a uchun sa v o lla r .............................................................
.88
5-bob. Avtomatlashtirilgan
axborot tizim lari.......................... .
5.1. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t i z i m l a r i n i n g t a s n i f i .............................
5.2. E k s p e r t t i z i m l a r i i nt e l l e k t ua l k o m p o n c n t l i
axborot tizimidir
5.3. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t i z i m l a r i n i n g e v ol ut s i y a s i
va s a m a r a d o r l i g i ...................................................................................................
5. 4 A v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t i z i m i n i y a r a t i s h va r i v o j l a n t i r i s h n i n g z a m o n a v i y t e n d e n s i y a s i ..........................................................
Nazorat va m uhokam a uchun sa v o lla r .............................................................
.76
88
.88
.94
.98
104
105
II
Q IS M . AVTOMATLASHTIRILGAN AXBOROT
TEXNOLOGIYALARINI JO R IY E TISH VOSUTALARI
6-bob. Axborot tizimlarining axborot, dasturiy va texnologik
ta ’minlanishi................................................................................................
107
6.1. A x b o r o t t i z i m l a r i n i n g a x b o r o t t a ’m i n o t i ................................................
107
6. 1. 1. A x b o r o t t a ' m i n o t t ar k i b i va u n g a q o ' y i l a d i g a n t a l a b l a r ........
107
6. 1. 2. M a s h i n a d a n t a s h q a r i d a g i a x b o r o t t a ’m i n o t i .............................
109
6.2. A x b o r o t t i z i m l a r i n i n g d a s t u r i y t a ’m i n o t i ...............................................
114
6. 2. 1. D a s t u r i y t a ’m i n o t t u s h u n c h a s i , u n i n g
vazifasi va
t u r k u m l a n i s h i ...........................................................................................
114
6. 2. 2. A m a l i y d a s t u r p a k c t l a r i n i n g t as n i f l a n i s h i .................................
117
6. 2. 3.
110
Se r v i s d a s t u r i y t a ' m i n o t ......................................................................
6 3. A x b o r o t t i z i m l a r i n i n g t e x n o l o g i k t a ' m i n o t i ...........................................
121
6. 3. 1. T e x n o l o g i k t a ' m i n o t t u s h u n c h a s i . m a q s a d i va vazifalari ...
121
6. 3. 2. A x b o r o t n i qa y t a i s h l a s h n i n u paket l i va di al ogl i usul l ari .....
125
6. 3.3. M a ' l u m o t l a r n i gr af i k u s u l i d a q a y t a i shl ash t e x n o l o g i y a l ar i .
12N
NiK.orat va m uhokam a uchun sa v o lla r .............................................................
1
32
7 -bob. M a ' l u m o t l a r b a n k la r i va m a ' l u m o t l a r b a za la rin i
b o s h q a r i s h t i z i m l a r i ............................................................................................................... ..132
7.1. M a ' l u m o t l a r b a n k i t u s l u m c h a s i va l i ni ng t a r k i b i
..132
7.2. M a ' l u m o t l a r b a z a s i n i t as hk i l qili sh t a m o y i l l a r i
..13S
7.3. A x b o r o t l a r b a z a s i n i t as h k i l e t i sh va y u r i t i s h n i n g d a s t u r i y
vositalari
7.4.
..141
R e l a t s i o n m a ' l u m o t l a r ba z a s i va u n i n g i m k o n i y a t l a r i .......................... 145
Nazorat va m uhokam a uchun sa v o lla r ................................................................... 152
8 -b o b . A v to m a tla s h tir ilg a n a x b o r o t tizim larid a a x b o r o t xavfsizlig i n i n g t a s h k i l e t i l i s h i ............................................................................................................
152
8.1. A x b o r o t x a vf s i zl i gi ni ng u m u m i y t u s h u n c h a l a r i ........................................
152
8.2. A x b o r o t n i h i m o y a l a s h t i z i ml a r i
156
8.3. K o m p y u t e r viruslari va u l a r n i n g t u r l a r i
160
8.4. V i r u s d a n h i m o y a l a n i s h d a s t u r i y v o s i t a l a r i n i n g t a v s i f i
164
8.5. A x b o r o t havfsi zl i gini t a ’m i n l a s h d a b i o m e t r i k u s u l l a r d a n
foydalanish
165
Nazorat va m uhokama uchun sa v o lla r .................................................................... 169
III
Q IS M . IQ T ISO D IY O T N IN G TU R LI SOIIALARIDA
AVTOMATLASHTIRILGAN AXBOROT TEXNOLOGIYALARINING
A M A L I Y Q O ‘L L A N I L I S H I
9 - b o b . A v t o m a t l a s h t i r i l g a n i s h j o y l a r i .................... ............................................1 7 0
9.1. B o s h q a r u v f a o l i y a t i d a a x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r i d a n f o y d a l a n i s h
z a r u r i y a t i ......................................................................................................................... 170
9.2. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n i sh j o y i n i n g t a ’rifi va t u r l a r i ..................................... 173
9.3. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n i sh j o y l a r i n i n g t uz i l i s h i v a ish r e j i m l a r i ............ 177
9. 4. A v t o m a t l a s h t i r i l g a n ish j o y l a r i n i l o y i h a l a s h t i r i s h b o s q i c h l a r i
va t a d b i q e t i s h ............................................................................................................... 181
Nazorat va m uhokam a uchun sa v o lla r .................................................................... 185
1 0 - b o b . K o m p y u t e r t a r m o q l a r i .................................................. ................................ 1 8 6
10.1. K o m p y u t e r t a r m o q l a r i n i t as h ki l qili sh t a m o y i l l a r i ............................. 186
10.2. Z a m o n a v i y k o m p y u t e r t a r m o q l a r i g a q o ' y i l a d i g a n a sosi y
t a l a b l a r ............................................................................................................................. 188
10.3. T a r m o q l a r n i n g a s o s i y a p p a r a t - d a s t u r i y k o m p o n c n t l a r i
va
u l a r n i n g f aol i yat y u r i t i s h i .................................................................................. 190
10.4. K o m p y u t e r t a r m o q l a r i n i n g a r x i t e k t u r a s i .................................................. 192
237
10.5.
k o m p y u ter tarm og'inm g
dasturiy
t a ' m i n o t i ................................................. 1 %
1 0 . 6 . I n t e r n e t a x b o r o t t e x n o l o g i v a l a i i n i n g i M i q h o l l a r i ......................................... I1-)1)
Nazorat va muhokama uchun savollar ...................................................... 202
11-bob. Turli tarmoqlardagi avtomatlashtirilgan axborot
tizimlari va texnologiyalari .............................................................................................................2 0 3
11.1. Bux g a l t e r i ya h i s o b i d a a v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t i z i ml a r i
va t e x n o l o g i y a l a r i ........................................................................................................203
1 1.1.1. B u x g a l t e r i y a hi s o b i a x b o r o t t i z i mi va u n i n g v a z i f a l a r i ...........203
1 1.1.2. B u x g a l t e r i y a hi s o bi a x b o r o t t i z i m i n i n g d a s t u r i y
t a ' m i n o t i ........................................................................................................................ 205
1 1.1.3. A u d i t f ao l i y a t i n i k o m p y u t e r l a s h t i r i s h asosl ar i ......................... 209
11.2. B a n k f ao l i y a t i d a a v t o m a t l a s h t i r i l g a n a x b o r o t t i z i ml a r i va
t e x n o l o g i y a l a r i ............................................................................................................211
Ncizorat va m uhokam a uchun sa v o lla r ....................................................................226
I z o h l i l u g ' a t l a r ........................................................................................................................ 227
Foydalanilgan adahiyotlar ro 'y x a ti ............................................................................. 231
238
R A I M J O N H A K I M O V I C H A L IM O V ,
G U L N O R A T U L K U N O V N A Y U L C H IY EV A ,
O D I L Q O B I L J O N O V I C H R I X S IM B O Y E V ,
S H O D I Y O R A B D U L A X U N O V IC H A L IS H O V
AXBOROT TEXNOLOGIYASI VA
TIZIMLARI
O liy о ‘q u v yurtlari u ch u n da rslik
„Voris-nashriyot “
Toshkent — 2011
M u h a rrir N. G'oipov
M u sa h h ih S. Akramov
K o m p y u te rd a sahifalovchi N. Ahmedova
N a s h r i y o t l i t scnzi yasi A I № 0 7 2 0 8 . 0 6 . 2 0 0 6 . O r i g i n a l - m a k e t d a n b o s i s h g a
r u x s a t et i l di 0 5 . 09 . 2 0 1 1 . B i c h i m i 6 0 x 8 4 ' / |fi Ke gl i 10 s h p o n l i . T a y m s g a r n
O f s c t b o s m a u s u l i d a bosi l di. B o s m a t. 15,0. N a s h r t. 13.95. 5 0 0 n u s x a d a
bosildi. B u y u r t m a jN q 3 8 7
Voris-nashriyot", Toshkent, Shiroq ko'chasi.
„ N i s o - p a l i g r a f " T o s h k e n t sh, H. B a v q a r o 4 b
100.
uy.
Axborol
32.81
R18
uchun
lexnolonivasi
darslik/
R.X .
va
A lim ov
ti/im lari:
|va
Oliv
hosh.|;
o'qu\
m a s ’ ul
\ n r t !a.ii
m uharrir
A.Sli. B e k m u m d o v ; O ' z R O l i y v a o ' r t a - m a x s u s t a ' l i m v azi rligi.
— Т.: Vori s. 2 0 11 .
- 2 4 0 h.
I. A l i m o v R . X .
ISBN 978-9943-375-48-2
УДК: 0 0 7 (0 7 5 )
Б Б К 3 2 ,81 я 7 3
ISBN 978-9943-375-48-2