O`ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI
ОLIY VА O`RTА MАХSUS TА’LIM VАZIRLIGI
АNDIJОN MАSHINАSОZLIK INSTITUTI
“TEXNOLOGIK JARAYONLAR
BOSHQARUVI VA KOMPYUTER
TIZIMLARI” FАKULTЕTI
“AXBOROT TEXNOLOGIYALARI”
KАFЕDRАSI
«YO’NALISHGA KIRISH” FАNIDАN
O`QUV - USLUBIY
MАJMUА
Ta’lim sohasi:
330000
–
Ta’lim yo‘nalishi:
5330200
–
Kompyuter texnologiyalari va
informatika
Axborot texnologiyalari va
tizimlari (tarmoqlar bo’yicha)
АNDIJОN– 2021
1
O’quv uslubiy majmua Andijon mashinasozlik instituti O‘quv uslubiy
Kengashining 202__ yil «___» avgustda ___________ raqam bilan ro‘yxatga
olingan va 202__ yil «___» avgustda tasdiqlangan «Texnik tizimlarda axborot
texnologiyalari» fani dasturi asosida ishlab chiqilgan.
Tuzuvchilаr:
1. M.Yusupov – «Axborot texnologiyalari” kafedrasi dotsenti
2. E.Butayev – «Axborot texnologiyalari” kafedrasi assistenti
Tаqrizchilаr:
1. E.Qo‘ldashev – AndMI «Axborot texnologiyalari” kafedrasi
dotsenti, i.f.n.
2. A.Medatov – АDU “Informatika” kаfеdrаsi mudiri, p.f.n.
Fanningo‘quv uslubiy majmuasi Andijon mashinasozlik institutining ilmiyuslubiy kengashi tomonidan ko‘rib chiqilgan va ishlatishga tavsiya etilgan (2021 yil
“______” ___________ - sonli bayonnoma)
Institut o‘quv -uslubiy kengashi raisi: _____________ ____________________
2
O‘QUV-USLUBIY MAJMUA MUNDARIJASI
1.
O‘quv materiallar:
1.1.
Ma’ruzalar kursi.
4
1.2.
Amaliy mashg‘ulotlarni bajarish boyicha uslubiy ko‘rsatma.
52
2.
Glossariy
104
3.
Ilovalar:
133
3.1.
Fan dasturi.
134
3.2.
Ishchi o‘quv dastur.
141
3.3.
Sillabus.
148
3.4.
Tarqatma materiallar.
152
3.5.
Testlar.
201
Ishchi o‘quv dasturiga muvofiq baholash mezonlarini
qo‘llash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar.
Fanning o‘ziga xosligiga qarab o‘rganish bo‘yicha boshqa
3.7.
materiallar.
3.6.
3.8.
O‘UM ning elektron varianti.
3
208
214
1 modul. Fanga kirish.
1-mavzu. Yo’nalishga kirish, fanining maqsadi va vazifalari.
Reja:
1. Yo’nalishga kirish.
2. Fanining maqsadi va vazifalari.
Yo’nalishga kirish
«Yo’nalishga kirish» fani «Axborot texnologiyalari va tizimlari» (tarmoqlar
bo’yicha) ta’lim yo’nalishining tarixi va rivojlanish tendentsiyasi, istiqboli hamda
axborot tizimlari va texnologiyalari haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Axborot texnologiyalari va tizimlari – yo’nalishi -bu axborot texnologiyalari
va tizimlari sohasida chuqur bilimlarni talab qiladigan kasblarning butun oilasi
dasturchi tizim arxitektopi axborot tizimlari va resurslari mutaxasisi tizimlar
bo’yicha tahlilchi malumotlar bazasi ma’muri va xakozolardan iboratdir.
Ma’lumotlar bazasi ma’muri ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va yaratish
bilan shug’ullanadi, foydalanuvchlar tomonidan uning to’g’ri va xavfsiz ishlashini
nazorat qiladi. U serverning uzluksiz ishlashini va foydalanuvchilarning kerakli
ma’lumotlarga kirishini ta’minlaydi.
Kundalik
turmushda
turli
ko'rinishdagi axborotlar, masalan, matnli, grafikli, jadvalli, ovozli (audio), rasmli,
video va boshqa axborotlar bilan ishlashga to'g'ri keladi. Har bir turdagi axborot
bilan ishlash (yig'ish, saqlash va h.k.) uchun har xil texnik harakteristikalarga ega
bo'lgan axborot qurilmalari kerak bo'ladi.
Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki va tashqi omillar mavjud bo’lib, ular quyidagilar:
Ichki omillar.
Tashqi omlilar.
Ichki omillar- bu axborotni poydo bo’lish turlari, xosalari, axborotlar bilan turli
amallarni bajarish, uni jamlash uzatish, saqlash va h.k.
Tashqi omillar – bu axborot texnologiyasining texnika – uskunaviy vositalari
orqali axborot bilan turli vazifalarni amalga oshirishni bildiradi.
Axborot texnologiyalari jamiyat axborot resurslaridan oqilona foydalanishning
yeng muhim omillaridan biri bo’lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha bosqichlarni
bosib o’tdi.
1 – bosqich. XIX asirning 2 – yarmigacha davom etgan. Bu bosqichda «qo’llik»
axborot texnologiyalari taraqqiy etgan. Uning vositasi pero,siyoxdon, kitob.
4
Kommunikatsiya ya’ni aloqa odamdan – odamga yoki pochta orqali xat vositasida
amalga oshirilgan.
2 - bosqich. XIX asirning oxiri, unda «mexanik» texnologiya rivoj topgan. Uning
asosiy vositasi yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat.
3 – bosqich. XX asirning boshlariga mansub bo’lib, «elektromexanik» texnologiyalar bilan farq qiladi. Uning asosiy vositasi sifatida telegraf va telefonlardan
foydalanilgan. Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham o’zgardi.
Unda asosiy urg’u axborotni tasvirlash shaklidan uning mazmunini
shakllantirishga ko’chiliriladi.
4 – bosqich. XX asir o’rtalariga to’g’ri kelib, «elektron» texnologiyalar qo’llanilishi bilan belgilanadi. Bu texnologiyaning asosiy vositasi EXM lar va ularning
asosida tashkil etiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot izlash
tizimlaridir.
5 – bosqich. XX asirning oxiriga to’g’ri keladi. Bu bosqichda kompyuter texnologiyalari taraqqiy etdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo’ljallangan turli
dasturiy vositalarga ega bo’lgan shaxsiy kompyuterlardir. Bu bosqichda kundalik
turmush, madaniyat va boshqa sohalarga mo’ljallangan texnik vositalarning
o’zgarishi ro’y berdi. Lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila boshlandi.
Albatta hozirgi davrda axborot texnologiyalarining jamiyatdagi o’rni juda
katta. Umuman jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotdan iqtisodni
rivojlantirish, mamlakat fan-texnika taraqqiyotini, jamiyatni demokratlashtirish va
intellektuallashtirish jarayonlarini jadallashtirishni ta’minlaydigan jamiyat boyligi
sifatida foydalanish tushuniladi.
Darxaqiqat, jamiyatni axborotlashtirish—inson xayotining barcha
jabxalarida intellektual faoliyatning rolini oshirish bilan bog’liq ob’ektiv jarayon
xisoblanadi.
Jamiyatni axborotlashtirish respublikamiz xalqi turmush darajasining
yaxshilanishiga, ijtimoiy extiyojlarning qondirilishiga, iqtisodning o’sishi hamda
fan-texnika taraqqiyotining jadallashishiga xizmat qiladi.
Jamiyatni axborotlashtirish jarayonini 5 asosiy yo’nalishga ajratish mumkin:
Mexnat, texnologik va ishlab chiqarish jarayoni vositalarini kompleks
avtomatlashtirish.
Ilmiy tadqiqotlar, loyixalash va ishlab chiqarishni axborotlashtirish.
Tashkiliy- iktisodiy boshqarishni avtomatlashtirish.
Axoliga xizmat ko’rsatish soxasini axborotlashtirish.
Talim va kadrlar tayyorlash jarayonini axborotlashtirish.
.Axborot texnologiyasidan foydalanish va uni biror-bir sohaga tatbiq etish
o'z ichiga qator vazifalarni oladi.
Axborot texnologiyalari maʼlumotlarni boshqarish va qayta ishlash
texnologiyalaridir. Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari tushuniladi.
Axborot
texnologiyalari
sohasida
turli axborotni EHM va kompyuter
tarmoqlari orqali yigʻish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar
ustida ishlar olib boriladi.
5
Axborot texnologiyasi asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash- tashkiliy
texnikadan tashqari aloqa vositalari – telefon, teletayp, telefaks va boshqalar
qo’llaniladi.
Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham mavjud
bo’lgan bo'lsa-da, xozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o'ziga xos xususiyati
shundaki, sivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va ishlab
chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xom-ashyo, materiallar va moddiy
iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot
texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida etakchi o'rinni egallamoqda.
Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi,
ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan bog’liq faoliyat sohalari tashkil
qiladi.
Kompyuter (ingl. computer – hisoblagich) – elektron shaklga ega turli
maʼlumotlarni qabul qilish, yigʼish, saqlash, ularga ishlov berish, axborot uzatish,
hisoblash kabi imkoniyatlarga ega boʼlgan qurilma.
Bugungi
kunda
axborot
texnologiyasini
shartli
ravishda "saqlovchi,
ratsionallashtiruvchi, yaratuvchi" turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi
texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi
axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mexmonxona xisob-kitoblari
tizimlari misol bo’ladi.
Yaratuvchi (ijodiy) axborot taxnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan, undan
foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o'z ichiga oladigan tizimlardan
iborat.
Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan va
inson
faoliyatining
barcha
soxalarini
axborotlashtirish
zarurligini
ko’rsatmoqda. Hozirgi dunyodagi barcha ish joylarining 50 foiziga yaqin axborotni
qayta ishlash vositalari bilan ta’minlangan..
Jamiyatni axborotlashtirish, yangi axborot texnalogiyalari bilan ta’minlash
insonlarning turli – tuman ma’lumotlarga bo’lgan ehtiyojini qondirishda muxim
o’rin tutadi. Axborot tufayli nazariya amalyot bilan birikadi. Amaliyot nazariyasiz,
nazariya esa amalyotsiz mavjud ham bo’lmaydi, rivojlanmaydi ham.
O’quv fanining maqsadi va vazifasi.
Fanni o’qitishidan maqsad – talabalarga yo’nalish bo’yicha umumiy
ma’lumotlar berish va ularning ta’lim olish davomidagi maqsad va vazifalarini,
6
o’zlashtirishlari lozim bo’lgan bilim va malakalariga qo’yilgan talablar
to’g’risidagi tasavvurni to’la shakllantirishdan iborat.
«Yo’nalishga kirish» o’quv fanini o’zlashtirish jarayonida amalga
oshiriladigan masalalar doirasida talaba:
– o’zining bo’lajak kasbining mohiyati va ijtimoiy ahamiyati;
– Informatika va axborot texnologiyalari ta’lim yo’nalishi davlat ta’lim
standarti va o’quv rejasida keltirilgan fanlar va ularni o’zlashtirishga qo’yilgan
talablar;
– yo’nalish tarixi va Respublikamiz olimlarining uning rivojiga qo’shgan
hissalari;
– axborot jamiyati a’zosi sifatida unda axborot madaniyatining shakllanishi;
– zamonaviy axborot texnologiyalari va ularning rivojlanish yo’nalishlari
haqida tasavvurga ega bo’lishi;
– informatika va axborot texnologiyalari tizimlariga oid atamalarni;
– yo’nalishga mos keluvchi adabiyotlar bilan ishlashni;
– o’rganilayotgan jarayon va hodisalarni kompьyuter texnologiyalari
vositasida taqdim etishni;
– ishlab chikarish jarayonlarini boshqarish tizimlarining funktsional va
strukturaviy sxemalarini shakllantira olishni bilishi va ulardan foydalana olishi;
ilmiy kutubxonalar, “Axborot resurs markazlari” va ulardan foydalanish;
– internetdan karakli ma’lumotni qidirib topish;
– yo’nalishga oid berilgan mavzular bo’yicha umumlashtirilgan
ma’lumotlar va referatlar tayyorlay olishva ularni taqdim etish ko’nikmasiga ega
bo’lishi kerak.
Axborot infratuzilmasi mamlakatdagi barcha axborot iste’molchilarini
axborot bilan ta’minlash tizimlari majmuasidan iborat bo‘lib, avtomatlashtirilgan
aloqa tizimlari va axborot-hisoblash resurslarini keng tatbiq etish asosida yangi
axborot texnologiyasidan foydalanish imkonini beradi. Bu esa „Axborot
texnologiyalari va tizimlari" fanini o'qitish maqsadidir.
Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda mazkur fanning asosiy vazifalari etib
quyidagilar belgilanadi:
— axborotlashtirish, axborotlashgan jamiyat, axborot infrastrukturasining tarkibini
o'rganish;
— axborot, axborot texnologiyasi, axborot tizimi va ularning tuzilishi,
turkumlanishini o'rganish;
— axborot texnologiyasini yaratish tamoyillarini aniqlash;
— axborot texnologiyasining rivojlanish bosqichlarini belgilash;
— iqtisodiy obyektni tizim sifatida asoslash;
— boshqaruv tizimining kibernetik modeli;
— axborot texnologiyasining konseptual, funksional va dinamik modeli bilan
tanishish;
— axborot tizimlari evolutsiyasini belgilash;
7
— axborot tizimlarining axborot, dasturiy, texnik va texnologik ta’minotlarini
o'rganish;
— zamonaviy axborot texnologiyalari, elektron axborot oqimlari, masofali o'qitish
tizimi, multimediya texnologiyasi, elektron tijorat tizimini o'rganish;
— milliy iqtisodiyotning turli sohalariga axborot texnologiyalarini tadbiq etish.
Nazorat savollari
1.
2.
3.
4.
«Yo’nalishga kirish» fani nimalarni o’ ichiga oladi.
Axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlarini sanab o’ting.
Jamiyatni axborotlashtirish jarayonlarini asosiy yo’nalishlarini ko’rsating.
«Yo’nalishga kirish» fanining maqsad va vazifalari nimalardan iborat.
2- mavzu:Oliy ta’lim va kafedra tarixi
Reja:
1. Kafedra tarixi.
2. Kafedra oldidagi vazifalar.
3. Kafedra ma’sul yo‘nalishi.
4. Ta’lim yo‘nalishi ob’ekti.
5. Ilmiy tadqiqot faoliyati.
1976 yilda Toshkent Xalq Xo‘jaligi institutining Andijon filiali tashkil
qilindi. Filial tarkibida ikkita kafedra bo‘lgan; xar bir kafedra bir nechta
yo‘nalishdagi fanlar bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlarini olib borgan. Bu
kafedralardan biri «Moliya, buxgalteriya hisobi, statistika va oliy matematika»
nomi bilan atalgan. Filial rivojlanishi bilan bir yo‘nalish mujassamlangan mustaqil
kafedralar tashkil qilina boshlandi. Bulardan biri 1979 yilning 15 mart oyida
tashkil qilingan «Oliy matematika» kafedrasi edi. Bu vaqtda kafedra “Oliy
matematika”, “EXM va programmalashtirish”, “Ehtimollar nazariyasi” fanlari
bo‘yicha mashg‘ulotlar olib borilgan.
Kafedra tashkil qilingandan beri turli nomlar bilan atalib kelindi. «Oliy
matematika» (1979-1985), «Iqtisodiy informatika va statistika» (1985-1992),
«Iqtisodiy informatika va ABS» (1992-1995), «Boshqaruvning irformatsion
asoslari» (1995-2000), «Iqtisodiyotda axborot tizimlari» (2000-2001), «Iqtisodiy
informatika»(2001-2005), «Informatika va axborot texnologiyalari»(2005-2010),
«Matematika va informatika»(2010-2012). Xozirgi kunda «Matematika va
informatika» kafedrasidan 2012 yildan «Axborot texnologiyalari» kafedrasi ajralib
chiqdi va unga iqtisod fanlari nomzodi Sarimsoqov Xamidjon Usmonovich kafedra
mudiri etib saylandi.
Kafedra oldidagi vazifalar
Kafedra jamoasi oldiga zamonaviy axborot texnologiyalari bo’yicha yetuk
bakalavr va magistrlar tayyorlash, o’quv uslubiy, ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish
asosiy vazifalar etib belgilangan. SHuningdek talabalarga elektron axborot
resurslarini shakllantirish va rivojlantirish, axborot va kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish, turli ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish
8
hususiyatlari, ularning asosiy qismlari, ularda axborot almashuvi mexanizmlari,
jarayon haqida ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash masalalari haqida umumiy
tushunchalar hosil qilishdir. Hozirgi kunda «Axborot texnologiyalari» kafedrasi
tarkibida uchta dotsent, bitta falsafa doktori(PhD), ikkita katta o‘qituvchi, beshta
assistent, ikkita laborantlardan iborat.
Institut axborot resurs markaziga kafedra tomonidan tayyorlangan ma’ruza
matnlari va uslubiy ishlanmalar taqdim etilgan. Ular talabalar tomonidan
foydalaniladi. O’quv zali kompyuterlar bilan jixozlangan va ularda elektron
darsliklar joylashtirilgan.
Institut talabalaridan nomdor stipendiantlarini tayyorlashda kafedra
professor-o’qituvchilari faol qatnashib kelmoqdalar. Kafedrada iqtidorli talabalar
bilan ishlash rejasi mavjud bo’lib, ularga alohida e’tibor qaratilgan. Har bir fan
o’qituvchisiga iqtidorli talabalar biriktirilgan bo’lib, ularga ilmiy maqolalar va
uslubiy ko’rsatmalar yozishda amaliy yordam ko’rsatilmoqda.
Kafedra ma’sul yo‘nalishi
Ta’lim yo‘nalishi:
5330200-Axborot texnologiyalari va tizimlari (tarmoqlar bo’yicha) yo‘nalishi
Yonalish mutaxasislik ko’plab turli axborot tizimlarining, ayniqsa,
INTERNET tizimining tashkil qilinishi, zamonaviy kommunikasiya hamda
multimedia xizmatini amalga oshiruvchi vositalarning ishlab chiqilishi har bir
foydalanuvchiga jahondagi istalgan axborot bazalariga kirib borish va ulardagi
ma’lumotlardan istalgancha foydalanish imkoniyatlarini beradi. Shuning uchun
ham zamonaviy axborot texnologiyalari va tizimlaridan xabardor bo’lib borish
hamda ulardan foydalana bilishga qiziqishning orta borishi tabiiydir. Mutaxasis
axborot tizimlari, zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llash sohalari va
ularning axborotlashgan jamiyatdagi o’rni, axborotlashtirishning konseptual
asoslari, axborotlashtirishning dasturiy shakllari va ilmiy-metodik asoslari,
tashkiliy-iqtisodiy boshqarish soxalaridagi masalalarni yechishda zamonaviy
kompyuter texnikalaridan samarali foydalanish, boshqarishda axborot
texnologiyalari va tizimlarining asosiy jixatlari, iqtisodiyotda boshqarishning
avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, axborot xavfsizigining asosiy tushunchalari
va uning tasnifi, axborot texnologiyalarini tadbiq qilishning dasturiy vositalari,
amaliy dasturlar paketi, zamonaviy axborot texnologiyalari va tizimlari, davlat
sektorida elektron boshqaruv usullarini, intellektual tizimlar va texnologiyalar, turli
soxalarda zamonaviy axborot texnologiyalari va tizimlaridan foydalanishning
istiqbolli yo’nalishlarini bilishi kerak bo’ladi.
Ta’lim yo‘nalishi ob’ekti:
Turli mulk shakllariga tegishli, turli tarmoq, sohalarning xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlari, moliya, kredit va sug‘urta muassasalari, davlat hamda mahalliy
hokimiyat organlari, akademik va tarmoq ilmiy tadqiqot tashkilotlari,
maktabgacha, umumta’lim, o‘rta maxsus va oliy ta’lim muassasalariga tadbiq etish
uchun zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish,
9
korxona/tashkilotlarda axborotlarni kompyuterli qayta ishlashni tashkil etish,
boshqaruv jarayonlarida foydalanadigan axborot tizimlari va texnologiyalarining
texnik va dasturiy vositalarini tanlash, korporativ axborot tizimlari, raqamli
iqtisodiyotning texnologiyalari va zamonaviy dasturiy vositalar yordamida
boshqaruv tizimini isloh qilish orqali elektron hukumatni yo‘lga qo‘yish hamda
rivojlantirish istiqbolini belgilash bilan bog‘liq kompleks masalalar majmuasini
o‘rganish.
Ta’lim jarayoni yakunida kutilayotgan natijalar (ko‘nikma, qobiliyat,
imkoniyat). Bitiruvchilar quyidagi malakaga ega bo‘lishlari kerak:
Tashkiliy-boshqaruv hamda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyatida:
-korxona va tashkilotlarning axborot tizimlari faoliyatini rejalashtira olish;
-zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalarini yaratish va ulardan
foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish jarayonlari monitoringi va
sifatini baholash metodlari hamda mexanizmlarini yaratish;
-zamonaviy dasturlash tillaridan foydalangan holda axborotlarni qayta
ishlashning namunaviy texnologik jarayonlarini ishlab chiqish;
-ishlab chiqarish jarayonlarida axborot tizimlari faoliyatini boshqarish;
-tashkilot va korxonalar faoliyatini strategik rivojlantirishda zamonaviy
axborot tizimlari va texnologiyalarini qo‘llay olish;
-ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarning xavfsizligini ta’minlash hamda axborot
tizimlarida tashkiliy-boshqaruv qarorlarnini asoslash;
-korxona va tashkilotlarni iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha axborot-tahliliy
(onlayn so‘rovnoma va boshqalar) tadqiqotlarni o‘tkazish va axborot tadqiqotlari
echimlarini amaliyotga tatbiq etish;
-korxona va tashkilotlarda zamonaviy axborot texnologiyalari va korporativ
axborot tizimlarini joriy etish;
-turli mulk shakllariga tegishli, turli tarmoq va sohalarning xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlari axborot kommunikatsiya xizmatlari bo‘limlari faoliyati boshqaruvini
tashkil etish va takomillashtirish hamda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
sifatini rivojlantirishning axborot strategiyalarini ishlab chiqsh.
Axborot-tahliliy faoliyati:
-qaror qabul qilish, faoliyatni rejalashtirish va boshqaruv jarayonini samarali
yo‘lga qo‘yish uchun ishonchli ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish;
-korxona/tashkilotning ichki axborot tizimini yaratish va tatbiq etish;
-korxona/tashkilotning
faoliyatining
turli
ko‘rsatkichlari
bo‘yicha
ma’lumotlar bazasini yaratish;
-axborot-tahlil faoliyati natijalari bo‘yicha hisobot tayyorlash.
Iqtisodiy hisob-kitob faoliyati:
-korxona/tashkilotni rivojlantirishda iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy
ko‘rsatkichlar hisob-kitobi uchun zarur bo‘lgan birlamchi ma’lumotlarni
tayyorlash;
-harakatdagi me’yoriy-huquqiy bazada keltirilgan andozali uslub asosida
iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar hisob-kitoblarini amalga oshirish;
10
-davlat va shaxs hamda xo‘jalik faoliyati sub’ektlari iqtisodiy faoliyatini
axborotlashtirish;
-davlat va shaxs hamda xo‘jalik faoliyati sub’ektlarining zamonaviy axborot
tizimlari infratuzilmasini tashkil etish;
-echilayotgan ilmiy muammolar va topshiriqlarning konseptual hamda ilmiy
echimlarini ishlab chiqish va ilmiy-tadqiqot natijalari bo‘yicha tavsiyalar va
raqamli ishlanmalarni amaliyotga tatbiq etish qobiliyatlariga ega bo‘lishi lozim.
Ilmiy tadqiqot faoliyati:
-korxona/tashkilot boshqaruviga zamonaviy axborot texnologiyalari va
tizimlarini joriy etish yuzasidan aniq iqtisodiy hisob-kitoblarni amalga oshirish
uchun zarur bo‘lgan, olingan topshiriq bo‘yicha axborot ma’lumotlarini izlash,
to‘plash va tahlil qilish;
-iqtisodiy ma’lumotlar to‘plamini qo‘yilgan topshiriqqa asosan zamonaviy
axborot texnologiyalari yordamida qayta ishlash, tahlil qilish, baholash, olingan
natijalarni qiyoslash va asoslangan xulosalarga kelish;
-mutaxassislik faoliyati sohasiga tegishli tadqiq etilayotgan jarayonlar,
hodisalar hamda ob’ektlarni standart nazariy, raqamli va ekonometrik modellarini
tuzish, tahlil qilish va olingan natijalarni qiyoslash;
-zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari yordamida hisobotlar va
axborotlar sharhini tayyorlash;
-statistik kuzatishlar, elektron so‘rovlar, anketa so‘rovlari va ularning
birlamchi natijalarini qayta ishlash;
-raqamli transformatsiyaning ijobiy hamda salbiy oqibatlarini aniqlashda
ishtirok etish, ishlab chiqilgan axborot kommunikatsiya dasturlarini xayotga tatbiq
etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish qobiliyatlariga ega bo‘lishi lozim.
Nazorat savollari
1. Kafedra tarixindagi o’zgarishlarni aytib bering.
2. «Axborot texnologiyalari» kafedrasi yo’nalish bo’yicha o’ oldiga qo’ygan
vazifalar nimalardan iborat?
3. Yo’nalish ob’ekti deganda nimani tushunasiz?
4. Yo’nalishning ilmiy-tadqiqot faoliyati nimalardan iborat?
3-mavzu. Axborot resurs markazlaridan foydalanish.
Reja:
1. Axborot resurs markazi tushunchasi.
2. Axborot-resurs markazining maqsad va vazifalari.
11
PQ-4354-son 07.09.2019 yilgi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
“O’zbekiston Respublikasi aholisiga axborotg’kutubxona xizmati ko’rsatishni
yanada takomillashtirish to’g’risida”gi qarori ARM lar faoliyatini yanada islox
qilish va aholiga keng xizmat ko’rsatishni tashkil qilish kerakligini ko’rsatdi.
Axborot resurs markazi o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, kutubxona faoliyatiga oid qonun
hujjatlari, normativ aktlar, Akademiya nizomi, Ilmiy kengash qarorlari va o’z
Nizomiga asoslanib, Akademiyaning ichki mehnat tartib-qoidalari negizida matbaa
adabiyotlari va elektron shakldagi axborot resurslaridan foydalanish tartibini
belgilaydi.
Axborot-resurs markazining maqsad va vazifalari:
1.Axborot texnologiyalaridan foydalangan holda foydalanuvchilarning muntazam
va mustaqil ravishda ta’lim olishiga ko’maklashish.
2. Milliy, ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni keng targ’ib qilish va xalqning
madaniy-tarixiy merosidan bahramand bo’lishni ta’minlash, ma’naviy boy va
uyg’un kamol topgan shaxsning ijodiy o’sishi uchun imkoniyatlar yaratish.
3.Ta’lim muassasasi sohasiga va foydalanuvchilarning axborotlarga bo’lgan
ehtiyojlariga muvofiq Axborot-resurs markazi fondini shakllantirish, ma’lumotlar
bazalarini, elektron kataloglarni tashkil etish va yuritish.
4.Axborot-resurs markazini zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash asosida
xizmat ko’rsatish sifatini oshirish.
5.Foydalanuvchilarni asosiy axborot-kutubxona xizmatlari bilan bepul ta’minlash:
axborot-resurs markazi fondi tarkibi to’g’risida to’liq axborot berish;
matbaa asarlari va boshqa hujjatlarni qidirish va tanlashda maslahat berish;
foydalanuvchilar, rahbariyat, professor-o’qituvchilar tarkibi, ilmiy xodimlar va
doktorantlarning axborotlarga bo’lgan ehtiyojini aniqlash.
Andijon
mashinasozlik
instituti
Axborot-resurs
markazi
tarkibi:
Andijon mashinasozlik instituti Axborot-resurs markazi (ARM) da 5 ta bo`lim
12
faoliyat ko`rsatadi. ARMda 3 ta abonement bolimi, 4 ta o`quv zali 80 o`rinli,
talabalar turar joylarida 2 ta o`quv zali 40 o`rinli, Jalaquduq tumanida ARMning 5
ta shaxobchasi mavjud.
Axborot-resurs markazida elektron kutubxona yaratilgan. Elektron kutubxona
axborot resurslaridan https://atm.andmiedu.uz/veb sahifasiga kirish orqali
foydalaniladi. Hozirgi kunda Armat++ dasturiga kiritish orqali elektron katalog va
to’liq matnli ma’lumotlar bazasi shakllantirilgan.
ARM fondida o’zbek, rus va ingliz tilidagi adabiyotlar soxalar bo’yicha
joylashtirilgan. Ochiq fond foydalanuvchilarga kerakli kitoblarni mustaqil
tanlashlari uchun juda qulay bo’lib, yangi kelgan adabiyotlar bilan yaqindan
tanishib borishga imkon yaratadi.
– Axborot-kutubxona faoliyatiga oid Prezident, Vazirlar Mahkamasi Farmonlari
va qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi
buyruqlari, instituti rektori buyruqlari va boshqa xujjatlarning ARM faoliyatida
ijrosi va bajarilishini tashkil etadi hamda nazorat qiladi.
– ARM jamg`armasin o’quv adabiyotlari, matbuot nashrlari va elektron resurslar
bilan boyitish yo`llarini qidiradi, nashriyotlar va boshqa axborot organlari bilan
hamkorlik ishlarini olib boradi.
– Markaz moddiy texnika bazasi taraqqiyoti bo`yicha tadbirlar ishlab chiqish va
amalga oshirishni ta’minlaydi.
– ARM direktori viloyatdagi turli tashkilotlar, ma’naviyat va ma’rifat markazlari,
ta’lim muassasalari va xorijiy mamlakatlar ARM vakillari bilan o`zaro xamkorlik
ishlarini tashkil qiladi.
– Ichki tartib intizom va qonun-qoidalariga rioya etilishini ta’minlaydi, yong`inni
oldini olish va mehnat xavfsizligini ta’minlash uchun tegishli ish sharoitini
yaratadi.
Andijon mashinasozlik instituti Axborot-resurs markazi (ARM) da 5 ta bo`lim
faoliyat ko`rsatadi. ARMda 3 ta abonement bolimi, 4 ta o`quv zali 80 o`rinli,
talabalar turar joylarida 2 ta o`quv zali 40 o`rinli, Jalaquduq tumanida ARMning 5
ta shaxobchasi mavjud.
Hozirgi kunda Axborot-resurs markazining umumiy fondi 173093 nusxani tashkil
qiladi.
Shundan:
Darsliklar21480
O’quv qo’llanmalar77986
Ilmiy adabiyotlar8236
Badiiy adabiyotlar9505
Elektron adabiyotlar36187
Boshqa turdagi adabiyotlar19699
(Risola, entsiklopediya, lug’at va bosh.)
Gazeta va jurnallarga obuna :
gazetalar – 26 nomda 100 nusxa
jurnallar- 30 nomda 38 nusxa
13
Hozirgi kunda Axborot-resurs markazi kompyuterlariga o`rnatilgan “ARMAT”
dasturiga jami 16475 nomdagi o`quv adabiyotlarning bibliografik tavsifi kiritilgan.
O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligining 2019 yil 9
fevraldagi “Oliy ta`lim muassasalaridagi avtomatlashtirilgan axborot-kutubxona
tizimini takomillashtirish to`g`risida”gi 130-sonli buyrug`ini ijrosini ta`minlash
maqsadida, institut rektorining 2019 yil 11 fevraldagi 119-sonli buyrug`I ishlab
chiqildi.
Ushbu buyruq ijrosi bo`yicha Axborot-resurs markazlarida mavjud
avtomatlashtirilgan tizimlari (ARMAT) dagi resurslar Tizim (ARMAT ++) ga
o`tkazilmoqda, shuningdek ikki oy muddatda professor-o`qituvchilar va talabalarni
Tizimdan foydalanuvchi bo`lib ro`yxatdan to`liq o`tishni ta`minlash maqsadida
tizimli ishlar olib borilmoqda. Hozirgi kunda 317 nafar professor-o`qituvchi
va 1927 nafar talabalar ro`yxatdan o`tdi.
Hozirgi kunda Axborot-resurs markazi 48 ta kompyuter, 2 ta printer, 1 ta
skaner bilan ta`minlangan. Kompyuterlarning 20 tasi elektron o`quv zaliga, 5 tasi
Mashinasozlik fakultetidagi ochiq universal o`quv zaliga, 10 tasi 1- va 2-sonli
talabalar turar joylaridagi o`quv zallariga, qolgan 13 tasi bo`limlarga o`rnatilgan.
ARM dagi kompyuterlar Internet tizimi va ichki lokal tarmoqqa ulangan. Lokal
tarmoq tezligi 100 Mb/s va Internet tezligi 1 Mb/s ni tashkil etadi. ARM da Wi-Fi
zonasi mavjud.
Axborot – resurs markazi da 36187 nomda elektron resurslar mavjud:
Shundan:
14
Darsliklar10383
O`quv qo`llanmalar19415
Ilmiy adabiyotlar587
Badiiy adabiyotlar3234
Boshqa turdagi adabiyotlar- 2568
Nazorat savollari
1.
2.
3.
4.
Axborot resurs markazlaridan foydalanish deganda nimani tushunasiz?
ARM faoliyati nimalardan iborat?
ARMning maqsad va vazifalari nimalardan iborat?
Elektron resurs nima?
4-mavzu. Talabalarni o’quv, ilmiy tadqiqot va mustaqil ishlarini tashkil etish.
Reja:
1. Talabalarni o’quv, ilmiy tadqiqot va mustaqil ishlarini tashkil etish
moxiyati.
2. Talaba mustaqil ishi.
3. Referat tayyorlash.
4. Mavzu bo’yicha testlar, munozarali savollar va topshiriqlar tayyorlash.
5. Mavzu bo’yicha maqola, tezis yoki ma’ruzalar tayyorlash.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida chuqur nazariy va amaliy bilimlar bilan
bir qatorda tanlagan sohasi bo‘yicha mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan, o‘z bilimi
va malakasini mustaqil ravishda oshirib boradigan, masalaga ijodiy yondashgan
holda muammoli vaziyatlarni tug‘ri aniqlab, tahlil qilib, sharoitga tez moslasha
oladigan mutaxassislarni tayyorlash asosiy vazifalardan biri sifatida belgilangan.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
15
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga yetkazish qiyin.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘qishga
o‘rgatish, bilim olish yo‘llarini ko‘rsatish, mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma
berish oliy ta’lim muassasasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talaba mustaqil ishi (TMI) - muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashkarida
o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
O‘qishning boshlang‘ich bosqichlarida TMIni tashkil etish bir qator vazifalar
bilan bog‘liq. Ayniqsa, birinchi kurs talabalarining ta’limning navbatdagi turi - oliy
ta’lim talablarga ko‘nikishi qiyin kechadi. Chunki ular ta’lim olish jarayonida o‘z
mustaqil faoliyatlarini tashkil qilishni deyarli bilishmaydi. Ma’lumotlarni qaysi
manbadan, kanday qilib topish, ularni tahlil qilish va zarurlarini ajratib olib tartibga
solish, konspektlashtirish, o‘z fikrini aniq va yorqin ifodalash, o‘z vaqtlarini tug‘ri
taqsimlash, shuningdek, aqliy va jismoniy imkoniyatlarini to‘g‘ri baholash ular
uchun katta muammo bo‘ladi. Eng asosiysi, ular mustaqil ta’lim olishga ruhan
tayyor bo‘lishmaydi.
Shuning uchun xar bir professor-o‘qituvchi dastlab talabada o‘z qobiliyati va
aqliy imkoniyatlariga ishonch uyg‘otishi, ularni sabr-toqat bilan, bosqichmabosqich mustaqil bilim olishni to‘g‘ri tashkil qilishga o‘rgatib borishi lozim
bo‘ladi. Talabalar tomonidan mustaqil ravishda o‘zlashtiriladigan bilim va
ko‘nikmalariing kursdan-kursga murakkablashib, kengayib borishini hisobga olgan
holda ularning tashabbuskorligi va rolini oshirib borish zarur. Shunda mustaqil
ta’limga ko‘nika boshlagan talaba faqat o‘qituvchi tomonidan belgilab berilgan
ishlarni bajaribgina qolmay, o‘zining ehtiyoji, qiziqishi va qobiliyatiga karab, o‘zi
zarur deb hisoblagan qo‘shimcha bilimlarni ham mustaqil ravishda tanlab
o‘zlashtirishga o‘rganib boradi.
Talabalar mustaqil ishlarining shakli va hajmini belgilashda quyidagi jihatlar
e’tiborga olinishi lozim:
- o‘qish bosqichi;
- muayyan fanning o‘ziga xos xususiyati va o‘zlashtirishdagi qiyinchilik
darajasi;
16
- talabaning qobiliyati hamda nazariy va amaliy tayyorgarlik darajasi
(tayanch bilimi);
- fanning axborot manbalari bilan ta’minlanganlik darajasi;
- talabaning axborot manbalari bilan ishlay olish darajasi.
Mustaqil ish uchun beriladigan topshiriqlarning shakli va hajmi, qiyinchilik
darajasi semestrdan-semestrga ko‘nikmalar hosil bo‘lishiga muvofiq ravishda
o‘zgarib, oshib borishi lozim. Ya’ni, talabalarning topshiriqlarni bajarishdagi
mustaqilligi darajasini asta-sekin oshirib, ularni topshiriqlarni bajarishga tizimli va
ijodiy yondashishga o‘rgatib borish kerak bo‘ladi.
TMIni tashkil etishda talabaning akademik o‘zlashtirish darajasi va
qobiliyatini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish mumkin:
• fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil o‘zlashtirish,
o‘quv manbalari bilan ishlash;
• amaliy, seminar va laboratoriya mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish;
• ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash;
• kurs ishi (loyihalari)ni bajarish;
• bitiruv malakaviy ishi va magistrlik dissertatsiyasi uchun materiallar to‘plash;
• hisob-kitob va grafik ishlarini bajarish;
• maket, model va badiiy asarlar ustida ishlash;
• amaliyotdagi mavjud muammoning yechimini topish, test, munozarali savollar va
topshiriqlar tayyorlash;
• ilmiy maqola, tezislar va ma’ruza tayyorlash;
• amaliy mazmundagi nostandart masalalarni yechish va ijodiy ishlash;
• uy vazifalarini bajarish va boshqalar.
Fan hususiyatidan kelib chiqqan holda talabalarga mustaqil ish uchun
boshqa shakllardagi vazifalar ham topshirilishi mumkin. Talabalarga qaysi turdagi
topshiriqlarni berish lozimligi kafedra tomonidan belgilanadi. Topshiriqlar puxta
o‘ylab ishlab chiqilgan va ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lib, talabalarning
auditoriya mashg‘ulotlarida olgan bilimlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish,
kengaytirish va to‘ldirishga xizmat qilishi kerak.
Mavzuni mustaqil o‘zlashtirish. Fanning xususiyati, talabalarning bilim
darajasi va qobiliyatiga qarab ishchi o‘quv dasturiga kiritilgan alohida mavzular
talabalarga mustaqil ravishda o‘zlashtirish uchun topshiriladi. Bunda mavzuning
asosiy mazmunini ifodalash va ochib berishga hizmat qiladigan tayanch iboralar,
mavzuni tizimli bayon qilishga xizmat kiladigan savollarga e’tibor qaratish, asosiy
adabiyotlar va axborot manbalarini ko‘rsatish lozim.
Topshiriqni bajarish jarayonida talabalar mustaqil ravishda o‘quv
adabiyotlaridan foydalanib ushbu mavzuni konspektlashtiradilar, tayanch
iboralarning mohiyatini anglagan holda mavzuga taalluqli savollarga javob
tayyorlaydilar. Zarur hollarda (o‘zlashtirish qiyin bo‘lsa, savollar paydo bo‘lsa,
17
adabiyotlar yetishmasa, mavzuni tizimli bayon eta olmasa va h-k.) o‘qituvchidan
maslahatlar oladilar.
Mustaqil o‘zlashtirilgan mavzu bo‘yicha tayyorlangan matn kafedrada
himoya qilinadi.
Referat tayyorlash. Talabaga qiyinchilik darajasi uning shaxsiy
imkoniyatlari, qobiliyati va bilim darajasiga muvofiq bo‘lgan biror mavzu bo‘yicha
referat tayyorlash topshiriladi. Bunda talaba asosiy adabiyotlardan tashqari
qo‘shimcha adabiyotlardan (monografiyalar, ilmiy, uslubiy maqolalar, Internetdan
olingan ma’lumotlar, elektron kutubxona materiallari va h.k.) foydalanib
materiallar yig‘adi, tahlil qiladi, tizimga soladi va mavzu bo‘yicha imkon
darajasida to‘liq, keng ma’lumot berishga harakat qiladi. Zarur hollarda
o‘qituvchidan maslahat va ko‘rsatmalar oladi.
Yakunlangan referat kafedrada ekspertlar ishtirokida himoya qilinadi.
Ko‘rgazmali vositalar tayyorlash. Talabaga muayyan mavzuni bayon qilish va
yaxshiroq o‘zlashtirish uchun yordam beradigan ko‘rgazmali materiallar (jadvallar,
chizmalar, rasmlar, xaritalar, maketlar, modellar, grafiklar, namunalar, musiqiy
asar, kichik badiiy asar va h-k.) tayyorlash topshiriladi. Mavzu o‘qituvchi
tomonidan aniqlanib, talabaga ma’lum ko‘rsatmalar, yo‘l-yo‘riqlar beriladi.
Ko‘rgazmali vositalarning miqdori, shakli va mazmuni talaba tomonidan mustaqil
tanlanadi. Bunday vazifani bir mavzu bo‘yicha bir necha talabaga topshirish ham
mumkin.
Talaba ko‘rgazmali materiallardan foydalanish bo‘yicha yozma ravishda tavsiyalar
tayyorlaydi va kafedrada himoya qiladi.
Mavzu bo’yicha testlar, munozarali savollar va topshiriqlar tayyorlash.
Talabaga muayyan mavzu bo‘yicha testlar, qiyinchilik darajasi har xil
bo‘lgan masalalar va topshiriqlar, munozaraga asos bo‘ladigan savollar tuzish
topshiriladi.
Bunda o‘qituvchi tomonidan talabaga testga qo‘yiladigan talablar va uni
tuzish qonun-qoidalari, qanday maqsad ko‘zda tutilayotganligi, muammoli savollar
tuzishda mavzuning munozarali momentlarini qanday ajratish lozimligi,
toshpiriqlarni tuzish usullari bo‘yicha yo‘l-yo‘riq beriladi. Konsultatsiya paytlarida
bajarilgan ishlarning qo‘yilgan vazifa va talablarga javob berish darajasi nazorat
qilinadi (qayta ishlab kelish, aniqlashtirish yoki to‘ldirish taklif etilishi mumkin).
Test, savol va topshiriqlar majmuasi kafedrada eskpertlar ishtirokida himoya
qilinadi.
Ilmiy maqola, tezislar va ma’ruzalar tayyorlash. Talabaga biron bir
mavzu bo‘yicha (mavzuni talabaning o‘zi tanlashi ham mumkin) ilmiy (referativ)
harakterda maqola, tezis yoki ma’ruza tayyorlash topshirilishi mumkin. Bunda
talaba o‘quv adabiyotlari, ilmiy-tadqiqot ishlari, dissertatsiyalar, maqola va
monografiyalar hamda boshqa axborot manbalaridan mavzuga tegishli materiallar
to‘playdi, tahlil qiladi, zarurlarini ajratib olib, tartibga soladi, shaxsiy tajribasi va
18
bilimi, ilmiy natijalariga asoslangan holda qo‘shimchalar, izohlar kiritadi, o‘z
nuqtai-nazarini bayon etadi va asoslaydi. Bunda talaba o‘qituvchi bilan
hamkorlikda ishlaydi.
Tayyorlangan maqola, tezis yoki ma’ruza kafedrada himoya qilinadi.
Amaliy mazmundagi nostandart masalalarni yechish va ijodiy ishlash. Bir mavzu
yoki bo‘lim bo‘yicha nostandart, alohida yondashish talab qilinadigan, nazariy
axamiyatga ega bo‘lgan amaliy topshiriqlar, ijodiy yondashish talab qilinadigan
ilmiy-ijodiy vazifalar, modellar, maketlar, namunalar yaratish vazifasi topshrilishi
mumkin. Amaliy topshiriqlar masalani hal qilishning optimal variantlarini izlashga
va topishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Talabaning qiziqish va qobiliyatiga qarab, unga ilmiy xarakterdagi
topshiriqlar berish, o‘qituvchi bilan xamkorlikda ilmiy maqolalar tayyorlash va
chop ettirish mumkin.
Talabalar
mustaqil
ishini
samarali
tashkil
etishda:
tizimli yondoshish;
barcha bosqichlarini muvofiqlashtirish va uzviylashtirish;
bajarilishi ustidan qatiy nazorat o‘rnatish;
tashkil etish va nazorat qilish mexanizmlarini takomillashtirib borish
zarur.
Mustaqil ish topshiriqlari muvaffaqiyatli yakunlanishi uchun quyidagi
talablar bajarilishi lozim:
maqsad (bilimni mustahkamlash, yangi bilimlarni o‘zlashtirish, ijodiy
faollikni oshirish, amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va x.k.)
aniq asoslanishi;
vazifa va topshiriqlarning aniq-ravshan belgilanishi;
topshiriqlarni bajarish algoritmi va metodlaridan talabalarning yetarli
darajada xabardor bo‘lishi;
maslahat va boshqa yordam turlarining to‘g‘ri belgilanishi (yo‘llanma va
ko‘rsatma berish, mavzuning mazmuni va mohiyatini tushuntirish,
muammoli topshiriqlarni bajarish usullari buyicha tushuncha berish, ayrim
muammoli momentlarni birgalikda hal qilish va h.k.);
hisobot shakli va baholash mezonini aniq belgilash;
nazorat vaqti, shakli va turlarini aniq belgilab olish (amaliy seminar,
laboratoriya mashg‘ulotlari, konsultatsiya uchun yoki nazorat uchun maxsus
ajratilgan vaqt;
ma’ruza yo referat matni, bajarilgan topshiriqlar daftari, nazorat ishlari, uy
vazifasi daftari, kurs ishlari, test, maqola, nostandart topshiriqlar, savollar,
maqola, ko‘rgazmali jihozlar va ijodiy ishlar; savol-javob, bajarilgan ish
mazmuni va mohiyatini tushuntirib berish, yozma shaklda bayon qilish va
h.k.).
Talabalar mustaqil ishini shartli ravishda ikkiga ajratish mumkin:
auditoriyada amalga oshiriladigan TMIlari:
19
o‘tilgan mavzuni qayta ishlash, kengaytirish va mustahkamlashga oid
topshiriqlar bajariladi;
auditoriyadan tashqarida amalga oshiriladigan TMIlari:
o‘quv dasturidagi ayrim mavzularni mustaqil holda o‘zlashtirish, uyga
berilgan vazifalarni bajarish, amaliy va laborotoriya ishlariga
tayyorgarlik ko‘rib kelish, ijodiy va ilmiy-tadqiqot xarakteridagi ishlar
va h.k.
Birinchi tur ishlari talabalarning nazariy va amaliy bilimlarini o‘zlashtirib
borish darajasi, amaliy mashg‘ulotlarga (amaliyot, laboratoriya, seminar darslari)
tayyorgarlik saviyasi va uy vazifalarining bajarilish sifatini tekshirish maqsadida,
odatda, nazorat ishlari olish, savol-javob, suxbat, munozara, amaliy topshiriqlarni
bajartirib ko‘rish va h.k. usullarda asosan amaliyot darslarida nazorat (joriy
nazorat) qilinadi.
Joriy nazoratda talabaning dars paytida o‘tilgan materiallarni o‘zlashtirish va
uyga berilgan topshiriqlarni bajarishdagi faolligi, bajarish saviyasi va o‘zlashtirish
darajasi e’tiborga olinadi.
Ikkinchi tur ishlar fanning ishchi o‘quv dasturida auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishi belgilangan mavzu bo‘yicha ma’lumot va axborotlarni mustaqil
ravishda izlab topish, tahlil qilish, konspektlashtirish (yoki referat tarzida
rasmiylashtirish) va o‘zlashtirish, ijodiy yondashishni talab qiladigan amaliy
topshiriqlarni bajarish ko‘rinishida amalga oshiriladi. Bu turdagi ishlarni bajarish
jarayoni va o‘zlashtirish sifatining nazorati darsdan tashqari paytlarda, maxsus
belgalangan konsultatsiya soatlarida amalga oshiriladi.
Talabalar mustaqil ishini baholash. TMI natijalari amaldagi \"Oliy ta’lim
muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi
tug‘risidagi Nizom\"ga asosan baholab boriladi.
Talabalar mustaqil ishi bo‘yicha konsultatsiyalar tashkil etish tartibi:
1. Talabalar mustaqil ishi (TMI) bo‘yicha konsultatsiyalar darsi auditoriyadan
tashqarida amalga oshirishga mo‘ljallangan mustaqil ishlarni bajarish yuzasidan
tegishli yo‘llanmalar berish va uni bajarilishini nazorat qildib borish maqsadida
tashkil qilinadi.
2. TMI bo‘yicha konsultatsiya darsi fanning kalendar tematik rejasiga muvofiq
o‘tkaziladi.
3. Konsultatsiya darsi tegishli fan o‘qituvchisi tomonidan o‘tkaziladi.
4. Fan o‘qituvchisi konsultatsiya darsida quyidagi ishlarni amalga oshiradi:
• TMI topshiriqlarini bajarish yuzasidan tegishli yo‘llanma beradi;
• topshiriq bajarish rejasini tuzishga yordamlashadi;
• tegishli adabiyotlar va axborot manbalarini tavsiya etadi;
• TMI yuzasidan tayyorlangan ishlanma, hisobot, referat, hisob-kitob va topshiriq
natijalarini qabul qiladi hamda baholaydi.
5. TMI bo‘yicha konsultatsiyalar o‘quv jarayonining 1 yoki 2 smenada tashkil
20
etilishiga qarab talabalarning darsdan bo‘sh vaqtlarida dars jadvaliga kiritiladi.
6. TMI bo‘yicha konsultatsiya darslari o‘qituvchi jurnalida qayd etib boriladi.
Nazorat savollari
1.
2.
3.
4.
Talabalarni o’quv, ilmiy tadqiqot va mustaqil ishlarini tashkil etish moxiyati.
Talabalarni mustaqil ishlarini tashkil etish qanday amalga oshiriladi?
Talabalarni refarat ishlarini tashkil etish qanday amalga oshiriladi?
Talabalarni o’quv, ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish qanday amalga
oshiriladi?
5-mavzu. Informatika va axborot texnologiyalari sohasiga oid atamalar
Reja:
1. Informatika va axborot texnologiyalari sohasiga oid tushuncha, so‘z va
atamalarning kirib kelishi.
2. IT sohasiga oid tushuncha va atamalarni o‘rganish, foydalanish bilan birga
tilimizning jozibadorligini asrab qolish, uni kirib kelayotgan yangi so‘z va
atamalarning o‘zbek tilidagi muqobillarini yaratish.
Bugun “raqamli” yoki “raqamlashtirish”, “elektron hukumat” so‘zlari inson
hayotining har bir jabhasiga kirib ulgurdi. “Raqamli televideniye”, “raqamli
iqtisodiyot”, “agrar sohani raqamlashtirish”, “axborot tizimi” shular jumlasidandir.
Bu ro‘yxatni uzoq davom ettirish mumkin.
Bu kabi tushuncha, so‘z va atamalarning kirib kelishi jarayonida bir qancha
savollar tug‘iladi: xo‘sh, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasiga oid
so‘z va atamalarning ma’nosini hammamiz ham tushunamizmi yoki to‘g‘ri talqin
qila olamizmi?
Zamonaviy texnologiyalarning kundalik hayotimizga kirib kelishi, xorijiy
davlatlar bilan o‘zaro manfaatli hamkorlik natijasida tilimizga kirib kelayotgan
yangi so‘z va atamalarni aslicha qabul qilish kerakmi? Yoki ularning o‘zbek
tilidagi muqobilini yaratish maqsadga muvofiqmi?
O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi Nozim
Komil aytganidek, “Mana, masalan, velosiped, mashina, poyezd, samolyot degan
atamalarning muqobili bormi? Yo‘q. Chunki men yuqorida nomlarini tilga olgan
narsalar ilgari bizda bo‘lmagan. Demak, bu atamalarning muqobili bo‘lishi ham
mumkin emas. Ularni allaqanday sun’iy nomlar bilan atash g‘irt nodonlik. Bu
so‘zlar allaqachon tilimizga o‘rnashib bo‘lgan va beminnat xizmat qilib kelmoqda.
Esimda, 1989 yili o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi bilan tilni butunlay
“tozalash” tarafdorlari ham paydo bo‘ldi. Aeroportni tayyoragoh, samolyotni
uchoq, institutni oliygoh, ilmiy-tadqiqot muassasalarini ilmgoh deyish rasm bo‘ldi.
Ammo bu hol uzoqqa cho‘zilmadi. Tilimiz bu atamalarni hazm qilolmadi, tupurib
tashladi. Yana o‘z o‘zaniga tushib oldi” (“Yoshlik” jurnali, 2016 yil, 1-son).
21
Albatta, ajnabiy atamalarning o‘zbek tilidagi muqobilini topish va uni
muomalaga kiritish yaxshi, ammo ba’zi holatlar borki, ularga ko‘z yuma
olmaymiz. Shuning uchun “yetti marta o‘lchab, bir marta” kesgan ma’qul.
Masalan, “elektron davlat xizmatlari ko‘rsatadigan bir tashkilotning axborot
tizimini ikkinchi tashkilotning axborot tizimiga intergatsiya qilish” deganda nimani
tushunasiz?
Mazkur gapdagi “integratsiya” so‘zi lotin tilidagi “integratio” so‘zidan
olingan bo‘lib, “qayta tiklash”, “to‘ldirish”, “bog‘lash, ulash” ma’nolarini bildiradi.
Demak, foydalanayotgan matnimizga ma’no-mazmunidan kelib chiqib, ushbu so‘z
ma’nolaridan keragini olamiz. Bu gapning ma’nosi ikki tizimni bir-biriga bog‘lash,
ulashni, muvofiqlashtirish ekanligini tushunamiz.
Yoki bo‘lmasa, mobil aloqa xizmatlari. Bu so‘z ingliz tilidagi “mobile”
so‘zidan olingan bo‘lib, “harakatchan”, “chaqqon”, “ko‘chma”, “o‘zgaruvchan”,
“beqaror” degan ma’nolarni bildirarkan. Yana bir joyda uning ma’nosi odamlar
o‘rtasidagi aloqani ta’minlash uchun foydalaniladigan kichkina simsiz
telekommunikatsiya qurilmasiga nisbatan ishlatiladi. Shu bilan birga, uni “uyali
telefon” bilan adashtirmaslik zarurligi qayd etilgan.
Biz esa bu so‘zni o‘zbek tilida “uyali” deb bilamiz. Xo‘sh, endi aytingchi,
“mobil” so‘zini hamma joyda “uyali” deb ishlatish mumkinmi? So‘z ma’nolaridan
kelib chiqadigan bo‘lsak, yo‘q. Chunki mobil so‘zining ma’nosi biz o‘ylagandan,
biz tushungandan ko‘ra kengroq.
Bugun aholiga qulaylik yaratish, ularga ko‘rsatilayotgan elektron davlat
xizmatlarining sifatini yanada oshirish maqsadida “Elektron hukumat” doirasida
“idoralararo integratsion platforma”lar yaratilmoqda. Bu yerda “idoralararo” degan
so‘zdan bir nechta idora haqida gap ketayotganligini bir qarashda tushunib olamiz.
Shu o‘rinda bu tushunchani “idoralararo muvofiqlashtirilgan maydoncha”, deyish
ham mumkin. Lekin axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasi
mutaxassislarini tayyorlash jarayonida asosan rus va ingliz tilidagi manbalardan
foydalanilganligi uchun oddiy aholi u yoqda tursin, mutaxassislarga ham buni
tushuntirish oson emas. Ular uchun birinchisi ma’qulroq va tushunarliroq.
“Interaktiv davlat xizmatlari” degan tushuncha hayotimizga yanada
chuqurroq singib bormoqda. Bu o‘rindagi “interaktiv” so‘zi “bir-biriga ta’sir
ko‘rsatuvchi” degan ma’noni bildiradi. Shundan kelib chiqib, “o‘zaro
muvofiqlashtirilgan/birlashgan davlat xizmatlari” deyish to‘g‘ri bo‘ladi,
menimcha.
Kommunikatsiya so‘zi lotincha bo‘lib, foydalanilayotgan jumlaga qarab,
jamlash, bog‘lash, umumlashtirish, xabar/ma’lumot/fikr/axborot almashish, aloqa
qilish kabi ma’nolarni bildiradi. Lekin biz bu so‘zning o‘zbek tilidagi ma’nolaridan
ko‘ra, uning o‘zini ishlatishni afzal deb bilamiz.
Juda ko‘p yillardan buyon “abonent” so‘zini ishlatamiz. Sirtdan olib
qaraganda bu so‘z o‘zbekchadek bo‘lib ketgan. Ya’ni tilimizga o‘zlashib ulgurgan.
Aslida bu so‘z fransuz tilidagi “aboner” so‘zidan olingan bo‘lib, “obuna bo‘lmoq”
ma’nosini bildiradi. O‘zbek tilida esa uni “mijoz”, “foydalanuvchi” deyish
22
mumkin. Lekin biz bu so‘zlardan foydalanmaymiz. Yuqorida aytilganidek, bu so‘z
qon-qonimizgacha singib ketgan.
“Onlayn efir”, “onlayn radio”, “onlayn televideniye”, “onlayn do‘kon”,
“onlayn o‘qitish” kabi tushunchalar ham juda ko‘p qo‘llanmoqda. “Onlayn” so‘zi
ishlatilgan joyda internet aloqasi mavjudligi tushuniladi. Demak, uydan turib, bu
xizmatlardan foydalanish mumkin. Xo‘sh, bu so‘zning biz bilgan “jonli”,
“to‘g‘ridan to‘g‘ri” ma’nolari yuqoridagi holatlarga mos keladimi?
“Virtual” so‘zini ko‘pincha aloqa shaklida ishlatamiz, ya’ni virtual aloqa.
Bunday muloqot jarayonida siz hamsuhbat bilan bevosita emas, telefon yoki
internet aloqasi yordamida fikr almashasiz. Xo‘sh, bu jarayonni o‘zbek tilida
qanday ataymiz?
“Joystik” – qaysidir tizimga koordinatalar kiritishga mo‘ljallangan qurilma.
Joystik plastmass g‘ilof shaklida yasalgan bo‘lib, unga tik ravishda dastak
o‘rnatiladi. Joystik avtomatlashtirishning turli sohalarida va kompyuter o‘yinlarida
ishlatiladi (Zamonaviy kompyuter texnologiyalariga oid atamalarning ruschao‘zbekcha izohli lug‘ati. “UNICON.UZ” DUK, 2015.).
Hammamizning uyimizda televizor bor. Mahalliy va xorijiy telekanallar
orqali efirga uzatilayotgan dasturlarni miriqib tomosha qilamiz. Shu jarayonda
“televizor”, “televideniye”, “antenna” kabi so‘zlardan foydalanamiz.
“UNICON.UZ” – Fan-texnika va marketing tadqiqotlari markazi davlat unitar
korxonasi tomonidan 2014 yilda ishlab chiqilgan “Televideniyega oid
atamalarning ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘atida ushbu so‘zlarning qanday ma’noni
anglatishi berilgan:
Televizor – maishiy televizion qabul qilgich.
Televideniye – harakatlanmaydigan yoki harakatlanadigan ob’ektlarning bir-birini almashtiradigan tasvirini uzatish uchun mo‘ljallangan elektr
aloqa turi. Umuman olganda, televideniyening asosiy qo‘llanilishi televizion
eshittirish hisoblanadi, lekin televideniye, shuningdek, sanoatda, fanda,
meditsinada va boshqa sohalarda ham qo‘llaniladi.
Antenna – radioto‘lqinlarning nurlanishi yoki qabul qilinishi uchun
mo‘ljallangan qurilma. Antennalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra, qabul qiluvchi,
uzatuvchi va qabul qiluvchi-uzatuvchi antennalarga ajratiladi.
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti tomonidan nashr
qilingan “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da esa ushbu so‘zlarning asl ma’nolari
keltirilgan:
Televizor: (tele. + lot. visio – ko‘rish; ko‘rsatuv). Telestudiyadan
uzatiladigan telesignallarni tasvir va ovoz tarzida qabul qilib, ko‘rsatadigan va
eshittiradigan apparat.
Televideniye: (tele. + r. videniye – ko‘rish / lot. visio – ko‘rish).
Harakatdagi yoki harakatsiz ob’ektlarning tasvirini tovush bilan birga
radioelektron vositalar yordamida muayyan masofaga uzatish va qabul qilish;
uzoqdan ko‘rish; axborot tarqatish vositalaridan biri.
23
Antenna: lotincha antenna – kema machtasidagi ko‘ndalang yog‘och,
hashorat mo‘ylovi. Elektromagnit to‘lqinlarni fazoga uzatuvchi yoki qabul
qiluvchi qurilma.
Bularning nima keragi bor ekan deya xulosa qilishga shoshilmang. Bu
so‘zlar ma’no-mazmun jihatdan ikki manbada ham deyarli bir xil keltirilmoqda,
biroq bitta so‘z bilan o‘zbek tilida ifodalanmagan. Aytmoqchi bo‘lganim,
hamma so‘zlarni ham ikkinchi tildagi boshqa bitta so‘z bilan ifodalab
bo‘lmaydi.
Ammo bu chet tillaridan kirib kelayotgan barcha so‘zlarni shundayligicha
qabul qilish kerak, degani ham emas. Bu masalada ijobiy natijaga erishish uchun til
va muayyan sohada faoliyat yurituvchi tajribali mutaxassislar hamkorlikda yangi
so‘z yoki atamaning o‘zbek tilidagi muqobilini yaratish ustida ishlashlari talab
qilinadi.
Bular axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish hamda
raqamlashtirish jarayonida tilimizda yuzaga kelgan, kelayotgan yoki kelishi
mumkin bo‘lgan ba’zi masalalar xolos. Texnika kundan-kunga rivojlanib
borayotgan davrda ularni o‘rganish, foydalanish bilan birga tilimizning
jozibadorligini asrab qolish, uni kirib kelayotgan yangi so‘z va atamalarning
o‘zbek tilidagi muqobillarini yaratish orqali yanada boyitish hamda foydalanish
uchun muomalaga kiritish muhim ahamiyat kasb etadi.
Muammoni ko‘tarish, masala dolzarbligi, uning ahamiyati, zarurati to‘g‘risida
gapirish oson, biroq yechim haqida ham to‘xtalib o‘tish o‘ta muhim. Yuqoridagi
kabi muammolarga duch kelmaslik uchun, avvalo, sohaga kadrlar yetishtirib
beruvchi o‘rta maxsus va oliy ta’lim muassasalaridan juda katta mas’uliyat talab
qilinadi.
Shuningdek, bugungi kunda turli vazirlik, idora va tashkilotlarda AKT
sohasida faoliyat yuritayotgan mas’ul mutaxassislarning axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari sohasidagi bilimlarini oshirish maqsadida turli o‘quv kurslarini
tashkil qilish, uslubiy qo‘llanmalar yaratish, ularning keng tarqatilishini ta’minlash,
shuningdek, faoliyat davomida tilimizga kirib kelayotgan so‘z va atamalarning
o‘zbek tilidagi muqobilidan foydalanish zarur.
Bu faoliyatni tashkil qilish orqali nafaqat yurtimizda keng miqyosda olib
borilayotgan raqamlashtirish jarayoniga munosib hissa qo‘shgan bo‘lamiz, balki
mazkur jarayonning yanada jadallashishini ta’minlaymiz.
Axborot texnologiyalari sohasiga oid atamalar “Axborot kommunikatsiya
texnologiyalari” izohli lug‘atida ham izohlar orqali berilgan
Aсосий маълумотлар массиви (rus: базовый массив данных) (ingl: basic
data array) - Машина ўқий оладиган ташувчилардаги ахборот. У
маълумотлар банкининг асоси бўлиб маълумотларни таърифлашнинг ягона
тили талабларига мувофиқ ташкил этилади. У маълумотлар банкининг
асоси бўлиб маълумотларни таърифлашнинг ягона тили талабларига
мувофиқ ташкил этилади.
24
Алоқа канали(rus: канал связи ingl: communication channel) маълумотлар узатиш канали.
ATM akr: Asynchronous Transfer Mode - ATM баённомаси, узатишнинг
асинхрон режими. Юқори тезликда маълумотларни узатувчи тармоқларни
қуриш технологияси,
ITU стандарти. Маълумотлар қайдланган узунликдаги (53 байт)
пакетларга ("уяларга") ўзгартирилади, бу эса уларни юқори тезлик билан
узиб-улаш имконини беради.
Ахборот баланси (rus: баланс информационный ingl: information
balance) - Ахборотнинг миқдор ва сифат турларининг муайян муносабати.
У ахборот маконининг уйғунлик ҳолатини белгилайди (qonun.).
Abonent (ingl.: subscriber ) (rus.: абонент ) Xizmat ko‘rsatuvchi axborot
obyekti (tizim, tarmoq, majmua) bilan o‘zaro ishlash huquqiga ega qurilma,
yuridik yoki jismoniy shaxs. Abonentning har qanday foydalanuvchidan farqi
shundaki, u xizmat ko‘rsatuvchi axborot obyekti foydalanuvchilari ro‘yxatiga
kiritilgan bo‘ladi.
Abonentlarni ro‘yxatga kiritish (ingl.: subscriber logging rus.: регистрация
абонентов)
ACE- qisq.: Access Control Entry-Erkin foydalanishni boshqarish yozuvi
(ro‘yxatdan erkin foydalanish nuqtasi).
Windows NT va Windows 2000 xavfsizlik tizimida erkin foydalanishni
boshqarish (ACL) ro‘yxatining elementi.
axborot resursi (ingl.: information resource rus.: информационный ресурс) 1.Axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar banki,
ma’lumotlar bazasi. (qonun)
2. Alohida hujjatlar va hujjatlar massivlari, axborot tizimlaridagi (kutubxona,
arxiv, jamg‘arma va ma’lumotlar banklari, boshqa axborot tizimlari) hujjatlar
va hujjatlar massivlari.
3. Axborot tizimlaridagi (kutubxona, arxiv, jamg‘arma va ma’lumotlar
banklari hamda depozitariy, muzey va boshqalar) hujjatlar va hujjatlar
massivlari.
10 Mbps 10 Megabit soniyaga. Ethernet tarmog‘ida uzatish tezligi.
100 Mbps 100 Megabit soniyaga. Fast Ethernet va FDDI tarmoqlarida
uzatish tezligi.
100Base-FX Optik kabel asosli uzatish tezligi 100 Megabit soniyaga
bo‘lgan Ethernet tarmoqlari uchun IEEE 802.3us spetsifikatsiyasi.
100Base-T Burama juft («o‘rama juft») asosidagi ekranlanmagan kabel
asosida uzatish tezligi 100 Megabit/soniya bo‘lgan Ethernet tarmoqlari uchun
IEEE 802.3us spetsifikatsiyasi.
25
1GL qisq.: First Generation Language
2GL qisq.: Second Generation Language
3COM korporatsiyasi ingl.: 3COM corporation rus.: корпорация 3COM
Axborot tarmoqlari uchun jihozlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
dunyodagi eng katta kompaniyalardan biri. Kompaniya nomi uchta atamadan
tashkil topgan- COMputer, COMmunication, and COMpatibility (kompyuter,
kommunikatsiyalar, uyg‘unlik). Kompaniya AQSHda 1979 yili Robert Metcalfe,
Ethernet ixtirochilaridan biri tomonidan yaratilgan. 3COM keng ko‘lamda
mahsulotlar taklif etadi, jumladan xablar, uzib-ulagichlar, yo‘naltirgichlar,
modemlar.
Nazorat savollari
1. Informatika va axborot texnologiyalari sohasiga oid tushuncha va atamalar
deganda nimani tushunasiz?
2. Atamalar tarjima qilinadimi?
3. Kasbga doir atamalarga misol keltiring.
6-mavzu. O’zbekiton Respublikasining axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi me’yoriy –xuquqiy xujjatlari to’g’risida.
Reja:
1. O’zbekiston Respublikasining AKT sohasidagi me’yoriy –xuquqiy xujjatlari
to’g’risida.
2. Davlat sirlari hamda maxfiy sirlar to’g’risidagi axborotni o’z ichiga olgan
axborot resurslari va axborot tizimlarining muhofaza qilinishini tashkil etish
tartibi.
O’zbekiston Respublikasining asosiy Qonuni 1991 yil 8 dekabrda qabul
qilingan
Konstitutsiyadir.
Konstitutsiyaning
29-moddasida quyidagilar
keltirilgan:
«Har kim fikrlash, so’z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega. Har kim o’zi
istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ega, amaldagi
konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan
Boshqa cheklashlar bundan mustasnodir.
Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi faqat davlat siri va Boshqa sirlarga
taalluqli bo’lgan taqdirdagina qonun bilan cheklanishi mumkin.»
O’zbekiston Respublikasida 1997 yil 24 aprelda qabul qilingan N 400-I sonli
«Axborot olish kafolatlari va erkinligi to’g’risida» gi Qonunning 3-moddasida
har bir fuqaroning axborot olish xuquqi kafolatlanishi, har kimning axborotni
izlash, olish, tadqiq etish, uzatish va tarqatish xuquqi davlat tomonidan ximoya
qilinishi yozilgan.
26
2003 yil 11 dekabrda O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan №560-II
sonli
«Axborotlashtirish
to’g’risida»gi
Qonunning
4-moddasida
axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari belgilangan.
[7].
Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot resurslari, axborot
texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning
zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda milliy axborot tizimini
yaratishga qaratilgan.
Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari
quyidagilardan iborat:
har kimning axborotni erkin olish va tarqatishga doir konstitutsiyaviy
huquqlarini amalga oshirish, axborot resurslaridan erkin foydalanilishini
ta’minlash;
davlat organlarining axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot tizimlari,
shuningdek yuridik hamda jismoniy shaxslarning axborot tizimlari asosida
O’zbekiston Respublikasining yagona axborot makonini yaratish;
halqaro axborot tarmoqlari va Internet jahon axborot tarmog’idan erkin
foydalanish uchun sharoit yaratish;
davlat axborot resurslarini shakllantirish, axborot tizimlarini yaratish hamda
rivojlantirish, ularning bir-biriga mosligini va o’zaro aloqada ishlashini
ta’minlash;
axborot texnologiyalarining zamonaviy vositalari ishlab chiqarilishini tashkil
etish;
axborot resurslari, xizmatlari va axborot texnologiyalari bozorini
shakllantirishga ko’maklashish;
dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarish rivojlantirilishini rag’batlantirish;
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish, investitsiyalarni jalb
etish uchun qulay sharoit yaratish;
kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ilmiy tadqiqotlarni
rag’batlantirish.
Qonunning 6-moddasida Maxsus vakolatli organ vazifalari belgilab
qo’yilgan:
davlat axborot resurslarini shakllantirish ishlarini tashkil etadi va
muvofiqlashtiradi;
axborotlashtirish
va axborot texnologiyalarini rivojlantirish davlat
dasturlarini ishlab chiqadi;
davlat organlarining axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot tizimlari
yaratilishiga ko’maklashadi;
axborotlashtirish sohasidagi standartlar, normalar va qoidalarni ishlab
chiqadi;
axborot tizimlari va axborot texnologiyalarining texnika vositalari hamda
xizmatlarini sertifikatlashtirish ishlarini tashkil etadi;
27
yuridik va jismoniy shaxslarning o’z axborot resurslari hamda axborot
tizimlari muhofaza etilishini ta’minlash borasidagi faoliyatini
muvofiqlashtiradi;
axborot resurslari, xizmatlari va axborot texnologiyalari bozorini
rivojlantirishga ko’maklashadi;
axborotlashtirish sohasida marketing tadqiqotlari va monitoringni tashkil
etadi;
axborot
resurslaridan foydalanuvchilarning huquqlari va qonuniy
manfaatlarini himoya qilish choralarini amalga oshiradi;
O’zbekiston
Respublikasining mudofaa qobilyati va xavfsizligi
manfaatlarini ko’zlab axborot xavfsizligini hamda axborot tizimlaridan
ustuvor foydalanilishini ta’minlaydi;
qonun hujjatlariga muvofiq Boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
«Axborotlashtirish to’g’risida»gi Qonunning «Axborot resurslari va
axborot tizimlarini muhofaza qilish» nomli 19-moddasida axborot
resurslari va tizimlarini muhofaza qilishning asosiy maqsadlari bayon
etilgan:
shaxs, jamiyat va davlatning axborot xavfsizligini ta’minlash;
axborot resurslarining tarqalib ketishi, o’g’irlanishi, yo’qotilishi, buzib talqin
etilishi, to’sib qo’yilishi, qalbakilashtirilishi va ulardan boshqacha tarzda
ruxsatsiz erkin foydalanilishining oldini olish;
axborotni yo’q qilish, to’sib qo’yish, undan nusxa olish, uni buzib talqin
etishga doir ruxsatsiz harakatlarning hamda axborot resurslari va axborot
tizimlariga boshqa shakldagi aralashishlarning oldini olish;
axborot resurslaridagi mavjud davlat sirlari va maxfiy axborotni saqlash.
«Axborotlashtirish to’g’risida»gi qonunning «Axborot resurslari va
axborot tizimlari muhofaza qilinishini tashkil etish» nomli 20moddasida axborot resurslari va axborot tizimlari muhofaza qilinishini tashkil etish
masalalari yoritilgan:
Axborot resurslari va axborot tizimlari, agar ular bilan g’ayriqonuniy
munosabatda bo’lish natijasida axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining
mulkdorlariga, egalariga yohud boshqa yuridik hamda jismoniy shaxslarga zarar
etkazilishi mumkin bo’lsa, muhofaza qilinishi kerak.
Davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslar davlat sirlari hamda maxfiy
sirlar to’g’risidagi axborotni o’z ichiga olgan axborot resurslari va axborot
tizimlarining muhofaza qilinishini ta’minlashi shart.
Axborot resurslari va axborot tizimlari muhofaza qilinishini tashkil etish
tartibi ularning mulkdorlari, egalari tomonidan mustaqil belgilanadi.
Davlat sirlari hamda maxfiy sirlar to’g’risidagi axborotni o’z ichiga olgan
axborot resurslari va axborot tizimlarining muhofaza qilinishini tashkil etish tartibi
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Respublikamizda 1994 yil 6 mayda qabul qilingan «Elektron hisoblash
mashinalari uchun yaratilgan dasturlar va ma’lumotlar bazalarining huquqiy
himoyasi to’g’risida»gi Qonunida EHM uchun yaratilgan dasturlar va
28
ma’lumotlar bazalarining huquqiy himoyasi borasidagi munosabatlar yoritilgan.
Ushbu Qonun EHM uchun yaratilgan dasturlar va ma’lumotlar bazalarini
mualliflik huquqi ob’ektlari sirasiga kiritadi. Qonunda vazifasi va afzalliklaridan
qat’iy nazar, ob’ektiv shaklda ifodalangan, bosib chiqarilgan hamda bosib
chiqarilmagan, muallif (hammualliflar) ijodiy faoliyatining natijasi bo’lgan, EHM
uchun yaratilgan har qanday dasturlar va ma’lumotlar bazalariga nisbatan
mualliflik huquqi tatbiq etilishi belgilab qo’yilgan. [4].
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 29 avgust 1996 yilda qabul
qilingan № 257 sonli qaroriga binoan 1997 yil 1 martdan boshlab joriy etilgan
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining «Xizmat va tijorat
siri» nomli 98-moddasida quyidagilar bayon etilgan:
Fuqarolik qonun hujjatlari xizmat yoki tijorat siri bo’lgan axborotni, basharti
bu axborot uchinchi shaxslarga noma’lumligi sababli haqiqiy yoki nisbiy tijorat
qimmatiga ega bo’lgan, qonun yo’li bilan undan erkin bahramand bo’lish mumkin
bo’lmagan hamda axborot egasi uning maxfiyligini saqlashga doir choralar ko’rgan
hollarda himoya etadi.
Axborotning maxfiyligini ta’minlash borasida davlat manfaatlari 1993 yil 7
mayda qabul qilingan № 848-XII sonli «Davlat sirlarini saqlash to’g’risida»gi
Qonunda to’liq o’z aksini topgan Unda O’zbekiston Respublikasining davlat
sirlari, deb davlat tomonidan qo’riqlanadigan va maxsus ro’yxatlar bilan
chegaralab qo’yiladigan alohida ahamiyatli, mutlaqo maxfiy va maxfiy harbiy,
siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va o’zga xil ma’lumotlar hisoblanishi
ta’kidlangan. Shuningdek mazkur qonunda «Davlat sirlarini saqlashning huquqiy
asosi», «Davlat sirlarining kategoriyalari», «Axborotlarni davlat sirlariga mansub
deb topish», «Davlat sirlarini saqlash tizimi», «Axborotlarni maxfiylashtirish
muddatlari», «Davlat sirlarini saqlash borasidagi burch, ularni oshkor etganlik yoki
qonunga xilof ravishda maxfiylashtirganlik uchun javobgarlik» nomli moddalar
alohida yoritilgan.
O’zbekiston Respublikasi «Axborotlashtirish to’g’risida»gi Qonuniga
muvofiq ravishda yuridik va jismoniy shaxslarning informatsion-kommunikatsion
texnologiyalari va Internet tarmog’idan foydalanishlarida xavfsizlikni ta’minlash,
kompyuter xavfsizligi tahdidlarining oldini olish va bartaraf etishni yanada
takomillashtirish maqsadida 2005 yil 5 sentyabrdagi O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining
PP-167-sonli Qaroriga
ko’ra
kompyuter
va
axborot
texnologiyalarini rivojlantirish va joriy etish markazi huzurida kompyuter bilan
bog’liq mojarolariga munosabat bildirish xizmati tashkil etiladi. Ushbu xizmatning
asosiy vazifalari:
- respublikada kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanish sohasidagi
qonunbuzarliklarning oldini olish borasidagi sa’y-harakatlarni muvofiqlashtirish;
- kompyuter texnikasi va dasturiy ta’minotlardan foydalanuvchilarni kompyuter
xavfsizligi tahdidlar to’g’risida axborotni, shuningdek kompyuter bilan bog’liq
mojarolar, kompyuter tizimlarida qo’llaniladigan dasturiy-texnikaviy vositalarning
samaradorligiga doir materiallarni to’plash, tahlil qilish va tegishli ma’lumot
bazalarida jamg’arib borish;
29
- kompyuter xavfsizligi borasidagi ilg’or tajribani o’rganish va joriy etish, axzborot
tizimlariga noqonuniy ravishda kirish hollarining oldini olishni ta’minlash uchun
tavsiyalar ishlab chiqish;
- kompyuter sohasidagi jinoyatlar va axborot xavfsizligini huquqiy ta’minlash
masalalarida hamkorlik qilish.
Bugungi kunda kompyuter bilan bog’liq mojarolarga munosabat bildirish
xizmati tashkil etilgan. Xizmat yuzasidan foydalanuvchilarga yordam berish
maqsadida www.cert.uz sayti faoliyat ko’rsatmoqda.
2007 yil 27 sentyabrda Oliy Majlis qonunchilik palatasi tomonidan
«Axborotlashtirish va ma’lumotlarni uzatish sohasida qonunga xilof harakatlarni
sodir etganlik uchun javobgarlik kuchaytirilganligi munosabati bilan O’zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish
to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilindi hamda 2007 yil
30 dekabrda Oliy Majlis Senatining o’n ikkinchi yalpi majlisida ma’qullandi.
Ushbu Qonunning 1-moddasiga ko’ra, Jinoyat Kodeksining «Axborotlashtirish
qoidalarini buzish» nomli 174-moddasi chiqarib tashlandi va uning
o’rniga «Axborot texnologiyasi sohasidagi jinoyatlar» nomli 6 moddadan iborat
yangi bob kiritildi. Bu bobda quyidagi moddalar nazarda tutilgan:
«Axborotlashtirish qoidalarini buzish» nomli 278G’ 1-modda;
«Kompyuter axborotidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish»
nomli 278G’ 2-modda;
«Kompyuter tizimidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish uchun
maxsus vositalarni o’tkazish maqsadida ko’zlab tayyorlash yoxud o’tkazish
va tarqatish» nomli 278G’ 3-modda;
«Kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish» nomli 278G’ 4-modda;
«Kompyuter sabotaji» nomli 278G’ 5-modda;
«Zarar keltiruvchi dasturlarni yaratish, ishlatish yoki tarqatish» nomli 278G’
6-modda.
Nazorat savollari
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 29-moddasida qanday
huquqlar haqida aytib o’tilgan?
2. O’zbekiston Respublikasida «Axborot olish kafolatlari va erkinligi
to’g’risida» qonuni qachon qabul qilingan?
3. 2003 yil 11 dekabrda O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan №560-II
sonli qarori nima haqida?
4. «Davlat sirlarini saqlash to’g’risida»gi Qonunda nimalar ko’rsati o’tilgan?
7-mavzu. Axborot tizimlari va texnologiyalari
Reja:
1) Axborot tizimi haqida tushuncha
2) Axborot tizimlari turlari
3) Axborot tizimlarining ta’minoti
30
Axborot tizimi haqida tushuncha
Axborot texnologiyalari maʼlumotlarni boshqarish va qayta ishlash texnologiyalaridir. Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari tushuniladi.
Axborot texnologiyalari sohasida turli axborotni EHM va kompyuter tarmoqlari
orqali yigʻish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar ustida ishlar
olib boriladi.
Axborot texnologiyasi asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash-tashkiliy
texnikadan tashqari aloqa vositalari – telefon, teletayp, telefaks va boshqalar
qo’llaniladi.
Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham
mavjud bo’lgan bo'lsa-da, xozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o'ziga xos
xususiyati shundaki, sivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va
ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xomashyo, materiallar va moddiy
iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot
texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida yetakchi o'rinni egallamoqda.
Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi,
ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan boglik faoliyat soxalari tashkil
kiladi.
Bugungi kunda axborot texnologiyasini shartli ravishda "saqlovchi,
ratsionallashtiruvchi, yaratuvchi" turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi
texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi
axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mexmonxona xisob-kitoblari
tizimlari misol bo’ladi.
Yaratuvchi (ijodiy) axborot taxnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan,
undan foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o'z ichiga oladigan
tizimlardan iborat.
Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan va
inson faoliyatining barcha soxalarini axborotlashtirish zarurligini ko’rsatmoqda.
Jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotdan iqtisodni rivojlantirish,
mamlakat fan-taxnika taraqqiyotini, jamiyatni demokratlashtirish va
intellektuallashtirish jarayonlarini jadallashtirishni ta’minlaydigan jamiyat boyligi
sifatidafoydalanish tushuniladi.
Darxaqiqat, jamiyatni axborotlashtirish—inson xayotining barcha jabxalarida
intellektual faoliyatning rolini oshirish bilan boglik ob’ektiv jarayon xisoblanadi.
Jamiyatni axborotlashtirish respublikamiz xalqi turmush darajasining
yaxshilanishiga, ijtimoiy yextiyojlarning kondirilishiga, iqtisodning usishi hamda
fan-texnika tarakkiyotining jadallashishiga xizmat kiladi.
Jamiyatni axborotlashtirish jaraenini 5 asosiy yunalishga ajratish mumkin:
Mexnat, texnologik va ishlab chiqarish jaraeni vositalarini kompleks
avtomatlashtirish.
Ilmiy tadkikotlar, loyixalash va ishlab chiqarish axborotlashtirish.
Tashkiliy- iktisodiy boshkarishni avtomatlashtirish.
Axoliga xizmat ko’rsatish soxasini axborotlashtirish.
Talim va kadrlar tayerlash jaraenini axborotlashtirish.
31
.
Bilim olishda, ya’ni ma’lum turdagi axborotlarni uzlashtirishda kompyuter
tizimining yordami benixoya kattadir.Axborot qanday ko’rinishda ifodalanishidan
qat’i nazar, uni yigish, saqlash, kayta ishlash va foydalanishda kompyuter
texnikasining rolini quyidagilar belgilaydi:
Birinchidan, ukitishda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish standart
(an’anaviy) tizimga nisbatan ukuv jarayonini jadallashtirib, talabada ilmga
kizikishni oshiradi, ular ijodiy faoliyatini ustiradi, bilim berishga differentsial
yondashish, olingan bilimlarni takrorlash, mustaxkamlash va nazorat qilishni
engillashtiradi, talabani ukuv jarayonining sub’ektiga aylantiradi.
Ikkinchidan, yangi axborot texnologiyalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida
quyidagi shakllarda foydalanish mumkin bo’ladi:
·muayyan pedmetlarni ukitishda kompyuter darslari;
·kompyuter darslari—kurgazmali material sifatida;
·talabalarning guruxli va frontal ishlarini tashkillashtirishda;
·talabalarning ilmiy izlanishlarini tashkillashtirishda;
·talabalarning ukishdan bush vaktlarini to’g’ri tashkil qilish masalalarini xal
yetishda va x.k.
Mexnat samaradorligining bundan keyingi o’sishi va farafonlik darajasini
ko’tarish. katta xajmdagi multimediya axborotini (matn, grafika, video tasvir,
tovush, animatsiya) qabul qilish ishlashga yangi intellektual vositalar va inson
mashina interfeyslardan foydalanish asosidagina yerishish mumkin.
Informatikada mexnat unumdorligini oshirish suratlari etarli bo’lmasa, butun
halq xo’jaligida samaradorligini o’sishi anchagina kamayib ro’y berishi mumkin.
Xozirgi dunyodagi barcha ish joylarining 50 foizi ga yaqin axborotni qayta ishlash
vositalari bilan ta’minlangan..
Jamiyatni axborotlashtirish, yangi axborot texnalogiyalari bilan ta’minlash
insonlarning turli – tuman ma’lumotlarga bo’lgan yehtiyojini qondirishda muxim
o’rin tutadi.
Inson axborot olami ichra yasharkan , voqeya xodisalar jarayonlarning bir –
biriga aloqadorligini, o’zaro munosabatlari va moxiyatni tashkil yetish ,o’z
xayotidan kelib chiqayotgan murakkab savollarga ilmiy javob topish maqsadida
ko’pdan - ko’p dadil va raqamlarga murojat qiladi.
Axborot tufayli nazariya amalyot bilan birikadi. Amaliyot nazariyasi
nazariya yesa amalyotsiz mavjud ham bo’lmaydi ,rivojlanmaydi ham.
Zavodlarimizning asosiy maqsadi informatika vositalarining ahamiyati
to’g’risida fikir yuritish yemas, balki jamiyatning axborotga bo’lgan yextiyojini
qondirishdagi usul va vositalar to’g’risida tushunchaga yega bo’lishdir .
Mazkur yehtiyoj doim mavjud bo’laveradi va biror -bir axborotli muxit
doirasida qondiriladi. «Axborotli muxit» tushunchasiga xozirgi kunda ingformatika
masalalarini o’rganishda muxim o’rin yegallaydi. Insoniyatni o’rab tturgan muxit
o’z xizmatlariga ko’ra turlichadir – tabiy siyosiy, ijtimoiy, milliy va oylaviy ruxiy
bo’lishi munkin. Aniqrog’i bular xar birimiz yash bir butun muxitninig
tekisliklaridir.
32
Mazkur tekisliklarining markazida axborotli muxit turadi va u barcha
axborotli odimlarni boshqaradi: voqealikning moddiy axborotli muxitni boshqarish
vositalari – yenergetik tamonlarini to’ldiradi, rivojlantiradi va bunda u turli
ijtimoiy faktorlar bilan chambarchas bog’liq bo’ladi.
Axborotli muxitning tabiyatni tushunishda axborotning bilimga aylanishini
o’rganish katta ahamiyatga yega. Bir qarashda bir xildak tuyiladi ammmo ular
munosabatini chuqurroq o’rganishda axborotda bilimning kommunikativ «boshqa
vositalar» o’rtasidagi bog’liqlik xususiyati borligini ko’ramiz.
Jamiyatda odamlar o’rtasidagi aloqa faktori bo’limlar o’rtasidagi «ko’prik» bu axborotdir. Demak ,bilimni «o’zi uchun» axborotga aylantirish mexanizii
axborotli muxitini vujudga keltirishda aloxida o’rin yegallaydi. +adimda axborotli
muxit juda qashshoq bo’lib ,u tor doiradagi yeng kerak va chekli ma’lumotlar
majmuasidan iborat yedi, bu xol odamlar orasidagi bog’liq doirasini ming yillab
chegaralab keladi va odamning jamiyat axborotli muxitidagi xissani kamaytirib
yuboradi.
Bugungi kunda ijtimoiy turli ko’rinishdagi axborotlar majmuasi keng va
rivojlangan bo’lib ,uning jamiyatda tutgan o’rni bexisobdir.
Oxirgi davrda axborotli muxitda katta o’zgarishlar bo’lib bormoqda. Ana
shu o’zgarishlar qog’ozsiz texnologiya zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu yesa o’z
navbatida, YEXM ning yanada keng rivojlanishiga sabab bo’ladi. Axborotli
muxitning kelajakda inson xayotida o’rni va ahamiyati, bugungi holatdan ancha
yuqori bo’lishi uchun bajarilishi lozim bo’lgan vazifalar qo’llamini kegaytirish
talab yetiladi..
Respublikamizda axborotlashtirish keng yo’lga qo’yilishi bilan undagi xar
bir fuqoroga kerakli paytda, kerakli miqdorda, kerakli sifatda olish imkoniyatlari
ochilmoqda. Respublikamizdagi viloyatlar, shaxarlar, tumanlarga qarashli
korxonalar, tashkilotlar va muassasalar zamonaviy kompyuter texnikalari bilan
jixozlanib, ular maxsus qurilmalar (teleforin tarmog’i, modem va boshqalar)
yordamida axborotlarni uzatish va qabul qilish imkoniyatiga yega bo’lmoqda.
Insonning iqsodiy, yekologik, siyosiy va boshqa soxalarda fikirlash doirasining
kengayishi axborotli muxitninig sifat va miqdor jixatdan o’zgari ,yangi xusiyatga
yega bbo’lgan axborotli muxitning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda.
Demak axborotlashtirish vaqtinchalik tadbig’ yemas, rivojlanishning zarur
vositasidir va axborotli muxitning hozirgi rivojlanish darajajasidagi holatini
informatikasiz qo’llab bo’lmaydi. Axbortllarni tez, sifatli yg’ish saqlash, qayta
ishlash va uzatish kabi vazifalarni bajarishda hisoblash texnikasining xizmati
beqiyos yekaniga ishonch hosil qilmoqda. Iqsodiyotning boshqarishdagi
o’zgarishlar, bozor munossabatlarga o’tish buxgalteriya xisobini tashkil qilish va
olib berishga katta ta’sir ko’rsatadi. Xisobning xalqaro tizimlarga o’tishi amalga
oshirilmoqda bu uning uslubiyatini yangi shakillarini ishlab chiqarishni talab qilad.
Buxgalteriya xisobining axborot tizimi va uning kompyuterda ishlab chiqarishning
tashkil qilishning ananaviy shakillari katta o’zgarishlarga uchragan. Xisobchidan
korxona moliyaviy xolatining ob’ektiv baholarini bilish, moliyaviiy taxlil
33
usullarini yegallash, qimmatli qog’ozlar bilan ishlashni bilish bozor jarayonlarida
pul mablag’lar investitsiyalarini asoslash va boshqalar talab qilinadi.
Axborot texnologiyasining rivojlanish tarixi
Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki va
tashqi omillar mavjud bo’lib, ular quyidagilar:
Ichki omillar.
Tashqi omlilar.
Ichki omillar- bu axborotni poydo bo’lish turlari, xosalari, axborotlar bilan turli
amallarni bajarish, uni jamlash uzatish, saqlash va h.k.
Tashqi omillar – bu axborot texnologiyasining texnika – uskunaviy vositalari
orqali axborot bilan turli vazifalarni amalga oshirishni bildiradi.
Axborot texnologiyalari jamiyat axborot resurslaridan oqilona
foydalanishning yeng muhim omillaridan biri bo’lib, hozirgi vaqtga qadar bir
necha bosqichlarni bosib o’tdi.
1 – bosqich. XIX asirning 2 – yarmigacha davom yetgan. Bu bosqichda «qo’llik»
axborot texnologiyalari taraqqiy yetgan. Uning vositasi pero,siyoxdon, kitob.
Kommunikatsiya ya’ni aloqa odamdan – odamga yoki pochta orqali xat vositasida
amalga oshirilgan.
2 - bosqich. XIX asirning oxiri, unda «mexanik» texnologiya rivoj topgan. Uning
asosiy vositasi yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat.
3 – bosqich. XX asirning boshlariga mansub bo’lib, «yelektromexanik» texnologiyalar bilan farq qiladi. Uning asosiy vositasi sifatida telegraf va telefonlardan
foydalanilgan. Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham o’zgardi.
Unda asosiy urg’u axborotni tasvirlash shaklidan uning mazmunini shakllantirishga ko’chiliriladi.
4 – bosqich. XX asir o’rtalariga to’g’ri kelib, «yelektron» texnologiyalar qo’llanilishi bilan belgilanadi. Bu texnologiyaning asosiy vositasi YEXM lar va ularning
asosida tashkil yetiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot
izlash tizimlaridir.
5 – bosqich. XX asirning oxiriga to’g’ri keladi. Bu bosqichda kompyuter texnologiyalari taraqqiy yetdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo’ljallangan
turli dasturiy vositalarga ega bo’lgan shaxsiy kompyuterlardir. Bu bosqichda
kundalik turmush, madaniyat va boshqa sohalarga mo’ljallangan texnik
vositalarning o’zgarishi ro’y berdi. Lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila
boshlandi.
Axborot tizimlarining ta’minoti
XXI asrda bilimdon, savodli bo’lish uchun axborot tizimlari va
texnologiyalarini mukammal ishlata bilish kerak. Turli sohalardagi odamlarning
ish faoliyati ko’pincha ularning ma’lumotlardan samarali foydalana olish
qobiliyatiga bog’liq. Zamonaviy mutaxassis kompyuterlar, telekommunikatsiya va
boshqa aloqa vositalari yordamida ma’lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash va
foydalanishni bilish kerak.
Hozirgi kunda axborot tizimlari va texnologiyalari odamlarning ish faoliyati
va ishlab chiqarish samarasini oshirish vositasi hisoblanadi. Shuning uchun ham
34
mazkur mavzuni o’rganish "Informatika" kursining asosiy vazifalaridan
hisoblanadi.
Huquqiy ta’minot – bu axborot ta’minotidan foydalanishning yuridik
statusni aniqlovchi huquqiy normalar yig’indisi. Axborot sohasidagi faoliyatda
bozor munosabatlarining rivojlanishi axborot himoyasini, intellektual, shaxsiy
ob’ekt va unga mulkiy huquq kabi qarashga imkon yaratadi. Huquqiy
ta’minotining eng asosiy maqsadi axborot ishlab chiqarish sohasida qonuniylikni
mustahkamlashdir.
O’zbekiston Respublikasida 1992 yil 8 dekabrda Axborotlashtirish Markazi
tashkil qilindi. (Fan va texnika davlat qo’mitasi qoshida). Uning maqsadi jamiyatni
axborotlashtirish va kompyuterlashtirish bo’yicha hujjatlar yig’ishdan iborat edi.
Shuning bilan bir qator quyidagi qonunlar va farmoyishlar ham qabul qilingan:
«Axborotlashtirish haqida qonun» (may, 1993y), (yangi taxrirdagi ushbu qonun
2003 yil 11 dekabrda Oliy Majlisning 2-chaqiriq 13-sessiyasida qabul qilindi),
“EHM dasturlari va ma’lumotlar bazalarining himoyasi haqida” (may, 1994y),
«Elektron raqamli imzo to’g’risidagi»(dekabr,2003 y.), «Elektron hujjat aylanishi
to’g’risidagi», «Elektron tijorat to’g’risidagi»( 2004 y.) qonunlar.
1994 yilda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasini axborotlash
konsepsiyasi»da quyidagi strategik masalalar qo’yilgan:
- milliy kompyuter tarmog’ini tashkil qilish;
- axborotni mahsulot sifatida huquqiy asosini tashkil qilish;
- mamlakatimiz axborot industriyasini mahkamlash.
Shu konsepsiya asosida O’zbekiston Respublikasini axborotlashtirish dasturi
ishlab chiqildi. Shuningdek 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan «Kadrlar
tayyorlash milliy dastur»ida mazkur masalaga katta e’tibor qaratilgan.
Shunday qilib, axborot tizimini apparat, dasturiy, axborot, tashkiliy va
huquqiy ta’minotlarining majmuasi sifatida ko’rishimiz mumkin.
Axborot tizimlari va texnologiyalari
"Mamlakat axborot resurslarining rivojlanish darajasi regionining xududiy
o’lchamlari, tabiiy sharoitlari orqali emas, uning tarixiy an’analari, savodxonlik
darajasi, ko’p asrlik madaniyati va milliy g’ururi orqali aniqlanadi, chunki axborot
mahsulotlari bozorda sotiladi va o’z egasidan begonalanmaydi".
"Texnologiya" atamasi grek tilidan olingan bo’lib, mahorat, ustalik ma’nosini
bildiradi. Bularning barchasi sistemali fan va ishlab chiqarish nuqtai nazardan
jarayon hisoblanadi. Jarayon deganda qo’yilgan maqsadga erishishimiz
yo’naltirilgan harakatlar yig’indisi tushuniladi. Jarayon, birinchi o’rinda
strategiyani tanlagan odam tomonidan aniqlanadi, ikkinchi o’rinda u har xil
vositalar va uslublar majmui yordamida amalga oshiriladi. Shu holatda,
texnologiya qandaydir yangi mahsulotni olish maqsadida birlamchi mahsulotning
boshlang’ich holatini o’zgartiradi. Axborot, mahsulot resurslarimiz bo’lgan neft,
gaz, foydali qazilmalar kabi eng qimmatbaho resurslarimizdan biri hisoblanadi.
Demak, axborotni qayta ishlash jarayonini material resurslarini qayta ishlash
texnologiyasi kabi qabul qilishimiz mumkin. Quyida axborot texnologiyasi
35
sxemasi qandaydir material resurslarni qayta ishlash texnologiyasiga o’xshash
tarzda ko’rsatilgan:
Axborot texnologiyasining komponentalari quyidagilardan iborat:
– boshlang’ich axborotlarni yig’ish;
– boshlang’ich axborotlarni qayta ishlash va yangi axborotni hosil qilish;
– axborot mahsulotlarini foydalanuvchiga yetkazib berish va ular asosida qaror
qabul qilish.
Axborot texnologiyasi – konkret texnik va dasturiy vositalar majmuasi bo’lib, ular
yordamida biz hayotimizning hamma sohalari va faoliyatlarida axborotni qayta
ishlash bo’yicha har xil operatsiyalarni bajaramiz.
Axborot texnologiyasi deganda odam umri va ish faoliyatidan ma’lumotlarni
yig’ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish jarayonlarini keng turda kompyuterlash
tushiniladi
Axborot texnologiyasi – ob’ekt, jarayon yoki hodisa holati haqidagi yangi
ma’lumotni olish uchun ma’lumotlarni (boshlang’ich ma’lumotlarni) yig’ish, qayta
ishlash va uzatish vositalari va uslublarining majmuasidan foydalanuvchi jarayon
hisoblanadi.
Shunga e’tibor berish kerakki, barcha axborot texnologiyalari asosini
shaxsiy kompyuter tashkil qiladi. Hozirgi jamiyatda ma’lumotni qayta ishlash
texnologiyasining asosiy texnik vositasi shaxsiy kompyuter hisoblanadi.
Kompyuterlarning kirib kelishi va kommunikatsion vositalarini qo’llash axborot
texnologiyasi rivojlanishida yangi bosqichni aniqlab beradi.
Yangi axborot texnologiyasi – bu ma’lumotlarni uzatish qayta ishlash va
saqlash uchun har xil qurilmalar, kommunikatsion vositalar va zamonaviy shaxsiy
kompyuterlarni foydalanuvchi axborot texnologiyasidir.
Axborot texnologiyasining asosiy qismi apparat ta’minoti va dasturiy
ta’minot hisoblanadi. Ular yordamida boshlang’ich ma’lumotlarni yakuniy axborot
mahsulotigacha qayta ishlash bajariladi.
IT turlari va ularning tarkibi:
– multimediya texnologiyasi;
– internet texnologiyasi;
– elektron pochta;
– audio pochta;
– bir tildan boshqa tilga tarjima qilish(o’girish) texnologiyasi;
– ma’lumotlar bazasi texnologiyasi;
– skanerlash texnologiyasi va hokazo.
Kompyuter tarmoqlari.
Ikkitadan ko’p kompyuterni ulash uchun har bir kompyuterga tarmoq platasini
o’rganib, ularni kabel bilan ulab, kompyuterlarning birgalikdagi ishini
boshqaruvchi maxsus dasturlarni ishga tushirish kerak. Agar tarmoqda fayl serveri
deb ataluvchi maxsus boshqaruvchi kompyuter mavjud bo’lsa, unda bu tarmoq
kliyent – server rusumidagi tarmoq hisoblanadi. Bunday tarmoqdagi barcha
"oddiy" kompyuter ishchi stansiyalari deb ataladi.
36
1.
2.
3.
4.
Agar maxsus server bo’lmasa, unda barcha ishchi stansiyalar bir xil imkoniyatlarga
ega va bu tarmoq bir rangli deb ataladi. Bir rangli tarmoqlarning kerakli xususiyati
shundaki ular maxsus dasturiy ta’minotga muxtoj emas. Windows – 95 / 98/2000
tarmoqlarida bir rangli lakal tarmoqlarni boshqarish uchun barcha keraklilar bor.
Lakal tarmoqning sxemasi topologiya deb ataladi.
"Shina" ulanish zanjiri. Bu tarmoqda barcha kompyuterlar bitta kabelga ulangan.
"Kolso" (xalqa) ulanish zanjiri. Topologiyaning "Kolso" turi "Shina" turiga
o’xshash. Chunki barcha kompyuterlar bitta kabelga ulangan.
"Yulduzcha" ulanish zanjiri.
"Snejinka" ulanish zanjiri.
Axborot texnologiyasining konkret predmet sohasida: tadbirkorlikda, banklarda,
robotexnikada, marketingda, meditsinada, san’atda va boshqa sohalarda
ishlatilmoqda.
Nazorat savollari:
1.
2.
3.
4.
5.
Axborot tizimi haqida tushunch nima?
Axborot tizimlari turlari haqida ma’lumot bering?
Axborot tizimlarining ta’minoti nima?
Axborot texnologiyasi nimani o’rgatadi?
Axborot texnologiyasining turlari haqida ma’lumot bering?
8-mavzu. Axborot ta'minot tarkibi va unga qo'yiladigan talablari
Reja:
1. Axborot ta’minoti
2. Axborot ta’minotini yaratish
Axborot ta’minoti — avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining eng muhim
elementi sifatida boshqarilayotgan obyektning holatini tariflovchi va boshqaruv
qarorini qabul qilish uchun asos bo'luvchi axborotlarni aksettirish uchun mo'ljallangan. Shu sababli axborot ta’minoti quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1. Masalalarni (vazifalarni) yechish uchun aniq va yetarli, to'liq va asosli
ma’lumotlarni o 'z vaqtida yetkazib berish.
2. Masalalarning o'zaro aloqadorligini ta ’minlash.
3. Ma’lumotlarni jamlash, saqlash va qidirishni samarali tashkil qilish.
4. EH M va undan foydalanuvchilar o'rtasidagi ishlarning tartibini tashkil
qilish.
Iqtisodiy axborotni ishlab chiqishning avtomatlashtirilgan tizimi nazariyasiga
ko'ra axborot ta’minotini quyidagilarga bo'lish qabul qilingan: aniq soha parametrli
ko'rsatkichlari (masalan, buxgalteriya hisobi, moliya-kredit faoliyati, tahlil va
boshqalarning ko'rsatkichlarijning tizimlari; tasniflash va kodlashtirish tizimlari;
hujjatlar; axborotlar oqimlari — hujjatlar aylanmasini tashkil qilishning variantlari;
37
mashina va mashina manbalarida saqlanayotgan hamda tashkil qilishning turli
darajasiga ega bo'lgan har xil axborotli massivlarga ega.
Belgilangan vazifalarni yechish, ma’lumotnom alar taqdim etish va
turli xil foydalanuvchilar o'rtasida axborot almashish uchun massivlarni
o 'z ichiga oluvchi ma’lumotlarning avtomatlashtirilgan banki murakkab
tashkiliy jihatlarga ega.
Y akuniy foydalanuvchila r — iqtisodchilar bilan hamkorliqda bajariladigan
axborot ta’minotini loyihalashtirishida quyidagi ishlar amalga oshiradi:
— iqtisodiy vazifalarni hal etish u c h u n zarur bo'lgan ko'rsat
kichlarning tarkibi, ularning hajmi, vaqti tavsifiy tasvirlari va axborotli
aloqalari aniqlanadi;
— keng qamrovli klassifikator va kodlar tizimi ishlab chiqiladi.
umumdavlat klassifikatorlaridan foydalanish imkoniyatini beruvchi
aloqalari o'rganiladi;
— ko'rsatkichlarni aks ettirish uchun hujjatlarning standartiashgan
tizimini qo'llash imkoniyatlari aniqlanadi, mashinada ishlab chiqish
talablariga moslashtirilgan yangi birlamchi hujjatlarning shakllari
loyihalashtiriladi
— axborot fondi tashkil qilinadi; ma’lumotlar bazasi va uni tashkil
qilish aniqlanadi: ishlab chiqilgan natijalarni taqdim etish shakllari
lovihalanadi;
Axborot ta’minotini yaratishda turli xildagi masalalar hal qilinadi. Ulardan
bir qismi ma’lumotlarni EH M yordamida ishlashga tayvorlash bo'lsa, ikkinchi
qismi ma’lumotlarni EH M da saqlash. qidirish va qayta ishlash bilan bog'liqdir.
Shu sababli axborot bilan ta ’minlashni ikki guruhga ajratish mumkin:
1. Mashinadan tashqaridagi axborot ta’minoti.
2. Mashina ichidagi axborot ta’minoti (6 .1-rasm).
Odatda, boshlang'ich axborotlar mashinadan tashqari muhitda,
boshqaruvchi shaxsning qaror qabul qilish jarayonida hosil bo'ladi ham da
nomashinaviy soha hujjatlarida qayd qilinadi.
EH M dan foydalanuvchining amaliy ilovasini yaratish va u bilan
ishlash uchun nomashinaviy soha muloqatlari mashina ichidagi ta’minotga
o'tkazilishi kerak. U erda EH M ichki axborotlar bazasini tashkil etadi.
Nazorat va muhokama uchun savollar.
38
Savollar:
1. A xb o ro t t a ’m i n o t i d e g a n d a n i m a n i t u sh u n a s i z ?
2. Mashinadan tashqaridagi axborot ta’minotiga nimalar kiradi?
9-mavzu. Mashinadan tashqaridagi axborot ta’minoti
Reja:
1. Mashinadan tashqaridagi axborot bazasi.
2. Hisobot axborotlariga oid hujjatlar.
Mashina tashqarisidagi axborot ta’minoti quyidagilami o'z ichiga olladi:
• mashinadan tashqaridagi axborot bazasini;
• nomashinaviy axborot bazasini yuritish vositalarini.
M ashinadan tashqaridagi axborotlar bazasi o'z ichiga normativma’lumotnoma,
shartli-doimiy axborotlarni va muayan predmet sohasining
tezkor (hisobli) axborotni oladi.
Nomashinaviy sohada hujjatlar asosiy axborot tashuvchilar sanaladi.
Hujjat qabul qilingan andazada tuzilgan va iqtisodiy bir qoida asosida
birlashtirilgan m u ’lum otlar yig'indisidir.
Hujjatlar nomashinaviy sohada asosiy axborot tashuvchilar sanaladi.
Hujjatlar boshqaruv funksiyalariga muvofiq normativ, ma’lumotnom ali,
rejali va vaqtga nisbatan kam o'zgaradigan, shartli doimiy boshqa axborot
hujjatlari, u yoki bu jarayonlar oqimini qayd etuvchi tezkor boshlang'ich
hisob axborot hujjatlari bo'lishi mumkin.
Shartli doimiy axborot hujjatlaridagi ma’lum o tn o m alar ma’lum
turdagi obyektlar ro'yxatini (bo'linmalar, jihoz, lavozim, kasb va hokazo)
o'z ichiga oladi. Ma’lumotnomada obyektning nomi, kcxli va boshqa hujjatlarda
ko'rsatilgan jadvali mavjud. N om enklatura — baho ko'rsatkichlari xuddi
ma’lumotnom alar shaklida, o'lchov birligi ko'rsatilgan holda obyektlar
nom enklaturasi ifodalangan. Ishlab chiqarish m e’yorlari konstruktiv-texnologik
hujjatlaala ko’rsaliladi. Masalan. materiallar sarllash me'yori marshrutlash
haritasida saqlanadi. Hilda detallarni tayyorlashning texnologik jarayoni aks
ettiriladi.
Taqvimreja me’yorlari detal yoki m ahsulotga nisbatan sexning kunlik
ehtiyojlarini aks ettiradi.
Yetkazib beruvchining buyurtmachi bilan shartnomasi yetkazib berish
rejasini, yetkazib berish partiyasi hajmini aks etgiradi. Reja hujjatlari esa
tayyor mahsulotlar, detallar chiqarish bo'yicha sanoqli reja ko'rsatkichlarini
ifodalaydi. Tashkiliy-boshqaruv hujjatlari nizom, qoida, aktlar.
protokollar, qarorlar, buyruqlar va hokazolarni o'z ichiga oladi.
Hisobot axborotlariga oid hujjatlari kirim-chiqim hujjatlari, tovar va
materiallarni ortish va to'xtatish, shuningdek, buyumlar kelib tushishi bo'yicha
39
hisobot malumotlarini o'z ichiga oladi. Bular — nakladnoylar, kirish-chiqish
orderi, omborxona kirish-chiqish kartochkasi, inventarlash vedomostlari va
boshqa hujjatlar. Reja ko'rsatkichlari bajarilishi borasidagi ma’lumotlar
reja-grafiklarda, hisobotlarda, statistik ma’lumotlarda ko'rsatiladi.
Ko'rsatkichlar tizimi rejalash tizimi bilan belgilanadi. Rejani bajarish
ko'rsatkichlari (bo'lim darajasida) faqat hisobot uchungina emas, balki
boshqarish va tartibga solish maqsadlari uchun ham xizmat qiladi. To'lov
topshiriqlari buyurtmachining keltirilgan mahsulotga to'lov faktlarini aks
ettiradi.
Barcha hujjatlar hujjat mazmunini ifodalovchi nomi, hujjat tarkibini
belgilovchi shakli bilan farqlanadi. Yuzaga kelish xususiyatiga ko'ra, hujjatlar
ilk ma’lumotlami saqlovchi boshlang'ich hujjatlarga va boshqa hujjatlarning
axborotlarini qayta ishlash natijalarini ko'rsatuvchi natijaviy hujjatlarga
bo'linadi.
Har qanday hujjat uch qismdan tashkil topgan: sarlavqa, asosiy va
tasdiqlovchi qismlardan.
Sarlavha qismida hujjat uchun doimiy yoki o'zgarmas bo'lgan
ma’lumotlar joylashadi. Asosiy qism da hujjat uchun shartli doim iy va
o'zgaruvchan bo'lgan ma’lumotlar joylashadi. Tasdiqlovchi qismda hujjat
uchun yuridik huquq beruvchi ma’lumotlar joylashadi. Hujjatlarda
ifodalangan ma’lumotlarning joylashishiga ko'ra, ularni quyidagi turlarga
ajratish mumkin: chiziqli, anketali, jadvalli va aralash
Mashinadan tashqaridagi axborotlar bazasini yuritish vositalariga
quyidagilar kiradi:
• muammo sohasi hujjatlarida saqlanuvchi texnik-iqtisodiy axborotlarni
kodlash va tasniflash tizimi;
• foydalanish uchun tavsiya qilingan hujjatlarning tipik shakli ni aks
ettiruvchi hujjatlarning muvofiqlashtirilgan tizimi;
• hujjatlashtirishni tashkil etish va yuritish tizimi (6.2-rasm).
Mashinadan tashqaridagi axborotlar bazasi mashina ichidagi axborotlar
bazasini shakllantirish manbayi bo'lib hizmat qiladi.
Quyidagi 6.3-rasmda hujjatlarda joylashgan ma’lumotlami kompyuterga
kiritish texnologik chizmasi keltirilgan.
40
41
10-mavzu. Mashina ichidagi axborot ta’minoti
Reja:
1. Mashina ichidagi axborotlar bazasi
2. Mashina ichidagi axborotlar bazasini tashkil etish va yuritish
Mushina ichidagi axborot ta’minoti o'z ichiga quyidagilarni oladi:
* Mshina tashuvchilarda joylashgan axborotlar bazasi;
* Mshina axborot bazasini tashkil etish va yuritish vositalari.
Mshina ichidagi axborotlar bazasi, ma’lumotlar bazasining tuzilmasini aniq
muammo sohasining mantiqan bog'langan ma’lumotlar modelini, shuningdek,
mashina tashuvchilarda saqlanadigan alohida o ‘zaro bolanmagan kiruvchi,
chiqadigan va oraliq ma’lumotlarni aks ettiradi.
Ma’lumouar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) vositalari bilan qo'llab
quvvatlanadigan ma’lumotlar bazasida me’yoriy-ma’lumotnomali, rejali,
yani shartli-doimiy axborot va operativ, hisobot axborotlari saqlanadi (6.4-rasrti)
Mashina ichidagi axborotlar bazasini ishlab chiqishning muhim
vazifasi rnashjna tashuvchida saqlanadigan ma’lumotlarni unumli tashkil
etish sanalacii Mashina ichidagi axborotlar bazasi mashinadan tashqaridagi
sohaning reja va tezkor hujjatlaridan keladigan ma’lumotlarni o 'z ichiga
oladi. Mashjna ichidagi axborotlar bazasining bir qismi masalani yechish
jarayonidq yUzaga kelishi yoki boshqa tizimlar aloqa kanallari bo'yicha
kelib tushishj mumkin.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish uchun uni tashkil etish va yuritishda
sohalashtirj|gan samarali dasturiy vosita — ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimidan foydalaniladi.
42
Ma’lumotlar bazasi qaytarilmaydigan ma’lumotlarning yaxlitlangan
jamlanmasi sanaladi. Uning asosida mazkur sohaning barcha masalalari
43
hal etiladi (6.5-rasm). Ma’lumotlar bazasida ko'p qirrali kirish va aynan
bir xil ma’lumotlardan turli foydalanuvchilar foydalanish im koni mavjud.
Ma’lumotlar bazasi (MB) foydalanuvchining bitta shaxsiy kompyuter
monopoliya ixtiyorida bo'lishi mumkin. Bunday holatda u faqat mazkur
ShK xotira diskasiga joylashtiriladi va axborot bazasiga bir vaqtda bir necha
foydalanuvchining kirishi ta ’m inlanm aydi.
Kompyuter tarmog'i mavjud bo'lgan holda ko'p foydalaniladigan
rejimda, „Mashina-server" da joylashadigan markazlashgan M Bni saqlash
va foydalanish imkoniyati tug'iladi. Bunday holatda har bir foydalanuvchi
o'z shaxsiy kompyuteri orqali barcha mijozlar uchun umumiy bo'lgan
markazlashgan axborot bazasiga kirishga ruxsat oladi.
Foydalaniladigan texnik va dasturiy vositalar shakliga boliq holda turli
ish texnologiyasi amalga oshirilishi m um kin. Ma’lumotlarni tarmoqli ishlab
chiqishning turli tamoyillari mavjud: „fayl-server" va „m ijoz-server"
Mashina ichidagi axborotlar bazasini tashkil etish va yuritish vositalai i>m
kirishning dasturiy vositasi, ma’lumotlar bazasini tashkil etish hamda
ma’lumotlarning boshqa massivlari kiradi (6.6 rasm) Bundan
44
tashqari, mashina ichidagi axborotlar bazasini tashkil etish va yuritishda
MB va boshqa mashina tashuvchidagi ma’lumotlar bilan ishlash bo'yicha
foydalanuvchining texnologik yo‘riqnomasidan foydalaniladi.
11-mavzu. Dasturiy ta’minot tushunchasi, uning vazifasi va
turkumlanishi
Reja:
1. Tizimli dasturiy ta’minot.
2. Amaliy dasturiy ta’minot.
Zamonaviy axborot texnologiyalarining gurkirab rivojlanishi va uni
q o ila sh sohasining kengayishi dasturiy ta ’m inotning jadal rivojlanishiga
olib keldi.
Hozirda respublikamiz dasturchilari tomonidan yaratilayotgan dasturiy
mahsulotlarning 80 % eksport uchun, 20 % i esa mahalliy iste’molchilar
uchun ishlab chiqarilmoqda.
Axborot tizimlarining dasturiy ta’minoti — bu hisoblash texnikasi
vositalari bilan ma’lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan
foydalanish uchun qo'llaniladigan dasturiy va hujjatli vositalarto'plamidir.
Dasturiy ta'minot bajaradigan funksiyalariga ko‘ra ikki guruhga ajratiladi:
tizimli dasturiy ta ’m inot va amaliy dasturiy ta’minot.
45
Tizimli dasturiy ta ’m inotning asosiy vazifasi EH M da axborotni qayta
ishlash jarayonini tashkil etish va amaliy dasturlar uchun m e ’yordagi ish
muhitini t a ’m inlashdan iborat. Tizimli dasturiy t a ’m inot EH M apparat
vositalari bilan shu q ad ar yaqin aloqadaki, uni b a ’zida E H M ning bir
qismi deb ham hisoblashadi (6.7-rasm).
Tizimli dasturiy ta ’m inot quyidagilardan iborat: operatsion tizimlar,
servis dasturlar, dasturlashtirish tillari translatorlari va texnik xizmat
dasturlari.
Tizimli dasturiy ta'm inot quyidagi vazifalarni amalga oshirishni
ta ’minlaydi:
• E H M ning ham m a uzellari va qurilmalarining avtomatik ravishda
ishlashini;
• EHM ning ham m a uzellari va qurilmalarini avtomatik ravishda testlar
yordamida tekshirib turish;
• mashina resurslarini taqsimlash;
• kompyuter tarmog'ida avtomatik holatda axborot ayirboshlashni
ta ’minlash;
• dasturchilar va foydalanuvchilar melmatini iloji boricha avtomatlashtirish
O peratsion tizimlar (О Т ) — tizimli dasturiy ta 'm in o tn in g eng
asosiy qismi bo'lib, axborotni qayta ishlash jarayonini boshqarish va
apparat vositalari bilan foydalanuvchilar o'rtasidagi o'zaro aloqani
ta’minlaydi.
Operatson tazimlar dasturiy ta'minotning foydalanuvchi kompyuterda
ishlaganda uning interfeysini aniqlovchi muhim qismi hisoblanadi. Interfeys
foydalanuvchiga nisbatan do'stona munosabatda bo'lishi lozim va bu nuqtayi
nazardan foydalanuvchining mashina bilan muloqotining uchta darajasi
to'g'risida gapirish mumkin:
• buyruqli interfeys — foydalanuvchi operasion tizimning fayl tizimini,
buyruqlarini etarlicha bilishi talab etiladi va ularni displey ekranidagi
buyruq qatoriga klaviatura orqali kiritadi. Bunday interfeys bevosita MS
DOS operasion tizimi tom onidan ta ’minlanadi;
• matnli m enyu ko'rinishdagi interfeys — foydalanuvchi k o'p sonli
menyularda m o‘ljal ola bilishi talab etiladi va bu menyularda kerakli buyruqlar
hamda fayllarni ularning nomlanishi bo'yicha tanlay bilishi kerak (odatda
ingliz tilida). Bu turdagi interfeys operatsion tizimning ko'pgina qobiqlarida,
xususan, eng ommaviy Norton Commander qobig'ida amalga oshiriladi;
• grafik m enyu ko'rinishdagi interfeys — foydalanuvchi ko'p sonli
menyularda mo'ljal ola bilishi kerak va bu menyularda kerakli buyruqlar,
fayllarni, odatda ularning nomlanishi bo'yicha taqdim etiladigan shartli
grafik belgilar bo'yicha tanlay bilishi talab etiladi. Bu turdagi interfeys
grafik interfeysli operatsion tizimlar (Windows XP, Windows N T va
46
boshqalar) tomonidan qo'llaniladi.
Amaliy dasturiy ta’minot foydalanuvchilarning aniq masalalarini
hal etish dasturlari majmuasidan iborat.
Amaliy dasturiy ta’minot: amaliy dasturlar, amaliy dasturlar paketi
va mutaxassislik dasturlaridan tashkil topadi.
Amaliy dasturlar ixtiyoriy foydalanuvchining amaliy masalalarini
hal etgan holda boshqa amaliy dasturlar bilan faol aloqada bo'lmaydi.
Ushbu dasturlardan foydalanish texnologiyasi bir-biridan tubdan farq
qiladi. Bunday dasturlaga Corel Draw, Adobe Photoshop, Winamp va
boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.
Amaliy dasturlar paketi ixtiyoriy foydalanuvchining amaliy m asalalarini hal etgan
holda boshqa ushbu dasturiy paketga mansub amaliy
dasturlar bilan faol aloqada bo'ladi. Ushbu paketga kiruvchi dasturlardan
foydalanish texnologiyasi bir-biridan deyarli farq qilmaydi. Bitta dasturiy
paketga kiruvchi amaliy dasturlar o'rtasida o'zaro aloqalar o'rnatish ham
m umkin. Ya’ni bir amaliy dasturda axborotni qayta ishlash natijasida olingan
natijalar avtomatik tarzda boshqa amaliy dasturda tayyorlangan huj jatlarda aks
ettiriladi. Amaliy dasturlar paketiga misol tariqasida hozirda
keng omnia tomonidan samarali qo'llanilayotgan Microsoft Office paketini
keltirish mumkin.
Mutaxassislik dasturlari m a ’Ium soha (buxgalteriya, soliq, tibbiyot va
boshqalar) axborotini qayta ishlashga qaratilgan amaliy dastur hisoblanadi.
Ushbu dastur bir nechta modullardan tashkil topgan bo'lib, har bir
modul soha bo'yicha aniq bir masalani hal etishga qaratilgan. Ko'rinib
turibdiki, mutaxassislik dasturlaridan faqat soha mutaxassislari foydalanishlari
mumkin. Shu sababli ham mutaxassislik dasturlari mutahassisning
avtomatlashtirilgan ish joyi deb ham ataladi. Bunday dasturlarga
misol tariqasida 1C-Buxgalteriya, Bank-Mijoz va boshqalarni keltirish
mumkin.
12-mavzu. Amaliy dastur paketlarining tasniflanishi
Reja:
1. Amaliy dasturiy ta’minot tarkibi.
2. Amaliy dasturlar paketlari usullari.
Amaliy dasturiy ta’minot foydalanuvchilarning aniq bir masalalarini
ishlab chiqish va bajarish uchun mo'ljallangan. Amaliy dasturiy ta’m inot
operatsion tizimlar boshqaruvi ostida ishlaydi. Amaliy dasturiy ta’minot tarkibiga
quyidagilar kiradi:
• turli vazifalardagi amaliy dasturlar paketi;
47
• foydalanuvchi va axborot tizimlari umumiy ish dasturlari.
A D P odatda maxsus tizimlar asosida quriladi va u bundan keyingi
aniq yo'nalishda rivojlanadi.
Amaliy dasturlar paketi — bu muayyan sinf masalalarini hal etish
uchun mo'ljallangan dasturlar majmuidir. Barcha amaliy dastur paketlarini
uch guruhga ajratish mumkin: operatsion tizimlar imkoniyatlarini kengaytiruvchi
paketlar, umumiy belgilanishdagi paketlar, avtomatlashtirilgan
boshqarish tizimida ishlashga mo'ljallangan paketlar.
Amaliy dasturlar paketi dasturiy ta ’m inlanishning eng dinam ik
rivojlangan qismidir. Amaliy dasturlar paketi yordamida hal qilinayotgan
masalalar doirasi doimo kengaya boradi.
Hozirgi vaqtda o'z funksional imkoniyatlari va amalga oshirish usullariga
ko'ra farqlanuvchi amaliy dasturlar paketlarining keng spektori mavjud.
Amaliy dasturlar paketlarining quyidagi turlari farqlanadi:
• umumiy vazifadagi (universal);
• uslubiy yo'naltirilgan;
• muammoli yo'naltirilgan;
• EHM global tarmoqlari;
• hisoblash jarayonini tashkil el ish (m a ’immylashtirish).
Amaliy dasturlar paketlarining tasniflanishi 11anishi 6.8- rasmda berilgan.
48
Umumiy vazifali amaliy dastur paketlari — bu universal dasturiy
mahsulotlar bo'lib, axborot tizimlari va foydalanuvchilarning funksional
masalalarini ishlab chiqishni va ishga solishni avtomatlashtirishga qaratilgan.
Integrallashtirilgan paketlar deb umumiy ishlarga mo'ljallangan amaliy dastur
paketlaridagi dasturlarning xususiyatlarini o'zida inujassamlashtirgan amaliy
dasturlar paketlariga avtiladi. Zamonaviy integrallashtirilgan amaliy dasturlar
paketlari o'z ichiga quyidagilarni kiritadi: matn tahrirlagichi, elektron jadval.
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari. kommunikatsion (ulovchi) modul va
boshqalar.
Integrallashtirilgan pakctlarga qo'shim cha modul sifatida fayllarning
eksport-import tizimi, kalkulator, kalendar. dasturlash tizimlarini kiritish mumkin.
Uslubiy yo'naltirilgan am aliy dasturlar paketlarining farqi shundaki.
ularning algoritmik asosiy masala yechimining qandaydir ma’lum bir iqtisodiy —
matematik usuliga asoslangandir . Bunday amaliy dasturlar paketlariga quyidagi
usullarni kiritish mumkin:
• matematik dasturlash (chiziqli, dinamik va boshq.);
• tarmoqli rejalashtirish va boshqarish;
• ommaviy xizmat ko'rsatish;
• matematik statistika.
Uslubiy yo'naltirilgan paketlar qo'llanish sohasidan qat’iy nazar,
inasalaning umumiy holdagi yechimini beradi. Uning namunasi sifatida
chiziqli dasturlash va tarmoqli rejalashtirish paketlarini ko'rsatib o'tish
joizdir. Masalan, tarmoqli rejalashtirish amaliy dasturlar paketlari korxona,
bo'lim, sex, laboratoriya ish rejalarini shakllantirish imkoniyatini beradi.
U jadval shaklida ifodalanib, unda har bir ish qachon boshlanib, qachon
tugashi, ularni amalga oshirish uchun qancha va qanday zaxiralar kerakligi
ko‘rsatiladi.
M uam m oga yo'naltirilgan amaliy dasturlar paketlari — bu eng keng
tarqalgan amaliy dasturlar paketlaridir. Um um iy holda muammoga
yo'naltirilgan am aliy d astu rlar paketlari deb xalq x o ‘jaligi, fan va
texnikaning biror bir sohasidagi mavjud m uam m oni yechishga qaratilgan
amaliy dasturlar paketlariga aytiladi. Bunday amaliy dasturlar paketlarining
juda ko'p turlari ichidan sanoatda va nosanoat sohasida boshqarish
funksiyasini avtomatlashtirishga qaratilgan amaliy dasturlar paketlarini
ko‘rib chiqamiz.
Hozirgi kunning eng dolzarb masalasi — integrallashgan axborot
tizimlarni yaratish masalasidir. Uning asosiy maqsadini qisqacha qilib
„Mijoz-server" (clientg'server) deb aytish m um kin. U ning asosiy m a ’nosi
mijoz-foydalanuvchi uchun u istagan har qanday xizmat servisini bajo
keltirishidir. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, zamonaviy G'arb bozorida
iqtisodiy ishlab chiqarish faoliyatini avtomatlashtiradigan juda ko‘p amaliy
49
dasturlar paketlari mavjud. Ularni shartli ravishda 4 guruhga ajratish mumkin.
Shunday qilib, tizimli va amaliy dasturlar ta’minoti foydalanuvchining
dasturlari uchun axborotni qayta ishlash vositasi bo'lib xizmat qiladi.
U ndan tashqari amaliyotda b a’zan shunday asl nusxa masalalar uchraydiki,
ularni yechish uchun amaliy dasturlar paketlari q o ‘l kelmaydi. Bunday
hollarda ushbu masalalarni yechish uchun masalani yechish shartlarini
inobatga oluvchi maxsus dastur tuziladi va EHM da yechiladi.
13-mavzu. Servis dasturiy ta'minot
Reja:
1. Servis dasturiy ta’minot.
2. Qobiq dasturlar va Utilitalar.
Shaxsiy kom pyuterda ishlash jaravonida foydalanuvchi faqat amaliy
dasturlarni boshqarishni bilishi vetarli emas. Kompyuterda ishlash jaravonida
foydalanuvchidan axborotni tashqi ta’sirlardan saqlash, mavjud disklardan
samarali foydalanish, axborotdan ruxsatsiz. foydalanishni cheklash, magnildisk
defektlarini sozlash, dasturiy viruslar bilan kurashish va boshqa amallarni bajara
olishi talab etiladi. Shu sababli ham quyida ko'pchilik hollarda dastur-utilitalar deb
nomlanuvchi servis dasturiy ta’minot tarkibiga kiruvchi dasturlar, ularning afzalligi
va ulardan foydalanish haqida bayon etishni lozim topdik.
Servis dasturiy ta’minot — foydalanuvchiga EHM bilan ishlashda
qo'shimcha xizmatlar taqdim etuvchi va operatsion tizimlar imkonivatlarini
oshiruvchi dasturiy mahsulotlar to'plamidan iboratdir.
Funksional imkoniyatlariga ko'ra servis dasturiy vositalarini quyidagilarga
ajratish mumkin:
• foydalanuvchi interfeysining foydalanish imkoniyatlarini kengaytiruvchi
dasturlar;
• ma’lumotlarni buzilish va qoidasiz kirishlaridan himoya qiluvchi dasturlar;
• ma’lumotlarni qayta ishlovchi dasturlar (arxivlash dasturlari);
• disk va tezkor xotira qurilmasi o'rtasida ma’lumot almashinuvini
tezlashtiruvchi dasturlar;
• disklar ishini nazorat, tahlil qiluvchi va ularga xizmat ko'rsatuchi (disklami
formatlovchi, disklarni bo'laklarga ajratuvchi, mavjud defektlami
sozlovchi va h.k.).
Tashkil etish va amalga oshirish usuliga k o ‘ra servis vositalar qobiqli,
utilitalar va mustaqil dastur shaklida taqdim etilishi mumkin.
Qobiq dasturlar — biror bir dastur va foydalanuvchi o'rtasidagi qatlam
yoki boshqa dastur ustida ustqurma bo'lgan dastur. Qobiq dasturlar
foydalanuvchiga sifat jihatidan yangi interfeys taqdim etadi. Amaliyotda quyidagi
50
operatsion tizim qobiqlari keng tarqalgan: Norton Commander (N C ) — Symantec
firmasi mahsuloti va uning „klonlari" Volkov Commander (VC), Dos Navigator
(DN), Far (File and archive manager).
Bulardan tashqari grafik interfeysli operatsion tizim qobiqlari mavjud:
Windows 3.x.
Utilitalar — foydalanuvchiga disklar va faylli tizimlar bo'yicha
qo'shimcha xizmat ko'rsatuvchi dasturlar. Utilitalar ko'pincha quyidagi
vazifalarni bajaradi:
• disklarga xizmat ko'rsatish;
• fayl va kataloglarga xizmat ko'rsatish;
• kompyuter zaxiralari to'g'risida axborot taq d im etish;
• kompyuterlarni viruslardan ximoya qilish.
Servisli dasturiy ta’minot
Sevisli, qo’shimcha o’rnatilgan dasturlar kompyuter bazaviy dasturiy ta’minotining
kengayishi bo’ladi, ularni vazifaviy alomatlari bo’yicha qo’yidagicha tasniflash
mumkin:
Kompyuterning ish qobiliyatini diagnostika qilish dasturlari;
Kompyuterni himoya qilish, zararlangan fayllarni topi shva tiklashni
ta’minlovchi virusga qarshi dasturlar;
Magnitli disk sirtining sifatini tekshirish, mantiiqiy va jismoniy darajadagi
faylli tizimning saqlanishini nazorat qilish, disklarni siqish, disklarning
sug’urta nusxalarini yaratish, tashqi manbalardagi ma’lumotlarni
rezervlashtirish va boshqalarni ta’minlovchi disklarga xizmat ko’rsatish
dasturlari;
Ma’lumotlarni arxivga joylashtirish dasturlari, ular ma’lumotlarni saqlash
uchun xotira hajmini kamaytirish maqsatida axborotlarni siqish jarayonini
ta’minlaydi;
Tarmoqqa xizmat ko’rsatish dasturlari.
Bu dasturlarni ko’pincha utilitalar deb ataydilar. Utilitalar – ma’lumotlarni ishlab
chiqish yoki kompyuterlarga xizmat ko’rsatish operatsiyalari bilan qo’shimchalar
(apparatli va dasturli vositalarni diagnostikaqilish, testdan o’tkazish, disk
maydonidan foydalanishni muvofiqlashtirish, magnitli diskda buzilgan
axborotlarni tiklash va h.q.)ni bajarish uchun xizmat qiladi [17].
Virusga qarshi mahsulotlar bir qator mezonlari bilan baholanadi:
Virusni topish (identifikatsiyalash)ning aniqligi;
Ma’lumotlarni zaharlanishdan himoya qilish imkoniyati;
Topilgan viruslarni samarali bartaraf etish (fayllarni tiklash);
Foydalanishni soddaligi;
51
Qiymati;
Maxalliy tarmoqda ishlash qobiliyati;
Disklarning boot-viruslarini topish va bartaraf etish imkoniyatlari.
II-BOB. SERVER KOMPYUTERNING DASTURIY TA’MINOTI VA UNDAN
FOYDALANISH
2.1.Tarmoq opеratsion tizimining strukturasi
Tarmoq opеratsion tizimi har qanday hisoblash Tarmoqining asosini tashkil etadi.
Tarmoqdagi har bir kompyutеr ma'lum bir darajada avtonom hisoblanadi, shuning
uchun Tarmoq opеratsion tizimi ostida kеng ma'noda ma'lumotlar almashish
maqsadida o’zaro aloqa hiluvchi va rеsurslarni bitta qoida – protokollar asosida
taqsimlab bеruvchi alohida kompyutеrlar opеratsion tizimlarining yig’indisi
tushuniladi. Tor ma'noda Tarmoq opеratsion tizimi – bu alohida kompyutеrning
unga Tarmoqda ishlashni ta'minlab bеruvchi opеratsion tizimidir.
2.1-rasm. Tarmoq opеratsion tizimining strukturasi.
Kompyutеrning lokal rеsurslarini boshqarish vositalari: jarayonlar
o’rtasidagi opеrativ xotirani taqsimlash funktsiyalari, jarayonlarni
rеjalashtirish va dispеtchеrizatsiyalash, multiprotsеssor mashinalarida
protsеssorlarni boshqarish, pеrifеriya qurilmalarini boshqarish va lokal
opеratsion tizimi rеsurslarini boshqarishning boshqa funktsiyalari.
Shaxsiy rеsurslar va hizmatlarni umumiy foydalanishga taqdim etish
vositalari - opеratsion tizimning sеrvеr qismi (sеrvеr).Bu vositalar fayllar va
yozuvlarni birgalikda ishlashida kеrak bo’ladigan himoyasini, tarmoq
rеsurslari ismlarini ma'lumotnomasini olib borishni, shaxsiy fayl tizimi va
ma'lumotlar bazasiga masofadan ruhsat bеrish so’rovlarini qayta ishlashni,
masofadagi foydalanuvchilarni o’zining pеrifеriya qurilmalariga so’rovlari
navbatini boshqarishni ta'minlaydi.
52
Masofadagi rеsurs va hizmatlarga bo’lgan ruxsat so’rovlari vositasi va ularni
ishlatish – OT ning kliеnt qismidir(rеdaktor). Bu qism aniqlanishni va
ilovalardan va foydalanuvchilardan so’rovlar Tarmoqidagi uzoqlashtirilgan
rеsurslarga qayta yo’naltirishni bajaradi, shu bilan birga so’rov lokal
formadagi ilovalardan tushadi, lеkin Tarmoqha sеrvеr talablariga to’hri
kеladigan boshqa formada uzatiladi.Kliеnt qism yana sеrvеr javoblarini
qabul qilish va ularni lokal formatga o’tkazishni ham amalga oshiradi,
shuning uchun ilovada lokal va uzoqlashgan so’rovlarni bajarishni farqi
yo’q.
OT ning kommunikatsion vositalari yordamida tarmoqda ma'lumot
almashinishi ro’y bеradi. Bu qism ma'lumotlarni adrеsatsiyasi va
bufеrizatsiyasini, Tarmoqda ma'lumot uzatish marshrutini tanlash, uzatish
ishonchliligi kabilarni ta'minlaydi, ya'ni ma'lumotlarni o’tkazib qo’yish
vositasi hisoblanadi.
Biror konkrеt kompyutеrga ho’yilgan funktsiyaga qarab uning opеratsion tizimida
yo kliеnt qismi yo sеrvеr qismi yo’q bo’lishi mumkin.
2.2 – rasmda Tarmoq komponеntlarini o’zaro aloqasi ko’rsatilgan. Bu еrda
kompyutеr 1 “sof” kliеnt vazifasini, kompyutеr 2 esa “sof” sеrvеr vazifasini
bajaradi, mos ravishda birinchi mashinada sеrvеr qismi ikkinchi mashinada kliеnt
qismi yo’qdir. Rasmda kliеnt qismining rеdirеktor komponеntasi alohida
ko’rsatilgan. Xuddi shu rеdirеktor ilovalardan kеlayotgan hamma so’rovlarni
ushlab oladi va ularni tahlil qiladi. Agar bеrilgan kompyutеr rеsursiga so’rov
jo’natilagn bo’lsa, unda u lokal OT ning taaluqli osttizimiga qayta adrеslanadi,
agarda bu so’rov uzoqlashtirilgan rеsursga bo’lsa, unda u Tarmoqha qayta
yo’naltiriladi. Bunda kliеnt qism lokal formadan Tarmoq formatiga o’tuvchi so’rov
yaratadi va uni ko’rsatilgan sеrvеrga ma'lumotlar еtkazilishiga javob bеruvchi
transport osttizimiga bеradi. Komyutеr 2 OTning sеrvеr qismi so’rovni qabul
qiladi, qayta ko’radi va uni o’zining lokal OT sini bajarish uchun bеrib yuboradi.
Natija olingan kеyin, sеrvеr transport osttizimiga murojaat qiladi va so’rov bеrgan
kliеntga javobni yuboradi. Kliеnt qism natijani kеrakli formatga o’tkazadi va uni
so’rov jo’natgan dasturga qayta adrеslaydi.
53
1. 2.2– rasm. kompyutеrlarning o’zaro aloqasidagi opеratsion tizim
komponеntlarining o’zaro aloqasi.
Amaliyotda Tarmoq opеratsion tizimlarini qurishda bir nеchta yondashishlar
юзага келди.
1. 2.3– rasm. Tarmoq OT larni qurish variantlari
Birinchi Tarmoq OT lari hozirgi lokal OTlarning yig’indisidan va uning
o’rnatilgan Tarmoq qobig’idan iborat bo’lgan. Shu bilan birga lokal OT ga asosiy
Tarmoq funktsiyalarini bajaruvchi Tarmoq qobig’i uchun kеrak bo’ladigan
minimum Tarmoq funktsiyalari o’rnatilgan. Bunday yondashishga misol bo’lib har
bir kompyutеrda MS DOS opеratsion tizimining ishlatilishini olish
mumkin(uchinchi vеrsiyasidan boshlab unda fayllarga ho’shma ruxsatni
ta'minlaydigan fayllarini va yozuvlarni hulflash kabi o’rnatilgan funktsiyalari
paydo bo’ldi). Lokal OT ustidan Tarmoq qobig’i ko’rinishida Tarmoq OTlarini
54
qurish printsiplari zamonaviy OTlarda ishlatiladi, bularga, masalan, LANtastic
yoki Personal Ware kiritish mumkin.
Biroq boshdanoh Tarmoqda ishlash uchun mo’ljallangan opеratsion tizimlarni
ishlab chiqish yo’li ancha effеktli ko’rinadi. Bunday OT larning Tarmoq
funktsiyalari ularning asosiy tizim modullari ichiga chuhur o’rnatilgan bo’ladi, bu
esa ularning logik mukammalligi, oson ishlatilishi va modifikatsiyasi, shuningdеk
yuqori unumdorligini ta'minlaydi. Bunday OT ga misol qilib Microsoft firmasining
Windows NT tizimi hisoblanadi, bu tizim o’rnatilgan Tarmoq vositalari hisobiga
ma'lumotlarni ishlab chiqarilishi va havfsizligini shu firmani o’zidan chiqhan(IBM
firmasi bilan birga) LAN Manager OT tahhoslaganda ancha yuqori
ko’rsatkichlarini ta'minlaydi.
Bir rangli Tarmoq opеratsion tizimi va ajratilgan sеrvеrli opеratsion tizim.
Tarmoq komptеrlari o’rtasida funktsiyalarni qanday bo’linganligiga qarab, Tarmoq
OT va shu bilan Tarmoqlarning o’zi ham ikkita sinfga bo’linadi: bir rangli va ikki
rangli(2.4 – rasm). Oxirgisini ko’proq ajratilgan sеrvеrli Tarmoqlar dеb
atashadi. а) (б)
1. 2.4– rasm. (a) – Bir rangli Tarmoq , (b) – Ikki rangli Tarmoq.
55
Agar kompyutеr o’zining rеsеrslarini Tarmoqdagi boshqa foydalanuvchilarga
taqdim hilsa, unda u sеrvеr rolini o’ynaydi. Bunda boshqa mashina rеsurslariga
murojaat hiluvchi kompyutеr kliеnt hisoblanadi. Yuqorida aytilganidеk Tarmoqda
ishlaydigan kompyutеr yo kliеnt funktsiyasini, yo sеrvеr funktsiyasini, yoki
ikkalasining ham funktsiyasini bajarishi mumkin.
Agar biror bir sеrvеr funktsiyalarining bajarilishi kompyutеrning asosiy vazifasi
bo’lsa(masalan, fayllarni Tarmoqdagi foydalanuvchilarga umumiy foydalanishga
taqdim etish, faksdan umumiy foydalanshni tashkil qilish yoki tarmoqdagi
foydalanuvchilarni o’zining dasturlaridan foydalanishga ruxsat bеrish), unda bu
kompyutеr ajratilgan sеrvеr dеb ataladi. Sеrvеrning haysi rеsursi ajratuvchi
ekanligiga qarab, u fayl – sеrvеr, faks – sеrvеr, print – sеrvеr, ilova sеrvеr va h.k
dеb ataladi.
Shubxasiz, ajratilgan sеrvеrlarda shunaqa OT ni o’rnatish maqsadga mufoqki, ular
u yoki bu sеrvеr funktsiyalarini optimal bajarishga yo’naltirilgan bo’lishi kеrak.
Shuning uchun ajratilgan sеrvеrli Tarmoqlarda tarkibiga sеrvеr qismlari
imkoniyatlari bilan farq hiluvchi bir nеchta variantli OTlari kiruvchi Tarmoq
opеratsion tizimlari ishlatiladi. Masalan, Novell NetWare Tarmoq OTi fayl –
sеrvеr sifatida ishlaydigan sеrvеrli variantiga ega, yana har xil lokal OT lar bilan
ishlaydigan ishchi stantsiyalar uchun qobig’inga ega.OT larning boshqa misoli
sifatida, Tarmoqni ajtatilgan sеrvеrli qurishga mo’ljallangan OT Windows NT
hisoblanadi. NetWare dan farqli o’laroh Windows NT ning ikkala varianti ,
Windows NT Server(ajratilgan sеrvеr uchun) va WindowsNT Workstation(ishchi
stantsiyalar uchun) ham kliеt ham sеrvеr funktsiyalarini qo’llab huvvatlaydi. Lеkin
Windows NT ning sеrvеrli varianti Tarmoqdagi boshqa foydalanuvchilarga
kompyutеridagi rеsurslarini ko’rsatish uchun ko’proq imkoniyatlarga ega, chunki u
ancha kеng funktsiyalarni bajarishi mumkin, katta mihdordagi kliеntlarning bir
vaqtda ulanishini qo’llaydi, ancha kеng himoya vositalariga ham egadir.
Ajratilgan sеrvеrni uning asosiy vazifasi bilan bog’liq bo’lmagan oddiy masalarni
еchish uchun ishlatiladigan kompyutеr sifatida ishlatish mumkin emas, bu uning
sеrvеr sifatida ishlash unumdorligini kamaytiradi. Shularni hisobga olgan holda
Novell NetWare OT ining sеrvеr qismida oddiy dasturlarni bajarish imkoniyatlari
umuman ko’zda tutilmagan, ya'ni kliеnt qismi yo’q, ishchi stantsiyalarda esa sеrvеr
komponеntlari mavjud emas. Biroq boshqa Tarmoq OTlarda ajratilgan sеrvеr
kliеnt qismining ishlashi bеmalol mumkin. Masalan, Windows NT Server
boshqaruvi ostida lokal foydalanuvchining Tarmoqdagi boshqa kompyutеrning
rеsurslariga so’rov tushishi bilan OT kliеnt qismining funktsiyalarini bajaradigan
oddiy dasturlari yuklanishi mumkin. Bunda Windows NT Workstation OTi
o’rnatilgan ishchi stantsiyalar ajratilmagan sеrvеr funktsiyalarini bajarishi mumkin.
Ishchi guruhlar uchun OT va korxona masshtabidagi Tarmoqlar uchun OT
56
Tarmoq opеratsion tizimlari har xil hususiyatlarga nimaga mo’ljallanganligiga
qarab ega bo’lishi mumkin:
Bo’lim Tarmoqi – umumiy masalarni еchadigan uncha katta bo’lmagan ishchilar
guruhi tomonidan ishlatiladi. Bo’lim Tarmoqining asosiy maqsadi ilova, ma'lumot,
lazеr printеrlari va modеmlar kabi lokal rеsurslarni taqsimlash hisoblanadi. Bo’lim
Tarmoqlari odatda qism Tarmoqlarga bo’linmaydi.
Kampus Tarmoqlari – bir nеchta bo’lim Tarmoqlarini alohida binoda yoki
korxonaning biror hudidi ichida birlashtiradi. Bu Tarmoqlar hali ham lokal
Tarmoqlar hisoblanadi, shunday bo’lsada ular bir nеcha kilomеtr kvadratni
hoplashi mumkin. Bunday Tarmoqning sеrvisi bo’lim Tarmoqining o’zaro
aloqasini, korxona ma'lumotlar bazasiga ruxsatini, faks – sеrvеrga, yuqori tеzlikli
modеm va printеrlarga ruxsatini o’zida mujassam etadi.
Korxona Tarmoqlari(korporativ Tarmoqlar) – alohida korxonaning hamma
hududlarining bor kompyutеrlarini birlashtiradi. Ular shahar, viloyat va hattoki
butun hit'ani xam hoplashi mumkin. Bunday Tarmoqlarda foydalanuvchilarga
boshqa ishchi gruppalar, boshqa bo’limlar, ostbo’limlar va korporatsiya shtab –
kvartiralaridagi ma'lumotlar va ilovalarga ruxsat bеriladi.
Bo’lim masshtabidagi Tarmoqlarda ishlatiladigan opеratsion tizimlarning asosiy
vazifasi bo’lib ilova, ma'lumotlar, lazеr printеrlari va hattoki past tеzlikli modеmlar
kabi rеsurslarni taqsimlashni yo’lga qo’yish hisoblanadi. Odatda bo’lim
Tarmoqlari bir yoki ikkita fayl sеrvеri va 30 tadan ko’p bo’lmagan
foydalanuvchilarga ega bo’ladi. Bo’lim darajasidagi vazifalarni boshqarish
nisbatan oson. Administrator vazifasiga yangi foydalanuvchilarni qo’shish, oddiy
qaytarishlarni yo’qotish, yangi tugunlarni va dasturiy ta'minotni yangi vеrsiyalarini
o’rnatish kabilar kiradi. Bo’lim Tarmoqlarining opеratsion tizimlari o’zlariga
o’xshab yaxshi ishlangan va har xildir. Bunday Tarmoq odatda bitta yoki
maksimum ikkita OT ishlatishi mumkin. Ko’proq bu Tarmoq ajratilgan sеrvеrli
NetWare 3.x yoki Windows NT, yoki bo’lmasa bir rangli Tarmoq, masalan,
Windows for Workgroups Tarmoqi bo’lishi mumkin.
Bo’lim Tarmoqlarining foydalanuvchilari va administratorlari ko’p o’tmay
korxonasidagi boshqa bo’limlar ma'lumotlariga ruxsat olish bilan o’z ishining
effеktivligini oshirishi mumkinligini tushunishadi. Agar savdo – sotiq bilan
shuhullanuvchi xodim konkrеt mahsulotning xaraktеristikalariga ruxsatni olsa va
ularni o’zining prеzеntatsiyasiga ho’shsa, unda bu ma'lumot ancha yangi bo’ladi va
xaridorlarga katta ta'sir o’tkzadi. Agar markеting bo’limi muhandimlar bo’limi
tomonidan endigina ishlanayotgan mahsulot xaraktеristikasiga ruxsatga ega bo’lsa,
unda u ishlab chiqarish tugashi bilan markеting matеriallarini tеzda tayyorlashi
mumkin.
57
Dеmak, Tarmoq evolyutsiyasining kеyingi qadami bo’lib bo’limlarning bir nеchta
lokal Tarmoqlarni binolar yoki binolar guruhlariga birlashtirish hisoblanadi.
Bunday Tarmoqlar kampus Tarmoqlari dеyiladi. Kampus Tarmoqlari bir nеcha
kilomеtrgacha cho’zilishi mumkin, lеkin bunda global tutashtirish shart emas.
Kampus Tarmoqida ishlayotgan opеratsion tizim, bir bo’lim xodimlari uchun
boshqa bo’lim fayl va rеsurslariga ruxsatini ta'minlab bеrishi kеrak. Kampus
Tarmoqi OTlari tomonidan ko’rsatilayotgan hizmatlar fayl va printеrlarni oddiy
ajratish bilan chеgaralanib holmaydi, balki faks – sеrvеr va yuqori tеzlikli modеm
sеrvеrlari kabilarga bo’lgan ruxsatni ta'minlab bеradi. Bеrilgan sinf opеratsion
tizimi tomonidan bеrilayotgan muhim sеrvisi bo’lib korporativ ma'lumotlar
bazasiga ruxsat hisoblanadi.
Korporativ Tarmoq korxonaning hamma ostbo’limlarini tutashtiradi, umumiy
holda ular bir – biridan sеzilarli masofada joylashgan bo’ladi. Korporativ
Tarmoqlar lokal Tarmoqlar yoki alohida kompyutеrlarni tutashtirish uchun global
aloqa(WAN links)ni ishlatadi.
Koraporativ Tarmoq foydalanuvchilariga bo’lim va kampus Tarmoqlarida bor
hizmat va ilovalar talab qilinadi, qo’shimchasiga yana bir qancha qo’shimcha
ilovalar va hizmatlar, masalan, mеynfrеym va mini kompyutеrlar ilovalari va
global aloqalarga ruxsat talab qilinadi. Lokal Tarmoq yoki ishchi guruh uchun OT
ishlab chiqarilayotganda, uning asosiy majburiyati bo’lib lokal ulangan
foydalanuvchilar o’rtasida fayllar va boshqa Tarmoq rеsurslarini taqsimlash
hisoblanadi. Bunday munosabat korxona darajasi uchun qo’llanilmaydi. Fayl va
printеrlarni taqsimlash bilan bog’liq bazali sеrvislar qatorida, korporatsiyalar
uchun ishlab chiqariladigan Tarmoq OTlari ancha kеng sеrvislar to’plamini
qo’llashi kеrak. Bunday to’plamga pochta hizmati, kollеktiv ish vositalari,
uzoqlashgan foydalanuvchilarni qo’llash, faks – sеrvis, ovoz xabarlarini qayta
ishlash, vidеokonfеrеntsiyalar tashkil qilish va h.k. lar kiradi.
Korporativ OTlarni bеlgilariga quyidagi xususiyatlarni kiritish mumkin.
Ilovalar yordami. Korporativ Tarmoqlarda murakkab ilovalar bajariladi, ular
bajarilishi uchun katta hisoblash huvvatini talab qiladi. Bunday ilovalar bir nеchta
qismlarga bo’linadi, masalan, bitta kompyutеrda ma'lumotlar bazasiga bo’lgan
so’rovlarni bajarilishi bilan bog’liq ilovalarning bir qismi bajariladi, boshqasida
fayl – sеrvisga bo’lgan so’rovlar, kliеnt mashinalarida esa ilova ma'lumotlarini
qayta ishlash mantihini amalga oshiruvchi va foydalanuvchi bilan intеrfеysni
amalga oshiruvchi qismi bajariladi. Korporatsiya dasturiy tizimlari uchun umumiy
hisoblash qismi kliеntlarning ishchi stantsiyalari uchun juda katta hajmli va ko’tara
olmaydigan bo’lishi mumkin, shuning uchun agarda ularning murakkab va
hisoblash munosabatidagi qismlarini maxsus shunga mo’ljallangan kompyutеr –
ilova sеrvеriga ko’chirilsa ilovalar effеktliroh bajariladi. Ilovalar sеrvеri kuchli
58
apparat platformasida joylashishi kеrak. Ilova sеrvеri OTlari hisoblashlarni yuqori
ishlab chiqarishini ta'minlashi kеrak, dеmak ko’p yo’lli qayta ishlashni, sihib
chiqaruvchi ko’p masalalikni, multiprotsеsslashni, virtual xotirani va eng ko’p
tanilgan amaliy muhitlar(UNIX, Windows, MS-DOS, OS/2) ni ta'minlashi kеrak.
Bunday munosabatda NetWare Tarmoq OTni korporativ mahsulotlarga kiritish
hiyin, chunki unda ilovalar sеrvеriga ho’yiladigan dеyarli hamma talablar mavjud
emas. Shu bilan birga Windows NTdagi univеrsal ilovalarni yaxshi qo’llashi unga
korporativ mahsulotlar dunyosida o’rin egallashiga kurashishga yordam bеradi.
14-mavzu. Texnologik ta'minot tushunchasi, maqsadi va vazifalari
Reja:
1. Murakkab iqtisodiy tizimlar.
2. Texnologik ta’minot protseduralari.
3. Texnologik jarayonni qurishn bosqichlari.
Murakkab iqtisodiy tizimlarda samarali boshqaruv ta ’sirini ishlab chiqish
uchun boshqaruvning tegishli algoritmlarini yaratish bilan bir qatorda, turli-tuman
axborotning katta hajmlarini qayta ishlab chiqish ham talab qilinadi. Iqtisodiyotda
boshqaruv avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini ishlab chiqish zaruriyati xuddi
shundan kelib chiqqan.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining texnologik va funksional
nuqtayi nazardan ko'rib chiqishni bir necha tashkil qiluvchi elementlarga
bo'lish mumkin. Texnologik nuqtayi nazardan ko'rib chiqilganda
avtomatlashtirilgan axborot tizimida boshqaruv apparati ham da texnik-iqtisodiy
axborot, ularni texnologik ishlab chiqish usullari va vositalari o'zaro
farqlanadi. Qolgan elementlar texnologik o'zaro bog'langan, iqtisodiymatematik
usullar va boshqaruvning texnik vositalaridan yagona tizimli
foydalanish sharoitida ma’lumotlarning avtomatlashtirilgan axborot
texnologiyalarini tashkil qiladi.
Texnologik t a ’m inlanish iqtisodiy obyektlarni boshqaruvning
avtomatlashtirilgan tizimlaridagi axborotli jarayonlami EH M va boshqa texnik
vositalar yordamida amalga oshiradi.
Texnologik ta ’minlash nietodik va tashkiliy-uslubiy materiallarni,
EHM yordamida axborotni qayta ishlashning yagona texnologiyasini
ta’minlovchi amallar va jarayonlarni qayta ishlash va joriy etishga
m oijallangan tizimlar jamlanmasidan iborat. Ma’lum tartibda, aniq ketmaketlikda
bajariladigan amallar (protseduralar) majmuasi texnologik jarayonni
tashkil etadi.
Axborotni qayta ishlashning namunaviy texnologik jarayoni deyilganda,
qo'yilgan m asalaning ratsional yechilishini ta ’m inlaydigan,
59
funksional tugallangan, qaytariladigan amallar to'plami tushuniladi.
Ratsional ishlab chiqilgan texnologik EHM lardan foydalanishda
maksimal operativlik, samaradorlikni ta ’minlashi lozim. H ar bir berilgan
holda texnologik jarayonni qurishning optimal variantini tanlash kerak.
Texnologik ta’minotning namunaviy jarayonlari va amallari (protseduralari)
quyidagilardan iborat:
• axborotni yig'ish va ro'yxatdan o'tkazish;
• axborotni tavyorlash;
• axborotni kiritish;
• qayta ishlash;
• axborotni uzatish;
• axborotni to'plash, jamlash va saqlash;
• bilimlarni taqdim etish.
Axborotni yig'ish va ro'yxatdan o'tkazish jarayoni deb bajarilavotgan
operatsiyalar haqidagi boshlang'ich ma’lumotlarni birlam chi hujjatlarga
tushirish va birlamchi hujjatlardan umumiy hujjatga ko'chirish protseduralariga
aytiladi.
Axborotni yig'ish uni ro'yxatdan o'tkazish bilan kuzatiladi: hujjatda,
mashinali tashuvchilarda. Eng keng tarqalgan axborot tashuvchi bo'lib
qog'ozli hujjatlar hisoblanadi. Shu paytgacha birlamchi hujjatlarga axborotni
yozish asosan qo'ldabajariladi, ammo axborotni qayd yetish yetarlicha
mehnat talab etuvchi protseduralar bo'lib qolmoqda.
Shuning uchun dastlabki hujjatlarni to'ldirishni imkon boricha
avtomatlashtirishga harakat qilinadi. Bunda korxonaning quyi bo'linmalarida
kompyuterdan foydalaniladi. Kompyuter tarmog'i mavjud bo'lganda ushbu
hujjatlar kom m unikatsion kanallar bo'yicha qayta ishlash uchun
avtomatlashtirilgan axborot tizimining axborot bazasiga uzatiladi.
Axborotni to'plash protsedurasi obyektdan kelib tushgan xabar
beruvchi axborot bergan inson tomonidan qabul qilinib va hujjat shaklidagi
axborot tashuvchilariga tushirishdan iborat.
To'plangan axborot tayyorlanishi lozim, chunki kompyuterda joylashtirilgan
muammoli soha modeli, kiritilishi lozim bo'lgan axborot
tuzilishi va tashkil etilishiga o'z chegaralarini qo'yadi.
Tayyorlangan va kiritilishi lozim bo'lgan axborotning nazorati xatolarning
oldini olish, aniqlash va tuzishga qaratilgan. Har qanday xato
kiritiladigan axborotning buzilishiga, demak, qayta ishlash natijalari
noaniqligiga hamda shuning hisobidan tizimni boshqarishda kamchiliklarga
yo'l qo'yilishiga olib boradi. Axborot va ma’lumotlar to'liqligi va aniqligini
nazorat qilish protseduralarini ko'zdan kechirish, mantiqiy va arifmetikdan
iborat. K o'zdan kechirish uslubidan ma’lumotlarni to'plash va tayyorlash
bosqichlarida foydaliniladi va qo'lda bajariladi. Mantiqiy va arifmetik nazorat
60
avtomatlashtirilgan uslub bo'lib, ma’lumotlarni o'zgartirish bosqichida
qo'llaniladi.
Ko'zdan kechirish uslubida hujjatning to'liqligi. aktualligi, javobgar
shaxslar imzosi va h.k. tekshirish maqsadida ko'rib chiqiladi.
Nazoratning mantiqiy uslubi asl ma’lumotlarni m e ’yoriy yoki qayta
ishlangan ma’lumotlar bilan taqqoslaydi. funksional bog'liq ko'rsatkichlar
bo'yicha mantiqiy qarama-qarshi bo'lmaslik bo'yicha nazariy tahlil olib
boriladi.
Arifmetik uslub jadval shaklidagi hujjatlarni qator va ustunlar
yig'indisi, formula bo'yicha. murakkab yoki tub sonlar belgilari. Balans uslubi,
qayta kiritish va shunga o'xshashlarga asoslanib nazorati tushuniladi.
Tasodifiy yoki ataylab axborot buzilishining oldini olish uchun tashkiliy
va maxsus tadbirlar o'tkaziladi.
Bu axborot to'plash, tavyorlash va kiritishga m a s’uliyatli xodimlar
huquq va majburiyatlaridan iborat.
Hozirgi davrda dastlabki axborotni to'plash, tayvorlash va boshlang'ich
nazoratga m as’ul xizm atchilar joylaridagi kom pyuterlarda amalga
oshirilmoqda, demak, tayvorlash va kiritish fazalari birlashib ketadi.
Kompyuterga axborotni kiritish oldingi amalga oshirilgan protseduralarga
ko'pjihatdan bog'liq. Hujjatlarda qayd qilingan axborot, asosan,
qo'lda kiritiladi, birturdagi axborotni ko'p marotaba kiritish tizimlarida
skaner qurilmalaridan foydalanish keng tarqalgan. Aloqa kanallari orqali
uzatilgan axborot kompyuter xotira qurilmasida qayd qilingan va saqlanadi.
Kiritish jarayoni bajarilganda korxonaning axborot bazasida ma’lumotlarning
nazorati, dastlabki qayta ishlanishi va qayd qilish protseduralari bajariladi.
Iqtisodiy axborotni qayta ishlash natijaviy axborotga erishish maqsadida
dastlabki ma’lumotlar ustida mantiqiy va arifmctik amallarni bajarishni
ko'zda tutadi. Arifmetik amalga — algebraik qo'shish, bo'lish, ko'paytirish
va boshqalar kirsa, m antiqiy amallarga — ma’lumotlarni solishtirish.
birlashtirish, ma’lumotlar farqi va shunga o'xshash amallar kiradi. Axborotni
qayta ishlash — ishlab chiqilgan algoritm asosida belgilovchi qabul qilingan
qoidalar to'plami.
Axborotni qayta ishlash jaravonida joriv hisobotlar va belgilangan
hisobotni berishda tasvirlangan natijaviy ko'rsatkichlar shakllantiriladi va
monitor yoki chop qilish qurilmasida tasvirlanadi.
Axborotni qayta ishlash jarayoni bajariladigan amallarni nazorat qilish
va ma’lumotlarni tuzatish bilan kuzatiladi. AAT da ma’lumotlarni tuzatish
kiritish protsedurasi bajarilishida va uning tugatilganidan so'ng amalga
oshiriladi. Ushbu jaravon bajarilishida o'tgan davr ma’lumotlarini ham
tuzatishga e ’tibor qaratilishi m uhim ahamiyat kasb etadi.
Axborotni uzatish turli usullarda bajarilishi mumkin. U odatdagi aloqa
61
vositalari — kurer. pochta orqali yuborish, transport vositalarida yetkazish
orqali amalga oshirilishi mumkin. llo/irgi vaqtda axborotni uzatishda
zamonaviy masofaviy aloqa vositalari elektron pochta, (aks, fizik aloqa
kanallari — telefon. optik tola, radiokanal. shu jumladan, yo'ldoshli
aloqalardan keng foydalanish imkoniyatlari ochilgan. Kommunikatsion
tizimlar yordamida axborotni masofaga uzatish vositalari doimo rivoj topib
bormoqda. Axborotni uzatislming ushbu uslubi luidudiy taqsimlangan
AAT firm a obyektlarining uzoq masofada joylashgan filiallarini boshqa rishda
alohida o'rin tutadi.
Ular axborot bazasida jam lanadi va saqlanadi. Axborot bazasida na
faqat birlamchi ma’lumotlar saqlanadi, balki turli masalalarni yechishda
k o ‘p m arotaba foydalaniladigan shartli-doimiy, doimiy, ma’lu m otnom a
va boshqa turdagi axborot ham saqlanadi. Boshlang‘ich axborotni saqlash
va jamlash qandaydir vaqt oralig'ida olinadigan ma’lumotlar ehtiyoji bilan
bog'langan. Kompyuter tizimining yana bir tomoni, undan foydalanilgan
vaqtdan boshlab kiritilgan axborotni saqlashga moyillik o ‘tgan davr natijaviy
axborotini shakllantirish imkonini yaratadi.
Axborotni saqlash bilan ma’lumotlarni izlash protsedurasini ham
bog'lash m um kin, ya’ni foydalanuvchi talabiga mos keluvchi axborotni
tanlash protsedurasi.
Texnologik jarayonni qurishni avtomatlashtirilayotgan iqtisodiy
obyektning tashkiliy tuzilishiga muvofiq boshqaruvning ierarxiya darajasi
bo'yicha ularni tarqatilishini hisobga olgan holda amalga oshirish maqsadga
muvofiqdir. Ma’lumotlarni ishlab chiqish texnologik jarayonining uch
bosqichli global tizimi quyidagi 6,9-rasmda keltirilgan.
Birinchi bosqich — bitta yoki bir nechta kuchli shaxsiy kompyuter
yoki meynfreymlami o'z ichiga oluvchi hududiy yoki idoralarning markaziv
62
hisoblash tizimi. Uning asosiy vazifasi — um um iy iqtisodiy va moliyaviy
nazorat, boshqaruv xodimlariga axborotli xizmat ko'rsatishdir.
Ikkinchi bosqich — korxonalar (birlashmalar), tashkilotlar va
firmalarning hisoblash tizimlari, ular meynfreymlar, kuchli ShEHM
lami o’z ichiga oladi. Ma’lumotlarni ishlab chiqish va tarkibiv birlik
doirasida boshqaruvni ta’minlaydi.
Uchinchi bosqich — pastki darajadagi ishlab chiqarish uchastkalariga
xizmat ko'rsatuvchi, S h E H M bazasi mahalliy taqsimlangan hisoblash
tarmoqlari. Har bir uchastka S h E H M bilan jihozlangan, amalda bu
belgilangan m u am m o soha doiralarida vazifaviy hisoblash tadbirlarini
bajaruvchi avtomatlashtirilgan ish joyi bo'lishi m um kin.
Shuning bilan bir qatorda, boshqaruv ierarxivasi har bir bosqichda
texnologik jarayonni tashkil qilishning uch usuli: markazlashgan,
markazlashmagan va ierarxik taqsimlangan bo'ladi. Birinchi usul ma’lumotlarni
ishlab chiqish bo'yicha ma’lumotlarni yig'ish va ro'yxatga olishdan boshlab,
barcha ishlarni ishlab chiqishning bitta markazda bajarilishini nazarda tutadi;
ikkinchisi ma’lumotlarning juda yirik massivlarini yaratishni talab
qilmaydigan axborotni iqtisodiy obyektning past bo'g'inlaridagi uzoqlashtirilgan
foydalanuvchining chetki uskunalarida oldindan ishlab chiqishni
ko‘zda tutadi; uchinchi usulda ishlab chiqish texnikasi va texnologiyasi
tizimning boshqaruv pog'onalari bo'yicha muvofiq taqsimlangandir.
15-mavzu. Axborotni qayta ishlashninu paketli va dialogli usullari
Reja:
1. Axborot texnologiyasida ma’lumotlarni qayta ishlash.
2. Paketli qayta ishlash usuli.
3.
Axborot texnologiyasida ma’lumotlarni qayta ishlash jarayoni ma’lum
maqsadni ko'zlaydi — boshqarish olib borilayotgan tizimning funksional
masalalarini tasvirlovchi hisoblash masalalarini EH M yordamida yechish.
Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun dasturlarda mujassamlangan
algoritmlardan foydalaniladi.
Qayta ishlash jarayoni bir-biri bilan aloqadagi qator protseduralarga
bo'linadi: hisoblash jarayonlarini tashkil etish (HJT), ma’lumotlarni
o'zgartirish va ma’lumotlarni tasvirlash (6.10- rasm).
Ma’lumotlarni qayta ishlash jarayoni protseduralari tarkibi uning
konseptual darajasini; E H M da ma’lumotlarni qayta ishlash protseduralari
63
model va uslubiari ifodalanishining mantiqiy darajasini. protseduralarni
amalga oshirish vositalari jismoniy darajasini ifodalaydi.
Axborot texnologiyasidagi m a'lnm otlarni qayta ishlash protsedura
lami qo'rib chiqamiz.
Axborotni qayta ishlash turli usullarda olib borilishi m umkin: paketli.
real vaqt tartibi, vaqtni bo'lish va dialogli.
Birinchi usulning mohiyati shundan iboratki, bunda avval biror
belgilari bo'yicha bir xil bo'lgan iqtisodiy kompleksi uchun vazifalar
paketi hosil qilinadi. Belgilar shunday quriladiki, bir xil masalalarning
chiqish ma’lumotlari boshqalari uchun kirish (dastlabki) ma’lumotlar
bo'ladi.
„Paketli qayta ishlash usuli" ma’lum vazifalar majmuasini bajarish
tartibidir, unda shu vazifalar asosan avtomatlashgan holda, shu hisoblash
tizimidan tashqarida ro'y berayotgan voqea bilan sinxronlashmasdan,
xususan bajarish uchun vazifa bergan shaxslar bilan bog'lanmasdan
ishlanadi.
Masalalarning yechilish natijalari butun paketni qayta ishlash tugashi
bilan chiqadi, ya’ni foydalanuvchi javobni kutishga ancha vaqt sarf etadi.
Javob olishni tezlatishga axborotni bir nechta dasturda parallel qayta ishlash
yo'li bilan erishish mumkin.
Bunda har bir dasturni bajarishga ma’lum vaqt kvanti ajratiladi,
ya’ni natijalar butun massiv qayta ishlanguncha olinishi m um kin. Bir
masaladan ikkinchisiga o'tish maxsus dastur yordamida ustunlik belgisi
bo'yicha avtomatik bajariladi. Bunday tartib o'rnatilganda foydalanuvchi
ish jarayoniga amalda aralashmaydi. Foydalanuvchining EH M bilan
m uloqotining bunday ko'rinishi ko'p vaqt sarf etishni talab etadi va ju d a
mashaqqatlidir.
Agar foydalanuvchi E H M dan uzoqda joylashgan bo'lsa, u holda
paketlarni mashinaga qayta ishlash uchun uzatish va natijalarini olish
64
teleqayta ishlash usulida amalga oshiriladi, bu foydalanuvchilarning
uzoqlashgan EHM lardan abonent bo'g'inlari orqali keng foydalanishlarini
ta’minlaydi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari sharoitida bir qism masalalar
darhol javob berishni talab etadi. Aniq vaqt usuli (real vaqt) shu masalalar
uchun mo'ljallangan. Unda EHM bilan unga nisbatan tashqi hisoblangan
jarayonlar orasidagi munosabat shu jarayonlar kechadigan tezlik bilan
teng o'lchovli sur'atda ta ’minlanadi. Bu usul bo'yicha ko'pincha uzluksiz
jarayonlarni, masalan, texnologik jaravonlarni boshqarishda foydalaniladi.
E H M ishining ko'p dasturli usulida vaqtni kvantlashdan va bevosita
kirish usulidan foydalanish bilan birga shunday usuldan foydalanadiki, unga vaqtni
( b o ' l i s h ) taqsimlash usuli deyiladi. Vaqtni taqsimlash usuli
multidasturlash, unda EHM zaxiralari avtomatlashtirilgan axborot tuzumidagi
ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonlari guruhidagi har bir jarayonuchun vaqt
intervallari davomiyligi va navbatliligi slui tizimni boshqaruvchi dasturi bilan
aniqlanadi.
Multidasturlash — bu bitta EHM da bir necha dasturlarning yoki
qismlarning bajarilishi jarayoni bo'lib, unda bitta dasturning tugallanishi
ikkinchi dasturni kiritish uchun yoki boshqalarini davom ettirish uchun
majburiy emas.
Hozirgi vaqtda dialogli usul keng tarqalmoqda. Foydalanuvchi va EHM
o'zaro hamkorligining dialogli usuli insonga axborotni EHM da tezkor
qayta ishlash uchun imkoniyat yaratadi. Amaliyotda ko'pincha usullardan
birgalikda foydalanishni kuzatish mumkin, u ularning xususiy afzalliklari
hisobiga vazifalarni EHM da yechishning samaraliroq tcxnologiyasini tashkil
qilishga yordam beradi.
Agar dialog ishtirokchilarining roli q a t’iy belgilangan bo'lsa, unda
bunday dialog qattiq deb ataladi. Masalan, „savol-javob" usulida ishlash.
Ko'p variantli menyu shaklidagi ierarxik tuzilmali dialog moslashuvchan
deb ataladi. Nixoyat, muloqot ishtirokchilariga axborot bilan ixtiyoriy
ravishda imkon beradigan dialog erkin deb ataladi.
Amaliy vazifalarni hal qilish uchun dialogning tuzilishi foydalanuvchi
EHM o'rtasida axborotni almashtirishning turli xildagi extimolli usullarini
o ‘z ichiga oladi, ya’ni dialogli tizim xabarlariga ega. H ar bir so'rovga bir
necha muqobil javob xabarlari mos keladi.
Dialogni tashkil qilishning eng keng tarqalgan turlari: menyu, andaza
(shablon), buyruq, tabiiy til.
Menyu dialogning turi sifatida foydalanuvchi uchun juda qulaydir.
Andaza — bu, foydalanuvchi va EHM o'zaro hamkorligining muloqot
usuli, uning har bir qadam ida tizim faqat foydalanuvchi kiruvchi axborotining
formati bo'yicha sintaktik cheklanishni qabul qiladi.
65
Buyruq turidagi dialog foydalanuvchi tomonidan qo'yiladi. Bunda
dialogning ushbu qadamida yo'l qo'yiladigan foydalanuvchi buyniqlarining
biri bajariladi.
Tabiiy til — dialogning shunday turiki, unda foydalanuvchi tomonidan
so'rov va javob tabiiyga yaqin tilda olib boriladi.
Amaliyotda iqtisodiy masalalarni yechishda dialogning bir necha
turlarining birikmasidan foydalaniladi.
Dialogli tizimlar ergonomika va zamonaviy dizayn yutuqlaridan
foydalanish kerak. Rangliligi, grafigi bo'yicha o'ziga jalb qiliuvchi dialog,
ko'p darchalilik ishni qulay, kam charchatadigan va unumliroq qiladi. Dialogli
texnologiva EHM ni f'oydalanuvchiga yaqinlashtiradi, ammo axborotning
ruxsatisiz kirishdan ximoyalashni ta’minlash bo'yicha kuchaytirilgan choralarni
qo'llashni talab qiladi.
Dialogli tizim samaradorligini foydalanuvchi nuqtayi nazaridan
aniqlash maqsadga muvot'iqdir. u javob qaytarish vaqti, xizmat ko'rsatishni
kutish vaqtini va vazilani hal qilish vaqti ni tizimning asosiy ko'rsatkichlari
deb hisoblaydi
16-mavzu. Ma'lumotlarni grafik usulida qayta ishlash texnologiyalari
Reja:
1. Kompyuter grafikasi.
2. Vektorli funksional kompyuter grafikasi.
3. Rastrli komp’yuter grafikasi.
Zamonaviy axborot texnologiyalarining eng rivojlanib borayotgan
sohalaridan biri — bu kompyuter grafikasi vositalaridir. K o m pyuter
grafikasi nafaqat iqtisodiyot masalalarini hal qilishda, balki xalq xo'jaligining
boshqa sohalarida ham keng qo'llanilmoqda.
„Kompyuter grafikasi" tushunchasi adabiyotlarda juda keng talqin qilinadi.
Horijiy adabiyotlarda bu bilan bir qatorda yana mashina grafikasi (inglizcha
„machine graphics") va mikrokompyuter grafikasi (inglizcha „microcomputer
graphics") atamalari ham qo'llaniladi.
Kompyuter grafikasini passiv (sust) va interaktiv guruhlarga bo'lish
avvaldan ma’lum. Bundan bir necha o'n yil avval olimlarning, san’at ustalarining,
multiplikatsion filmlar qahromonlarining suratlari alfavitli — raqamli chop etuvchi
qurilmalardan chiqarish keng tarqalgan edi. Bunda rasm ma’lum nuqtalarga bir xil
belgilarni tushirish orqali, rang tafovui esa ba’zi bir joylarda shu belgilarni bir
necha marta tushirib (och rang uchun) mashina qog'ozi sathida hosil qilinadi.
Tasvirni bunday usulda hosil qilish passiv kompyuter grafikasiga tegishlidir.
66
Interaktiv kompyuter grfikasi bu shundayki, bunda tasvirning holati,
uning shakli, mazmuni, o'lchamlari va rangi displey ekranida interaktiv
qurilmalar yordamida dinamik ravishda uzluksiz o'zgartirilib, boshqarih
turiladi.
Zamonaviy shaxsiy kompyuterlarda hosil qilinadigan grafiklar amali
jihatdan qaraganda hammasi interaktivdir.
Grafik tasvirni hosil qilish ning zamonaviy usullari bilan yaxshiroq
tanishish uchun kompyuter grafikasining usullarini ko'rib chiqamiz.
Vektorli funksional kompyuter grafikasi — bu usulda vektorli
displeylardan foydalaniladi. Vektorli qurilmalarda xotirlovchi elektron nurli
trubka qo'llanilib, n u r ekran bo'yicha berilgan traektoriya bo 'y ich a hit
marta yugurib o'tadi va shu holat ikkinchi buyruq kelmaguncha trubka
xotira qurilmasida saqlanib qoladi.
Displey ekranidagi tasvir foydalanuvchi ko'ziga ko'zg'almaydigan boiib
ko'rinishi uchun nur piksellar bo'yicha ko'p marta (sekundiga 16 marta)
yugirib o'tadi.
Vektorli kom pyuter grafikasida obyektni tasvirlash uchun matematik
formulalar hamda kompyuter buyruqlaridan foydalaniladi. Bunda bazaviy
element bo'lib chiziq hisoblanadi. Ushbu chiziqlar kombinatsiyalari har xil
murakkab tasvirlami yaratish imkonini yaratadi. Shuning uchun vektorli
kompyuter grafikasini ko'pincha „obyektga yo'naltirilgan grafik", „chizish
grafikasi" va ba’zi bir vaqtda „hisoblanadigan grafika" ham deyiladi.
Vektor grafikasining asosiy elem enti bo'lgan chiziqning har xil
turlarining matematik ifodalanishini ko'rib chiqamiz, ammo biz nuqtadan
boshlaymiz.
a)
Bu obyekt (nuqta) tekislikda ikkita ko'rsatkich (son) bilan belgilanadi:
(x, y) (6.11-rasm).
b) To'g'ri chiziq. Algebra kursidan bilamizki, to'g'ri chiziqni chizish uchun
ikkita parametr kerak bo'ladi. Odatda, to'g'ri chiziq grafigi.
𝑦 = 𝑘𝑥 + 𝑏
67
tenglamasi bilan tasvirlanadi. к va b parametrlarni aniqlab, cheksiz to'g'ri
chiziq grafikasini chizish mumkin (6.12-rasm).
d) To'g'ri chizik kesmasi. Bu obyektni chizish uchun to'rtta parametmi
aniqlash kerak bo'ladi (6.13-rasm).
x1 — kesmaning boshlanishi;
x2— kesmaning tugashi.
e) Ikkinchi darajali egri chiziq. Bu turkumdagi obyektlarga parabola,
giperbola, elipslar, aylanalar kiradi. Ikkinchi darajali egri chiziqda egish
(bukish) nuqtasi bo'lmaydi. Umumiy holda formulasi quyidagicha bo'ladi:
x2 + a1y1 + a2xy + a3x + a4y+ a5= 0.
Demak, ikkinchi darajali cheksiz egri chiziq grafikasini ifodalashda
beshta (a1, a2, a3, a4, a5}) parametr yetarli. Ikkinchi darajali egri chiziqning
kesmasi grafikasini vujudga keltirishda yana ikkita parametr (boshlanishi va
tugallanishi) talab qilinadi.
f) Uchinchi darajali egri chiziq grafikasi. Bu ko'rinishdagi egri chiziq
grafikasida egish (bukish) nuqtasi mavjud. Formulasi quyidagicha bo'ladi:
y = x3.
Demak, uchinchi darajali egri chiziq grafikasini chizishda to'qqizta
param etr qo'llaniladi, uchinchi darajali egri chiziq kesmasini chizishda
esa yana ikkita qo'shim cha (boshlanishi va tugallanishi) parametr talab
qilinadi.
Amaliyotda berilgan koeffitsiyentlar asosida uchinchi darajali egri
68
chiziq grafikasini tuzish ko'p mehnat talab kiladi. Shuning uchun ham
vektorli redaktorlarda (C O R EL DRAW) uchinchi darajali egri chiziqning
alohida ko'rinishi hisoblangan Beze egri chizig'i deb nomlanuvchi grafika
qo'llaniladi. Beze egri chiziq grafikasi bilan talabalar tajriba mashg'ulotlarida
C O R E L DRA W grafik redaktorida ishlaganda yaqinroq tanishadilar.
Rastrli komp’yuter grafikasi. Qurilmalarda tasvir uni hosil qiluvchi
nuqtalarning yig'indisi sifatida paydo bo'ladi (rikcel va PEL -laryig'indisi).
Rastr deb gorizontal qatorlarning vaqt birligidagi yig'indisiga aytiladi.
Bunda har bir qator alohida PEL-lardan tashkil topadi. Nur ketma-ket har bir qator
bo'ylab yugurib o'tadi (sekundiga 25 marta). Har bir PEL lardan o'tayotganda
nurning erkinlik darajasi o'zgaradi. Displevlar turli rejimda ishlashi mumkin. Bir
qator piksellar sonining ckrandagi qatorlar soniga ko'paytmasi displeyning
se/uvchanlik darajasini ko'rsatadi. Sezuachanlik darajasi qanchalik katta bo'lsa,
shunchalik hosil qilinadigan lasvirning sifati ham yaxshi bo'ladi, Ickin tcskari
nisbatda apparatura tannarxi qimmatlashib boradi.
Fraktal grafikasi. Fraktal grafikasi vektorli kompyuter grafikasiga
o'xshash hisoblanadigan grafika deyiladi. EHM xotirasida xech qanday
obekt saqlanmaydi, faqatgina tenglam alar va teoremalar saqlanadi.
Tenglam aning koeftsiyentlarini o'zgartirish natijasida har xil obektlar
hosil qilinadi.
Demak, fraktal kompyuter grafikasining bazaviy usullari m atematik
tenglam a va teorem alardir. 6.14-rasm da oddiy fraktal obyekti - teng
tomonli fraktal <uchburchak> keltirilgan.
Hozirgi vaqtda zamonaviy dasturiy taminlanishda rangli tasvirlar bilan
ishlash vositalariga katta e ’tibor qaratildi. Rangni kodlashtirish quyidagicha
olib boriladi: Ikki xil rangga (oq-qora) ikki bit joy ajratiladi, bir bayt ajratilsa, unda
256 ta rang hosil qilinadi, ikki bayt (16 bit) ajratilsa — 65536 rang. Bu rejim High
Collordeb nomlangan. Agar kodlasluirishga uch bayt (24 bit) ajratilsa, unda 16,5
mln. rang hosil qilinadi. Bu rejim True Collor deb ataladi.
Amaliyotda ko'pgina rang modellari, tiplari mavjud, ammo kompyuter
grafikasida faqat uchtasi qo‘llaniladi. Bularga RGB (Red,Green,Blue), SMYB
(Cuan, Magenta Yellov, Vlask) va HSB (Hue, Saturation, Brightness) rang
modellari turlari kiradi. RGB modeli kompyuterga qulay keladi, SMYB modeli
bosmaxona ishlariga loyiq bo'ladi, HSB modeli esa foydalanuvchiga qulay keladi.
69
Amaliyotda keng tarqalgan rastrli grafik redaktorlari quyidagilar: Adobe
Photoshop, Photostyler, Picture Publisher va vektorli grafik redaktorlari Adobe
Illustrator (7.0), Macromedia Freehand (8.0), va Corel Draw (5 da 9 versiyalari).
Kompyutergrafikasining quyidagi turlarini ajratib ko'rsatish mumkin: tijoratga oid,
namovishlarga oid, muxandislikka oid, ilmiy, ko'rgazmaviy va animatsion.
4-Modul.
Ma'lumotlar banklari va ma'lumotlar bazalarini
boshqarish tizimlari
17-mavzu. Ma’lumotlar banki tushunchasi va uning tarkibi.
Reja:
1. Avtomatlashtirilgan ma’lumotlar banki.
2. Ma’lumotlar bazasi.
3. Ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi.
Axborot bilan ta’minlash tizimlarining rivojlantirilishi foydalanuvchilarning
axborotga bo'lgan extiyojlarini qondirishda avtomatlashtirilgan ma’lumotlar ankiga
o'tish imkoniyatini yaratdi.
Ma’lumotlar banki – zaruriy axborotni olish m aqsadida ma’lumotlarni
markazlashgan holda saqlash va jamoa bo'lib foydalanish uchun mo'ljallangan
axborotli, tematik, dasturiy, tillar, tashkiliy va texnik (saqlanayotgan ma’lumotlar
hamda texnologik jarayonda band personalni qo'shganda) vositalarining tizimi
sifatida ifodalanishi mumkin.
Ma’lumotlar banki uni ishlashi va qo'llanilishini ta’minlab beruvchi dasturiy
to'plamlari bilan birgalikda avtomatlashtirilgan ma’lumotlar banki deb ataladi.
Avtomatlashtirilgan ma’lumotlar banki inson-mashina tizimidan iborat
bo'lib, ichki foydalanuvchilar hamda kompyuter, kommunikatsiya texnikasi
asosida axborotni zaruriy qayta ishlash va uzatishni amalga oshiruvchi
texnologiyaning axborot jarayonlarini o'z ichiga oladi. Ma’lumotlar bankiga
quyidagi asosiy talablar qo'yiladi:
— muammoli sohaning holatiga axborotning mos kelishi;
— ishlashning ishonchliligi:
— tezkorligi va unumdorligi;
— foydalanishning oddiy va qulayliligi;
— foydalanishning ommaviyligi;
— axborotning himoyalanganliligi;
— kengaytirish im koniyatlarining mavjudligi.
Ma’lumotlar bankining tarkibi unga yuklatilgan vazifalar va yechilishi
kerak bo‘lgan masalalarning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda niqlanadi.
Ma’lumotlar bankining asosiy vazifalari quydagilardan iborat:
70
— axborotni saqlash va uni him oyalashni tashkil etish;
— saqlanilayotgan ma’lumotlarning davriy dolbzarbligini ta’minlash;
— foydalanuvchilar va amaliy dasturlarning so'rovlari bo'yicha
ma’lumotlarni izlash va tanlash;
— olingan ma’lumotlarni qayta ishlash va belgilangan shaklda natijalarni
chiqarish.
Ma’lumotlar bankining tarkibiy elementlari qatoriga quyidagilar
kiradi:
1) bir yoki bir n echa ma’lumotlar bazasi;
2) ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi (M BBT);
3) masalalarni yechishning amaliy dasturlar to'plami;
Ma’lumotlar bazasi — ma’lumotlar bankining eng m uhim tarkibiy
qismi hisoblanadi. Umumiy holda ma’lumotlar bazalariga keyingi tushunchani
keltirish mumkin. Ma’lumotlar bazasi — zaruriy axborotni tezkor olish va
modifikatsiyalash, axborotning minimal ortiqchaligi, amaliy dasturlarga bog'liq
emasligi, izlash usulining umumiy boshqarilish imkoniyatlariga ega, katta
miqdordagi ilovalar uchun foydalanish imkoniyatlari bilan tavsiflanuvchi o'zaro
bog'liq ma’lumotlar yig'indisidir.
Ma’lumotlar bazasini qo'llash ushbu imkoniyatlarni beradi:
— so'rovlar m ajm uasini amalga oshirishni soddalashtirish;
— saqlanilayotgan ma’lumotlarning ortiqchaligini kamaytirish;
— axborot texnologiyalaridan foydalanish samaradorligini oshirish;
— ma’lumotlar dolbzarligini t a’minlash;
— amaliy dasturlarni o'zgartirm asdan ma’lumotlarni o'zgartirish;
— ma’lumotlar tuzilmasining qat’iyligini saqlash.
Ma’lumotlar bazasini samarali tashkil etish bu — ma’lumotlar
bazasida mantiqan o'zaro bog'langan massivlarni tashkil etishdir.
M a'lumotlar bazasini boshqarish uchun uni tashkil etish va yuritishda
ixtisoslashgan samarali dasturiy vosita — ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimidan foydalaniladi.
Ma’lumotlar bazasi qaytarilmaydigan ma’lumotlarning yaxlitlangan
jamlamasi sanaladi. Uning asosida inazkur sohaning barcha masalalari hal etiladi.
Ma’lumotlar bazasida ko'p qirrali kirish va aynan bir xil ma’lumotlardan turli
foydalanuvchilarning foydalanish imkoni mavjud.
Tashkil etiladigan ma’lumotlar bazasining tuzilmasi rnuammo sohasi
ma’lumotlarining axborot-mantiqiy modelini aks ettirishi lozim. Ma’lu ­
motlar bazasidagi mantiqiy o'zaro bog'liqlik ma’lumotlar modeli turiga
muvofiq tashkil etiladi.
N o rm a tiv -ma’lumotnomali va boshqa ma’lumotlar qoida bo 'y ich a
alohida massivlarda joylashtiriladi. Bu massivlarni yuzaga keltirish va yuritish
texnologiyasi o'ziga xos xususiyatlarga ega. M azkur massivlar ma’lumotlar
71
bazasining boshlang'ich yuklanish bosqichida tashkil etiladi.
Operativ (tezkor) hisobot ma’lumotlari ma’lumotlar bazasiga vazifalarni
yechish reglamentiga muvofiq kiritiladi. Bu ma’lumotlar ma’lum davrda
to'planadi. Ma’lum bir hisob-kitob qilingach (masalan, o m b o rxonada qolgan
tovarlarni hisob-kitob qilish), to'plangan tezkor hisobot ma’lumotlari vo'q qilinadi
yoki arxivda saqlanadi.
Ma’lum otlar bazasi foydalanuvchining bitta shaxsiy kom pyuterida
monopol joylashgan bo'lishi mumkin. Bunday holatda u faqat ma’lum ShK tashqi
xotirasiga joylashtiriladi va axborot bazasiga bir vaqtda bir necha foydalanuv chining kirishi ta’minlanadi.
Kompyuter tarmog'i mavjud bo'lgan holda ko'pchilik foydalaniladigan
rejimda ishlash, ,,mashina-server“da joylashadigan markazlashgan ma’lumotlar
bazasidan foydalanish imkoniyati tug'iladi. Bunday holatda har bir foydalanuvchi
o'z shaxsiy kompyutcri orqali barcha foydalanuvchilar uchun umumiy bo'lgan
markazlashgan axborot bazasiga kirishga ruxsat oladi.
Tarmoq texnologiyasida har bir foydalanuvchi o'z ShKda lokal ma’lum otlar
bazasini tashkil etishi ham m um kin. Bu ma’lumotlar bazasi faqat mazkur
avtomatlashgan ish joyi uchun zarur bo'lgan axborotni saqlaydi. Kompyuter
tarmog'ida ma’lum otlar bazasini tashkil etish va jamoa bo'lib foydalanish banklar,
birja, investitsiya jamg'armalari va boshqa bozor iqtisodiy tuzilmalarining axborot
tizimlari samaradorligini oshiradi.
Foydalaniladigan texnik va dasturiy vositalar konfiguratsiyasiga bog'liq
holda turli ishlash texnologiyasi amalga oshirilishi mumkin. Ma’lumotlarni
tarmoqli ishlab chiqishning turli konsepsiyalari mavjud, misol tariqasida
,,fayl-scrvcr“ va „mijoz-server" ni keltirish m umkin.
„Favl-server" kontseptsiyasi tarmoq operatsion tizimi yadrosi hamda
markazlashgan holda saqlanuvchi fayl lar joylashgan va ,,fayl-server“ uchun
ajratilgan kompyuterga mo'ljallangan. ,.Fayl-server“dagi ma’lumotlarning
72
umumiy bazasiga jamoa holda kirish unga xos xususiyatdir. Foydalanuvchilardan
biri tom onidan fayl yangilangan taqdirda boshqa foydalanuvchilaming kirishiga
qarshi himoyalanadi. So‘ralgan ma’lumotlar ,,fayl-server“ dan ishchi stantsiyaga
o'tkaziladi va ular ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi vositalari bilan qayta
ishlanadi (7.1-rasm).
„Mijoz-server" konsepsiyasi. Mazkur konsepsiyaga asosan, ma’lumotlarni
ishlab chiqish vazifasi mijoz — ishchi stantsiyasi va ma’lumotlar bazasining m
ashina serveri o'rtasida bolishi mo'ljallangan. Ma’lumotlami qayta ishlashni mijoz
so'raydi va u tarm oq bo'ylab ma’lumotlar bazasi serveriga uzatiladi. So'rov
ma’lumotlari o'sha yerda qidiriladi. Qayta ishlangan ma’lumotlar tarm oq orqali
serverdan mijozga uzatiladi. ,,Mijoz-server“ arxitekturasi uchun xos hususiyat —
bu ma’lumotlar bazasidan so'rov uchun SQL dasturlash tilidan foydalanish. Bu
tarmoq mijozlarining turli xildagi um u m iy ma’lumotlar bilan ishlash im konini
beradi (7.1-rasm).
Ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi — bu ma’lumotlar bazasini
yaratish, yuritish va foydalanish uchun mo'ljallangan dasturiy, tillar vositalari ning
to'plamidir. Ma’lumotlar bazasiga murojat qilish bilan bog'liq barcha jarayonlarni
avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan boshqarish dasturi o'zagi MBBTning asosiy
tarkibiy qismi hisoblanadi.
MBBTning tarkibiga ma’lumotlami qayta ishlash dasturlarining to'plami
kiradi. Bu to'plamni tarjimonlar (translatorlar), talab va dasturlash tillari,
muharrirlar, servis dasturlari va boshqalar tashkil qiladi.
MBBTning asosiy vositalarini quyidagilar tashkil etadi:
• ma’lumotlar bazalari tuzilmalariga topshiriq berish (tasvirlash) vositalari;
• ma’lumotlarni kiritish, ko'rish va m uloqotlar rejimida ishlashga
mo'ljallangan darcha shakllarini loyihalash vositalari;
• bcrilgan sharoitlarda ma’lumotlarni tanlash uchun talablar yaratish,
shuningdek, ularni ishlash bo'yicha operatsiyalar bajarish vositalari;
• ishlov natijalarini foydalanuvchiga qulay ko'rinishda bosmaga chiqarish
uch u n ma’lumotlar bazasi m a'lum otlaridan hisobot yaratish vositalari;
• til vositalari — makroslar, qurilgan algoritmik til (Dbase, Visual Basic
yoki boshalar), talablar tili (Q BE — Query Example, SQL) va h.k. U lar ma’lum
otlarni ishlashining nostandart algoritmlarini, shuningdek, foydalanuvchi
topshiriqlaridagi voqealarni ishlash protseduralarini bajarish uchun qo'llaniladi.
Shunday qilib, ma’lum otlar banki bir necha ma’lum otlar bazasi, boshqarish
va amaliy dasturlardan tashkil topadi. Bu elementar AT ga yuklatilgan vazifalarni
bajarishda asosiy rol o'ynaydi. Shu bilan birga, ma’lumotlar bankining samarali
faoliyati uning ta ’minlovchi elementlariga ham bog'liqdir. Bu ta’minot tarkibiga
quyidagi elem entlar kiradi.
Texnik ta’minot ma’lumotlar banki va foydalanuvchilarning ish faoliyatini
avtomatlashtirish imkoniyatini yaratadigan texnik vositalardan tashkil topadi.
73
Bunday vositalar jumlasiga E H M , tashqi qurilmalar, axborotni tashish, uzatish
vositalari, aloqa tarmoqlari, abonent punktlari va boshqalar kiradi.
Matematik ta’minot — funksional masalalami yechish va ma’lumotlar
bankini boshqarish usullari, matematik modellar va algoritmlar to'plamidan
tashkil topadi.
Dasturiy ta’minot — ma’lumotlar bankining faoliyatini amalga oshirish
dasturlari va turli xil qo'shimcha vazifalarni bajarish uchun mo'ljallangan servis
dasturlarning to'plamidan iborat bo'ladi.
Axborot ta’minoti — ma’lumotlarni turkumlash va ixchamlashtirish,
ifodalash va taqdim etish tizimlaridan tashkil topadi.
Lingvistik ta’minot — M B B T da foydalaniladigan tillar, lug'atlar
majmuasi orqali tashkil qilinadi.
Tashkiliy ta’minot — ma’lumotlar bankining kundalik faoliyatini
ifodalovchi rasmiy hujjatlar, me’yoriy ko'rsatmalar to'plamidan iborat bo'ladi.
Yuqorida aytib o'tilgandek, ma’lumotlar banki inson-mashina tizimi
hisoblanadi, ya’ni axborot tizimidir. Hozirgi kunda ma’lumotlar banklari inson
faoliyatining turli sohalarida. masalan, iqtisodivot tarmoqlarini boshqarishda,
ilmiy-tadqiqot ishlarini boshqarishda, ommaviy axborot xizmatlarini ko'rsatishda
qo'llanilmoqda. Bunda ma'lumotlar bankining axborot tizimi sifatida faoliyat
yuritishida quyidagi ikki shaklning biridan foydalaniladi:
Axborot tizimidan (AT) avtonom foydalanish. Bu shaklda AT boshqa tizim
tarkibiga kirmaydi, balki mustaqil faoliyat ko'rsatadi. Bunga, masalan, samolyot va
temiryo'l chiptalarini sotish tizimlari („Sirena", „Ekspress"), talab bo'yicha tegishli
hujjatlarni tayyorlovchi axborot-qidirish tizimlari va boshqa turdagi axborotli
xizmat ko'rsatish tizimlari misol bo'la oladi.
AT dan yirik boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydalanish.
Bunda hosil qilingan ma’lumotlar va chiquvchi axborotdan tizimning boshqa
bo'limlarining faoliyatida ham foydalaniladi. Bunday AT ga, masalan, axboroto'qitish tizimlari, loyihalashtiiishning avtomatlashtirilgan tizimlari, boshqarishning
avtomatlashtirilgan axborot tizimlari misol bo'ladi.
Shu kabi axborot tizimlarini bir qancha belgilarga ko'ra turkumlarga
74
ajratish mumkin. 7.2-rasmda AT ni turkumlashning asosiy belgilari
ko'rsatilgan.
Hujjatli axborot qidirish tizimi (XAQT) hujjatlashtirilgan ma’lumotlami
saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining
avtomatlashtirilgan tizimi XAQT ga misol bo'ladi.
Faktografik axborot qidirish tizimi (FA Q T) raqmli va mantli ma’lumotlarni
saqlashda va qayta ishlashda qo'llaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy
qismi FAQT turidagi tizimga misol bo'ladi.
Ma’lumotlarni ishlash usuliga ko'ra AAT ikki qismga: axborot-ma’lumotnoma tizimi (AMT) va ma’lumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi
(MIAT)ga bo'linadi.
A M T talab-javob tartibida ishlaydi. Bunday tizimda tegishli axborotlar
talab bo'yicha qidiriladi va foydalanuvchiga qayta ishlanmagan holda beriladi.
Ikkinchi turdagi tizimda esa topilgan ma’lum otlar tegishli dasturlar yordamida
ishlanadi va foydalanuvchiga beriladi.
Ma’lumotlami integratsiyalashtirish darajasiga ko'ra AT avtonom va
ma’lumotlar bazasidan tashkil topgan turlarga bo'linadi. Avtonom fayli tizim larda
(AFT) to'plangan ma’lumotlar o'zaro bog’ lanmagan holatda bo'ladi. Shu sababli
bunday turdagi tizimlar o'rnig a malumotlar bazasidan (M B) foydalanilmoqda.
Taqsimlash darajasiga ko'ra AT elementlari bitta EHM da (lokal) va
hisoblash tarmog'ida (taqsimlangan) joylashgan turdagi tizimlarga bo'linadi.
18-mavzu. Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillari
Reja:
1. Zamonaviy Axborot Ttexnologiyalari qo'yiladigan talablar.
2. Malumotlarning turkimlanish tamoyillari.
Ma’lumotlar bilan amal bajarishning ilk tizimlari axborot ishlashning
an’anaviy usullariga asoslanib tuzilgan edi. Har bir muayyan holat uchun tashqi
foydalanuvchining o'z mantiqi ishlab chiqiladi. U axborot tuzilmasi, tanlash
operatsiyasi, axborotni yangilash va о chirish kabi tushunchalarni o'z ichiga oladi.
Ma’lumotlar va dastur o'rtasidagi о zaro bog liqlik yuzaga keladi: ma’lumotlarni
o'zgartirishda, yo dasturni almashtirish yoki ma’lumotlarni qaytadan tuzish
zaruriyati yuzaga keladi.
Murakkab axborotlarni ishlab chiquvchilar duch kelgan bu va boshqa
qiyinchiliklari ma’lumotlar ustida amal bajarish uchun tizimlarga nisbatan
standart talablarning shakllanishiga olib keldi. Asosiy talablardan biri —
ma’lumotlarning iloji boricha mustaqil yoki axborot tuzilmasining fizik
tushunchalardan alohidaligini ta’minlash. Bunda hamma ma’lumotlar ko'p
foydalanuvchilar kirishi mumkin bo'lgan holda bazi standart ichki tuzilishli qilib
saqlanadi.
75
Axborotga bo'lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar kо’lamining tobora
ortib borishi va boshqalar zamonaviy AT lari oldiga bir qator talablar qo'ymoqda.
Bunday talablar jumlasiga quyidagilar kiradi.
Ma’lumotlarning aniqligi. Ma’lumki, malumotlar bazasi tegishli sohaning
axborot modelini tashkil qiladi. Shu sababli ham M B da saqlanayotgan axborotlar
obyektlarning holati, xususiyat. va ular o'rtasidagi aloqalarni to'liq va aniq
ifodalashi lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bo'lishi va zarar keltirishi
mumkin.
Tezkorlik va unumdorlik. Tizimning tezkorligi qo'yilgan talabga javob
berish vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat EHM ning tezkorhgini, balki ma’lum
otlarning joylanishi, izlash usullari, talabning q.yinl.gini va boshqa olimllarni ham
hisobga olish zarur. Tizimning umumdorligi esa vaqt birliai ichida bajarilgan
talablarning miqdori orqali aniqlanadi.
Ma’lumotlar bazasidan foydalanishning odiylig va qulayligi. Bu talab
tizimdan foydalanuvchi barcha is’temolch.lar tom onidan qo'yiladi. Shu sababli
ham MB dan foydalanishning oson. sodda va qulay usullarim varatish nuihim
ahamiyatga ega.
Ma’lumotlami himoyalash. Tizim ma’lumotlar bazasida saqlanilayotgan
axborot va dasturlarni tashqi ta’sirlardan, begona foydalanuvchilardan
himoyalashni ta’minlashi lozim.
Tizimning rivojlanishi. Tizim tarkibi doimo yangi elementlar, dasturlar
bilan ta’minlanishi, axborot massivlari o'zgartirilishi va yangilanib borishi zarur.
Yuqorida keltirilgan talablarga javob beradigan MB quydagi tamoyillarga
ttsoslangan holda tashkil qilinishi mumkin:
Ma’lumotlarning integratsiyalashtirish tamoyili. Bu tamoyilning
mohiyatiga ko'ra o'zaro bog'lanmagan axborotlar yagona ma’lumotlar bazasiga
birlashtiriladi. Buning natijasida ma’lumotlar foydalanuvchi va uning amaliy
dasturlariga axborot massivlari ko'rinishida taqdim etiladi. Axborat massivlaridan
foydalanilganda kerakli ma’lumotlami qidirish, qayta ishlash jarayonlarini
boshqarish osonlashadi, ma’lum otlarning ortiqchaligi kamayadi, ma’lum otlar
bankini yuritish yengillashadi.
Ma’lumotlarning yaxlitligi tamoyili. Bu tamoyil orqali MBda
saqlanayotgan axborotlarning aniqligi ortadi, ya’ni ularning xususiyatlari
va tavsifnomalari tegishli soha obyektlari bilan to'liq ifodalaniladi. Ma’lum otlam
ing yaxlitligi noto'g'ri axborotni kiritish yoki uning ma’lum bir qismini xotiradan
o'chirib tashlash natijasida buzilishi mumkin. Shuning uchun ham kiritilayotgan
axborotlarni nazorat qilish, saqlanayotgan ma’lumotlami doim o tekshirish, maxsus
tizim yordamida tiklash va boshqa tadbirlar orqali MB ning yaxlitligini ta’minlash
mumkin.
Ma’lumotlarning aloqadorligi tamoiyli. Bu tamoyilning m ohiyatiga ko'ra
MBdagi barcha axborotlar o'zaro bog'langan bo'lib, obyektlar o'rtasidagi
76
munosabatlarni ifodalaydi. Axborot turlari va ular o'rtasidagi munosabatlar
majmuasi ma’lum otlarning mantiqiy tuzilishini tashkil qiladi. Ma’lumotlarning
o'zaro bog'liqligi 7.3-rasmda ko'rsatilgan. Buning natijasida ish yengillashadi va
tezlashadi.
77
Ma'luniotlaming yetarli bo‘lish tamovili. Bu tamoyilning mohiyatiga
ko‘ra, tegishli axborotlar MB da yagona nusxada saqlanadi va ular istalgan
masalani yechish uchun o'zaro bog'lanadi hamda yetarli bo'ladi. Masalan.
avtonom fayllardan iborat bo'lgan AATda b a’zi bir axborotlar takrorlansa,
MB da esa ularning takrorlanishi butunlay barham topadi. 7.4-rasmda „Xodim",
„Xodimlar" „Moliyalar" fayllari o'rtasidagi bog'lanishlar tasvirlangan.
Ma’lumotlar bankini boshqarishning markazlashtirish tamoyili. Bu
tamovilga ko'ra ma’lumotlarni boshqarishning barcha funksiyalari yagona
boshqarish dasturi—ma’lum otlar bazasini boshqarish tizimi (M B B T ) ga
beriladi. Bu tamoyilga rioya qilish asosida AT dan foydalanishning samaradorligi
barcha jarayonlar M BBT orqali amalga oshiriladi.
Ma’lumotlarning ifodalanishini qayta ishlash jarayonlaridan ajratish
tamoyili. Bu tamoyilga ko'ra, ma’lumotlaming ifodalanishi amaliy dasturlardan
tashqarida tayyorlanadi va MB da saqlanadi. Bu esa o'z navbatida dasturlash
jarayonini yengillashtiradi, dastur uchun zarur bo'lgan holda axborotlarning
hajmini kamaytiradi. Ma’lumotlarbankini yuritishni yaxshilaydi va h.k.
Shunday qilib, yuqorida ko'rib o'tilgan tamoyillar asosida MB ning tarkibi
yaratildi, ya’ni AT ning mantiqiy, fizik va dasturiy elementlari o'rtasidagi o'zaro
bog'lanish ishlab chiqiladi.
78
Yuqorida ko'rsatilgandek, axborotlar ma’lumotlarbazasida saqlanadi. MB
amaliy dasturlarga bog'liq bo'lm agan holda ma’lum bir tartib asosida o 'zaro
bog'liq ma’lumotlar to'plamidir.
Har qanday ma’lumot favli kabi, MB ham yozuvlardan tashkil topadi.
Yozuvlaresa o'z navbatida maydonchalardan hosil qilinadi. Yozuv tezkor va tashqi
xotiralar o'rtasida ma’lumotlaralmashish jarayonining eng kichik o'Ichov birligi
bo'lsa, maydoncha— ma’lumotlarni qayta ishlashdagi eng kichik birliк
hisoblanadi.
19-mavzu. Axborotlar bazasini tashkil etish va yuritishning dasturiy
vositalari
Reja:
1. Ma’lu m o tlar bazasini boshqarish tizimi
2. Ma’lumotlarning mustaqilligi.
3. MBBT imkoniyatlari.
Umumiy holda, axbort bazasini yuritishning dasturiy vositalarga servis
dasturiy vositalar, umumiy maqsad uchun universal amaliy dastur vositalari va
ixtisoslashgan amaliy dasturlar kiradi.
Ma’lu m o tlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) — axborotlar bazasini
yaratish va yuritish uchun alohida ahamiyatga ega. МВВT umumiy maqsadlarga
mo'ljallangan universal amaliy dasturiy vositalarga mansub.
MBBT—bu mashina tashuvchida mantiqiy o'zaro bog'langan ma’lumotlarni
tashkil etish va yuritish uchun mo'ljallangan nisbatan keng tarqalgan va samarali
universal dasturiy vosita sanaladi. MBBT yagona ma’lum otlar bazasida dubl
qilinmaydigan ma’lumotlarni integratsiyalashni va ulardan k o 'p maqsadlarda
foydalanishni, bazadagi barcha ma’lumotlarbutunligini va to'g'riligini ta’minlaydi
ham da ma’lumotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalaydi.
MBBT ma’lumotlar bazasidan so'rovlarni tashkil etishning modulli dasturiga
ega bo'lmagan foydalanuvchiga mo'ljallangan qulay vositalarga ega.MBBT asosida
AB ni ishlab chiqish, ma’lumotlar bazasini tashkil etish tuzilmasi bo'yicha
masalalarni tayyorlashga mo'ljallangan. Bu masalalar bevosita axborot ta’minotining mashina tashqarisidagi sohasi bilan bog'langan. Ishlab chiqilgan ma’lumotlar
bazasiga muvofiq uni MBBT vositalari bilan tashkil etish va uni ishga tushirish
amalga oshiriladi.
Axborotlarni kiritish va nazoratlashning mahsus dasturiy vositalaridan —
yirik axborot bazasi uch u n birlam chi massivlarni yaratish va ma’lumotlarni
bazaga to'plashdan oldin qayta ishlash bosqichida foydalaniladi. Bazani
yaratishdan oldingi qayta ishlash vositasi kompyuterga kiritiladigan axborotning
haqqoniyligini va katta massivdagi ma’lum otlarni yuklashga tayyorgarlikni
avtomatlashtirilgan nazoratini ta ’minlaydi.
79
Ma’lumotlarni qayta ishlashning servis vositalari — axborot bazasiga xizmat
ko'rsatish bo'yicha ko'm akchi vazifalarni ta ’minlashi lozim. Ular bazaning asturiy
vositalariga tegishli. Bular ma’lumotlarfayllari va mashina axborot tashuvchi
vositalari bilan ishlash bo'yicha turli utilitalardir. Ularga quyidagilar mansub:
nusxa olish, arxivlash, tiklash, anti-virus vositalari, tarmoq utilitlari va boshqalar.
Foydalanuvchining amaliy dasturlari universal algoritmlash tillaridan
birida yaratiladi. Bunday dasturlarda, odatda, ularda ishlab chiqiladigan ma’lumotlardan mustaqil bo'lishi ta’minlanmagan. Ayrim joylarda bitta muammoli
sohasining turli masalalariga oid axborot massivlarida ma’lumotlar takrorlanadi.
Bu hol turli masalalar bo'yicha bir hil ma'lumotlarni bir necha marta kiritishga olib
keladi va dastlabki ma’lumotlarga o'zgartirishlar kiritganda ancha muammola rni
keltirib chiqaradi. Shuningdek, amaliy dasturlar MBBTda universal algoritmik
tilda yaratilishi mumkin.
Ma’lumotlarning mustaqilligi – MBBTga qo'yilgan asosiy talab,
talablarning kuchli tili esa foydalanuvchining talablarini qondirishning muhim
shartidir. Bu tillar assotsiativ manzillashtirish va ma’lumotlar to'plami bilan
amallar bajarish vositalariga ega. Bu esa o'z navbatida EHMlardan samarali
foydalanishga sharoit yaratadi.
MBBT ikki tartibda: interpretator va kompilator tartibda ishlashi mumkin.
Interpretator tartibda dasturlarning buyruqlari bosqichma-bosqich, birinketin bajariladi. Unda har bir buyruq nazorat qilinadi, so'ngra mashina tiliga
aylantirib, bajariladi. Tegishli amallar bajarilgandan keyin, ular xotiradan
o'chiriladi, tizim qayta ishlash bosqichiga o'tadi va keying buyruqni bajarishga
kirishadi, interpritator tartibida ,,exe“ kengaytirmali fayl hosil qilinmaydi. Bunday
faylni hosil qilish uchun kopilator tartibida foydalaniladi. Kompilator tartibida
buyruqlar bevosita bajarilmaydi, balki ular ,,exe“ faylga yoziladi. Exe faylni hosil
qilish jarayoni ikki bosqichdan iborat bo'ladi: boshlang'ich dasturni nazorat qilish
va uni obj turga aylantirish; matn muharriri yordamida dasturni exe faylga
aylantirish. Exe faylning bajarilishi uchun MBBT ning mavjud bo'lishi shart emas,
interpretator tartibida ishlaydigan MBBT ga dBase III Plus, FoxBase va Karat
kiradi, kompilator tartibida Clipper, panel tartibida esa Clario ishlaydi.
MBBT foydalanuvchi bilan ma’lumotlarbazasi o'rtasidagi aloqani
ta’minlovchi dastur sifatida ishtirok etadi. Uning funktsiyalari menyu va dasturlar
ko'rinishida namoyon bo'ladi.
Menyu tartibi MBBTning funksiyalari ekranda tasvirlanadi. Foydalanuvchi
kursorni harakatlantirish orqali tegishli funksiyani aniqlashi va bajarishga haqirishi
lozim. Tizim aniqlangan funksiyalarni bajarib bo'lgandan so'ng yana menyu
molatiga qaytadi.
Dasturiy tartibda tegishli buyruqlar kiritiladi, dasturlar qayta ishlanadi va
bajarishga chaqiriladi. Bu holda MBBT interpritator tartibida ishlaydi va
foydalanuvchidan dasturlash tillarini bilish talab qilinadi.
80
MBBTda foydalaniladigan dasturlash tillariga umumiy talablar bilan bir
qatorda quyidagilar ham qo'yiladi:
— tilning to'liq bo'lishi;
— vazifalarni bajarish uchun tcgishli vositalarning bo'lishi;
— aniqlangan ma’lumotlarni to'liq qayta ishlash va boshqalar.
Dasturlash tillari bir qator belgilarga ko'ra turkumlarga ajratiladi:
— o'zgaruvchanlik;
— jarayonlilik;
— foydalanilayotgan matematik apparat va boshqalar.
MBBT dagi dasturlar tegishli buyruqlarning to'plamidan tashkil topadi.
Yechilayotgan masalalarning qiyinligiga qarab, dasturlar oddiy yoki murakkab
tuzilishiga ega bo'ladi. Oddiy tuzilishga ega bo'lgan dasturlarda buyruqlar ketmaket joylashadi. Murakkab tuzilishli dasturlarda esa buyruqlar modullar holatida,
ya’ni asosiy modul va quyi dasturlar to'plamidan iborat bo'ladi. Ma’lumotlar
bazasini hosil qilishda modullik tamoyilidan foydalanish qulay va samaralidir.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi quyidagilarga imkon beruvchi
dasturiy vositalarning to'plamidir:
a) foydalanuvchilarni ma’lum otlarni aniqlash va am allar bajarish tili
vositalari bilan ta ’minlaydi. Bunday vositalarga ma’lumotlarni aniqlash tili (MT)
va ma’lum otlar bilan am allar bajarish (MABT) kiradi. Ma’lumotlar tili atamasi
aytib o'tilganlarining har ikkalasini yoki ulardan birini anglatadi. Ma’lumotlar so'zi
ma’lumotlar tilini SIQQ , Paskal va h.k. kabi tillar turidan farqlaydi. Lekin
ma’lumotlar tili universal tilga, masalan SQQ, Paskalga kiritilishi mumkin.
Bunday hoda dasturlashning universal tili va ma’lumotlar tili tegishli ravishda
(kirituvchi) til va ma’lumotlarning til osti deb ataladi;
b) foydalanuvchining ma’lum otlar modelini qo'llab-quvvatlashni
ta’minlaydi. Ma’lumotlar modeli ba’zi ilovaga tegishli fizik ma’lumotlarning
mantiqiy taqdim etilishini aniqlash vositasidir;
d) aniqlash, yaratish va ma’lumotlar bilan mantiqiy amallar bajarish (ya’ni
tanlash, yangilash, kiritish va yo'q qilishiga imkon beruvchi MAT va MABT
funksiyalarini amalga oshiruvchi dasturlar;
e) ma’lumotlarning himoyasi va yaxlitligini ta’minlaydi. Tizimdan
foydalanish faqat shunga huquqi (himoyasi) bo'lgan foydalanuvchigagina ruxsat
etiladi. Foydalanuvchilar ma’lumotlar ustida operatsiya bajarayotganlarida
saqlanayotgan ma’lumotlarning muvofiqligi (vaxlitligi) ta’minlanadi. Gap
shundaki, MBBT ko'plab foydalanuvchilar jamoa bo'lib ishlash rejimiga asosan
tuziladi.
MBBTning tasnifanishini muhim belgilaridan biri bo'lgan ma'lumotlar
modeli (tarmoqli, ierarxik yoki relatsion) turlaridan biri tanlash imkonini beradi.
MBBT ma’lumotlar bazalarining ko'p maqsadli tavsifini, ma’lumotlarni
himoyalash va qayta tiklashni amalga oshiradi. Rivojlangan muloqot vositalari va
81
yuqori darajali talablar tilining mavjudligi MBBTni oxirgi foydalanuvchi uchun
oson vositaga aylantiradi.
To'liq variantda MBBT quyidagi komponentlardan tuzilishi mumkin:
• klaviatura orqali ma’lumotlarni to'g'ridan-to'g'ri boshqarish imkonini
beruvchi foydalanuvchining muhiti;
• interpretator sifatida ish yurituvchi, ma’lumotlarga ishlov berish amaliy
tizimini dasturlashning algoritmik tili. Interpretator dasturlarni tez tuzish va
maromiga yetkazish imkonini beradi;
• mustaqil EXE-fayl shaklidagi tayyor tijorat mahsulotiga tugallangan dastur
ko'rinishini beruvchi kompilator;
• ko'p mehnat talab qiluvchi amallarni tez dasturlovchi utilit-dasturlai
(hisobotlar, shakllar, jadvallar, darchalar, menyu va boshqa ilovalar generatorlari).
Xususan, MBBT — bu foydalanuvchining aslahaviy qobig'i hisoblanadi.
MBBT tarkibida dasturlash tilining mavjudligi aniq masalalarni va aniq
foydalanuvchiga mo'ljallangan ma’lumotlarga ishlov berishning murakkab
tizimlarini yaratish imkonini beradi.
Ma’lumotlar bazalarini loyihalashtirishda quyidagi tavsiflarni solishtirish va
tahlil qilishga asoslangan MBBTni asoslab tanlab olish muhim vazifa hisoblanadi:
— dasturiy texnik bazasi (EHM turi va modeli, hisoblash vositalari
konfiguryatsiyasiga qo'yiladigan talablar, ОТ versiyasi);
— ma’lumotlar bazalarining turlari (amaliy, muammoli, lokal.
integrellashgan, taqsimlangan);
— foydalanuvchilarning malakalari (MBBT bilan ishlash uchun maxsus
tayyorgarlikga ega bo'lmagan foydalanuvchi, mutaxassisligi dasturchi bo'lm agan
darajadagi ma’lumotlar bazasi bilan ishlashga tayyorgarligi bo'lgan m uam m oli
sohasining mutaxassisi — foydalanuvchi, amaliy das turchi, ma’lumotlar
bazalarining administratori);
— ma’lumotlar bazalari bilan foydalanuvchilarning muloqat qilish vositalari
(dasturlash tillarini o'z ichiga oluvchi ma’lumotlar ustida ish olib borish va
tasvirlash tili);
— ma’lumotlarni qayta ishlash rejimi (paketli, interaktiv, tarmoqli):
— ma’lum otlarni mantiqiy va fizik mustaqilligi;
— ma'lumotlar bazalari axborot strukturalarining asosiy xossalari (mantiqiy
tuzilishi — MBBT vositalari orqali amal qiladigan va tashkiliy tuzilmasini
o'zgartirmasdan uni modifikatsiya qilish imkoniyati, ma’lumotlar turini
kengaytirgan holda qarshiliksiz ishlov berishda);
— havfsizlik darajasini ta’minlash va ma’lumotlarning to'laqonligi;
— xizmat ko'rsatishning standart vositalari mavjudligi (ma’lumotlar
bazalarini kuzatishning doimiy dasturiy modullarini va ma’lumotlar lug'atini,
ma’lumotlar bazalarini yengillashtiradigan (yukini tushiradigan), qayta tashkil
82
yetadigan va qayta strukturalashtiradigan, tiklaydigan jurnalni yuritish, kiritish va
hisobotlar generatorlari va h.k.);
— ishlatish tavsiflari (loyihachilar haqida, sarmoya egalari haqida, moddiytexnik ta’minotga bo'lgan talablar, tarqatish shakli).
Tanlab olingan M BBT bir qator talablarni qondira olishi kerak. Bularga
muammo sohasining barcha vazifalarining samarali bajarilishi; xotira resurslaridan
samarali foydalanish uchun saqlanayotgan ma’lumotlar hajmini minimallashtirish;
samarali axborot qarorlarini qabul qilishga imkon yaratish; havfsizlikni ta'm inlash
jarayonini boshqarish; xodimlarga nisbatan ma’lumotlar bazalarini ishlatish bilan
bog'liq qulaylikni yaratilishi, EHM ni ishlatish mulojaasini soddalashtirish.
Umumiy olganda zamonaviy MBBT lar quyidagi talablarga javob berishi
lozim:
• ma’lumotlarning mustaqilligi;
• talablarning kuchli tili;
• javob (sado berish) ning qisqa vaqti;
• ma’lumotlar va kataloglarni qayta tashkil etishni qisqartirish yoki ulardan
voz kechish.
20-mavzu. Relatsion ma’lumotlar bazasi va uning imkoniyatlari
Reja:
1. Relatsion model
2. Relatsion jadval-munosabati.
Relatsion model (inglizcha reletion — munosabat) o'tgan asrning 70-yillari
boshida Amerika olimi E.F. Kodd tomonidan yaratilgan. Modelning soddaligi va
egiluvchanligi ma’lumotlar bazalari tuzuvchilarining e’tiborini o'ziga tortdi. 80yillarga kelib keng taraqqiy eta boshladi va relatsion MBBT lar sanoat standard
darajasiga ko'tarildi.
Model relatsion algebrasi tushunchalari tizimiga tayanadi. Bu
tushunchalarning eng muhimlari jadval, satr, ustun, munosabat va birlamchi
kalitlar sanaladi, bajariladigan amallar esa jadvallar bilan ish olib borishda aks
etadi.
Relatsion modellarda axborot to'g'ri to'itburchakli jadvallar ko'rinishida aks
ettiriladi. Har bir jadval ustin va satrlardan tashkil topgan bo'ladi va ma’lumotlar
bazalari ichida o'zining takrorlanmas nomiga ega.
Jadval real olam axborotini — mohiyatini aks ettiradi, uning har bir satri
(yozuvi) esa obyektning aniq bir nusxasini — nusxa mohiyatini aks ettiradi.
Jadvalning har bir ustuni ushbu jadvalda o'ziga xos nomga ega. Jadval kamida bir
ustunga ega bo'lishi kerak.
83
Ma’lumotlarning relatsion modeli yuqorida ko'rib chiqilgan tarmoqli va
ierarxiklardan foydalanuvchi uchun qulay bo'lgan jadvalli tasavvurlar va
ma'lumotlarga kirishning oddiy tuzilishi bilan farq qiladi.
Ma’lumotlarning relatsion modeli oddiy ikki o'lchamli jadval-munosabat
(model obyektlari) laming yig'indisidir. Relatsion modeldagi relatsion bog'liqdagi
ikki jadvallar orasidagi mantiqiy aloqalar jadval munosabatlariga tegishli bir xil
atributlarning mazmun jihatidan tengligiga ko'ra o'rnatiladi.
Jadval-munosabat relatsion modellarning universal obyekti hisoblanadi. Bu
relatsion modeli turli MBBT lardagi ma’lumotlarning mosligini ta’minlash
imkonini beradi. Relatsion modellarni ishlash operatsiyalari munosabatlar
algebrasi relatsion hisob-kitoblarning universal apparatidan foydalanishga
asoslangan.
Jadval relatsion model ma’lumotlari (obyekti)ning asosiy turi hisoblanadi.
Jadvalning tuzilishi ustunlarning yig'indisi bilan belgilanadi. Jadvalning har bir
satrida tegishli ustunga mos keluvchi bittadan mazmun joylashgan bo'ladi.
Jadvalda ikkita bir xil satr bo'lishi mumkin emas. Satrlarning umumiy soni
chegaralanmagan.
Ustun ma’lumotlarining ba’zi tarkibiy qismi — atributga mos keladi. Atribut
ma’lumotlarning eng oddiy tuzilmasidir. Jadvalda yuqorida ko'rib o'tilgan tarmoqli
va ierarxik modellardagi kabi ko'p tarkibiy qismlari guruh yoki takrorlanuvchi
guruh kabilar belgilanishi mumkin emas. Jadval har bir ustinining ma’lumotlari
tegishli tarkibiy qismi (atribut)ning nom iga ega bo'lishi kerak. M a ’nosi jadval
satriga teng bo'lgan bir yoki bir n echta atributlar jadvalning kaliti hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazasini tuzishda relatsion yondashuv m unosabatlar
nazariyasining terminologiyasi qo'llaniladi. Eng oddiy ikki o'lchamli jadval
munosabat sifatida belgilanadi. Tegishli atribut mazmuniga ega bo'lgan jadval
ustini domen deyiladi. Turli atributlar mazmuniga ega bo'lgan satrlar esa kortej
deb ataladi.
Relatsion jadval-munosabati. 7.5-rasmda R relatsion jadval
munosabatining ko'rinishi berilgan. R munosabat (relatsion jadval) ning formal
ta’rifi uning domenlari Di (ustunlari), kortejlari Ki (satrlari) haqidagi tushunchaga
tayanadi. Ko'plab domenlar{ Di}belgilangan R munosabat deb, D1(D2(D3 ...... Dn
domenlarini dekart (bevosita) ishlab chiqaruvchi ko'plikka aytiladi.
R munosabat = {К1, K2,….}
84
Jadval-m unosabat ma’lumotlar tarkibiy qismi atributlar (A l, A2,.....) nomiga ega bo'lgan ustunlarni o 'z ichiga olgan d atributlarning mazmuni jadvalning
asosiy qismida joylashgan bo'lib, satrlar va ustunlarni tashkil qiladi. Bir ustunda
atributlar mazmunining ko'pligi domen Di ni hosil qiladi. Bir satrda atributlar
mazmunining ko'pligi bir kortej Kj ni hosil qiladi. R munosabat ko'plab tartibga
solingan kortejlar orqali hosil bo'ladi: R = {Кj } ,j = 1 - m Ki = = {d1j;, d2j, ... dnj.}
n — munosabat domenlarining soni; munosabatlarning ko'lamini belgilaydi.
j — kortej nomeri;
k — munosabatdagi kortejlarning umumiy soni bo'lib, munosabat koordinata
soni deyiladi.
Jadval-munosabatining kaliti. Kortejlar jadval-munosabati ichida
takrorlanmasligi zarur va ular tegishlicha yagona identifikator — dastlabki
(birlamchi) kalitga ega bo'lishi kerak.
Dastlabki (birlamchi) kalit atributdan tashkil topgan bo'lsa oddiy, bir necha
atributdan tashkil topganda esa turli tarkibli deb ataladi. Munosabatda dastlabki
kalitdan tashqari ikkilamchi kalit ham bo'lishi mumkin.
Ikkilamchi kalit - mazmuni turli satr-kortejlarda takrorlanishi mumkin
bo'lgan kalitdir. Ular bo'yicha ikkinchi kalitning bir xil mazmunli satrlar guruhi
izlab topiladi.
Satrlar ustunlardan farqliroq o'z nomlariga ega emas, ularning jadvalda
joylashish tartibi aniqlanmagan va satrlar soni mantiqan chegaralanmagan bo'ladi.
Satrni tartib raqamiga ko'ra tanlab olib bo'lmaydi. Faylda har bir satr o'z raqamiga
ega bo'lsa ham, bu narsa satrni tavsiflamaydi. Bu raqam satr jadvaldan olib
tashlanganda o'zgaradi. Mantiqan satrlar o'rtasida „birinchi" va „oxirgi" degan
tushuncha yo'q.
Relatsion tizimlarning qo'llanilishi murakkab siljishlar zaruriyatini bartaraf
qildi. Chunki ma’lumotlar endi bir fayl ko'rinishida emas, balki mustaqil to'pla
mlar asosida tuzilib, ma’lum otlarni tanlab olish uchun amaliy to'pla mlar
nazariyasi — relatsion algebra amallari qo'llaniladi.
21-mavzu. Ma’lumotlar bazalarining obyekti
85
Reja:
1. Ma’lumotlar bazalarining obyektlari.
2. Ma’lumotlar bazasini loyihalash bosqichlari.
Ma’lumotlar bazalarining obyektga mo'ljallangan modeli dasturlashning
obyektga mo'ljallangan tillari paydo bo'lishi bilan yuzaga chiqa boshladi. Bunday
bazalarning paydo bo'lishi 90-yillarga to'g'ri keladi. Ushbu turdagi bazalar sinflar
usullarini o'zida saqlaydi. Ko'pincha, doimiy sinflar obyektlarini o'zlarida saqlab,
ma’lumotlar orasida to'siqsiz uyg'unlashuvni hamda ilovalarda ularga ishlov
berishni amalga oshiradilar.
Relatsion modellarning hozirgi zamon MBBT larida ustunlikka erishishi
quyidagi omillar bilan aniqlanadi:
1) rivojlangan nazariyaning mavjudligi (relatsion algebrani);
2) ma’lumotlarning boshqa modellarini relatsion modellarga keltirish
apparatining mavjudligi;
3) axborotga ruxsatli kirishni tezlashtirishning maxsus vositalari mavjudligi;
4) tashqi xotirada M B aniq ma’lumotlarning fizik joylashishi haqida
bilimga ega bo'lmay, ular bilan ishlash imkoniyatini yaratadigan MB ga nisbatan
standartlashgan yuqori darajadagi so'rovlar tilining mavjudligi.
Ma’дumotlar bazalarini ishlab chiqishda 2 xil usuldan foydalanish mumkin.
Birinchi usulda, avval asosiy masalalar aniqlanib, ularni hal qilish uchun baza
yaratiladi h am da masalaning ma’lumotlarga bo'lgan ehtiyoji aniqlanadi. Ikkinchi
usulda, m uam m o sohasining namunaviy (tipik) obyektlari birdaniga o'rnatiladi.
Bu yerda eng optimal usul — ikkala usulni birgalikda ishlatishdir. Bu shu bilan
bog'liqki, dastlabki bosqichda barcha masalalar to'g'risida yetarlicha ma’lumotlar
yo'q.
Ma’lumotlar bazalarini loyihalashtirish jarayoni ikki bosqichga bo'linadi:
muammo sohasi ma’lumotlarining axborot- mantiqiy modelini (MAMM) ishlab
chiqish va ma’lumotlar bazasining mantiqiy tuzilishini aniqlash.
Axborot-mantiqiy model muammo sohasi axborot obyektlarining majmuyi
va ular orasidagi tuzilmaviy aloqalar ko‘rinishida aks ettiruvchi ma’lumotlar
86
modelidir. Muammo sohasi ma’lumotlarining axborot mantiqiy modelini ishlab
chiqish shu sohani tekshirish natijasida olingan tavsifiga asoslanadi (7.6-rasm).
Muammo sohasining infologik modeli asosida konseptual (mantiqiy), ichki
(jismoniy) va tashqi modellar tuziladi. Ma’lumotlar bankining mantiqiy tuzilishi
obyektga tegishli bo'lgan axborotlarning Mb da joylanishini ifodalaydi. Hosil
bo'lgan ma’lumotlar bankining mantiqiy bog'lanish modeli ikkinchi bosqichining
natijasi hisoblanadi. Bu modelda uch turli axborot ifodalanadi: obyekt to'g'risidagi
xabarlar, ularning xususiyati va o'zaro munosabatlari. Har bir obyekt modeli yozuv
turlari orqali ko'rsatiladi. Ularning xususiyatlari yozuv maydonlari orqali
ifodalanadi, munosabatlar esa yozuv va maydon turlari o'rtasidagi aloqalar
yordamida tasvirlanadi. Bunday model EH M operatsion tizimining, MBBT ning
mohiyatiga bog'liq bo'lmaydi, ya’ni axborotning ma’nosiga bog'liq bo'lmagan
holda ularni ifodalash usuli va aloqasini ta’minlaydi.
Mantiqiy modelni chizmali vajadvalli usullar yordamida ifodalash mumkin.
Chizmali usulda ma’lumotlar o'rtasidagi bog'lanish grallar yordamida tasvirlanadi.
Bunda grafning uchlari yozuvlarni ifodalaydi, qirralari esa yozuvlar o'rtasidagi
aloqalarni ko'rsatadi. Jadvalli usulda obyekt to'g'risidagi ma’lumotlar bir yoki bir
nechta ustundan iborat bo'lgan jadvallar orqali ifodalanadi.
Hozirgi vaqtda mantiqiy modellarning pog'onali (ierarxik), tarmoqli va
relatsion turlaridan foydalanilmoqda.
Pog‘onali model chizmali usul asosida tashkil qilinadi. Bunda ma’lumot
yozuvlari graining uchlarini ifodalaydi va har bir yozuv oldingi pog'ona uchlariga
bog'langan bo'ladi. Bunday tuzilishdagi MB dan tegishli axborotlar ham m a vaqt
bitta yo'nalish bo'yicha qidiriladi va uning joylashgan o'rni to'liq ko'rsatiladi.
Pog'onali (ierarxik) m odelga asoslangan MB 1- chi va 2-chi avlod E H M lari
yordamida ishlab chiqilgan. IBM firmasi 1968-yilda IMS (Information enagement
System) deb nomlangan ma’lumotlar bankini tashkil qilgan.
Tarmoqli model ham chizmali usul yordamida tashkil qilinadi. Lekin bunda
tegishli axborotlar bir nechta yo'nalish bo'yicha olinishi mumkin. Tarmoqli model
ierarxik modelning kengayishi hisoblanadi. Bu modelning asoschisi Ch. Baxman.
Tarmoqli modelga asoslangan MB — Integrated Database Menegement System
(IDM S) Cullinet Software Inc kompaniyasi tomonidan 1970-yillarda ishlab
chiqilgan. Ierar-xik va pog'onali ma’lumotlar bankining afzalligi ularning
tezkorligi.
Shaxsiy EHM larning paydo bo'lishi relatsion modellarning keng arqalishiga
sababchi bo'ldi. Relatsion model jadvalli usul asosida tashkil qilinadi. Bunda
tegishli ma’lumotlar jadvalning ustun va qatorlarida joylashadi. Ustunlar ma’lum
otning maydonlarini, qatorlar esa yozuvlarni ifodalaydi. Bir ustunda ma’lum
sohaga tegishli bo'lgan bir qancha ma’lumotlar ko'rsatiladi. Ustun va qator
o'rtasidagi bog'lanish munosabat deb ataladi. Har bir ustun, qator va munosabat o'z
nomiga ega bo'ladi.
87
Relatsion modeldagi munosabatlar quyidagi talablar orqali hosil qilinadi:
• ustun va qator kesishgan yerda joylashgan ma’lumotlar element
hisoblanadi;
• m unosabatlarda ikkita bir xil qator bo'lm aydi;
• ustun va qatorlarning tartibli joylashishi va nomlanishi majburiy emas.
Relatsion model bir nechta munosabatlardan tashkil topishi mumkin.
Relatsion modelning asoschisi — Amerika olimi E.F. Kodd. Bu modelniny
ikkinchi nomi — Kodd modeli.
Ma’lumotlar bankini tashuvchilarda hosil qilish bosqichi fixik tuzilislmi
tashkil etadi. Fizik tuzilish tashqi xotiralarda ma'lumotlarm joylashtirish usullari va
vositalaridan iborat bo'lib, uning natijasida ichki model hosil qilinadi. Ichki model
ma’lumotning mantiqiy modelini ta shuvchilarda aks ettiradi va yozuvlaring
joylashishini, aloqasini va tanlab olinishini ko'rsatadi. Ichki model MBBT orqali
hosil qilinadi va unga quyidagi talablar qo'yiladi:
• ma’lum otlarning mantiqiy tuzilishini saqlash;
• tashqi xotiradan maksimal foydalanish;
• ma’lum otlar bankini yuritish xarajatlarini kamaytirish;
• ma’lum otlarni qidirish va tanlash jarayonlarining tezkorligini oshirish
hamda boshqalar
Umumiy holda ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari (MBBT) ikki xil
guruhga ajratiladi:
Professional yoki sanoat MBBT lari. Bu guruhga quyidagi MBBT lar kiradi:
Oracle, DB2, Sybase, Informix, Ingres, Progress.Shaxsiy (stolga
joylashtiriladiganlar). Bu guruhga kiradigan MBBT lar: FoxBaseG'FoxPRO,
Clipper, R:base, Paladox, Approach va Access.
Hozirgi vaqtda Access MBBT ning ishlab chiqarishda keng tarqalganligini
hisobga olgan holda dasturning ma’lumotga kirish arxitekturasini ko‘rib chiqamiz.
Arxitektura uchta blokdan tashkil topadi (7.7-rasm).
Foydalanuvchi interfes bloki. Bunga MS Access obyektlari kiradi: jadvallar,
formalar, hisobotlar va boshqalar.
M a ’lum otlar om bori. Bu blokda m a ’lumotlar jadvallarining fayllari
saqlanadi (Access da mdb-fayllar).
88
MB protsessori. MS Access M BBT 2000 da m a’lumotlar disketlari MS Jet
m a’lumotlar bazasi yadrosining yangi 32 razryadli 3.5. versiyasi qo'llanilgan. Bu
versiya yuqoriroq unumli va yaxshilangan tarmoq tavsiflarga ega.
MB bitta kompyuterda joylashishi yoki bir nechta kompyuterda
laqsimlanishi m umkin. Bir foydalanuvchining m a ’lumotlari boshqalai uchun kira
oladigan bo'lishi uchun bu kompyuter hisoblash larnioqlan yordamida yagona
hisoblash tizimiga ulanishlari kerak.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. M a ’l u m o t l a r n i n g a v t o m a t l a s h t i r i l g a n b a n k i n i m a ?
2. M a ’lum ot lar ba zas in in g tarkibiga n i m a l a r kiradi?
3. M u a m m o sohasi m a ’l u m o t l a r i n i n g a x b o r o t - m a n t i q i y mo
del i d e b n i m a ga
aytiladi?
4. M a ’lu mo tl ar bazasini tuzishn ing m an t i q iy modcllarini aytib bering'.’
5. M a ’lumotlarga kirish arxitekturasi deb n i m a g a aytiladi?
6. „ Fav l-s crv cr “ va „ M i jo z - se r v er " t a m o y ill a ri ni ng m a z m u n i n i
madan
iborat?
7. Rc lat si on m o d e l n i n g m o h i y a t i n i aytib bering.
8. Relatsion M B B T da misollar keltiring.
9. J a d v a l- m u n o sa b atn in g m a'n o s in i tushuntiring.
10. Re lat si on j a d v a l - m u n o s a b a t t a ’rifini be ring.
21-mavzu. Ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish
Reja:
1. Ishlab chiqarish jarayonlari haqida umumiy ma’lumotlar.
2. Boshqarish tizimlari klassifikatsiyasi.
3. Avtomatik boshqarish sistemalari
Tayanch iboralar: Ishlab chiqarish jarayonlari; universal dastgohlar; maxsus
avtomatlar; universal avtomatlar; yarim avtomatlar; ishlab chiqarishni
moslanuvchanligi; boshqarish tizimlari; matematik model; boshlang‘ich
parametrlar; o‘zgaruvchi parametrlar; avtomatik boshqarish sistemalari; ishlab
chiqarish turi, iqtisodiy samaradorlik.
1.Ishlab chiqarish jarayonlari haqida umumiy ma’lumotlar.
89
Jarayonni ma’lum ketma – ketlikda va berilgan tartib bo‘yicha odam
ishtirokisiz amalga oshiradigan chora tadbirlar majmuasiga texnologik jarayonni
avtomatik boshqarish deyiladi.
Metall kesish stanoklarida zagotovkaga ishlov berish jarayonlarini boshqarishda
shpindelning aylanish chastotasini, support yoki stolining bo‘ylanma va
ko‘ndalang harakatlari tezliklarini yoki revolver kallagi xolatini o‘zgartirishga
to‘g‘ri keladi. Bu boshqariladigan kattaliklar jarayonning boshqarish parametrlari
deyiladi.
Avtomatik boshqarish tizimlari quyidagicha farqlanadi:
boshqarishni markazlashtirish darajasi bo‘yicha;
boshqarish ob’ektiga ta’sir turiga ko‘ra;
teskari aloqa borligi bo‘yicha;
dasturtashuvchining turiga ko‘ra.
Boshqarishning markazlashtirish darajasiga ko‘ra markazlashtirilgan,
nomarkazlashtirilgan va aralashma turlariga bo‘linadilar. Markazlashtirilgan
tizimda avtomat yoki avtomatik liniya (ob’ekt) buyruq (komanda) punktidan
boshqariladi. Bunga misol taqsimlash vali yoki komandoapparat yordamida
boshqariladigan avtomat bo‘la oladigan.
Nomarkazlashtirilgan tizimda ob’ektni boshqarish markaziy boshqarishga ega
emas. Stanok (ob’ekt) ishchi organlari yo‘l datchiklari yordamida boshqariladi.
Datchiklarning ulanishi yoki uzulishi ishchi organlarida o‘rnatilgan tayanchlar
orqali amalga oshiriladi. Bunga misol qilib jilvirlash avtomatlarining boshqarish
organlarini olish mumkin.
Aralashma tizim-bu markazlashtirilgan va nomarkazlashtirilgan tizimlar
kombinatsiyasidan tuzilgan tizimdir. Boshqariladigan ob’ektga ta’sir qilish usuliga
ko‘ra boshqarish tizimlari uzluksiz va diskret - uzlukli turlarga bo‘linadilar.
Uzluksiz boshqarish tizimiga misol qilib taqsimlash vali yordamida
boshqariladigan tizimni olish mumkin. Bunda taqsimlash valdagi kulachoklar
uzluksiz ravishda stanok ishchi organi bo‘lgan supportga rыchagli mexanizmlar
orqali qarakat uzatadi.
Diskret – uzlukli boshqarish tizimida stanok ishchi organi impulsli signallar
yordamida boshqariladi. Bu tizimga sonli dastur bilan boshqarish tizimlari misol
bo‘la oladi.
Ob’ekt bilan boshqaruvchi organ orasida teskari aloqa borligi bo‘yicha ochiq va
yopiq boshqarish tizimlarga bo‘linadilar. Ochiq boshqarish tizimlarida boshqarish
tizimi jarayon (ob’ekt) ning parametrlari to‘g‘risida axborot olmaydi va uning
o‘zgarishga ta’sir ko‘rsatmaydi.
Yopiq boshqarish tizimida jarayon (ob’ekt) bilan boshqaruvchi organ o‘zaro
teskari aloqa bilan bog‘langan bo‘lib,boshqarish parametrini berilgan qiymatlarda
o‘zgarishi ta’minlanadi. Bunday tizimni teskari aloqa tizimi ham deyiladi.
2.Boshqarish tizimlari klassifikatsiyasi.
90
Dasturtashuvchining turiga qarab boshqarish tizimlari quyidagicha
klassifikatsiyalanadi:
a) taqsimlash vali yordamida boshqariladigan;
b) tayanchlar yordamida boshqariladigan;
v) andoza (kopir) yordamida boshqariladigan;
g) sonli dastur bilan boshqariladigan (SDB).
Taqsimlash vali yordamida boshqariladigan tizimlarning kulachokli, sharikli
uzatish mexanizmli va komando apparatli turlari mavjud.
Tayanchlar yordamida boshqarish tizimida tayanchlar dasturtashuvchi
vazifasini bajarib, ishchi organiga o‘rnatiladi. Ular avtomatik tizimning
datchiklariga ta’sir ko‘rsatadilar. Bu tizimlar ochiq boshqarish tizimiga kiradi.
Andozali (kopirli) boshqarish tizimi kuzatish tizimiga kiradi. Andoza (kopir)
dastur tashuvchi hisoblanadi. Bunda andoza profilining o‘lchamlariga mos holda
stanokning ishchi organining ko‘chishi ta’minlanadi.
Kuzatish (kopiroval) tizimining mexanik, gidravlik, elektrogidravlik,
pnevmogidravlik turlari keng qo‘llaniladi. Sonli dastur bilan boshqarish tizimida
dastur harf raqamli kodda beriladi. Bunda stanok (ob’ekt) ijrochi organining har bir
ko‘chishi kattaligi sonlar yordamida beriladi. Axborot dasturtashuvchi (perfolenta,
magnit lenta, kompakt (ixcham) kasseta)larda beriladi. Axborotning har birligi
impulsiga ijrochi organning ma’lum kattalikda diskret (uzlukli) surilishi mos
keladi.Ushbu boshqarish tizimi diskret- uzlukli tizimga kiradi.
Avtomat – (yunoncha - o‘zi harakatlanuvchi) berilgan dastur (topshiriq) asosida
odamning bevosita ishtirokisiz ma’lum bir texnologik jarayonda energiya, material
yoki axborotni qabul qilish, uzatish yoki o‘zgartirishga yo‘naltirilgan barcha
operatsiyalarni bajaruvchi moslamadir.
Boshqarish – boshqaruv ob’ektini berilgan dasturga mos ravishda faoliyat
yuritishida uning barqarorligini ta’minlash va yaxshilash yoki uni boshqarish
maqsadiga yo‘naltirilgan harakatlardir.
Boshqaruv ob’ekti va avtomatik boshqaruvchi moslamaning yaxlitligiga
avtomatik boshqarish sistemasi deyiladi. Avtomatik boshqarish sistemalari
(avtomatik boshqarish sistemasi)da barcha boshqaruv va nazorat operatsiyalari
odam ishtirokisiz amalga oshiriladi.
Katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash, ko‘plab elementlarning o‘zaro
hamkorligini, boshqaruvning murakkab funksiyalarini bajarishni talab qiladigan
ishlab
chiqarish
ob’ektlari
(jarayonlar,
mashinalar)ni
boshqarishda
avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalaridan foydalaniladi.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalarida asosiy axborotlarni olish,
dastlabki qayta ishlash kompyuter yoki EHM yordamida bajarilsada, yakunlovchi
komanda (topshiriq)ni operator beradi. Shunday qilib, avtomatlashtirilgan
boshqaruv sistemalarida boshqaruv inson harakati va boshqaruvchi moslamaning
birgalikdagi o‘zaro harakati jarayonida amalga oshadi.
91
Avtomatik boshqarish sistemalari (avtomatik boshqarish sistemasiham
taxminan shunday prinsp asosida ishlaydi, ya’ni avtomatik boshqarish sistemasilar
boshqaruv ob’ektida tashqi muhit holatini nazorat qilish barobarida, topshiriqlar
oladi va shu asosda ob’ektni mustaqil boshqaradi.
Avtomatikada har qanday ob’ektning 3 ta asosiy parametri: kirish, chiqish
parametrlari va tashqi muhitdan g‘alayonlanish ta’siri kuzatiladi.
Kirish (boshqaruvchi) kattaligi X ob’ektini boshqarish parametri, chiqish
(boshqariladigan) kattaligi У ob’ekt faoliyati natijasini xarakterlovchi parametr
hisoblanadi. Muhitning tashqi ta’siri Z g‘alayonlanish deyiladi.
3.Avtomatik boshqarish sistemalari
Avtomatik boshqarish sistemalari (ABS) qabul qilayotgan signallar uzluksizya’ni bir tekisda o‘zgaradigan, doimiy va diskret, ya’ni sakrash bilan o‘zgaradigan
bo‘lishi mumkin. Signallarning analog va raqamli turlari mavjud.
Inson, eng avvalo og‘ir jismoniy mehnat turlaridan ozod bo‘lishga erishgan. Bu
o‘rinda u tabiiy energiya manbalaridan (suv, shamol va boshqalar) foydalangan.
Keyinchalik bug‘ va elektr mashinalarining yaratilishi va ularning ishlab
chiqarishda qo‘llanilishi bilan bog‘liq bo‘lgan (XVIII asr) fan-texnika
taraqqiyotining birinchi bosqichi - ishlab chiqarish protsesslarini mexanizatsiyalash
fazasi boshlanadi. Lekin, endi odam har bir stanok va texnologik mashinaga
bog‘langan bo‘lib, undagi ishlab chiqarish protsesslarini kuzatadi (kontrol qiladi),
mehnat predmeti parametrlarining maqsadga muvofiq o‘zgarishi to‘g‘risidagi
informatsiyalarga ishlov berib, ularni analiz qilish yo‘li bilan texnologik protsessni
boshqarish vazifasini bajarib turadi.
Bu davrda odam ishlab chiqarish protsessining boshqaruvchi elementi bo‘lib
qoladi. Mashinalashtirilgan ishlab chiqarish protsesslari endi katta tezliklarda
o‘tadigan bo‘ladi, ularning uzluksiz ishlaydigan turlari ko‘payib, murakkablashib
boradi. Sanoat uskunalarining kattalashib va kengayib borishi, ular katta aniqlikda
ishlashining talab qilinishi, boshqarishni tashkil qilish uchun e’tiborga olinishi
kerak bo‘ladigan informatsiyalar sonining juda ko‘payib, murakkablashib ketishiga
sabab bo‘ldi.
Bunday sharoitda boshqarish funksiyasini bajaruvchi odam boshqarish bilan
bog’liq bo‘lgan bir qator qiyinchiliklarga duch keladi. Endi u ishlab chiqarish
protsesslarining o‘tishi to‘g’risidagi informatsiyalarga tez ishlov berib
ulgurolmaydigan bo‘lib qoladi. Shu sababli informatsiyalar asosida o‘z-o‘zidan,
odamning ishtirokisiz ishlaydigan yordamchi texnik vositalarni yaratish zarurati
tug‘iladi.
Sanoatda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan eng birinchi texnik vosita rus mexanigi
I.I.Polzunov tomonidan (1765-y) yaratilgan. Bu qurilma bug‘ mashinasining bug‘
qozonidagi suv sathi balandligini bir me’yorda, odam ishtirokisiz, saqlab turishga
mo‘ljallangan qurilma edi.
92
Ma’lumki, qozondagi suv miqdori uning bug‘ga aylanishi va sarfi sababli
kamayadi, natijada undagi bug‘ bosimi ham o‘zgaradi. Bu o‘z navbatida bug‘
mashinasining yomon ishlashiga, uning tezligi o‘zgarib turishiga sabab bo‘ladi.
Shu sababli bug‘ qozonidagi suv sathi balandligini va bug‘ mashinasining aylanish
tezligini saqlab turish o‘sha davrning eng muhim muammolaridan hisoblanardi.
Polzunov yaratgan texnik vosita (regulyator) tufayli, odam qozondagi suv sathi
balandligini kontrol qilish, agar undagi suv sathi balandligi oldindan belgilanib
qo‘yilgan suv sathi balandligidan kamaysa - suv quyib, ortib ketganda esa qozonga
suv kelishini to‘xtatish protsessini boshqarib turish funksiyasini bajarishdan ozod
bo‘ldi. Endi bu funksiyani texnik qurilma - regulyator bajaradi.
1784 yilda ingliz mexanigi J.Uatt ikkinchi muammoni hal qildi - bug‘
mashinasining aylanish tezligini rostlay oladigan avtomatik qurilma - regulyatorni
yaratdi. Bu ikki texnik qurilma yordamida o‘sha vaqtdagi texnologik
mashinalarning ishonchli va o‘zgarmas tezlikda ishlashi bir - muncha ta’minlangan
edi.
Fan-texnika taraqqiyotining bu II davrida alohida ob’ektlardagi suyuqlik sathi
balandligi, texnologik mashinalarning aylanish tezligi va boshqalarni rostlash kabi
eng oddiy operatsiyalarni avtomatik boshqarish uchun xizmat qiladigan, regulyator
deb ataladigan texnik qurilmalarni hisoblash, qurish masalasi hal qilindi;
texnologik protsesslarni avtomatlashtirish uchun xizmat qiladigan lokal avtomatik
sistemalarning eng oddiy turlari yaratildi.
Bu davrda o‘zaro ma’lum tartibda bog‘langan, belgilangan maqsadga muvofiq
bir-biriga ta’sir ko‘rsatadigan va o‘zining asosiy funksiyasini odam ishtirokisiz
bajaradigan, boshqaruvchi (regulyator) va boshqariluvchi (ob’ekt) qismlardan
iborat bo‘lgan avtomatik boshqarish sistemalari yaratila va takomillasha boshlandi.
Avtomatik boshqarish sistemalarini hozirgi paytda, asosan ikki turga bo‘lish
mumkin:
Birinchi turi - sistemalarga boshqaruvchi va boshqariluvchi qismlar o‘zaro
ketma - ket bog‘langan va bir - biriga ochiq zanjir bo‘yicha ta’sir ko‘rsatadigan
avtomatik boshqarish sistemalari kiradi.
Ochiq zanjirli avtomatik boshqarish sistemalarida ishlab chiqarish protsesslari
o‘tadigan ob’ektlarning ishga tushishi, ishlashi va to‘xtashi ma’lum vaqt (davr)
oralig‘ida oldindan berilgan dastur ga muvofiq o‘tadi, ob’ektdagi texnologik
protsesslar undagi miqdor va sifat o‘zgarishlariga bog‘liq bo‘lmaydi. Ob’ektlardagi
texnologik operatsiyalarning bajarilishidagi ketma - ketlik vaqt bo‘yicha yoki oldin
o‘tayotgan biror operatsiyaning tugallanishi bilan bog‘liq bo‘lgan tartibda oldindan
dasturlangan bo‘ladi.
Avtomatik boshqarishning ikkinchi turiga - boshqariladigan rejimda
ishlaydigan yopiq zanjirli informatsion sistemalar kiradi. Bunday sistemalarda
ob’ektni ishga tushirish, to‘xtatish va ma’lum dastur bo‘yicha boshqarishdan
tashqari, sistemaning ishlash protsessi davomida ob’ektning sifat ko‘rsatkichlari,
93
texnologik parametrlarni rostlash bilan bog‘liq bo‘lgan boshqarish protsessi ham
bo‘ladi.
Nazorat savollari:
1.
2.
3.
4.
Avtomatik boshqarish tizimlari qanday o’zaro farqlaini ko’rsating?
Boshqarish tizimlari klassifikatsiyasi haqida ma’lumot bering?
Boshqaruv ob’ekti deganda nimani tushunasiz?
Avtomatik boshqarishni necha turga ajratish mumkin?
22-mavzu. Axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish jarayonlarida
qo’llanilishi.
Reja:
1. Axborot texnologiyalari haqida tushunchalar.
2. Axborot texnologiyalarini biznes jarayonlarini modellashtirish va ofis
axborot tizimlarini qurishda qo'llash.
Axborot texnologiyalari maʼlumotlarni boshqarish va qayta ishlash
texnologiyalaridir. Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari tushuniladi.
Axborot texnologiyalari sohasida turli axborotni EHM va kompyuter tarmoqlari
orqali yigʻish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar ustida ishlar
olib boriladi.
Axborot texnologiyasi asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash- tashkiliy
texnikadan tashqari aloqa vositalari – telefon, teletayp, telefaks va boshqalar
qo’llaniladi.
Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham
mavjud bo’lgan bo'lsa-da, xozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o'ziga xos
xususiyati shundaki, sivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va
ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xomashyo, materiallar va moddiy
iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot
texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida yetakchi o'rinni egallamoqda.
Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi,
ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan boglik faoliyat soxalari tashkil
qiladi.
Bugungi kunda axborot texnologiyasini shartli ravishda "saqlovchi,
ratsionallashtiruvchi, yaratuvchi" turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi
texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi
axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mexmonxona xisob-kitoblari
tizimlari misol bo’ladi.
Yaratuvchi (ijodiy) axborot taxnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan,
undan foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o'z ichiga oladigan
tizimlardan iborat.
94
Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan
va inson faoliyatining barcha soxalarini axborotlashtirish zarurligini
ko’rsatmoqda.
Mexnat samaradorligining bundan keyingi o’sishi va farafonlik darajasini
ko’tarish. katta xajmdagi multimediya axborotini (matn, grafika, video tasvir,
tovush, animatsiya) qabul qilish ishlashga yangi intellektual vositalar va inson
mashina interfeyslardan foydalanish asosidagina yerishish mumkin.
Informatikada mexnat unumdorligini oshirish suratlari etarli bo’lmasa, butun
halq xo’jaligida samaradorligini o’sishi anchagina kamayib ro’y berishi mumkin.
Xozirgi dunyodagi barcha ish joylarining 50 foizi ga yaqin axborotni qayta
ishlash vositalari bilan ta’minlangan..
Jamiyatni axborotlashtirish, yangi axborot texnalogiyalari bilan ta’minlash
insonlarning turli – tuman ma’lumotlarga bo’lgan yehtiyojini qondirishda muxim
o’rin tutadi.
Inson axborot olami ichra yasharkan , voqeya xodisalar jarayonlarning bir –
biriga aloqadorligini, o’zaro munosabatlari va moxiyatni tashkil yetish ,o’z
xayotidan kelib chiqayotgan murakkab savollarga ilmiy javob topish maqsadida
ko’pdan - ko’p dadil va raqamlarga murojat qiladi.
Axborot tufayli nazariya amalyot bilan birikadi. Amaliyot nazariyasiz
nazariya esa amalyotsiz mavjud bo’lmaydi va rivojlanmaydi.
Zavodlarimizning asosiy maqsadi informatika vositalarining ahamiyati
to’g’risida fikir yuritish yemas, balki jamiyatning axborotga bo’lgan yextiyojini
qondirishdagi usul va vositalar to’g’risida tushunchaga yega bo’lishdir .
Mazkur ehtiyoj doim mavjud bo’laveradi va biror -bir axborotli muxit
doirasida qondiriladi. «Axborotli muxit» tushunchasiga xozirgi kunda ingformatika
masalalarini o’rganishda muxim o’rin egallaydi. Insoniyatni o’rab tturgan muxit
o’z xizmatlariga ko’ra turlichadir – tabiy siyosiy, ijtimoiy, milliy va oylaviy ruxiy
bo’lishi munkin. Aniqrog’i bular xar birimiz yashayotgan bir butun muxitninig bir
qismidir.
Axborot texnologiyalarini biznes jarayonlarini modellashtirish va ofis
axborot tizimlarini qurishda qo'llash
Zamonaviy sharoitda sanoat korxonasining innovatsion faoliyatini
optimallashtirishning eng keng tarqalgan usullaridan biri bu kooperatsiya va
kooperatsiyaga qaratilgan raqobat siyosati. Funktsional qayta qurish innovatsion
loyihalar samaradorligini oshirishning global omiliga aylanib bormoqda,
kompaniyalardan menejment va marketing strategiyasida yangiliklarni talab
qilmoqda. Boshqaruv qarorlari material, axborot va resurs oqimlari harakati
to'g'risidagi ma'lumotlarni qayta ishlash asosida qabul qilinadi. Axborot - bu biznes
muvaffaqiyatining poydevori. Axborot resurslaridan kompyuter ko'magi bilan
birgalikda foydalanish biznes jarayonlarini modellashtirish uchun zaruriy shartdir.
Sanoat korxonasi ish jarayoni ma'lum bir tarzda tashkil etilgan material va
axborot oqimlari to'plami sifatida ifodalanishi mumkin. Sanoat korxonasining
moddiy oqimi deganda xom ashyo va materiallar, shuningdek, ularga turli xil
95
logistika operatsiyalarini qo'llash jarayonida ko'rib chiqiladigan va ma'lum bir vaqt
oralig'iga yo'naltirilgan yarim tayyor mahsulotlar va tayyor mahsulotlar
tushuniladi. Logistika operatsiyalari jo'natish, tashish, tushirish, yig'ish, saqlash,
qadoqlash, shuningdek ba'zi yordamchi operatsiyalarni o'z ichiga oladi. Moddiy
oqimlar o'z yo'llarida bir necha transformatsiya bosqichlarini bosib o'tadilar.
Logistika jarayonida xom ashyo va materiallar korxonaga etkazib beruvchilardan
etkazib beriladi, keyin ularni ishlab chiqarish jarayonida oqilona foydalanish
tashkil etiladi. Oxirgi bosqichda tayyor mahsulotlar iste'molchilarga ulardan
olingan buyurtmalarga muvofiq etkazib beriladi.
Moddiy oqimlarning harakati axborot oqimlarining tarkibiga bog'liq, chunki
axborotni qayta ishlash material oqimini boshqarish jarayonining markazidir.
Sanoat korxonalarida materiallar oqimini boshqarish - bu ishlab chiqarish
punktidan mahsulot iste'mol qilinadigan joyga qadar material va axborot
oqimlarini targ'ib qilish bilan shug'ullanadigan ishlab chiqarish birliklariga
maqsadga muvofiq ta'sir qilish jarayoni.
Boshqaruv qarorlari ishlab chiqarish buyurtmalari, ma'lumotlar va
resurslarning bajarilishi to'g'risidagi ma'lumotlar, shuningdek iste'molchilar talabi
bo'yicha qabul qilinadi (1.-rasm).
1.-rasm. Materiallarni boshqarish jarayonida ishlatiladigan asosiy ma'lumotlar
Savdo bozori va ta'minot bozoridan keladigan ma'lumotlar yordamida ishlab
chiqarishni, moddiy ta'minotni va tayyor mahsulotni sotishni kompleks rejasi
shakllantiriladi, unga muvofiq buyurtmalarni bajarish bo'yicha tadbirlar tashkil
etiladi. Tekshiruv natijalari bo'yicha ishlab chiqarish buyurtmalarini bajarish
jadvalidan chetlanishlarni bartaraf etishga qaratilgan boshqaruv qarorlari ishlab
chiqiladi.
Shunday qilib, ma'lumot oqimini boshqarish tizimida ma'lumotlar
aylanmoqda va teskari aloqa bilan boshqarishning yopiq tsikli hosil bo'ladi.
Materiallar oqimini boshqarish sxematik ravishda shakl. 2 [1].
96
2.-rasm. Materiallarni boshqarish tizimi.
Axborot oqimi - bu korxona ichida ham, korxona va tashqi muhit o'rtasida
ham aylanadigan xabarlar to'plamidir. Ushbu xabarlar asosida korxonada ishlab
chiqarish va logistika jarayonlarini boshqarish jarayonlari tashkil etiladi. Moddiy
oqimga nisbatan axborot oqimi yo u bilan yo'nalishi bo'yicha to'g'ri kelishi yoki
teskari yo'nalishga ega bo'lishi mumkin. Axborot oqimining ob'ektlari qog'oz va
elektron hujjatlardir. Axborot oqimi vaqt birligiga ishlov berilgan yoki uzatiladigan
ma'lumot miqdori bilan o'lchanadi.
Uni kompyuter yordamida qo'llab-quvvatlash vositalarini ishlab chiqish
uchun intellektual faoliyatni rasmiylashtirish biznes-jarayonlarni modellashtirish
(BP) va biznes-jarayonlar reinjiniringini boshqarish (BPR) uchun zarurdir.
BPR reinjiniring jarayonida tez-tez uchraydigan tadbirlar majmuini o'z ichiga
oladi. Bu to'liq va ixtiyoriy to'plam emasligi muhimdir. Reinjiniringni o'tkazish
uslubiyati "algoritmik" emas. Aksincha, har bir holatda juda ko'p o'ziga xoslik
mavjud. Ushbu holat ayniqsa muhimdir, chunki bu faoliyatning ijodiy
xususiyatidan dalolat beradi. Shu bilan birga, yangi axborot texnologiyalari (IT)
tomonidan etarli darajada qo'llab-quvvatlashni talab qiladigan quyidagi ishlar yoki
texnikalar qo'llaniladi.
1. Bir nechta ishlar bittaga birlashtiriladi. Jarayonning boshidan oxirigacha
bo'lgan barcha bosqichlari uchun javobgar bo'lgan bitta xodim aniqlanadi. Buning
yordamida mijozni qiziqtirgan barcha savollarga javob beradigan javobgar shaxs
paydo bo'ladi. Ushbu shaxs ko'pincha "ish xodimi"(«case worker») yoki "ish
boshqaruvchisi" («case manager») deb nomlanadi. Bir kishi jarayondagi barcha
ishlarni uddalay olmagan hollarda, o'xshash funktsiyalar va vazifalarga ega bo'lgan
guruh - "ish guruhi" («case team») (mijozlarga xizmat ko'rsatish menejerlari
jamoasi) tashkil etiladi.
2. Ishchilar (workers) o'zlari qaror qabul qilishadi. Har qanday haqiqiy ishda
tabiiy bo'lgan davriy mustaqil qaror qabul qilishdan farqli o'laroq, bu holda
xodimning funktsional vazifalariga qaror qabul qilish kiradi. (Ushbu yondashuv
ishchilarga ham, menejerlarga ham tegishli).
3. Jarayonning bosqichlari tabiiy tartibda amalga oshiriladi. Ushbu buyruq
ko'rsatma bilan belgilanmaydi, balki ish jarayonida va haqiqiy vaziyatga muvofiq
97
ishchilar tomonidan belgilanadi. Ko'p qadamlarni parallel ravishda bajarish
mumkin.
4. Jarayonlarning ko'plab versiyalari mavjud. Bu ommaviy sanoat ishlab
chiqarishidan tashqari sharoitlar uchun juda muhimdir.
5. Ish eng mantiqiy bo'lgan joyda amalga oshiriladi.
6. Tekshirish va boshqarish kamayadi. Bu shuni anglatadiki, to'g'ridan-to'g'ri
qo'shimcha foydalanish qiymatini yaratmaydigan menejment kabi ushbu turdagi
ishlar faqat iqtisodiy ma'noga ega bo'lgan ish joylarida joriy etiladi.
7. Xuddi shunday sababga ko'ra tasdiqlash minimallashtiriladi.
8. Ham markazlashgan, ham markazlashmagan operatsiyalar asosan
ishlatiladi. Maqsad ikkala yondashuvdan ham foydalanish. Bu erda axborot
texnologiyalarining roli juda muhimdir.
Texnologik jarayonlar detallari darajasi va ishchilar malakasiga qo'yiladigan
talablar kabi xususiyatlar bo'yicha ommaviy va kichik ishlab chiqarishning
qarama-qarshiligi bilan aniq o'xshashlik mavjud.
Ham biznesni qayta qurish nuqtai nazaridan, ham ratsional axborot tizimini
yaratishda, masalan, ish rejasini odatdagidek taklif qilish noto'g'ri:
• Biznes faoliyatining o'zaro bog'liq modellari to'plami sifatida mavjud
faoliyat modelini yaratish - ko'pincha G'arb amaliyotida "boricha" ("shunday") deb
nomlanadigan model.
• ish va protseduralar samaradorligini baholash uchun raqamli ko'rsatkichlarni
belgilash (har xil toifadagi xarajatlarni hisobga olgan holda).
• Ko'rsatkichlarning umumiy va profilli qiymatlarini hisoblash orqali
samaradorlikni tahlil qilish.
• Ishlab chiqarish, modellashtirish, baholash va axborot texnologiyalaridan
foydalanishni baholash va xarajatlarni kamaytirish uchun biznes protseduralarini
modernizatsiya qilishning tegishli variantlarini.
• Biznes protseduralarini tashkil etishning yakuniy versiyasini tanlash va
"bo'lishi kerak" funktsional modelini yakuniy tuzilishi (kerak bo'lganda) [2].
Bunday sxemaning yaroqsizligining sabablaridan biri shundaki, uning
yordami bilan qisman optima olinishi mumkin, bu esa narxning oshishiga yoki
korxona samaradorligining boshqa parametrining pasayishiga olib keladi. Yana bir
sabab shundaki, BPR yangilangan variantlarni qidirishni anglatmaydi, balki ushbu
"yutuq" ni ta'minlaydigan tubdan o'zgargan jarayon uchun.
Ofis axborot tizimlarini (IS) qurishda, yangi jarayon hujjat aylanishini "ish
yuritish" ga emas, balki ekspert tizimi va markaziy ma'lumotlar bazasiga (JB) ega
bo'lgan bitta mijoz menejerining ishiga asoslangan bo'lishi mumkinligini hisobga
olish kerak.
Jarayonlar metodist-maslahatchilar tomonidan ishlab chiqilgan har xil turdagi
hujjatlarning standart blankalari to'plamlarining markazlashtirilgan ma'lumotlar
bazasida saqlash asosida qurilishi mumkin (standart shartnomalar, imtiyozli
98
etkazib beruvchilar ro'yxatlari, kompleks texnik tizimlarning tarkibiy qismlari
uchun ichki kelishilgan spetsifikatsiyalar variantlari, tovarlarni etkazib berishning
transport va tijorat sxemalari va boshqalar). ... Yangi jarayon hujjatning ba'zi
rasmiy protseduralar doirasida tarmoq orqali barcha jalb qilingan shaxslarni
chetlab o'tmasligini kutgan holda qurilishi mumkin, ammo uni tezda ko'rib chiqish
va tasdiqlash vazifasi mijoz menejeri yoki boshqa biron bir shaxsning vazifasi
bo'ladi. Bundan tashqari, tasdiqlash va monitoringni foydalanish qiymatini
yaratmaydigan faoliyat sifatida kamaytirish tavsiya etiladi. Axborot
texnologiyalaridan foydalanish ofisda biznesning globallashuvi va axborot
joylashuvidan mustaqilligini qo'llab-quvvatlashi kerak. Iste'molchi uchun korxona
ishi ish uchun zarur bo'lgan har qanday vaqtda, istalgan vaqtda va doimiy ishchi
tomonidan bajarilishi mumkin va bajarilishi kerak.
Tizimdagi dasturlarni tizimning uch turdagi axborot tarkibiy qismlaridan
(yoki tarkibiy qismlaridan) biriga aniq kiritish mumkin:
1. Tashqi dunyoga ma'lumot taqdim etadigan va tashqi dunyodan
ma'lumotlarni kiritishi mumkin bo'lgan mantiqni o'z ichiga olgan taqdimot
komponenti. Ko'pgina hollarda, axborot tizimi uchun tashqi dunyo inson, oxirgi
foydalanuvchidir. Biroq, ba'zida bu apparat majmuasi, telefon uskunalari,
bankomat yoki boshqa interfeys uskunalari kabi bo'lishi mumkin. Odatda, taqdimot
komponentining mantiqi foydalanuvchiga dasturning turli qismlari yoki turli xil
ilovalar orqali harakatlanish yoki ekranga ma'lumot kiritish imkoniyatini beradigan
ichki menyular, dialog oynalari, shakllar, ekranlar va boshqalar tizimini yaratish
uchun mo'ljallangan. Ba'zan, ushbu darajadagi dastur, shuningdek, ma'lumotlarni
kiritishning to'g'riligini eng oddiy baholashga va chiqadigan ma'lumotlarning
tashqi ko'rinishidagi eng oddiy manipulyatsiyalarga imkon beradi;
2.
Tanlangan
ma'lumotlarning
muayyan
qoidalarga
muvofiq
manipulyatsiyasini amalga oshiradigan mantiqni o'z ichiga olgan biznes
komponenti. Biznes tarkibiy qismlari uchun eng yaxshi so'z ishlov berishdir.
Biznes qoidalari taqdimot darajasidagi dasturlar yoki boshqa biznes qoidalari bilan
qo'llanilishi mumkin.
3. Ma'lumotlarga kirish komponenti yoki ma'lumotlar do'konlari (ma'lumotlar
bazalari, ierarxik fayllar tizimi) bilan yoki masofaviy ma'lumot manbalarining
biron bir turi bilan, masalan, boshqa dastur tizimi bilan o'zaro aloqada.
Ma'lumotlarga kirish funktsiyalari odatda biznes tarkibiy qismlari tomonidan
qo'llaniladi [3].
Shunday qilib, sanoat jarayonlarini qayta injiniring mexanizmlari bilan bog'liq
bo'lgan sanoat korxonalarining biznes jarayonlarining quyidagi tipik modellarini
aniqlash mumkin:
• qayta ishlab chiqarishga tobe bo'lmagan asosiy ishlab chiqarish faoliyatini
va reinjiniring natijasida autsorsing mexanizmi orqali amalga oshiriladigan
yordamchi faoliyatni tavsiflovchi moddiy oqim modeli;
99
• reinjiniring natijasida autsaffing mexanizmi orqali amalga oshiriladigan
yordamchi faoliyatni tavsiflovchi axborot va moliyaviy oqimlarning modellari.
Nazorat savollari:
1.
2.
3.
4.
Axborot texnologiyalari tushunchasini tavsiflab bering?
Ishlab chiqarishda axborot oqimi deganda nimani tushunasiz?
Axborot texnologiyalarini biznes jarayonlarda qanday qo’llash mumkin?
Tizimdagi dasturlarni tizimning necha turdagi axborot tarkibiy qismlaridan
iborat bo’ladi?
100
O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
«TEXNOLOGIK JARAYONLAR BOSHQARUVI VA KOMPYUTER
TIZIMLARI» FAKULTЕTI
«AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» KАFЕDRАSI
“YO’NALISHGA KIRISH”
fani bo‘yicha
AMALIY MASHG‘ULOTLARI UCHUN
ANDIJON - 2021 y
101
MUNDARIJA
Kirish
Amaliy mashg’ulotlarni bajarish tartibi
1 Kompyuter va ularning turlari. Axborotlarni saqlovchi va tashuvchi
2
3
4
5
6
7
8
9
vositalar.
Internet tarmoqlari.Internet tarmog’ining tuzilishi.
Axborot kommunikatsiya texnologiyalari. Axborot kommunikatsiya
texnologiyalarining rivojlanishi.
Axborotlarga bo’ladigan taxdidlarning keng tarqalgan turlari. Misollar.
Kompyuter viruslari va ularni turlari.
Elektron imzo. Elektron xukumat.
Axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish jarayonlarnda qo’llanilishi.
Ishlab chikarish jarayonlarining turlari, hususiyatlari. Ishlab chiqarish
jarayonlarining boshqarish sistemasini umumlashgan strukturaviy
sxemasi.
Ishlab chiqarish jarayoni- dinamik ob’ekt sifatida. Dinamik sistemasini
ifodalash usullari va ularning xususiyatlari.
Foydalanilgan adabiyotlar
102
Kirish
Ma`lumki, insoniyat ibtidoiy jamoa tuzumi davridanoq o`zining jismoniy
mеhnatini yengillatish maqsadida ko`plab tеxnologiyalarni vujudga kеltirgan.
Ya`ni ular qo`l mеhnatini yengillatish uchun qurol yasab tеxnik mеxanizmlar
yaratishga asos soldi.
Jamiyat taraqqiyotining olg`a siljishi eng avvalo inson omiliga bog`liqdir.
SHuning uchun ham inson o`z tafakkuri aql-zakovatini ko`proq ijodiy ishlariga
jalb qilish shartligi e`tirof etilmoqda. Yangidan yangi tеxnik qurilma va vositalarni
kashf qilish insonni o`z yashash sharoitiga, qilayotgan ishiga, ilmiy-tеxnik
izlanishlariga ijodiy yondashish samarasidir. XX asrga kеlib insoniyat qo`l
mеhnatinigina emas, balki aqliy mеhnatini ham yengillatish ustida anchagina
izlanish olib bordi. Bu yo`lda ko`plab tеxnik qurilmalar yaratildi va amaliyotga
tadbiq etildi. Xuddi shunday tеxnik qurilmalardan biri kompyutеrdir.
Kompyutеrni joriy qilinishi xalq xo`jaligining turli soxalarida ishlab
chiqarish tеxonlogiyasini tubdan o`zgarishini tobora oshirib, odamlarning ish
sharoitlarini yaxshilanishiga olib kеldi. Ayni paytda faol faoliyat ko`rsatish
jarayonida insonda bir yo`l ko`plab sohalarga oid axborot va ma`lumotlarni
yig`ish, hisoblash jarayonlarini tеzlatish zaruriy extiyoji tug`ildi. EHMlar ana
shunday juda katta ma`lumotlarni tеz «ko`rib chiqish», hamda juda oz vaqtda katta
aniqlikda qaror qabul qilish imkoniyatini bеrdi.
“Jahon sivilizasiyasiga dahldor bo`lgan eng zamonaviy ilmlarni egallamay
turib, mamlakat taraqqiyotini ta`minlash qiyin”,-dеgan edi birinchi prezidentimiz
I. Karimov. O`zbеkistonning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda yuqori natijalarga
erishishi, jahon iqtisodiy tizimida to`laqonli natijalarga to`laqonli shеriklik o`rnini
egallay borishi, inson faoliyatining barcha jabhalarida zamonaviy axborot
tеxnologiyalaridan yuqori darajada foydalanishning ko`lamlari qanday bo`lishiga
hamda bu tеxnoliyalar ijtimoiy mеhnat samaradorligining oshishida qanday rol
o`ynashiga bog`liq. Dеmak,zamonaviy kompyutеrlardan amalda kеng foydalana
oladigan yetuk kadrlar tayyorlash kеchiktirib bo`lmaydigan vazifadir.
Bo`lajak mutaxasislar kompyutеr bilan muloqot jarayonida mavjud dasturiy
vositalardan foydalanib turli shaldagi axborotlarni qayta ishlaydilar. SHuning
uchun mavjud dasturiy vositalardan foydalanishni, ya`ni opеrasion tizimlar, qobiqli
dasturlar, matnli muxarrir hamda elеktron jadval dasturlarida ishlash malakalarini
hosil qilish va o`rgatishda informatika va axborotlar tеxnologiyasi fanining o`rni
katta ahamiyatga ega.
Shu maqsadda ushbu uslubiy ko`rsatma bakalavriyat yo’nalishidagi barcha
talabalar uchun mo`ljallangan bo`lib, u fanni o`qitishda Rеspublikamizda
to`plangan ko`p yillik pеdagogik tajribalarni ilmiy tahlildan o`tkazish natijasida
hosil bo`lgan xulosalarga hamda Davlat ta`lim standartlariga mos na`munaviy
dastur va unga mos ishchi dasturlarga asoslangandir.
103
Ushbu uslubiy ko`rsatma Davlat ta`lim standartlariga mos namunaviy dastur
hamda unga mos ishchi dasturlar asosida tuzilgan bo`lib, «Yo’nalishga kirish»
fanidan muayyan amaliy mashgulot ishlarini bajarishga mo`ljallangan.
1-Amaliy mashg’ulot: Kompyuter va ularning turlari. Axborotlarni saqlovchi va
tashuvchi vositalar.
Reja:
• Компьютер тушунчаси ва унинг вазифаси;
• Ноутбук ва нетбуклар;
• Сичқонча, клавиатура, монитор ва уларнинг вазифалари;
• Видеопроектор ва экран;
• Принтер ва сканер қурилмалари ва уларнинг аҳамияти;
• Ахборотларни сақловчи ва ташувчи воситалар: флешка, CD ва DVD
дисклар;
• Компьютерда мультимедиа (аудио, видео) маълумотларини намойиш этиш;
• Компьютернинг салбий ва ижобий томонлари.
Nazariy qism
Kompyuter tushunchasi va uning vazifasi.
Kompyuter - hisoblashlarni bajarish, shu
jumladan elektron shakldagi axborotni oldindan
belgilangan algoritm bo’yicha qabul qilish, qayta
ishlash, saqlash va ishlov berish uchun mo’ljallangan
elektron mashina.
Kompyuter so’zi ingliz tilidan olingan bo’lib,
“hisoblash”, “hisoblagich” degan ma’nolarni bildiradi.
Noutbuk va netbuklar
Noutbuk – mobil ixcham shaxsiy Kompyuter bo’lib, uning
asosiy qismi va monitori birlashgan holda bo’ladi. Bunday
kompyuterlarning ko’pchiligi deyarli standart klaviaturaga,
kompyuter grafikasi vositalariga ega.
Netbuk - Internetdan foydalanish va ofis dasturlari bilan
ishlash uchun mo’ljallangan kichik noutbukdir.
Netbuklar ixcham o’lchamlari, kichik vazni, kam energiya
iste’moli va nisbatan arzon narxlari bilan ajralib turadi.
Sichqoncha, klaviatura, monitor va ularning vazifalari
Sichqoncha (ingl. mouse – sichqon) ma’lumot kiritish
qurilmasi bo’lib, biror tekislik bo’ylab yurg’izilganda
ostidagi lazer nuri harakat haqidagi ma’lumotni
104
kompyuterga uzatadi va ekrandagi kursor mos yo’nalishlarda harakatlanadi.
Klaviatura (ingl. keyboard) kompyuterga turli shakldagi axborot kiritish
yo’llaridan biri klaviaturada joylashgan tugma (klavish)lar ko’magida amalga
oshiriladi. Standart klaviaturalarda 101 yoki 102 ta klavish
bo’ladi.
Monitor kompyuterning ish jarayonida vujudga keladigan
axborotlarni ekranda yoritib berishga xizmat qiladigan
qurilma. Monitor grafik yoki matn holatida ishlashi mumkin .
Videoproektor va ekran
Proektorlar va ekranlar ma’lumotlarni yirik o’lchamda
tasvirlash uchun ishlatiladigan qurilmalardir. Unda tasvir
o’lchami ekranda yirik holatda aks ettiriladi. Bu qurilmalar
Kompyuter bilan birgalikda foydalanishga mo’ljallangan
bo’lib, ko’proq katta auditoriyalarda va zallarda hamda turli
majlislarda prezintatsiya va videoroliklarni namoyish qilish
uchun ishlatiladi.
Videoproektor Kompyuter va shunga o’xshash namoyish
vositalarining alohida qo’shimcha monitori hisoblanib, tasvirlarni
yirik hajmda tasvirlash uchun mo’ljallangan.
Ekran – bu videoproektor orqali yoritilayotgan materiallarni
o’zida tasvirlovchi elementdir.
Printer va skaner qurilmalari va ularning ahamiyati
Printer (ingl. Printer– chop qiluvchi) ma’lumotlarni
qog’ozga chiqarish qurilmasi. Printerlarning uch xili
mavjud: bosma, purkovchi va lazerli. Bosma printer
ignalar yordamida, purkovchisi naycha yordamida, lazerli
printer yesa maxsus baraban yordamida chop qiladi.
Purkovchi hamda lazerli printerlar yordamida rangli
ma’lumotlarni chop etish mumkin.
Skaner (ingl. scanner - o’qib oluvchi) ma’lumotlarni nurli
lampa yordamida rasmli ko’rinishda kompyuter xotirasiga
o’qib oluvchi qurilma. Skanerlarning asosan ikki turi
mavjud: stol usti skanerlari va qo’l skanerlari.
Axborotlarni saqlovchi va tashuvchi vositalar: fleshka, CD va DVD disklar
• Flesh disklar juda katta hajmdagi axborotni o’z ichiga
sig’dira oladigan yarim o’tkazgichli elementlardan
qurilgan xotira. Hozirgi kunda flesh xotiralarning hajmi
32 Gb gacha bo’lgan axborotni o’ziga sig’dira oladi.
Flesh xotiralar o’lcham jihatidan juda kichik bo’lib
foydalanish uchun juda qulay.
105
• CD disklar – bu kompakt disk so’zlarining bosh harflaridan olingan nomli
disklar bo’lib, axborotlarni saqlash uchun optik yuzadan iborat, yumaloq disk
ko’rinishidagi axborot tashuvchi hisoblanadi. Kompakt disklar 700 Mbayt hajmga
ega bo’lib, unga ma’lumot disk o’quvchi qurilmaning lazer nuri yordamida
yoziladi va o’qiladi.
• DVD disklar – bu dijital video disk so’zlarining bosh
harfidan iborat nomli disklar hisoblanadi. Bu disklar 4.5 Gbayt
hajmga ega bo’lib, CD disklarga nisbatan 7 barobar ko’p
axborot sig’dirishi mumkin.
Kompyuterda multimedia (audio, video) ma’lumotlarini namoyish etish.
Kompyuter hozirgi kunda hisoblashlarni
bajaribgina qolmay, balki musiqa va video
ma’lumotlarni ham qayta ishlash va namoyish
qilish imkoniyatiga ega.
Kompyuterda musiqa tinglash uchun
kompyuterga qo’shimcha karnay (kolonka)
yoki quloqqa taqiladigan maxsus uskuna
ulangan bo’lishi talab qilinadi. Shundan so’ng
musiqalarni namoyish etishga mo’ljallangan
maxsus dastur (Winamp) yordamida musiqa
tinglash
mumkin.
Hozirgi
kunda
kompyuterlarda musiqalarning MP3 formati
keng tarqalgan.
Kompyuterlarda video
namoyishi
uning ekrani orqali amalga oshiriladi. Bunda
videofilmlarni namoyish etishga mo’ljallangan
maxsus dasturlar (Media player) yordamida
filmlarni kompyuter ekranida tomosha qilish
va uning ovozini karnaylar orqali eshitish
mumkin.
Kompyuterning salbiy va ijobiy tomonlari
• Kompyuterdan foydalananish bo’yicha ma’lum me’yorlar, qoidalar va talablar
mavjud. Bunga kompyuterning joylashishi, xonaning yorug’ligi, havo
almashishiga bo’lgan talablar va texnika xavfsizligi qoidalari kiradi.
• Kompyuter ishlash vaqtida o’zidan elektromagnit to’lqinlarni tarqatadi, bu esa
o’z navbatida kompyuterdan uzoq vaqt foydalanilganda inson sog’lig’iga zarar
yetkazadi.
106
• Kompyuterning noto’g’ri joylashishi foydalanuvchining tanasi tuzilishiga,
kompyuter joylashgan xonaning yorug’lik darajasi esa kompyuterning
foydalanuvchi ko’rish qobiliyatiga ta’sirini belgilaydi.
• Maktab yoshigacha bo’lgan foydalanuvchi kompyuter bilan 15-20 minut ishlashi
mumkin. Maktab yoshidagi 1-2 soat oralig’ida kompyuterda ishlashi mumkin.
Kattalar esa bir ish kuni davomida 3-4 soat atrofida ishlashi mumkin.
2-amaliy mashg’ulot. Axborot resurs markazlaridan foydalanish
tartibi
O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Axborotlashtirish
to‘g‘risida”gi Qonuni 15-moddasida Milliy axborot tizimiga davlat organlarining
axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot tizimlari, shuningdek yuridik hamda
jismoniy shaxslarning axborot tizimlari kiradi.
Milliy axborot tizimi uning tarkibiga kiruvchi axborot tizimlarining xalqaro
axborot tizimlari bilan bir-biriga mosligini hisobga olgan holda yaratiladi.
Hozirgi davrda fan va texnikada ko‘p qullaniladigan tushunchalardan biri- tizimdir.
Axborot tizimini ishlab chiqarishdan maqsad – tashkiliy loyihalashtirish,
texnologik va hakozo jihatlarini hisobga olgan holda tizim faoliyatining
samaradorligini oshirishdir.
O‘zbekiston Respublikasining axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot
resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda
takomillashtirishning zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda, milliy
axborot tizimini yaratishga qaratilgan. Ta’kidlash joizki, milliy axborot tizimiga
davlat organlari, shuningdek, yuridik hamda jismoniy shaxslar, tarmoq va hududiy
axborot tizimlari kiradi. Axborot tizimi esa axborotni to‘plash, saqlash, izlash,
unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan
tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa
vositalaridir. Axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar
banki, ma’lumotlar bazasi axborot resurslarini tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonuni
(11.12.2003 yil) 19-moddasida ko‘rsatilganidek, axborot resurslari va axborot
tizimlarini muhofaza qilish avvalambor, shaxs, jamiyat va davlatning axborot
xavfsizligini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Mazkur qonunning 20moddasida: “Axborot resurslari va axborot tizimlari, agar ular bilan g‘ayriqonuniy
munosabatda bo‘lish natijasida axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining
mulkdorlariga, egalariga yohud boshqa yuridik hamda jismoniy shaxslarga zarar
yetkazilishi mumkin bo‘lsa, muhofaza qilinishi kerak. Davlat organlari, yuridik va
jismoniy shaxslar davlat sirlari hamda maxfiy sirlar to‘g‘risidagi axborotni o‘z
ichiga olgan axborot resurslari va axborot tizimlarining muhofaza qilinishini
ta’minlashi shart”, deb alohida ko‘rsatilgan.
Davlat organlari axborot tizimlari tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin:
- Muayyan davlat organi tomonidan maqsad hamda vazifalarini amalga oshirishga
xizmat qiluvchi tranzaksiyali va hisobdagi mavjud quyi tizimlar;
107
- Milliy axborot tizimi tarkibidagi, davlat organlari o‘rtasida axborot tizimlari
orqali ma’lumot almashinishga xizmat qiluvchi quyi tizimlar;
- Davlat organi faoliyatida boshqaruv va ish jarayonini osonlashtirishga xizmat
qiluvchi resurslarni boshqarishning quyi tizimlari;
- Davlat organlari faoliyatida ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va tahlil
qilishga xizmat qiluvchi axborot-tahliliy quyi tizimlar;
- Elektron hujjat almashinuvining quyi tizimlari;
- Hujjatlarning elektron arxivini boshqarishga doir quyi tizimlar;
- Ekspluatatsiyani boshqarish(infratuzilma komponentlarini boshqarish tizimlari)ga
oid quyi tizimlar;
- Davlat organi to‘g‘risida Internet yoki boshqa kanallar orqali axborot yetkazish,
jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta’minlaydigan quyi
tizimlar;
- Axborot xavfsizligini ta’minlaydigan quyi tizimlar;
- Hujjat tayyorlash va axborot almashish maqsadida davlat organi xodimlari
tomonidan foydalaniladigan idoraviy quyi tizimlar.
1. Umumiy qoidalar
1.1. Axborot-resurs markazi (ARM) ning faoliyati demokratiya, insonparvarlik,
barcha uchun ochiqligi, umuminsoniy qadriyatlar ustunligi, fuqarolikni ta’minlash,
shaxsning erkin rivojlanishi prinsiplariga asoslangan.
1.2. ARMdan foydalanish bepul, ARM tomonidan ko‘rsatiladigan pullik
xizmatlarning alohida turlari ro‘yxati, ularning qiymati qonuniy tartibda
belgilanadi.
2. ARMning asosiy vazifalari
2.1.Universal axborot resurslari, milliy va xorijiy nashrlar (bosma, audiovizual,
elektron va boshq.) fondining shakllanishi, saqlanishini ta’minlash.
2.2. Foydalanuvchilarga ARMda hamda o‘z xududidagi Axborot-kutubxona
markazi (AKM)da mavjud xujjatlar va boshqa materiallarni olishni ta’minlash.
3. Foydalanuvchilarning xuquq va majburiyatlari
3.1. ARMdan foydalanish xuquqi fuqaroligi, yoshi, sotsial va boshqa kelib
chiqishidan qat’iy nazar ARM xududida yashovchi barcha aholiga, shu jumladan
ishlab chiqarish, korxonalar va tashkilotlarga beriladi. Bu xuquq axborot resurslari
bilan to‘ldirishning keng qamrovligi, axborotlarni avtomatlashtirilgan tarzda
uzatish, shu jumladan kutubxonalararo abonement, hamda kutubxona-axborot
xizmati ko‘rsatishning boshqa shakllari orqali ta’minlanadi.
3.2. Foydalanuvchilar quyidagi xuquqlarga ega:
- ARM fondidan kerakli xujjatlarni vaqtinchalik foydalanishga olish;
- ARM tomonidan ko‘rsatiladigan ma’lumot-axborot, bibliografik va boshqa
xizmat turlaridan foydalanish;
- ARM tomonidan o‘tkaziladigan axborot - ommaviy tadbirlarida ishtirok etish;
- ARMning jamoat kengashiga saylash va saylanish;
3.3. ARMga a’zo bo‘lish uchun foydalanuvchilar shaxsni tasdiqlovchi
xujjat(pasport) yoki uning o‘rnini bosuvchi biron-bir xujjat, kerakli nusxada rasm
va ro‘yxatga olish uchun kerakli ma’lumotlarni taqdim etadi.
108
3.4. Foydalanuvchilarga bir martalik foydalanish uchun beriladigan xujjatlar soni,
ARM tomonidan alohida tartibga solinadi.
Kam nusxadagi va qimmatbaho nashrlar hamda hujjatlar, shu bilan bir qatorda
nashr etilmagan materiallar, foydalanuvchilarga o‘rnatilgan tartibda taqdim etiladi.
3.5. ARM fondida mavjud bo‘lmagan xujjatlarning nusxasini foydalanuvchilar o‘z
xududidagi AKMlardan olishi mumkin.
3.6. Foydalanuvchilar ARMdan olgan hujjatlar va boshqa materiallarga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishlari shart.
Xujjatlarni va boshqa materiallarni olish chog‘ida foydalanuvchi ularni
sinchkovlik bilan tekshirib, kamchiliklar aniqlansa, ARM xodimiga xabar berishi
lozim.
3.7. ARM fondiga zarar yetkazgan shaxslar, qonunga binoan jinoiy yoki boshqa
javobgarlikka tortiladi.
3.8. ARM fondidan hujjatlar va materiallarni yo‘qotgan yoki unga qayta tiklana
olmaydigan darajada zarar yetkazgan foydalanuvchilar, ARM xodimlari tomonidan
tan olingan teng qiymatli o‘rniga-o‘rin huddi shunday hujjat va materiallar bilan
o‘zgartirishlari (shu jumladan, nusxalari bilan), imkonsiz hollarda ularning qiymati
5 barobar narxlarda undiriladi. Ko‘p miqdorlik (bir necha barobar ko‘p
miqdordagi to‘lov) amaldagi belgilangan hujjatlar asosida yo‘qotilgan va zarar
ko‘rgan nashrlarning bahosidan kelib chiqqan holda ARM xodimlari yoki jalb
etilgan mutahassislar tomonidan aniqlanadi.
3.9. ARMdan foydalanish qoidalarini buzgan foydalanuvchilar ma’lum
muddatga rahbariyat tomonidan o‘rnatilgan ARM dan foydalanish huquqidan
maxrum etilish-lari mumkin.
4. ARMning foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha majburiyatlari
4.1. ARMda mavjud hujjatlar va materiallarning saqlanishini ta’minlovchi
o‘rnatilgan qoidalar asosida ulardan foydalanishni, saqlashni va hisobot ishlarini
amalga oshirish; ma’lumot-bibliografiya apparatini, shu jumladan elektron
katalogni yuritish; tavsiyaviy bibliografik qo‘llanmalarni ishlab chiqish.
4.2. ARM majbur:
- foydalanuvchilarga ARMda va uning xududidan tashqarida barcha turdagi
axborot-resurslaridan foydalanishni ta’minlashi;
- foydalanuvchilarning talablarini o‘rganish va to‘liq qondirib borish;
- kutubxonachilik, bibliografiya, ma’lumot-axborot xizmatini mukammallash
maqsadida foydalanuvchilar bilan ishlashning turli individual va guruxli
shaklini qo‘llash;
- foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatishda yuqori madaniyatlilik va kasb mahoratini
ta’minlash, zarur hujjatlar va materiallarni qidirish va olishda kerakli yordam
ko‘rsatish;
- foydalanuvchilarning axborotlarga bo‘lgan qiziqish va talablarini o‘rganish
asosida axborot resurslarini turli tashish qurilmalarida taqdim etgan holda
kutubxona-axborot xizmatini amalga oshirish;
- kerakli axborotlarni mustaqil ravishda izlashni o‘rgatish bo‘yicha ko‘nikmalarni
rivojlantirishni amalga oshirish uchun sharoitlarni yaratish;
109
- fondlarda kerakli hujjatlar va materiallarning yetishmasligi holatlarida,
ularni kutubxonalararo abonement, shu jumladan xalqaro qidirish tizimi orqali
foydalanuvchilarga yetkazish;
- ommaviy tadbirlarni yuqori darajada o‘tkazish;
- ARMning ijobiy qiyofasini yaratishga ko‘maklashish, ARM tomonidan
ko‘rsatiladigan xizmatlarni va fondlarni targ‘ib qilish, foydalanuvchilarning
talablarini o‘rganish va ularning hoxishlarini inobatga olgan holdi yangidan-yangi
xizmat turlarini yaratib borish.
3-amaliy mashg’ulot. Mustaqil ish va ilmiy maqolalar tayyorlash.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida chuqur nazariy va amaliy bilimlar bilan bir
qatorda tanlagan sohasi bo‘yicha mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan, o‘z bilimi va
malakasini mustaqil ravishda oshirib boradigan, masalaga ijodiy yondashgan holda
muammoli vaziyatlarni tug‘ri aniqlab, tahlil qilib, sharoitga tez moslasha oladigan
mutaxassislarni tayyorlash asosiy vazifalardan biri sifatida belgilangan.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga yetkazish kiyin.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z ustida
tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning asosiy
bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi, mustaqil
faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga qiziqish paydo
bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil qilish
va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars mashg‘ulotlarida
talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘qishga o‘rgatish, bilim olish
yo‘llarini ko‘rsatish, mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim
muassasasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talaba mustaqil ishi (TMI) - muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan bilim,
ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan o‘qituvchisi
maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashkarida
o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
O‘qishning boshlang‘ich bosqichlarida TMIni tashkil etish bir qator vazifalar bilan
bog‘liq. Ayniqsa, birinchi kurs talabalarining ta’limning navbatdagi turi - oliy
ta’lim talablarga ko‘nikishi qiyin kechadi. Chunki ular ta’lim olish jarayonida o‘z
mustaqil faoliyatlarini tashkil qilishni deyarli bilishmaydi. Ma’lumotlarni qaysi
manbadan, kanday qilib topish, ularni tahlil qilish va zarurlarini ajratib olib tartibga
solish, konspektlashtirish, o‘z fikrini aniq va yorqin ifodalash, o‘z vaqtlarini tug‘ri
taqsimlash, shuningdek, aqliy va jismoniy imkoniyatlarini to‘g‘ri baholash ular
uchun katta muammo bo‘ladi. Eng asosiysi, ular mustaqil ta’lim olishga ruhan
tayyor bo‘lishmaydi.
Shuning uchun xar bir professor-o‘qituvchi dastlab talabada o‘z qobiliyati va aqliy
imkoniyatlariga ishonch uyg‘otishi, ularni sabr-toqat bilan, bosqichma-bosqich
mustaqil bilim olishni to‘g‘ri tashkil qilishga o‘rgatib borishi lozim bo‘ladi.
110
Talabalar tomonidan mustaqil ravishda o‘zlashtiriladigan bilim va ko‘nikmalariing
kursdan-kursga murakkablashib, kengayib borishini hisobga olgan holda ularning
tashabbuskorligi va rolini oshirib borish zarur. Shunda mustaqil ta’limga ko‘nika
boshlagan talaba faqat o‘qituvchi tomonidan belgilab berilgan ishlarni bajaribgina
qolmay, o‘zining ehtiyoji, qiziqishi va qobiliyatiga karab, o‘zi zarur deb hisoblagan
qo‘shimcha bilimlarni ham mustaqil ravishda tanlab o‘zlashtirishga o‘rganib
boradi.
Talabalar mustaqil ishlarining shakli va hajmini belgilashda quyidagi jihatlar
e’tiborga olinishi lozim:
- o‘qish bosqichi;
- muayyan fanning o‘ziga xos xususiyati va o‘zlashtirishdagi qiyinchilik darajasi;
- talabaning qobiliyati hamda nazariy va amaliy tayyorgarlik darajasi (tayanch
bilimi);
- fanning axborot manbalari bilan ta’minlanganlik darajasi;
- talabaning axborot manbalari bilan ishlay olish darajasi.
Mustaqil ish uchun beriladigan topshiriqlarning shakli va hajmi, qiyinchilik
darajasi semestrdan-semestrga ko‘nikmalar hosil bo‘lishiga muvofiq ravishda
o‘zgarib, oshib borishi lozim. Ya’ni, talabalarning topshiriqlarni bajarishdagi
mustaqilligi darajasini asta-sekin oshirib, ularni topshiriqlarni bajarishga tizimli va
ijodiy yondashishga o‘rgatib borish kerak bo‘ladi.
TMIni tashkil etishda talabaning akademik o‘zlashtirish darajasi va qobiliyatini
hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish mumkin:
• fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil o‘zlashtirish,
o‘quv manbalari bilan ishlash;
• amaliy, seminar va laboratoriya mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish;
• ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash;
• kurs ishi (loyihalari)ni bajarish;
• bitiruv malakaviy ishi va magistrlik dissertatsiyasi uchun materiallar to‘plash;
• hisob-kitob va grafik ishlarini bajarish;
• maket, model va badiiy asarlar ustida ishlash;
• amaliyotdagi mavjud muammoning yechimini topish, test, munozarali savollar va
topshiriqlar tayyorlash;
• ilmiy maqola, tezislar va ma’ruza tayyorlash;
• amaliy mazmundagi nostandart masalalarni yechish va ijodiy ishlash;
• uy vazifalarini bajarish va boshqalar.
Fan hususiyatidan kelib chiqqan holda talabalarga mustaqil ish uchun boshqa
shakllardagi vazifalar ham topshirilishi mumkin. Talabalarga qaysi turdagi
topshiriqlarni berish lozimligi kafedra tomonidan belgilanadi. Topshiriqlar puxta
o‘ylab ishlab chiqilgan va ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lib, talabalarning
auditoriya mashg‘ulotlarida olgan bilimlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish,
kengaytirish va to‘ldirishga xizmat qilishi kerak.
Mavzuni mustaqil o‘zlashtirish. Fanning xususiyati, talabalarning bilim darajasi va
qobiliyatiga qarab ishchi o‘quv dasturiga kiritilgan alohida mavzular talabalarga
mustaqil ravishda o‘zlashtirish uchun topshiriladi. Bunda mavzuning asosiy
111
mazmunini ifodalash va ochib berishga hizmat qiladigan tayanch iboralar, mavzuni
tizimli bayon qilishga xizmat kiladigan savollarga e’tibor qaratish, asosiy
adabiyotlar va axborot manbalarini ko‘rsatish lozim.
Topshiriqni bajarish jarayonida talabalar mustaqil ravishda o‘quv adabiyotlaridan
foydalanib ushbu mavzuni konspektlashtiradilar, tayanch iboralarning mohiyatini
anglagan holda mavzuga taalluqli savollarga javob tayyorlaydilar. Zarur hollarda
(o‘zlashtirish qiyin bo‘lsa, savollar paydo bo‘lsa, adabiyotlar yetishmasa, mavzuni
tizimli bayon eta olmasa va h-k.) o‘qituvchidan maslahatlar oladilar.
Mustaqil o‘zlashtirilgan mavzu bo‘yicha tayyorlangan matn kafedrada himoya
qilinadi.
Referat tayyorlash. Talabaga qiyinchilik darajasi uning shaxsiy imkoniyatlari,
qobiliyati va bilim darajasiga muvofiq bo‘lgan biror mavzu bo‘yicha referat
tayyorlash topshiriladi. Bunda talaba asosiy adabiyotlardan tashqari qo‘shimcha
adabiyotlardan (monografiyalar, ilmiy, uslubiy maqolalar, Internetdan olingan
ma’lumotlar, elektron kutubxona materiallari va h.k.) foydalanib materiallar
yig‘adi, tahlil qiladi, tizimga soladi va mavzu bo‘yicha imkon darajasida to‘liq,
keng ma’lumot berishga harakat qiladi. Zarur hollarda o‘qituvchidan maslahat va
ko‘rsatmalar oladi.
Yakunlangan referat kafedrada ekspertlar ishtirokida himoya qilinadi.
Ko‘rgazmali vositalar tayyorlash. Talabaga muayyan mavzuni bayon qilish va
yaxshiroq o‘zlashtirish uchun yordam beradigan ko‘rgazmali materiallar (jadvallar,
chizmalar, rasmlar, xaritalar, maketlar, modellar, grafiklar, namunalar, musiqiy
asar, kichik badiiy asar va h-k.) tayyorlash topshiriladi. Mavzu o‘qituvchi
tomonidan aniqlanib, talabaga ma’lum ko‘rsatmalar, yo‘l-yo‘riqlar beriladi.
Ko‘rgazmali vositalarning miqdori, shakli va mazmuni talaba tomonidan mustaqil
tanlanadi. Bunday vazifani bir mavzu bo‘yicha bir necha talabaga topshirish ham
mumkin.
Talaba ko‘rgazmali materiallardan foydalanish bo‘yicha yozma ravishda tavsiyalar
tayyorlaydi va kafedrada himoya qiladi.
Mavzu buyicha testlar, munozarali savollar va topshiriqlar tayyorlash. Talabaga
muayyan mavzu bo‘yicha testlar, qiyinchilik darajasi har xil bo‘lgan masalalar va
topshiriqlar, munozaraga asos bo‘ladigan savollar tuzish topshiriladi.
Bunda o‘qituvchi tomonidan talabaga testga qo‘yiladigan talablar va uni tuzish
qonun-qoidalari, qanday maqsad ko‘zda tutilayotganligi, muammoli savollar
tuzishda mavzuning munozarali momentlarini qanday ajratish lozimligi,
toshpiriqlarni tuzish usullari bo‘yicha yo‘l-yo‘riq beriladi. Konsultatsiya paytlarida
bajarilgan ishlarning qo‘yilgan vazifa va talablarga javob berish darajasi nazorat
qilinadi (qayta ishlab kelish, aniqlashtirish yoki to‘ldirish taklif etilishi mumkin).
Test, savol va topshiriqlar majmuasi kafedrada eskpertlar ishtirokida himoya
qilinadi.
Ilmiy maqola, tezislar va ma’ruzalar tayyorlash. Talabaga biron bir mavzu
bo‘yicha (mavzuni talabaning o‘zi tanlashi ham mumkin) ilmiy (referativ)
harakterda maqola, tezis yoki ma’ruza tayyorlash topshirilishi mumkin. Bunda
talaba o‘quv adabiyotlari, ilmiy-tadqiqot ishlari, dissertatsiyalar, maqola va
112
monografiyalar hamda boshqa axborot manbalaridan mavzuga tegishli materiallar
to‘playdi, tahlil qiladi, zarurlarini ajratib olib, tartibga soladi, shaxsiy tajribasi va
bilimi, ilmiy natijalariga asoslangan holda qo‘shimchalar, izohlar kiritadi, o‘z
nuqtai-nazarini bayon etadi va asoslaydi. Bunda talaba o‘qituvchi bilan
hamkorlikda ishlaydi.
Tayyorlangan maqola, tezis yoki ma’ruza kafedrada himoya qilinadi.
Amaliy mazmundagi nostandart masalalarni yechish va ijodiy ishlash. Bir mavzu
yoki bo‘lim bo‘yicha nostandart, alohida yondashish talab qilinadigan, nazariy
axamiyatga ega bo‘lgan amaliy topshiriqlar, ijodiy yondashish talab qilinadigan
ilmiy-ijodiy vazifalar, modellar, maketlar, namunalar yaratish vazifasi topshrilishi
mumkin. Amaliy topshiriqlar masalani hal qilishning optimal variantlarini izlashga
va topishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Talabaning qiziqish va qobiliyatiga qarab, unga ilmiy xarakterdagi topshiriqlar
berish, o‘qituvchi bilan xamkorlikda ilmiy maqolalar tayyorlash va chop ettirish
mumkin.
Maqola tayyorlash: Maqolaning har ikkala tomonini o'rganish
Mavzuni tanlash, dalillarga e'tibor berish va yondashishni rejalashtirish
Sizning do'stlaringiz orasida onlayn yoki maktabda muhokama qilinadigan
qiziqarli muammolar qanday? Yangi kurs talabi nima? sharaf kodini qayta ko'rib
chiqish kerakmi? yangi hordiq chiqarish markazini qurish yoki taniqli tungi
yopishni taklif qilish kerakmi?
O'zingizning dalilingiz bo'yicha mavzu haqida o'ylab ko'rsangiz, mahalliy
gazetadagi sharhlovchilar yoki sinfdoshlaringiz bilan snack-barda muhokama
qilinadigan masalalarni ko'rib chiqing. Keyin, o'zingizning manzilingizni
belgilashdan oldin, ushbu masalalardan birini o'rganib chiqing.
Munosabatlarni muhokama qilish
Ehtimol, o'zingiz yoki boshqalar bilan ishlayapsizmi, argumentativ inshoga
boshlashning eng yaxshi usuli - ushbu loyiha uchun bir necha mumkin
bo'lgan mavzularni ro'yxatlash . Agar siz hali ham ular haqida kuchli fikrlarni
qo'zg'amasangiz ham, siz o'ylashingiz mumkin bo'lgan juda ko'p dolzarb masalalar
kabi pastga tushing. Faqat ular muammolar ekanligiga ishonch hosil qiling masalani muhokama qilish va muhokama qilish uchun ochiq. Misol uchun,
"Cheating on Exams" deyarli hech qanday muammo emas: ozchilikni aldash
noto'g'ri deb hisoblashadi. Ko'proq ixtilofli bo'lsa-da, o'quvchilarning hiylanayrang bilan shug'ullanganligi avtomatik tarzda maktabdan chiqarilishi kerak.
Mumkin bo'lgan mavzularni ro'yxatlashda esda tutingki, sizning maqsadingiz
faqatgina sizning his-tuyg'ularingizni havotirlash emas, balki sizning nuqtai
nazaringizni to'g'ri ma'lumot bilan qo'llab-quvvatlashdir. Shu sababli, siz
o'zingizning his-tuyg'ularingiz yoki juda murakkab bo'lgan mavzularni - masalan,
o'lim jazosini, masalan, Afg'onistondagi urush kabi masalalarni echishingiz
mumkin.
113
Albatta, bu sizni ahamiyatsiz masalalarga yoki o'zingiz g'amxo'rlik qilayotgan
narsalarga cheklash kerak degani emas. Aksincha, siz o'zingiz bilgan mavzularni
e'tiborga olishingiz va 500 yoki 600 so'zni qisqacha insholarda diqqat bilan
o'rganishga tayyormiz. Misol uchun, kampus bolalariga yordam ko'rsatish
markaziga ehtiyoj borligi haqida yaxshi qo'llab-quvvatlanadigan dalillar Qo'shma
Shtatlarda bepul, universal bolalar xizmatiga ehtiyoj borligi haqida qo'llabquvvatlanmaydigan fikrlar to'plamidan ko'ra samarali bo'lishi mumkin.
Nihoyat, agar siz hali ham munozara qilish uchun yo'qotish bilan o'zingizni
topsangiz, 40 ta yozuv mavzusining ushbu ro'yxatini tekshiring : Argumentlar va
ishonch .
Muammolarni o'rganish
Siz bir necha mumkin bo'lgan mavzularni sanab o'tgandan so'ng, sizga murojaat
qiladiganlardan birini tanlang va bu masalaning o'n yoki o'n besh daqiqaga
to'g'ri kelishini xohlaysiz . Ayrim ma'lumotlarga, mavzu bo'yicha o'z nuqtai
nazaringizni va boshqalardan eshitgan fikrlarni qo'ying. Keyin miya
bo'roni sessiyasida bir nechta talabalarga ishtirok etishni istaysiz: siz ko'rib chiqqan
har bir masala bo'yicha fikrlarni taklif qiling va ularni alohida sütunlarda
ro'yxatlang.
Misol tariqasida, jadvalda o'quvchilar jismoniy tarbiya mashg'ulotlarini o'tkazish
talab qilinmasligi kerakligi haqidagi taklif bo'yicha miya bo'roni majlisida olingan
eslatmalar mavjud. Ko'rib turganingizdek, ayrim fikrlar takrorlab turadi va ba'zilari
boshqalarga qaraganda ishonchli ko'rinishi mumkin. Har qanday yaxshi miya
bo'roni sessiyasida bo'lgani kabi, keyinchalik (bundan keyin keladigan) hukm
qilinmagan fikrlar taklif etiladi. Sizning mavzuni birinchi o'ringa qo'ysangiz,
masalaning ikkala tomonini ham ko'rib chiqsangiz, o'zingizning fikringizni yozish
jarayonining keyingi bosqichlarida diqqat qilish va rejalashtirishni osonlashtirasiz.
4-Amaliy mashg’ulot. Informatika va axborot texnologiyalari faniga kirish
Reja:
1. Informatika va axborot texnologiya faniga kirish.
2. Axborotni olamni bilishdagi, jamiyatdagi va fandagi o’rni.
Insoniyat o’zining rivojlanishi tarixi mobaynida modda, quvvat va axborotlarni
o’zlashtirib kelgan. Bu rivojlanishning butun bir davrlari shu bosqichning ilђor
texnologiyasi nomi bilan atalgan. Masalan: «Tosh asr» - mehnat suroli yasash
uchun toshga ishlov berish texnologiyasini egallash bosqichi, «kitob chop etish
asri» - axborotni tarsatishning yangi usulini o’zlashtirish bosqichi, «elektr asri» quvvatning yangi turlarini o’zlashtirish bosqichi shular jumlasidandir. Bundan 20114
30 yillar ilgari «atom asri» boshlandi deyilgan bo’lsa, hozirgi kunda «axborot
asri», «EHM asri» deb ataladi.
«Informatika va axborot texnologiyalari» fanining kelib chisishi, uning uch
tarkibiy qismi algoritm, dastur va hisoblash vositalarini paydo bo’lishi va
rivojlanishi bilan bog’liq. Informatika axborotlarni EHM yordamida tasvirlash,
saslab turish, uzatish va ishlov berish usullarini o’rganadigan fandir.
EHMlarni ishlab chisish va undan foydalanish sohaqida katta yutuslarga erishgan
olim V.M.Glushkov ta'biri bilan aytsak: «Yangi asr boshida texnik jihatdan
rivojlangan mamlakalarda aksariyat axborot EHM xotirasida joylashgan bo’ladi.
XXI asr axborotlardan ana shu axborotlardan foydalanishni bilmagan kishi, XX asr
boshida o’sish va yozishni» bilmagan odamga o’xshab soladi. Bundan kelib
chissan holda, «Informatika va axborot texnologiyalari» fanini o’rganish ikkinchi
savodxonlik bilan tengdir.
(Savol: EHM deganda nimani tushunasizq)
Informatika fani ham boshqa fanlar satorida olamni bilish uchun xizmat siladi.
Axborot umumiy ta'rifga ega bo’lmagan imperik tushuncha. Axborot nima degan
savolga, falsafa fani bizni o’rab turgan borlisni ifodasi deb tushuntirsa,
axborotlardan amalda foydalanuvchilar axborot va saslanish, shakl o’zgartirish va
uzatish mumkin bo’lgan ashyo, (obyekt) deb tushintiradi. Bizni o’rab turgan borlis
haqidagi bilimlar yoki har qanday malumotlar axborot deb ataladi.
Axborot deganda biror modda yoki jarayonni tushunish kerak emas, balki ana shu
modda yoki jarayonni turli jihatlarini sonlar, formulalar, belgi yoki tushunchalar
orqali tavsiflaydigan vaqilni tushunish kerak.
Insonning ijodiy yoki mehnat faoliyati, fan va texnikaning rivoji, jonli
mavjudodlarning o’zini to’tishi, har qanday avtomatik tarzda ishlaydigan
qurilmalar faoliyati axborotni ayirboshlash bilan bog’liq.
EHMni paydo bo’lishi jamiyat rivojlanishida insilobiy o’zgarishlarga sabab
bo’ldiki, insonga axborotni yiђish, saslash va ishlov berish bilan bog’lik bo’lgan
asliy mehnatni avtomatlashtirish imkonini berdi. Bu xildagi jarayonlarni
avtomatlashtirish istisodiy-tashkil iy tuzumlarga, texnologik jarayonlarni boshqa
rishga, loyihalar tuzish, ilmiy izlanishlar, o’sish-o’rganish va boshqa sohalarga
kirib bordi. Shunday silib ilmiy-texnik rivojlanishning asosiy yo’nalishi paydo
bo’ldi.
Kiritish-chisarish qurilmalari bilan ta'minlangan EHMlar katta hajmdagi
axborotlarni yig’ib, xotirada saslab turish va kerak bo’lganda katta tezlikda kerakli
115
axborotni berish mumkin. Mbaytli disk o’zida katta O’zbek Qomusining 25 tomini
saqlay oladi, ana shu axborotni o’qib olish uchun esa 1 minut vaqt kifoya.
Axborot texnologiyasi deganda, hajmi oshib borayotgan axborot oqimini yig’ish,
saqlab turish, ishlov berish va uzatishni EHMlar yordamida amalga oshiradigan
usullarni majmuasi tushuniladi. Ushbu usullarni turli ko’rinishda ishlatilishi
insonga zarur axborotlarni olish uchun EHM bilan muloqotda bo’lishni taqozo
etadi.
EHM deganda axborotlar va hisoblashlarni algoritm asosida ishlov berishni
tezlashtiradigan yoki avtomatik tarzda amalga oshiradigan qurilmani tushunamiz.
Shunday silib «Hisoblash mashinasi» tushunchasi «axborot» va «algoritm»
tushunchalari bilan chambarchas bog’liq. Odatda «axborot» so’zi ma'lumotning
mazmuni va ahamiyati bilan birlashtirib yuboriladi. Masalan: kelish kuni haqidagi
xat, gar bu kun haqida allasachon bilsak hech qanday axborot bermaydi.
Olimlar aytishiga qaraganda, bizni o’rab turgan olamni bilish haqidagi bilimlar
hajmi 10 yilda 2 marta, sayta ishlanishi zarur axborot hajmi 1 yilda kvadrati marta
oshmosda. Ma'lumki, mamlakatimizda 1 yilda 60 mlrd xat - hujjat yaratiladi. Har
bir xatni sayd silish uchun 5 dasisa sarflansa har kuni, 8 soatdan ishlab 1 yil
davomida 1,7 mln. odam shuђullanishi kerak. Har bir xatni tayyorlashga o’rtacha
bir soat sarflansa, yil davomida (dam olishsiz) 21 mln. odam shuђulanishi kerak.
Lekin mehnat unumdorligini shu darajada oshirishi nafasat hisoblash ishlarini
avtomatlashtirish, balki axborotni yiђish, saslab turish va uzatish ishlarini ham
avtomatlashtirish kerak.
Axborotni abstrakt tushunchalar satoriga, masalan, matematik formulalar satoriga
quyish mumkin, lekin u har doim moddiy quvvat shaklida fizik asosiga ega
bo’lgan holda namoyon bo’ladi va shuning uchun ham uni o’lchash mumkin.
Kundalik hayotimizda uzlukli axborotni bir so’zlar orqali o’zlashtirib kelamiz.
So’zlar esa o’z navbatida harflar va maxsus belgilardan tashkil topadi. Bu turdagi
axborotlar matnli axborot deb ataladi. Sayta ishlayotgan axborot turiga sarab,
hisoblash texnikasi vositalari uch turga bo’linadi:
1. Uzluksiz (analog) elektron hisoblash mashinalari (AEHM), bu xildagi
mashinalarda vaqt birligi ichida uzluksiz ustida hisoblash ishlari bajariladi.
2. Rakamli (diskret) elektron hisoblash mashinalari (REHM), bo’larda vaqt
birligi ichida rasamlardan tashkil topgan diskret (uzlukli) siymatlar ustida
amallar bajariladi.
116
3. Aralash (gibrid) elektron hisoblash mashinalari (GEHM) bu xildagi
mashinalar AEHM larni axborotlarni uzluksiz kiritib-chisarish, REHMlarni esa
axborotlarni katta tezlikda ishlov berish kabi xususiyatlarni o’zida
mujassamlashtirgan.
Axborot noaniqligini teng ikki martaga kamaytiradigan ma'lumot, axborot o’lchov
birligi bit deb ataladi.
Uzatish tezligi 1 sekundiga uzatiladigan bitlar soni bilan o’lchanadi (masalan
19200 bit/sek). Bir sekundda bajara oladigan amallar soni EHMning hisoblash
tezligi deb ataladi (masalan 500000 amal/sek). Ikqilik ma'lumotlardagi axborot
misdorini o’lchash uchun bit va baytlardan tashsari, quyidagi kattaroq birliklardan
ham foydalaniladi.
Informatsiyaning eng kichik birligi - bu bit(b). 8 bit 1 Bayt hisoblanadi va bitta
simvol yoki harf bilan ustma-ust tushishi mumkin.
1 Kilobayt(KB)= 1024 B
1 Megabayt(MB)=1024 KB
1 Gigabayt(GB)=1024 MB
1 Terabayt(GB)=1024 TB
Operativ xotiraning o’rtacha hajmi 4-2048 MB
Qattiq disk uchun 0,6-1000 GB
Egiluvchan magnitli disk uchun 1,4-4 MB
Kompakt disk (yoki DVD disk) uchun 0,6-18 GB
Strimmer uchun 0,6-400 GB
Magnitooptik disk uchun 1-1000 GB
O’xshatish uchun, agar 1 bit=1,25 mm desak, bayt=1 sm, kbayt=1000 sm,
mbayt=10 km, gbayt=10.000 km ga teng bo’ladi.
Topshiriq: Sanoq sistemasiga doir misollar yechish;
117
10 lik sanoq sistemasidan boshqa sanoq sistemalariga o’tish va ular ustida
arifmetik amallar bajarish. (Savol: Bit va bayt tushunchalarini izohlang!!!)
5-Amaliy mashg’ulot. Fanning predmeti va vazifasi mashg’ulotlari.
«Axborot tizimlari va texnologiyalari yo’nalishga kirish» fanining predmeti bir biri
bilan uzviy bog’liq uchta tushuncha:
algoritmlash, dasturlash va EHMdan tashkil topgan bo’lib, talabalarning algoritmik
fikrlash madaniyatini o’stirish, kompyuter savodxonligini oshirish va EHMni
o’qish jarayonida, ilmiy texnik ishlash ishlarida, ilmiy izlanishlarda va kelajakdagi
muhandislik faoliyatlarida qo’llash bilimlarini berishni nazarda tutadi.
«Informatika» fanining vazifasi talabalarga EHMda qayta ishlov uchun zarur
bo’lgan axborotlarni tasvirlash yechilayotgan masalani birmuncha sodda
bo’laklarga bo’lib, matematik modellash asoslarini o’zlashtirish, asosiy algoritmlar
turlarini, algoritmik tillardan birini mukammal bilish, dastur tuzish va uni EHMga
kiritib natija olish va shaxsiy kompyuterlarda ishlashni o’rgatishdan iboratdir.
Hozir insoniyat tashabbusidagi har bir ishda EHMni qo’llanilayotgani yaqqol
ko’zga tashlanmoqda. EHM ning dunyoga kelishiga avvalam bor injenerlar va
fiziklar juda muhtoj bo’lganlar desak mubolag’a bo’lmaydi. Juda tez rivojlanib
borayotgan fan va texnikaning oldida turgan masalalarni juda katta hisoblashlarga
olib keladi va bo’larni faqat EHM yordamida hisoblash mumkinligini olimlar
tushunib yetdilar. Endi
EHM larning eng oddiy to’plamlaridan tanlashni boshlaymiz. Boshlang’ich
informatsiyalar mashinaga uzluksiz chizislar, ya'ni tenglamalar yordamida berilishi
mumkin bo’lsa va bunda mashinalarning o’zi hisoblashlarni davom ettirib
chizmani ekranga chisarsa, bunday mashinalar avtomatik hisoblash mashinalari
(AHM) deyiladi. Bo’larning boshqacha turi raqamli hisoblash mashinalari (RHM)
deyiladi.
Ular uzluksiz bo’lmay diskret bo’ladilar. Bunday turdagi mashinalar barcha
axborotlar raqamli kodlar ko’rinishida bo’ladi. IBM PC tipidagi shaxsiy
kompyuterlar (SHK) asosan qo’yidagi asosiy qurilmalardan tashkil topadi:
Kiritish qurilmasi (Klaviatura, “Sichqoncha”);
Chiqarish qurilmasi (Printer, Monitor);
Tizimli (Sistemali) blok (Xotira, protsessor, adapterlar).
Xotira ma'lumotlarni saqlash uchun xizmat qiladi. U o’z navbatida tashqi va ichki
xotiraga bo’linadi. Tashqi xotira (qattiq disk yoki vinchester) ma'lumotlarni uzoq
muddatda saqlash uchun xizmat qiladi. Tashqi xotiraning quyidagi turlari ham
mavjud:
Protsessor - dastur bilan berilgan ma'lumotlarni qzgartiradigan, hamma hisoblash
jarayonlarini boshqaradigan hamda hisoblash ishlariga tegishli moslamalarni
o’zaro aloqasini o’rnatadigan qurilmadir. Protsessorda arifmetik va mantiqiy
amallarni bajarish, xotiraga murojaat qilish, dasturda berilgan ko’rsatmalarni
118
ko’rsatilgan ketmaketlikda bajarish hamda xotira bilan aloqa o’rnatish amalga
oshiriladi. Protsessor asosan quyidagi qurilmalardan tashkil topadi.
Mikroprotsessor-kompyuterni boshqarish va barcha hisob ishlarini bajaradi.
Mikroprotsessor turli amallarni tez bajarish sobiliyatiga ega. Uning tezligi
sekundiga
4 milliard amalga va undan ortiq bo’lishi mumkin.
Operativ xotira protsessor uchun zarur bo’lgan programmalar va ma'lumotlar
saqlaydi. Kompyuter o’chirilishi bilan operativ xotiradagi ma'lumotlar o’chiriladi.
Operativ xotira o’zida kompyuterda ishlayotgan programma va ma'lumotlarni
saqlaydi. Ma'lumotlar doimiy xotiradan operativ xotiraga ko’chiriladi, olingan
natijalar zarur holda diskka qayta yoziladi.
Qattiq diskka programma va ma'lumotlar ko’chiriladi.
Qattiq disk programma va ma'lumotlarni doimo saqlaydi.
Elektron sxemalar (yoki kontrollyorlar) kompyuterga kiruvchi (monitor, klaviatura
va hokazolar) turli qurilmalar ishini boshqaradi.
Kiritish chisarish porti orqali protsessor bilan ma'lumot almashadi.
Ichki qurilmalar bilan ma'lumot almashuvi uchun maxsus portlar, hamda umumiy
portlar mavjud. Umumiy portlarga printer, "sichkoncha" ulanishi mumkin.
Umumiy portlar 3 xil bo’ladi: universal seriyno`y USB1 – USB6 bilan belgilanadi,
parallel - LPT1 - LPT4 bilan belgilanadi va ketma-ket COM1 - COM3 bilan
belgilanadi. Universal portlar kirish chikishni parallel va ketma-ket portlarga
nisbatan tez bajaradi.
Kiritish qurimasi – komp'yuterga yangi ma'lumotlarni kiritish uchun xizmat qiladi.
(Klaviatura, sichqon, skaner)
Chiqarish qurilmasi – komp'yuterda joylashgan ma'lumotni foydalanuvchiga
yetkazish uchun xizmat qiladi. (Printer, Monitor).
Shaxsiy kompyuterning so’shimcha qurilmalari. Kompyuter imkoniyatlarini
oshirish maqsadida unga turli qo’shimcha qurilmalar ulanishi mumkin. Bu
kompyuter, "sichkoncha", model, skaner va hokazolardir. Bunda: Printer ma'lumotni qog’ozga chiqaradi. "Sichqoncha" - ma'lumot kiritilishini
yengillashtiruvchi manipulyator.
Modem - telefon tarmog’i orqali boshqa kompyuter bilan ma'lumot almashish
imkoniyatini beradi. Skaner – qog’ozdagi ma'lumotni kompyuterga tasviriy
ravishda kiritadi.
(Savol: Yuqorida keltirilgan qurilmalarning qaysi biri bilan tanishsiz?) Har bir
qurilma protsessorda joylashgan mos ulagichga ulanadi yoki o’rnatiladi.
Qo’shimcha qurilmani ulashdan avval kompyuterni o’chirish zarur, aks holda
kompyuter ishdan chiqishi mumkin. Shaxsiy kompyuterdan foydalanish qoidalari.
Shaxsiy kompyuterni ishga tayyorlash va o’chirish tartiblari mavjud.
Avvalam bor kompyuterning tarmoq kuchlanishiga mosligini tekshirish kerak.
119
Shaxsiy kompyuterlar 220 yoki 110 kuchlanishli elektr tarmoslarida ishlashi
mumkin. Shaxsiy kompyuterlar uchun kuchlanishning o’zgarishi ayniqsa keskin
o’zgarishlar xavfli bo’lishi mumkin. Shuning uchun maxsus stabilizatorlardan yoki
elektr quvvati uzluksizligini ta'minlovchi - UPS qurilmasidan foydalanish tavsiya
etiladi.
Maxsus UPS qurilmasi elektr quvvatini o’zgarmas holda ushlab turadi hamda
elektr manbai o’chirilgandan keyin muayyan vaqt davomida kompyuter ishlashini
ta'minlab turadi. Bu vaqt kompyuterda bajarilayotgan ishlarni tugatish uchun
yetarlidir. Masalan kerakli ma'lumotlarni diskka yozib quyish yoki programmalar
ishini to’gatish uchun va hokazo.
Kompyuterni ishga tayyorlash tartibi. Kompyuterni ishga tayyorlash tartibi
quyidagicha:
Stalibizator yoqiladi.
Printer kerak bo’lsa, u yoqiladi. Protsessor yoqiladi, monitor yoqiladi.
Shundan keyin ekranda tekshiruvchi maxsus programma, hamda operatsion
sistemani ishga tushiruvchi programmalar haqida ma'lumotlar chiqadi.
Operatsion sistema ishga tushgach u komandalar berishni taklif qiladi.
Kompyuterdan to’liq foydalanish tug’ri o’chirishga ham bog’liq. Buning uchun
quyidagilar bajariladi.
Ishlayotgan programmalar tugatiladi.
Monitor o’chiriladi.
Protsessor o’chiriladi.
Printer yosilgan bo’lsa o’chiriladi.
Stalibizator o’chiriladi.
Mikroprotsessor programmalarning ishlashini ta'minlaydi va kompyuter boshqa
qurilmalari ishini bajaradi. U kompyuterning tezligini ta'minlaydi.
IBM PC kompyuterlarida odatda Intel, AMD, Cyrix, Celeron firmasi va unga
muvofis boshqa firmalarning mikroprotsessorlari o’rnatiladi.
(Savol: Kompyuterni o’chirishda nimalarga e'tibor berish kerak?)
Kompyuterlar mikroprotsessor turlari bilan farqlanadi.
Mikroprotsessorlar Intel - 8088, 8086, 80286, 80386 SX yoki DX, 80486 SX yoki
DX, Pentium I, Pentium II, Pentium III, Pentium IV, Celeron, AMD, Cyrix kabi
turlari mavjud. Dastlabki kompyuterlar Intel – 8088 asosida qurilgan bo’lib
ularning ishlash tezligi juda sekin edi.
Intel - 80286, 80386, 80486, PI, PII, PIII mikroprotsessorlari ham keyingi turlarga
nisbatan tezligi sustligi sababli hozirgi kunda ishlab chiqarilmayapti. Hozirgi
kunda (2004 yil) Intel Pentium IV mikroprotsessorlarning 3800 MGts chastotali
turlari sotuvga chiqqan.
1991 yildan boshlab IBM, MOTOROLA, Fire, Power va boshqa firmalar
birgalikda Power PC mikroprotsessorini ishlab chisishga kirishda va bu borada
muvaffasiyatga erishdi. Shunday bo’lsada, Pentium narxining arzonligi va
imkoniyatlari bilan foydalanuvchilarni o’ziga ko’pros jalb qilmoqda. Pentium
mikroprotsessorlaridan murakkab hisoblar va tasvirlar uchun foydalangan
120
maqsadga muvofis. Oddiy ishlar uchun esa mikroprotsessorlarning dastlabki
turlaridan foydalanish mumkin.
6-Amaliy
mashg’ulot.
O‘zbekiton
Respublikasining
axborotkommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi me’yoriy –xuquqiy xujjatlari
bilan tanishish.
O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Axborotlashtirish
to‘g‘risida”gi Qonuni 15-moddasida Milliy axborot tizimiga davlat organlarining
axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot tizimlari, shuningdek yuridik hamda
jismoniy shaxslarning axborot tizimlari kiradi.
Milliy axborot tizimi uning tarkibiga kiruvchi axborot tizimlarining xalqaro
axborot tizimlari bilan bir-biriga mosligini hisobga olgan holda yaratiladi.
Hozirgi davrda fan va texnikada ko‘p qullaniladigan tushunchalardan biri- tizimdir.
Axborot tizimini ishlab chiqarishdan maqsad – tashkiliy loyihalashtirish,
texnologik va hakozo jihatlarini hisobga olgan holda tizim faoliyatining
samaradorligini oshirishdir.
O‘zbekiston Respublikasining axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot
resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda
takomillashtirishning zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda, milliy
axborot tizimini yaratishga qaratilgan. Ta’kidlash joizki, milliy axborot tizimiga
davlat organlari, shuningdek, yuridik hamda jismoniy shaxslar, tarmoq va hududiy
axborot tizimlari kiradi. Axborot tizimi esa axborotni to‘plash, saqlash, izlash,
unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan
tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa
vositalaridir. Axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar
banki, ma’lumotlar bazasi axborot resurslarini tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonuni
(11.12.2003 yil) 19-moddasida ko‘rsatilganidek, axborot resurslari va axborot
tizimlarini muhofaza qilish avvalambor, shaxs, jamiyat va davlatning axborot
xavfsizligini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Mazkur qonunning 20moddasida: “Axborot resurslari va axborot tizimlari, agar ular bilan g‘ayriqonuniy
munosabatda bo‘lish natijasida axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining
mulkdorlariga, egalariga yohud boshqa yuridik hamda jismoniy shaxslarga zarar
yetkazilishi mumkin bo‘lsa, muhofaza qilinishi kerak. Davlat organlari, yuridik va
jismoniy shaxslar davlat sirlari hamda maxfiy sirlar to‘g‘risidagi axborotni o‘z
ichiga olgan axborot resurslari va axborot tizimlarining muhofaza qilinishini
ta’minlashi shart”, deb alohida ko‘rsatilgan.
Davlat organlari axborot tizimlari tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin:
- Muayyan davlat organi tomonidan maqsad hamda vazifalarini amalga oshirishga
xizmat qiluvchi tranzaksiyali va hisobdagi mavjud quyi tizimlar;
121
- Milliy axborot tizimi tarkibidagi, davlat organlari o‘rtasida axborot tizimlari
orqali ma’lumot almashinishga xizmat qiluvchi quyi tizimlar;
- Davlat organi faoliyatida boshqaruv va ish jarayonini osonlashtirishga xizmat
qiluvchi resurslarni boshqarishning quyi tizimlari;
- Davlat organlari faoliyatida ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va tahlil
qilishga xizmat qiluvchi axborot-tahliliy quyi tizimlar;
- Elektron hujjat almashinuvining quyi tizimlari;
- Hujjatlarning elektron arxivini boshqarishga doir quyi tizimlar;
- Ekspluatatsiyani boshqarish(infratuzilma komponentlarini boshqarish tizimlari)ga
oid quyi tizimlar;
- Davlat organi to‘g‘risida Internet yoki boshqa kanallar orqali axborot yetkazish,
jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta’minlaydigan quyi
tizimlar;
- Axborot xavfsizligini ta’minlaydigan quyi tizimlar;
- Hujjat tayyorlash va axborot almashish maqsadida davlat organi xodimlari
tomonidan foydalaniladigan idoraviy quyi tizimlar.
Foydalanish uchun saytlar.
https://lex.uz/ru/docs/-3715562
Elektron hukumatga oid me’yoriy-huquqiy hujjatlar – Qurilish Vazirligi
7-Amaliy mashg’ulot: Internet tarmoqlari.Internet tarmog’ining tuzilishi.
Nazariy qism
Hozirgi kunda Internet dunyo bozorini o'rganishda va savdo-sotiq ishlarini
tashkil etishda zamonaviy biznesning eng muhim vositalaridan biriga aylanib
bormoqda. Internet o'zaro aloqa bogiash yoki ma'lumotlar almashish tarmog'i
bo'libgina qolmasdan, unda mavjud bo'lgan ma'lumotlar ombori majmuyi dunyo
bilimlar omborini tashkil etadi. Internetning kompyuterlar bilan bog'hq bo'lgan
narsalardan muhim farqi shundaki, u o'zi haqidagi ma'lumotlarni ham o'zida saqlay
olishidir. 1992—93-yillarda axborot texnologiyasining rivojlanishi sababli tasviriy
va tovushli axborotlarni olis masofalardan qisqa vaqtda uzatishning shunday
imkoniyati yaratilganki, u World Wide Web deb nomlangan.World Wide Web
ning yaratilishiga 1989-yil Shvetsariyadagi Yevropa Yadroviy Tadqiqotlar
Kengashining loyihasi asos bo'ldi.
INTERNET TARIXI.
Hamma Internet haqida eshitgan va undan foydalanishni xohlaydi. Malumki,
Internet axborotni soniyalar ichida uzoq masofalarga uzatish imkonini beradi.
122
Shuning uchun bu darsda Internetni kelib chiqishi, uning tarkibi, unda axborot
qanday qoidalar asosida uzatilishi va qabul qilinishi haqida ma'lumot beriladi.
Internet tarixi o'zgarib va rivojlanib turuvchi olam yoki jamiyat haqida turli xil
ko'rinishdagi katta hajmli axborotlar dunyoning deyarli hamma mamlakatlarida
yig'ilib bormoqda. Bu ma'lumotlardan foydalanish zamonaviy axborot
texnologiyasi vositalarisiz katta mablag' va vaqt talab etadi. Bunday muammolar
Internet (Xalqaro informatsion tarmoq)ning tashkil etilishi bilan hal etildi. Internet
"sovuq urush" mahsuli hisoblanadi. Uni yaratilishiga yadro zarbalaridan qisman
zararlanganda ham ishlay olishga mo'ljallangan tajribaviy aloqa sistemasi sifatida
XX asrning 70-yillari boshlarida AQSH Mudofaa Vazirligi tomonidan ishlab
chiqilgan ARPANet aloqa tarmog'i asos bo'Igan. ARPANet — buzilgan aloqa
bo'g'inlarni avtomatik ravishda aylanib o'tishga va tarmoqdagi kompyuierlarning
ma'lumot almashishiga imkon yaratuvchi kommunikatsiyalar paketidir. ARPANet
tarmog'i birinchi marta ishga tushirilganda 4 ta kompyuter orasida maxsus kabel
orqali bor-yo'g'i 2 minut davomida axborot almashinilgan. Avvaliga bu tarmpq
maxfiy hisoblangan. Keyinchalik, modem va telefon tarmog'i orqali axborot
almashish imkoniyati yuzaga kelgandan so'ng bu tarmoqqa turli korxona va
tashkilotlar ulanib olgan. Shu tariqa bu tarmoq Internet tarmog"iga aylangan.
Internet tarmog'i biror tashkilotga bo'ysunmaydi, lekin davlatlar, ilmiy va ta'lim
tashkilotlari, kommersiya strukturasi va millionlab xususiy shaxslar tomonidan
moliyalashtiriladi. Tarmoq taklif etilgan ko'ngillilar tomonidan tashkil etilgan
"Internet arxitekturasi bo'yicha kengash" tomonidan boshqariladi.
Internet — dunyo bo'ylab joylashgan va yagona tarmoqqa birlashtirilgan
minglab kompyuter tarmoqlarining majmuidir. Internetda axborot almashish
standart qoidalar asosida amalga oshiriladi. Internetdagi ma'lumotlarni uzatish
qoidalari protokollar (masalan, TCP/IP —TRANSMISSON CONTROL
PROTOKOL/INTERNET PROTOKOL) deb ataladi.TCP/IP protokolining
axborotni uzatish usuli quyidagicha: TCP protokoli axborotni paketlarga ajratadi;
IP protokoli orqali barcha paketlar qabul qiluvchiga uzatiladi va TCP protokoli
tomonidan barcha paketlarning qabul qilinganligi tekshiriladi; barcha paketlar
qabul qilingandan keyin TCP protokoli ularni tartibga soladi va yaxlit ko'rinishga
keltiradi.Kompyuterlarning axborotlarni telefon tarmoqlari orqali yubora olishiga
imkon beruvchi modem deb ataluvchi qurilmaning yaratilishi (1979-yil Nayes
kompaniyasi) va rivojlanishi sababli faqatgina shaxsiy kompyuteri va telefoni bor
millionlab kishilar tarmoqning maxsus quril-malarisiz ham Internetdan foydalana
olish imkoniyatiga ega bo'Idilar. Hozirgi kunda Internet dunyo bozorini
o'rganishda va savdo-sotiq ishlarini tashkil etishda zamonaviy biznesning eng
muhim vositalaridan biriga aylanib bormoqda. Internet o'zaro aloqa bogiash yoki
ma'lumotlar almashish tarmog'i bo'libgina qolmasdan, unda mavjud bo'lgan
ma'lumotlar ombori majmuyi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi. Internetning
kompyuterlar bilan bog'hq bo'lgan narsalardan muhim farqi shundaki, u o'zi
haqidagi ma'lumotlarni ham o'zida saqlay olishidir.1992—93-yillarda axborot
texnologiyasining rivojlanishi sababli tasviriy va tovushli axborotlarni olis
masofalardan qisqa vaqtda uzatishning shunday imkoniyati yaratilganki, u World
123
Wide Web deb nomlangan.World Wide Web ning yaratilishiga 1989-yil
Shvetsariyadagi Yevropa Yadroviy Tadqiqotlar Kengashining loyihasi asos bo'ldi.
Bu loyihaning maqsadi Internetda axborot tarqatishning samarali usullarini izlash
va uning oqibatlarini kuzatishdan iborat edi. Hozirgi kunda World Wide Web
Internetning eng tez rivojlanayotgan sohalaridan biri bo'lib qoldi.Internet deganda
ko'pchilik World Wide Web (qisqacha Web yoki WWW) ni tushunadi. Aslida
World Wide Web Internetning bir qismi bo'lib, xalqaro o'rgimchak to'ri ma'nosini
anglatadi. World Wide Web multimedia (multimedia — rasm va matnli axborotni
tovushli va harakatdagi shakllardan iborat axborot bilan birlashtirish texnologiyasi)
imkoniyatlariga ega boigani uchun foydalanuvchilar e'tiborini juda tez qozondi.
INTERNET TUSHUNCHASI.
Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko‘rsatuvchi jahon global
kompyuter tarmog‘idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya’ni “International
Network” – xalqaro tarmoq va “Interconnected networks” «tarmoqlararo» degan
ma’noni anglatadi. U mahalliy (lokal) kompyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi
axborot tizimi bo‘lib, o‘zining alohida axborot maydoniga ega bo‘lgan virtual
to‘plamdan tashkil topadi.
Internet tarmoqg‘i, unga ulangan barcha kompyuterlarning o‘zaro ma’lumotlar
almashish imkoniyatini
yaratib beradi.
Internet
tarmog‘ining
har
bir mijozi o‘zining shaxsiy kompyuteri orqali boshqa shahar yoki mamlakatga
axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi
katalogini ko‘rib chiqish, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi
ko‘rgazmasiga qo‘yilgan suratlar bilan tanishish, xalqaro anjumanlarda ishtirok
etish, bank muomalalarini amalga oshirishi va hatto boshqa mamlakatlarda
istiqomat qiluvchi Internet tarmog‘i mijozlari bilan shaxmat o‘ynash mumkin.
1. Internetda domenli adreslash
1957 yili ARRA (Advanced Research Rrojects Aqency) tashkiloti tuzildi.60yillar oxirida DARRA (Defense Advanced Research Rrojects Aqency) ARRANet
tajriba tarmog’ini tashkil etish haqida qaror qabul qildi. Ilk bor tarmoq 1972-yili
namoyish etildi. U 40 ta kompyuterdan iborat bo’lib, asosiy to’zilish printsipi
tarmoqdagi barcha kompyuterlar-ning teng huquqli bo’lishi edi. 1975-yili
ARRANet tajriba tarmog’i maqomini harakatdagi tarmoq maqomiga o’zgartirdi.
80-yillar boshida tarmoqda mashinalarning o’zaro ta’siri protokollari
standartlashtirildi.
Boshlang’ich
variant
TCR/IR
(Eransfer
Control
Rrotocol/Internet Rrotocol). BBN kompaniyasi bilan shartnoma tuzildi, bu esa
TCR/IR ni UNIX OT safiga kiritdi. 1983 yilda Internet tashkil etildi. ARRANet 2
qismga bo’lindi; MILN va ARRANet, ularga NSFNet va boshqa tarmoqlar ulandi.
1989 yili ARRANet mustaqil tarmoq sifatida tugatildi. Internetaxborotlar bilan
mustaqil almashish imkoniyatini yaratdi. Biroq bir necha yil ilgari uning
124
resurslariga faqat faylga murojaat qilishga mo’ljallangan dasturiy ta’minot
ѐrdamidagina kirish mumkin edi.
Gipermatnli inqilob. 1965 yili Nelьson gipermatn so’zini qo’lladi. Van Dam
va boshqalar 1967 yili gipermatn taxrirlovchisini tuzib chiqdilar. Nelьson esa 1987
yili ma’lumotlarning gipermatn tahrirlovchisini tuzib chiqdi. Jeneva TSERN da
ishlovchi fizik Tim Bernes Li 1990 yil gipermatnli loyihani taklif etdi. Bu loyiha
fizik olimlarga Internet orqali tadqiqot natijalarini o’zaro almashish imkonini berar
edi.
6.2 - rasm. Global tarmoq tuzilmasi
Internet ning statistik ma’lumotlari quyidagicha:
1981 y. - Internet ga 213 ta kompyuter ulangan;
1983 y. - Internet ga 562 ta kompyuter ulangan;
1986 y. - Internet ga 5089 ta kompyuter ulangan;
1992 y. - Internet ga 727000 ta kompyuter ulangan;
1995 y. - Internet ga 20-40 million kompyuter ulangan;
2020 y. - Internet ga 4000-4100 million kishi foydalanmoqda.
2. PROTOKOLLAR
Protokol qoidani belgilaydi. Buqoida asosida ikkita dastur ѐki ikkita
kompyuter birgalikda harakatlanadi. Ayrim protokollar ma’lumotlar harakatini
boshqaradi, ayrimlari xabarlarni butunligicha tekshiradi, yana birlari esa
ma’lumotlarni
bir
formatdan
boshqasiga
o’tkazadi.
Internet buylab yuborilgan har-bir axborot protokol orqali kamida uch daraja
buylab o’tadi.
Internetda
ikkita
asosiy
protokoldan
foydalaniladi:
1. IR (Internet Rrotosol) – tarmoqlararo protokol, ma’lumotlarni aloxida paketlarga
ajratadi. U qabul qiluvchining manzili (IR-manzil) bo’lgan sarlavxa ta’minlaydi.
Ularning belgilangan punktga to’g’ri ketma-ketlikda yetib borishi protokol bilan
kafolatlanmaydi. Ushbu protokolning muxim vazifalaridan biri - bu marshrutlash
125
(Internet bo’yicha yul tanlash. Paketlar shu yul orqali uzatiladi). IRprotokoli
mantiqiy birikishlarsiz ishdaydi, u xatolarni aniqlamaydi va to’zatmaydi.
2.
TCR (Transmission Control Rrotocol) - transport darajali protokol - u
paketni to’g’ri yetkazib berishga javob beradi (6.1-jadval). Internet IR protokolini
va TCR oilasiga mansub protokollardan birini kafolatli qo’llab-quvvatlaydigan
ko’plab tarmoqlarni birlashtiradi.
Qoida bo’yicha TCR/IR atamasi TCR va IR protokollari bilan bog’liq barcha
narsalarni anglatadi.
U butun bir protokollar oilasini qamrab oladi. Internetda ko’pgina amaliy
protokollar mavjud bo’lib, ular Mail, telnet, ftr, archie, gorher, WAIS, World Wide
Web kabi dasturlar foydalaniladi. Masalan fayllarni jo’natish protokolli (FTR),
olislashgan mashina terminal emulyatsiyasi protokoli (telnet), oddiy pochtaning
jo’natish protokoli (SMTR), nomlarning (DNS) domen (mintaqaviy) tizimli
protokoli, marshrutlashning axborotlashgan protokoli (RIR), va xokazo. TCR/IR
protokoli avvaliga global tarmoqqa mo’ljallangan edi.
Nazorat savollar:
1. Internet nechanchi yili tashkil topgan?
2. Interfeys deb nimaga aytiladi?
3. Protokollar nima uchun kerak?
4. Protokollarning turlarini tushuntiring.
5. SPARC Station nima?
6. Modulyatsiya va demodulyatsiyani tushuntiring.
7. FKS nima?
8. Kompyuterlar o’rtasida telefon liniyasi nima uchun kerak bo’ladi?
8-amaliy mashg’ulot. Kompyuter tarmoqlarini tashkil qilish tamoyillari
Bugungi kunda kompyuterlarni qo'llashda ko'pgina foydalanuvchilar uchun
yagona axborot fazosini (makonini) ta’riflovchi kompyuter tarmoqlarini tashkil
etish muhim ahamiyatga ega.
Ma’lumotlarni taqsimlangan qayta ishlash talablarini qondiruvchi yagona
tizimga uzatish kanallari orqali ulangan kompyuterlar va terminallai jamlanmasiga
kompyuterlar tarmog'i deyiladi.
Tarmoqqa ulangan kompyuterlar tarmoqdagi qimmatbaho resurslarga
—
katta hajmli tashqi xotira, printerlar, asosiy xotiradan birgalikda
foydalanishga, umumiy bo'lgan dasturiy vositalarga va ma’lumotlarga ega bo'ladi.
Kompyuter tarmoqlarining asosiy maqsadi foydalanuvchining taqsimlangan
umumtarmoq resurslariga oddiy, qulay va ishonchli kirishini ta’minlash va
tarmoqqa ruxsatsiz kirishdan himoya qilingan holda axborotdan jamoa bo'lib
foydalanishni tashkil etish .
126
Kompyuter tarmoqlaridan foydalanish tajribasiga ko'ra foydalanuvchilaning
butun dunyo kompyuter tarmog'i hisoblanmish Internetga kirishlarining
kechiktirilishi har qanday mamlakat hayotining turli sohalariga butunlay salbiy
ta’sir ko'rsatishi mumkin, ularga:
—
dunyodagi oxirgi ilmiy-texnik yutuqlar haqida zamonaviy zarur tezkor
axborotlarning yo'qligi oqibatida fan va ko'p ilm talab qiluvchi yuqori
texnologiyalaning rivojlanishda orqada qolishiga olib keladi va o’z navbatida
iqtisodiyotning barcha sohalarining rivojlanishiga salbiy ta’sii ko'rsatishi mumkin;
—
axborotli aloqalarning past darajadasi mamlakatning savdo va tashqi
iqtisodiy munosabatlariga salbiy ta’sir ko'rsatishi mumkin;
—
butun dunyo kompyuter tarmog'ida (Internet) mamlakatning madaniy,
tarixiy, milliy, adabiy, badiy va boshqa boyliklari haqida ishonarli ma'lumotlarning
bo'lmasligi tashqi dunyodan „madaniy yakkalanishga' olib kelishi mumkin;
—
har qanday davlat byudjet daromadining qimmatli bandini axborot
intellektual mahsulotini sotishi va xizmat sohasini yo‘qolishi mumkin.
Kompyuter (hisoblash) tarmoqlari sharoitida quyidagi imkoniyailar ko'zda
tutiladi:
— taqsimlangan ma’lumotlar bazasining ma’lumolariga kirish;
— axborotni ishlab chiqarish bo'yicha hal qilinadigan vazifalar vaqtini
kengaytirish;
— EHM ishini takrorlash hisobiga axborot tizimining ishonchliligini
oshirish;
— servis xizmati ko'rsatishning yangi turlarini yaratish;
— axborotni ishlab chiqish qiymatining pasayishi.
Kompyuter tarmoqlarini turli xil belgilariga ko'ra tasniflash mumkin.
1. Hududiy taqsimlanishi jihatidan global, regional (mintaqaviy) va lokal
(mahalliy) tarmoqlarga bo‘linadi.
2. Global tarmoqlar. (WAN-Wide Area Network) butun dunyo bo'yicha tarmoqdan foydalanuvchilarni qamrab oladi. Ular bir biridan 10— 15 ming km
uzoqlikda joylashadi va sun’iy yo'ldosh kanallari orqali aloqa qilishadi.
3. Regional (mintaqaviy) tarm oqlar (IAN -Metrorolition Area Network)
shahar, viloyatlardagi foydalanuvchilarni birlashtiradi. Aloqa kanali sifatida
ko'pincha telefon tarmoqlaridan foydalaniladi. Tarmoq uzellari orasidagi masofa
10— 1000 km ni tashkil etishi mumkin.
Lokal tarmoqlar (LAN-Local Area Network) korxona yoki muassasaning bir
yoki bir necha yaqin binolarining abonentlarini birlashtiradi. Hozirgi vaqtda lokal
tarm oqlar juda keng tarqalgan. Bunga sabab axborot hajmining 80—90 % i o'sha
tarmoq ichida aylanishi kuzatiladi. Lokal tarmoqdagi kompyuterlar orasidagi
ma’lumot almashuvi yuqori tezlikka ega, chunki ular yagona axborot uzatish kanali
bilan bog'langan bo'ladi.
Barcha kompyuterlar uchun yagona tezkor axborot uzatish kanalining
mavjudligi — lokal tarmoqning ajralib turuvchi xususiyati. Aloqa kanali sifatida
burama juftlikda (vitaya para) kabel, optik tola kabeli va boshqalardan
foydalaniladi.
127
Optik tola kabelida yorug'lik o'tkazgichi inson sochi tolasi qalinligida
yasalgan. Bu o‘ta tezkor, bir vaqtning o'zida minglab foydalanuvchilar
ma’lumolarini uzatish imkoniga ega ishonchli va qimmat turadigan kabel.
Lokal tarmoqda kompyuterlar orasidagi masofa uncha katta emas —10 km
gacha, radiokanal aloqasidan foydalanilsa, 20 km ni tashkil qiladi. Lokal
tarmoqlardagi kanallar tashkilot mulki hisoblanadi va bu ulardan foydalanishni
osonlashtiradi.
Lokal kompyuter tarmoqlarining har xil turlari mavjud; bo'limlar tarmog'i,
kampus (ingliz so ‘zidan samrus — talabalar shaharchasi) tarmog'i, korparativ
tarmoq (intranet), ekstra tarmog’i (extranet-bir necha intranet majmuyi).
Kompyuter tarmoqlari ma’lumotlar uzatilishining tashkil etilishi bo'yicha
quvidagilarga farqlanadi: kanallar komutatsiyasi bilan, xabarlar komutatsiyasi
bilan, paketlar komutattsiyasi bilan.
Dasturi birbiriga mos, to'g'ri keladigan EHM lardan tashkil topgan tarmoqlar
bir jinsli yoki gomogen deyiladi. Agar tarmoqning EHM lari dasturiy vositalari birbiridan farq qiladigan bo'lsa, bunday tarmoq geterogen deyiladi.
Boshqarish usuli bo'yicha kompyuter tarmoqlari quyidagilarga bo'linadi:
markazlashgan, markazlashmagan (taqsimlangan) va aralash boshqaruv.
9-amaliy mashg’ulot: Zamonaviy kompyuter tarmoqlariga qo‘yiIadigan
asosiy talablar.
Zamonaviy kompyuter tarmoqlariga qo'yiladigan asosiy talab, bu tarmoqlarning asosiy maqsadidan kelib chiqadi, ya’ni foydalanuvchining taqsimlangan
umumtarmoq resurslariga oddiy, qulay va ishonchli kirishni ta'minlash. Boshqa
talablar esa unumdorlik, ishonchlilik, kengaish imkoniyati, aniqlik (ochiqlik) va
boshqalar shu asosiy talabni bajarish sifatiga bog'langan.
Umuman, tarmoq xizmatlaridan sifatli foydalanish deganda tarmoqqa
qo'yiladigan ikkita talab ko'zda tutiladi — unumdorliak va ishonchlilik.
Kampyuter tarmoqlari xizmatlaridan sifatli foydalanishda ikkita yondashish
mavjud.
Birinchi yondashishda, kompyuter tarmog'i foydalanuvchiga muayyan
xizmat ko'rsatish turini kafolatiga oladi. Masalan A foydalanuvchining V
foydalanuvchiga yuborgan paketi 150 ms dan ortiq kechiktirilmasligi yoki A va V
foydalanuvchilarga xizmat ko'rsatadigan aloqa kanalining o'rtacha ma’lumot
o'tkazib yuborish imkoniyati 5 Mbit/sekunddan past bo'lmasligi va xokazo. Kafolat
beruvchi tarmoqlar: Frame Rilay, ATM va boshqalar.
Ikkinchi yondashishda, kompyuter tarmog'ida foydalanuvchilarning
prioritetiga (ustunligiga) ko'ra xizmat ko'rsatiladi. Bunday xizmat turini best effort
– harakat qilish deyiladi. Tarmoqning imkoniyatiga qarab yaxshi xizmat qilish
uchun harakat qilanadi, ammo sifatli xizmat ko'rsatish kafolatini bermaydi.
Kompyuter tarmoqlariga qo'yiladigan asosiy talablarni kengroq ko'rib
chiqamiz.
128
Unumdorlik. Tarmoqda yuqori unimdorlikka xizmatlarini (servislarini) bir
necha kompyuterlarda parallel ravishda bajarish evaziga erishiladi Unumdorlikning
bir nechta tavsiflari mavjud:
a) tarmoqning ta’sirlanish (javob) vaqti;
b) tarmoqning o'tkazish imkoniyati;
c) paketli o'tkaxishning to'xlab qolishi.
Tarmoqning ta’sirlanish vaqti. Agar foydalanuvchi: „Bugun tarmoq sekin
ishlayapti, ...“, — desa. demak foydalanuvchi tarmoqning tasirlanishini ko'zda
tutayapti. Tarmoqning ta’sirlanish vaqti deganda, tarmoq xizmatiga talab hosil
qilishdan, to unga javob olgungacha bo'lgan vaqt tushiniladi.Tarmoqning o'tkazib
yuborish imkoniyati, bu tarmoqning belgilangan vaqt birligi ichida uzatilayotgan
ma’lumotlar miqdori, o'lchov birligi bit/s yoki paket/s bo'ladi. Tarmoqning o'tkazib
yuborish imkoniyati o'ta tez, eng ko'p va o'rtacha bo'lishi mumkin. Kompyuter
tarmoqlarini loyihalashda ko'pincha eng ko'p va o'rtacha tarmoqning o'tkazib
yuborish imkoniyatlari qo'llaniladi.
Paketni uzatishning to'xtab qolishi deganda, paketning tarmoq biron- bir
qurilmasining kirishidan, to shu qo'rilmaning chiqishida paydo bo'lishigacha o'tgan
vaqt tushuniladi.
Ishonchlilikning asosiy tavsiflari quyidagilar:
a) tarmoqning tayyorlik koeffitsiyenti — bu tarmoqdan unumli foydalanish
vaqti;
b) paketlarni tegishli tarmoq uzellariga o'z vaqtida va ma'nosini buzmasdan
yetkazib berish;
c) xavsizlik yoki tarmoqqa ruxsat berilmagan kirishdan himoyalash;
d) rad etmaslilik (barqarorligi).
Tarmoqning kengayish imkoniyati deganda tarmoqqa yangi foydalanuvchilar,
qo'shimcha kompyuterlar, ilovalar, xizmatlar, qurilmalarni ulash imkoniyati
tushuniladi. Tarmoqning masshtablashtirish imkoniyati deganda tarmoq
kengaytirilgandan so'ng uning unumdorligining pasay- masligi tushuniladi.
Tarmoqning aniq ,,ochiq“ bo'lishi. Sun Microsystems mutaxasislari shiori
bo'yicha: „Tarmoq — bu kompyuter''. Bu shior shu tarmoqning aniqligini, „ochiq"
ekanligini bildiradi. Tarmoqda paydo bo'lgan ba’zi bir kamchiliklarni foydalanuvchilarga bildirmaslik ham aniqlik hisoblanadi.
Kompyuter tarmog'ining har xil trafiklarini qo'llab-quvvatlash imkoniyati.
Kompyuter va multimediya trafiklari muammolari. Tarmoqni boshqarish deganda
tarmoqning asosiy elementlarini markazlashtirilgan holda nazorat qilish, samaradorligini tahlil qilish va tarmoq rivojlanishini rejalashtirish tushuniladi.
Tarmoqning moslashuv imkoniyati. Kompyuter tarmog'ida har xil apparat,
dasturiy va texnologik ta’minot mavjud bo'lsa, buni geterogen tarmoq deyiladi.
Agar geterogen tarmoq hech qanday muammosiz ishlasa, u integratsiyalashgan
tarmoq deyiladi.
129
10-amaliy mashg’ulot. Tarmoqlarning asosiy apparat-ilasturiy komponentlari
va ularning faoliyat yuritishi
Tarnioqning apparat-dastimy komplcksini ko'p qatlamli model ko'rinisliida
ta'rillash mumkin. Bu qatlamlar — kompyuterlar. kom- munikatsion vositalar,
tarmoq operatsion tizimlari va tarmoq ilovalari (dasturlari) bo'lishi mumkin.
Kompyuter tarmoqlariga ulanadigan qurilmalarni uch funksional guruhga
ajratish mumkin: ishchi stantsiyalar, tarmoq serverlari va kommunikatsion
tugunlar. Demak, har qanday kompyuter tarmog'ini ishchi stantsiyalar va tugunlar
majmuyi sifatida ko'rish mumkin. Ishchi stantsiyalar magnit disksiz, lokal magnit
diskli va uzoqlashtirilgan bo'lishi mumkin.
Tarmoq serverlari fayl-serverli (File server), ma’lumotlar bazasi served,
amaliy dasturlar serveri (application server), kommunikatsion server (communication server), kirish serveri (acces server), faks-server (fax server) va ma’lumotlarni extiyotli nusxalash serverlariga (back up server) ajratiladi.Kommunikatsion
tugunlarga quyidagi qurilmalar kiradi: qaytaruvchi (repeater), kommutatorlar
(switch), mostlar (bridge), marshrutizatorlai (router) shluzlar (gateway) va
boshqalar.
Kompyuter tarmoqlarini loyihalashda, avvalambor kompyuterlaning bir-biri
bilan jismoniy aloqasini — topologiyasini aniqlash lozim.
Topologiya – bu kompyuterlar yoki tugunlar birlashuvining mantiqiy
chizmasi.
Kompyuter tarmoqlari topologiyasi turlicha bo'lishi mumkin, lekin asosiy
turi uchta: shinali, yuldizsimon va aylana. Qolgan topologiyalari esa mana shu
uchta turning modifikatsiyalaridir.
Tarmoq kompyuterlarining kanalga kirish ketma-ketligini aniqlash uchun
kirish uslubi muhim o'rin tutadi. Kirish uslubi — bu moddiy darajada kompyuterlaning birlashtiruvchi, ma’lumotlarni uzatish kanalidan foydalanishni belgilovchi
qoidalar to'plamidir. Lokal kompyuter tar mqlarida keng tarqalgan kirish uslublari:
Ethernet, Token Ring va Arcnei vositalaridir.
Kompyuter tarmoqlarida individual aloqa kanallari va bo'linadigan aloqa
kanallari, ya’ni aloqa kanallaridan bir nechta kompyuterlar navbai bilan foydalanishi mumkin. Faqatgina to'liq aloqali tarmoq topologiyasida kompyuterlar
individual aloqa kanallariga ega bo'ladi. Qolgan topologiyalarkla esa aloqa
kanallaridan birgalikda foydalanishni tashkil qilish muammosi yuzaga keladi.
Bu yerda bo'linadigan uzatuvchi moddiy muhit yoki bo'linadigan ma’lumot
uzatuvchi muhit tushunchasini kiritamiz.
Bo'linadigan aloqa kanallari tarmoqlariga shinali topologiya namunali misol
bo'la oladi. Shuni ta' kid lash lo/imki. bo'linadigan aloqa kanallari tarmoqlari
individual aloqa kanallari tarmoqlariga nisbatan sekinroq ishlaydi.
Unuiman, bo'linadigan aloqa kanallari tarmoqlarida hozirgi kunda Ethernet, va
Token Ring klassik texnologiyalari keng tarqalgan.
Kompyuterlarni tarmoqqa ulashda paydo bo'ladigan yana bir muammo, bu
kompyuterlarni adreslash. Tarmoq kompyuterlari adreslariga va ularni belgilash
chizmasiga qo'yiladigan talablar quydagilar:
130
tarmoqdagi har bir kompyuterning noyob adresi bo'lishi;
adresni belgilash chizmasida qo‘1 mehnatidan kamroq foydalanishning
mo'ljallanishi;
katta o'lchamdagi tarmoqlarni yaratish maqsadida adresning ierarxik
tuzilmaga ega bo'lishi. Israrxik struktaraga ega bo'lmagan adreslar yalpoq
yoki tekis — tuzilmasiz deyiladi.
adres foydalanuvchilar uchun oddiy va qulay bo'lishi. Uning uchun adreslar
simvolik ko'rinishda bo'lishi kerak.
kompyuterlar adreslarining ixcham bo'lishi.
Hozirgi kunda kompyuterlarni adreslashda uning uchta belgilash chizmasi keng
tarqalgan:
Apparat (hardware) adreslari. Bu adreslar kichik va o'rta o'lchamdagi
tarmoqlarga mo'ljallangan. Shuning uchun ular ierarxik tuzilmaga ega emas.
Bunday adres turlariga tarmoq adapteri adresi misol bo'la oladi. Adreslar ikkilik
yoki 16-Iik sanoq tizimida yoziladi. Bu chizmaning kamchiliklari: tarmoq adapteri
almashilganda kompyuter adresi almashadi. Agar kompyuterga bir nechta tarmoq
adapteri o'matilsa, kompyuter bir nechta adresga ega bo'ladi.
Simvolik adres — nomlar. Bunday adreslarni belgilash chizmalari kichik, o'rta
va katta o'lchamdagi tarmoqlarda qo'llaniladi. Ular foydalanuvchilarga juda qulay
keladi. Masalan, ftp — archl.tiu.uz. Bu kompyuter Toshkent Iqtisodiyot
Universiteti tarmoo'ida joylashgan ftp. arxivni qo'llab-quvvatlaydi.
Raqamli ulama adreslar. Bunday adreslar katta o'lchamdagi tarmoqlarda
qo'llaniladi. Bu adreslar belgilash chizmalariga IP va IPX adreslari misol bo'la
oladi. Adreslar ikki darajali ierarxik tuzilmasida tuziladi. Birinchi daraja — tarmoq
identifikatori, ikkinchi daraja esa kompyuter identifikatori deb yuritiladi.
Adreslarni birturidan ikkinchi turiga markazlashtirilgan holda o'tkazish
funksiyasi Internet global kompyuter tarmog'ining Domain Name System (DNS)
xizmatiga yuklangan.
11-amaliy mashg’ulot. Kompyuter tarmotjlarining arxitekturasi
Har qanday murakkab obyektlarni, jarayonlarni o'rganishda avvalo uning
umumiy modeli tuziladi. Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi - bu tarmoqning
umumiy modelini tasvirhishdir.
Kompyuter tarmoqlari arxitektura asosini ko'p darajali ma’lumoi almashish
tamoyillari tashkil etadi. 1978-yilda ISO (International Stand ards Organization) —
standartlash bo'yicha Xalqaro tashkilot kompyuter tarmoqlari arxitektura modelini
ishlab chiqdi. Modelning nomi OSI (Open system Interconnection) — ochiq tizimlarning o'zaro ta’sir ko'rsatishim anglatadi.
Bugungi kunda ISOG'OSI — kompyuter tarmoqlarining arxitektura etalon
modeli eng ko'p tarqalgan model hisoblanadi.
Quyida keltirilgan 10.1 rasmda o'zaro aloqadagi kompyuterlar modeli
ifodalangan.
131
Bir xil nomdagi darajalar to'g'ridan-to'g'ri o'zaro ta'sir qila olmavdi. Har
qanday daraja faqatgina qo'shni (yuqori yoki pastki) daraja bilangina o'zaro ta’sir
ko'rsatadi. Qo'shni daraja bilan o'zaro ta’sir ko'rsatish interfeys deb yuritiladi.
Bir darajali nomdagi tizimlarning o'zaro ta'sir qoidasi protokol (bayonnoma)
yoki ma’lumotlarni uzatish qoidasi deb yuritiladi.
Agar biror kompyuterning muayyan darajasi boshqa kompyuterning mos
keluvchi darajasiga murojat qilsa, aslida u interfeys orqali qo'shni - pastki darajaga
murojat qilgan bo'ladi. Axborot bir daraja pastka tushadi, chunki u yerda axborot
qayta ishlanib yanada pastga uzatiladi. Jismoniy darajada axborot aloqa kanali
bo'yicha boshqa kompyuterga uzatiladi. U yerda teskari jarayon yuz beradi:
axborot kerakli darajaga yetmaguncha boshqa darajaga ko'tariladi.
lerarxik tashkil elilgan kompyuterlar tarmoqdagi o'zaro aloqasini ta’minlovchi protokollar to'plami komnumikatsion protokollar — steki deyiladi.
Yetti darajali ISO etalon modelining darajalar vazifasini ko'rib chiqamiz.
(10.2-rasm):
7-daraja — amaliy (Application Layer). Amaliy va tizimli ilovalar(dasturlar)
majmuyi. Bu darajada „Sherigimga qanday ma'lumotlar kerak?" — degan savolga
javob berilishi lozim. Ma’lumotlar o'lchov birligi — xabar (message).
6-daraja — ma’lumotlarni taqdim etish (Presentation layer). Tarmoq kompyuterlari o'rtasida ma’lumot almashuvining shakllari (format) aniqlanadi. Bu daraja
tarjimonchi ham deb ataladi. „Ma’lumotlar qanday shaklda ifodalanishi lozim?"
degan savolga javob beriladi Ma’lumotlarni shifrlash uchun SSL (Secure Socket
Layer) protokoli qoilaniladi.
5-daraja (Session Layer). Bu darajada ikkita kompyuter o'rtasida ilovalar
seansini tashkil etish, foydalanish va seansini tugatishda TCP (Transmission
Control Protocol), UDP (User Datagram Protocol) hamda UUCP (Unix to Unix
Copy Protocol) protokollari qo‘llaniladi. „Sherigiin kirn?" — degan savolga javob
beriladi. Ma’lumotlar o‘lchov birligi — seans xabarlari.
4-daraja — transportga oid (Transport layer). Bu darajada TCP va UDP
protokollari (TCPG' IP stekidan) hamda SPX (Seguenced Packet Exchange)
Novell steki protokoli yordamida ma’lumotlarni bexato tashish ta’minlanadi
132
„Sherigim qaysi yerda joylashgan?" — degan savolgajavob olinadi. Ma’lumotlar
o'lchov birligi — paketlar oqimi.
3-daraja — tarmoqli (Network layer). Bu darajada jo'natuvchi kompyuterdan
qabul qiluvchi kompyutergacha bo'lgan marshrut aniqlanadi. IP (Internet Protocol)
va ARP (Address Resolution Protocol) protokollar foydalanilgan holda
„Sherigimga qaysi marshrut bilan yetib borish mumkin?" — degan savolga javob
beriladi. Ma'lumotlar o'lchov birligi paket (packets).
2-daraja — kanalga oid (Data Link Layer). Bu darajada ma'lumotlar
tarmoqli darajadan jismoniy darajaga kadr (frame) shaklida uzatiladi. Lokal
tarmoqlarida kanalga oid darajasida Ethernet, Token Ring, FDDI protokollari
foydalaniladi, global tarmoqlarida esa SLIP (Serial Line Interlace Protocol) hamda
PPP (Point to Point Protocol) protokollari qo'llaniladi. Bunda marshrut bo'yicha
harakat qilish uchun qanday ishlami bajarishimiz zarur? — degan savol qo'yiladi.
1-daraja — jismoniy (Physical). Bu darajada kom pyuterlar o'zaro bit
o'lchamida ma’lumotlar bilan almashadi. Kompyuterda jismoniy daraja
funksiyasini tarmoq adapteri bajaradi. „ Ma’lumotlar uzatish muhitidan (kabel va
boshqa) qanday foydalanish kerak?" — degan savolga javob berilishi lozim.
Yuqori darajadagi kommunikatsion protokollar dasturlar yordamida amalga
oshiriladi, pastki darajadagilar esa apparat dasturiy vositalar yordamida amalga
oshiriladi.
Protokollar f'aqat kompyuterlarda emas, balki kommunikatsion qurilmalarda
ham amalga oshiriladi. Masalan. Konsentrator, most, kommutator, marshrutizator
va boshqalar. Aslida kompyuterlar tarmoqqa to'g'ridanto'g'ri axborotli aloqaga
chiqmaydi. baki har xil turdagi kommunikatsion qurilmalar yordamida ulanadi.
Kommunikatsion qurilmalar ikki xilga bo'linadi:
a) konkret tarm oq qurilmalariga bog'liq — tarmoqli, kanalga oid va
jismoniy darajalardagi protokollar;
b) ilovalar (dasturlar) ga bog'liq — amaliy, ma’lumotlarni taqdim etish va
seyansli darajalardagi protokollar. Transportga oid daraja vuqorida keltirilgan
kommunikatsion protokollarni ikki guruhga ajratib turadi.
Internet global kompyuter tarmog'ida ikkita asosiy protokoldan
foydalaniladi.
133
134
• IP (Internet Protocol) — tarm oqlararo protokol, paketlar uchun yo'l tanlashga
mo'ljallangan (marshrutlash);
• T C P (Transmission Control Protocol) protokoli, u paketni bexato yetkazib berish
uchun xizmat qiladi.
T C P G ‘ IP protokollarining faoliyat yuritishi chizm ada (10.3- rasm) keltirilgan.
135
12-amaliy mashg’ulot. Kompyute rtarmog'ining dasturiy ta'minoti.
ISO/OSI etalon modeliga muvofiq tarmoq operatsion tizimlari (TOT)
darajalar funksiyasining bajarilishini tarmoqli darajadan (yuqori) boshlavdi.
Tarmoqli operatsion tizim quyidagi komponentlardan iborat:
• server operatsion tizimi;
• tarm oq operatsion tizimning mijoz qismi, ya’ni redirektor;
• kommunikatsion dasturiy vositalari.
Yechiladigan masalalarga ko'ra kompyuterlarga tarmoq operatsion tizim
modellari joylashtiriladi. Tarmoqdagi kompyuterlar server va mijozlarga
ajratiladi.
Hozirgi kunda tarmoq dasturiy ta’minotini tuzishning asosiy tamoyili —
„mijoz-server" hisoblanadi. Bu tamoyil bo'yicha dasturiy tizim ikkita bo'linmadan
iborat:serverning dasturiy ta'minoti va foydalanuvchi mijozning dasturiy ta’minoti.
„Mijoz-server" tamoviliga muvofiq m a ’lumotlarni ishlab chiqish operatsiyalari uchta guruhga bo'linadi. Birinchi guruh — bu, ma’lumotlarni kiritish va
aks ettirishdir. Ikkinchi guruh — mazkur muammo soha masalalarini yechish
uchun xos bo'lgan m a’lumotlarni ishlab chiqishning amaliy operatsiyalarini
birlashtiradi. Uchinchi guruhga m a ’lumotlarni saqlash va boshqarish
operatsiyalari kiradi.
Ushbu tasnifga ko'ra dasturlarning uch turini farqlash mumkin:
• birinchi guruh operatsiyalarni amalga oshirishni taqdim etish dasturi;
• ikkinchi guruh operatsiyalarni qo'llab- quvvatlovchi amaliy dasturiy
vositalar;
• uchinchi guruh operatsiyalarni amalga oshiruvchi axborot resurslariga
kirish tadbirlarining to'plami.
Shunga muvofiq ,,mijoz-server“ arxitekturasini amalga oshirishning
uch modeli farqlanadi:
1. Uzoqlashtirilgan m a'lum otlarga kirish modeli (R em ote Data A ccess
— RDA).
2. M a ’lumotlar bazasini serverli modeli (D ata Base Server — DBS).
3. Qo'llanish serverli modeli (Application Server - AS).
RDA modelida taqdim etish dasturlari va amaliy dasturlar mijozning
kompyuterlarida tashkil qilinadi va bajariladi, u ham ma’lumotlarni kiritish va
aks ettirish operatsiyalarini, ham amaliy dasturlarni qo'llab-quvvatlaydi. Ma’lumot
resurslariga kirish SQL operator tillari bilan ta’minlanadi. Ma’lumot resurslariga
kirish uchun mo'ljallangan so'rovlar tarmoq bo'yicha uzoqlashtirilgan kompyuterga
yo'naltiriladi, u so'rovni ishlab chiqadi va mijozga kirish uchun zarur bo'lgan
ma'lumotlar blokini qaytaradi (10.4- rasm).
DBS — modeli saqlanayotgan protseduralar mexanizmiga asoslangan.
136
Saqlanayotgan p rotseduralar (tadbirlar) — bu, m a ’lum otlar bazasi
serverining dasturlashtirish vositasi. Ular m a ’lum otlar bazasi lug'atida saqlanadi.
DBS — modeli mijozning kompyuterida bajariladigan dasturlarga kirish
bilan cheklanishi va aks ettirilishida quriladi, amaliy dasturlar esa ma’lumotlar
bazasining tadbirlarida amalga oshiriladi va bevosita kompyuter - sreverda
saqlanadi (10.5-rasm).
DBS — modeli ORACLE , Sybase. Informix va Ingres MBBT da keng
qo'llanilgan.
AS — modelida mijoz kompyuterida bajarilayotgan dastur ma’lumotlarini
kiritish va aks ettirishni hal qiladi, ya’ni birinchi guruh operatsiyalarini aks ettiradi.
Amaliy dasturlar qo'llanishlarning bitta yoki bir guruh serverlari tomonidan
bajariladi. Amaliy masalalarni yechishda zarur boladigan axborot resurslariga
kirish RDA modelidagi kabi ta’minlanadi. Amaliy dasturlar turli xil resurslarga —
ma'lumotlar bazalari, indeksatsiyalashgan fayllarga kirishni ta’minlaydi.
RDA va DBS modellar taqsimlangan operatsiyalarning ikki bo'g'inli
chizrnasiga suyanadi. AS modelida taqsimlangan operatsiyalarning uch bo'g inli
chizmasi amalga oshirilgan. Bu o'rinda amaliy dastur eng m uhim element sifatida
ajratilgan ( 10.6-rasm).
RDA modelining asosiy alzalligi server modeli SQL ga mo'ljallangan
MBBT bilan qollanishlarning (ilovalarning) tez varatilishini ta’minlovchi ko'pgina
aslaxaviy vositalarni taqdim etishdan iborat bo'ladi. Boshqacha qilib aytganda
RDA modelining asosiy yutug'j qo'llanishlarning (ilovalarning) ishlab chiqish
vositalarini bir shaklga keltirganligi va keng tanlashga egaligidir.
137
DBS modelning ilovalari taqsimlangandir. Taqdim etish dasturi mijoz
kompyuterida bajariladi, ayni paytda u masalalarni yechishning amaliy dasturlari
saqlanayotgan protseduralar (tadbirlar) majmualari sifatida rasmiylashtirilgan va m
a ’lumotlar bazasining kompyuter-serverida faoliyat yuritadi. DBS modelining
RDA modelidan ustunligi yaqqoldir.
AS model universal harakterga ega. Qo'llanish (ilovalar) serveri uch
bo'g'inli, chizmali AS modelida qabul qilingan asosiy element bo'ladi.
Qo'llanishlarning serverlari bir nechta bo'lishi mumkin va ulardari har biri
xizmatlarning belgilangan majmuasini taqdim etadi.
AS model dasturiy ta’minotining yangi turi — tranzaksiyalarning
monitorlariga nisbatan poydevor sifatida foydalaniladi.
Tranzaksiyalarni ishlab chiqishning monitorlari (Transaction Processing
Monitor — TPM) yoki oddiygina tranzaksiya monitorlari — taqsimlangan tarmoqdagi axborot-hisoblash resurslarini samarali boshqarishning ta’minlovchi dasturiy
tizimlardir.
TRM va an'anaviy MBBTdagi tranzaksiya tushunchasi biroz farq qiladi.
TRM da tranzaksiya ancha keng talqin qilinadi: u nafaqat ma’lumotlar bilan
operatsiyalarni, balki boshqa harakatlarni — xabarlarni uzatish, Indeksatsiyalashgan fayllarga yozish va xokazolarni o'z ichiga oladi.
TRMning asosiy vazifasi AS modeliga mijozlardan kelib tushgan
so'rovlarning tez ishlab chiqilishini ta ’m inlashdan iborat.
T'ranzaksiyalar monitorlarining zamonaviy bozorida ACMS (DEC),
C1CS (IBM), TO P END (NCP), PATHWAY (Tandem), ENCINA
(Transarc), TU X E DO System (USL) kabi tizimlar eng ommoviydir.
Tarmoq dasturiy ta’minotini uchta sinfga ajratish mumkin: kuchsiz,
o'rtacha va jiddiv.
13-amaliy mashg’ulot. Internet axborot texnologiyalairining
istiqbollari.
Internet foydalanuvchiga cheksiz axborot resurslarini taqdim etadi. Ushbu
resurslarga kirisli uclnm mos keluvchi amaliy dasturiy ta’minotdan foydalanish
kerak.
Keyingi vaqtda Internet yoki boshqa IP — tarmoqlarida rivojlanib
kelayotgan axborot texnologiyalarining yangi yo'nalishlarining biri — bu
kompyuter telefoniyasi (IP-telefoniyasi). Xorijiy olimlar hamda „Computer
138
Telephony" jurnalining ta’riflashiga muvofiq kompyuter telefoniyasi — bu kom
pyuter intellektual resurslari ning (apparat va dasturiy ta’minotlari) telefon
aloqasini ham da faks uzatish jarayonlarini real vaqt rejimida ta’minlash
texnologivasidir.
IP — telefoniyaning telefon serverlari standart telefon signalini raqam bilan
ifodalash (raqamlashtirish), hajmini anchagina siqish, paketlarga ajratish amallarini
bajarib, TCPG IP protokollaridan foydalangan holda paketlarni Internet bo'ylab
jo‘natadi.
Foydalanuvchi uchun kom pyuter telefoniyasidan foydalanish an’-anaviy
telefon tarmoqlariga nisbatan ancha arzon va qulay keladi.
Internetning zam onaviy texnologiyalaridan yana bir yo'nalishi — bu
elektron komertsiya.
Elektron komersiyani ikkita aspektda ko‘rib chiqish mumkin:
• elektron komersiya Internetdagi savdo sifatida;
• elektron komersiya bozor sifatida.
Elektron bozorning asosiy komponentlari quyidagilar:
• o'yinchilar (kom paniya, ta’m inlovchilar, brokerlar, do‘konlar va
xaridorlar);
• mahsulotlar (tovar va xizmatlar);
• jarayonlar (yetkazib berish, ishlab chiqarish, marketing, raqobat, iste’mol
qilish, tarqatish),
Elektron bozorining o ‘ziga xos xususiyati shundaki, yuqorida sanab o‘tilgan
komponentlarning aksariyat qismi virtualdir (elektronli).
Elektron to io v lard a raqamli pullar q o ‘llaniladi. Ular ikki reallik
ko'rinishda bo'ladi:
• „U shlab ko ‘rish" m um kin bo'lgan sm art-cards (,,aqlli“ kartalar),
Mondex, Visa Cash va boshqalar.
• Virtual, ya'ni ,,ushlab“ mumkin bo'lmagan Internetda mahsulotlar va
xizmatlar uchun pul o'tkazish elektron to'lovlari tizimlari.
Raqamli naqd pullar — bu kom pyuter diskasida yoki smart - cards
xotirasida joylashgan fay liar. Elektron toiovlarda harid qilingan mahsulotga pul
to'lash — bu, sotuvchiga yuqorida aytilgan fayllarni o'tkazish tushuniladi.
Hozirgi kunda raqamli naqd pullar Internetning eng ilg'or texnologiyalaridan
hisoblanadi. Bu texnologiyada ikkita yo'nalishda ish olib borilyapti:
1. Apparat — dasturiy kompleksi shaklida amalga oshirilgan „Elektron
hamyonning'' tarmoqli versiyasi. Mondex kompanivasi rahbari Timoti Djons
tomonidan tavsiya qilingan.
2. Sof dasturiy shaklda ishlab chiqilgan tarmoqli elektron pul- yecash
texnologiyasi. DigiCash rahbari Devid Cliom tom onidan taklif qilingan.
Misol tariqasida DigiCash kompanivasi tomonidan ishlab chiqilgan raqamli
naqd pul tcxnologiyasini kengroq к о 'rib chiqamiz.
DigiCash kompaniyasining lisenziyasiga muvofiq bu tizimda bir nechta
banklar xizmat qiladi: Marc Twain Bank (SShA). Merita Bank (Finlyandiya) va
boshqalar. Ushbu banklar kiberbakslar (cybcrbacks) bilan kompleks xizmatlar
139
ko'rsatadi, shu jumladan raqamli naqd pullar dollar va fin markasiga konvertatsiya
qilinadi.
DigiCash tizimida raqamli naqd pul bilan amallar bajarish quyidagicha olib
boriladi.
Mahsulot sotib oluvchi (mijoz) Internet virtual do'konida o'zi yoqtirgan
mahsulotni tanlagach DigiCash dasturiy ta ’m inotini virtual magazindan
to'g'ridan-to'g'ri o'z kompyuteriga yozib oladi (agar oldindan yozib olinmagan
bo'lsa).
Dasturiy ta ’m inot yordamida ixtiyoriy DigiCash-banki bilan aloqa
o'rnatilib, hisob-kitob schyoti ochiladi.
Mumkin bo'lgan usuldan fovdalangan holda mijoz ochilgan hisobkitob
schyotiga pul o'tkazadi (chek, kredit kartochkasi, banklararo pul o'tkazish va
hokazo).
Mijoz DigiCash dasturiy ta'minotidan fovdalangan holda o'z banki bilan
aloqa o'rnatadi hamda kerakli pulni hisob-kitob schetidan olib, o'zining „elektron
hamvoniga" qo'yadi.
Mijoz Internet vertual do'konlarida shoping (tovarlarni tomosha va harid
qilish) qilishga tayyor. Sotib oluvchi hamyonidan sotuvchi hamvoniga raqamli
naqd pul birpasda o'tadi. Sluming bilan harid uchun pul to'lash jarayoni tugaydi.
Sotuvchi bank yordamida kelib tushgan pulni tekshiradi va mijozga tovarni
jo'natadi yoki tegishli xizmat ko'rsatadi.
1. 2 va 3- bosqichdagi amallar bir marta bajariladi, 4, 5 va 6- bosqichdagi
amallar esa har bir mahsulot harid qilinganda amalga oshiriladi.
4- bosqichda mijoz tomonidan bankdan raqamli elektron pulni olish
jaravonini to'liqroq qarab chiqamiz.
Mijoz DigiCash dasturiy ta'minoti hamda maxsus kalit yordamida tasodifiy
uzu nsonlar ishlab chiqadi. Maxsus kalit RSA ( Rivcst. Shamir, Adleman) usulida
ishlab chiqilgan bo'lib, u ikkita qismdan iborat, chuinonchi: ochiq (public) va
yopiq yoki shaxsiv (private).
Generatsiya qilingan tasodifiv uzun sonlar „raqamli konvertda" mijoz imzosi
bilan bankga jo'natiladi. „Raqamli konvert“ — bu ko'rmasdan imzo chekish (Blind
signature) usuliga asoslangan, axborotlarni identifikatsiyalash va autentidkatsiyalash jarayonini ta’minlovchi texnologiyasidir.
Bank tomonidan tasdiqlangan „raqamli konvert" mijozga qaytariladi. Mijoz
„konvertdagi" tasdiqlangan sonlarni (fayllarni kompyuter diskasiga yozadi, ya’ni
o'zining elektron hamyoniga joylashtiradi.
Shunday qilib, biz DigiCash texnologiyasida amalga oshirilgan elektron
to'lovlar tizimini qarab chiqdik. Bu tizimdan tashqari dunyoda 30 dan ortiq
elektron to'lovlar tizimlari mavjud: Open Market, CyberCash. CheckFree, Ferst
Virtual, NetCash, NetChex, NetBill, Mondex, VISA Cash va boshqalar.
Shuni ta’kidlash lozimki. 2000-yilda Internetda umumiy mahsulot va xizmat
ko'rsatish hajmi 800 mlrd dollarga o'sgan, ya’ni bu jahondagi sotish hajmining
10% ini tashkil etadi.
140
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Lokal, hududiy va global tarmoqlarga t a ’rif bcring.
2. Axborotni tar moql i usulda qayta ishlashga q a n d a y talablar qo'yiladi?
3. T ar moq la rn ing asosiy apparat -dast uri y k omp on c nt l ar i ni
kcltiring.
4. „Kirish uslubi" dcganda nima tushuniladi?
5. ISO/OS1 etalon modeli dcganda ni ma ni tushunasiz?
6. I S O /O S I etalon mo dc lini ng darajalarini aytib bering.
7. K omp y ut er t a r mo g' i ni n g dasturiy t a ’m i no ti ni tushuntiring.
8. K o m p yu t er telefoniyasining (IP-tel efoni va) ishlashini yoritib bering.
9. Raqamli naqd pullar (elektron pullar) ni yoritib bering.
10. DigiCash elektron to' lovlar texnologiyasiga t us h u n c h a bering.
11. „Raqa ml i konvert" dcganda nimani tushunasiz?
14-Amaliy mashg’ulot. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari.
Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari foydalanuvchilarni zarur
texnologiyalar bilan ta’minlash vositasi sanaladi.
Axborot infratuzilmasi doirasida axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari
foydalanuvchilari ham o’zaro harakatlanuvchi o’ziga xos muhit sifatida ko’rib
chiqiladi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari taraqqiy
etishining
asosiy
bosqichlari.
XIX asrning ikkinchi yarimigacha axborot texnologiyasining asosini pero,
siyohdon va buxgalteriya daftari tashkil etgan. Kommunikatsiya(aloqa)
paket(rasmiy hujjatlar solingan konvert) yuborish orqali amalga oshirilar
edi. Axborotlarni qayta ishlash mahsuldorligi o’ta past bo’lib, har bir xat alohida,
qo’lda ko’chirib olingan. Qaror qabul qilish uchun bir-biriga qo’shiladigan xisobkitobdan boshqa axborot ham bo’lmagan.
«Qo’l» axborot texnologiyasi o’rniga XIX asr oxirida «mexanik» texnologiya
kirib keldi.
Yozuv mashinasi, telefon, diktafonning kashf etilishi, jamoa pochtasi tizimining
takomillashuvi
– bular bari avvaliga axborotni qayta ishlash texnologiyasida, so’ng ish
mahsuldorligida sezilarli o’zgarishlar yuz berishiga zamin bo’ldi. Mohiyatan,
mexanik texnologiya mavjud muassasalarda tashkiliy tarkibining shakllanishiga
yo’l ochib berdi. XX asrning 40-60 yillarida «elektr» texnologiyasi
paydo bo’lib, u yechib almashtiriladigan elementlarga ega elektr yozuv mashinkalari, oddiy qog’ozdan foydalanuvchi nusxa ko’chirish mashinasi, portative
diktafonlardan iborat edi. Aynan shu vositalar xujjatlarni qayta ishlash sifati, soni
va tezligini oshirish hisobiga boshqarish faoliyati yaxshilandi.Ko’pgina zamonaviy
muassasalar «elektr» texnologiyasiga asoslangan. 60-yillarning ikkinchi yarmidan
141
esa «elektron (yoki «kompyuter») texnologiyasi yuzaga kela boshladi va
axborotlarning shaklini emas, mazmunini o’zgartirishga urg’u berila boshlandi.
Ma’lumki, boshqaruvning axborot-kommunikatsiya texnologiyalari axborotlarni
qayta ishlash bo’yicha eng kamida quyidagi muhim uchta tarkibiy qismga ega
bo’lishi lozim: hisobga olish, tahlil va qaror qabul qilish. Bularni kompyuterlarda
amalga oshirish tobora murakkablashib bormoqda. Chunki, o’zida sanoqsiz
ma’lumotlarni jamlagan «qog’ozlar dengizi» tobora kengayib bormoqda.
Axborotlarni taqdim etish tizimining rivojlanishi. Aytish mumkinki,
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bir necha million yillar avval odamzod
o’rtasida ilk bor o’zaro muloqatga kirishish usullari(turli tovushlar chiqarish, imoishora, hatti-harakatlar qilish) paydo bo’lishi bilan birga yuzaga kelgan deb aytish
mumkin. Bunda axborot almashinuvi faqat yakka shaxslar o’rtasidagina amalga
oshirilgan. Nutq paydo bo’lishi bilan birga(taxminan 100 ming yil oldin)
odamlar miyasida axborot to’planishi imkoniyati yuzaga keldi.
Keyingi bosqichda, ya’ni yozuvning paydo bo’lishi(5-6 ming yil avval)
insoniyatning umumiy, jamoa xotirasining yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Aynan
yozuvning paydo bo’lishi axborotlarni to’plash, uzatish, qayta ishlash, saqlash va
yetkazish kabi to’liq jarayonni amalga oshirishga imkoniyat yaratib berdi. Bu
imkoniyat tufayli axborotlarni moddiy tashuvchilarda kayd etila boshlandi.
Axborot tizimi va texnologiyasining keyingi taraqqiyoti asosan kommunikatsiya
vositalari bilan bog’liq.
Kommunikatsiya tizimining rivojlanishi.
Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari evolyutsiyasi
Kommunikatsiya
tizimining
rivojlanishi. Axborot-kommunikatsiya
texnologiyasining rivojlanishi axborotlarni taqdim etish tizimidan tashqari,
axborot-kommunikatsiya vositalarini takomillashtirish bilan bog’liq edi. Ular
axborotning nomoddiy tashuvchisi, ya’ni nutq paydo bo’lgandan so’ng yuzaga
kelgan. Buni axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi tarixidagi
ilk «portlash» deb baholash mumkin edi. Taraqqiyotning keyingi fazasi – qog’oz
kashf qilingunga qadar axborotlarning moddiy tashuvchi vositalari o’zgarib bordi.
Ya’ni, so’zlarni toshga o’yib yozish orqali birinchi marta axborotni ko’z
bilan ko’rib qabul qilish imkoniyati yuzaga keldi. Eramizdan avvalgi to’rtinchi
ming yillikda avvaliga loydan, so’ng yog’ochdan yasalgan tablichkalarga
yozishga o’tildi va bu axborot-kommunikatsiyalarga dinamik mazmun kasb etdi.
Papirusning kashf etilishi axborot tashish vositasining hajmini oshirdi va unga
buyoq qo’llash imkoniyati mavjudligi bois ahamiyati ham oshib bordi.
Pergamentning paydo bo’lishi(eramizdan avvalgi III-asr) bilan esa yangi axborot
«portlashi» ro’y berdi: axborotning eng maqbul tashuvchisi – kitob yuzaga keldi
(IV-asr).
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining qog’oz fazasi V asrdan
boshlanadi. Bu paytda qog’oz (II asrda Xitoyda kashf etilgan) Yevropa
mamlakatlarining sanoat ishlab chiqarish obyektiga aylangan edi. Shundan keyingi
davr axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishida katta rol o’ynadi.
Shundan so’ng savdo va hunarmandchilik rivojlangach shahar pochtasi, XV asrdan
142
boshlab esa xususiy pochta (G’arbiy Yevropa), XVI-XVII asrlarda
markaziy qirollik pochtasi(Fransiya, Shvesiya, Angliya va boshqalar yuzaga keldi.
Ushbu
barqaror
kommunikatsiya
tufayli axborot
faoliyatiga
yanada
ko’proq odamlar jalb etilmoqda va u yirikroq mintaqalarni qamrab olmoqda.
Germaniyada kitob chop etilishining kashf etilishi (XV asr o’rtasida) axborotkommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishi jarayonida kashfiyot bo’ldi. Bu hol
unga ommaviylik olib keldi. Mohiyatan bu tabiatshunoslikda ilmiy-texnik
taraqqiyotining yangi bosqichi bo’lib qoldi. Ilmiy–texnik atamaning
paydo bo’lishi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarida sifat o’zgarishini, ko’p
nus’hada kitob, jurnal, gazeta, geografik xarita, texnik chizmalarning chop etilishi
esa miqdor o’zgarishini keltirib chiqardi.
XIX asr oxiridagi texnik inqilob bilan bog’liq axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari rivojlanishidagi yangi bosqich barqaror xalqaro kommunikatsiya
shakli sifatida pochta aloqasining yuzaga kelishi bilan izohlanadi. Ayni davrda
fotografiya(1879 y.), telegraf(1832 y.), telefon(1876 y.), radio(1895 y.) kashf
qilingan
edi.
Axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari
rivojlanishida
foydalanuvchi uchun qulay shaklda axborotlarni olish, saqlash va tezda uzatishning
umumjahon tizimini yaratish davri yuzaga keldi. Bu esa axborotlarni texnik,
ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning harakatlanuvchi kuchiga aylantirdi hamda
zamonaviy texnik inqilob bosqichida uning yetakchilik kuchini belgilab berdi.
Natijada uzoq yillar davomida jamiyatda juda katta hajmda axborot to’planib
qolishi va undan oqilona foydalana olmaslik masalasini hal etish imkoniyati
yuzaga keldi.
Axborot ham mazmun, ham miqdor jihatidan insoniyat iste’mol qiladigan eng
qimmatli mahsulotlardan biriga aylandi. Axborot inqilobining taraqqiyoti XX asr
ikkinchi yarmida yangi bosqichga keldi. Bu davrda axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari rivojlanib qog’oz o’rnini texnik vositalar egalladi. Endi
axborotlarni uzatish(elektromagnit to’lqinlar yordamida) tezligi og’zaki nutqqa
nisbatan million marta ortib ketdi.
Intiusiyasi (ekspert tizimi) ishlab chiqarish kuchiga aylandi, sun’iy intellekt
esa texnik taraqqiyotning sifat jihatidan yangi vazifalarini hal etish imkoniyati
yuzaga keldi. Mashinaviy dinamik axborot tizimlarining alohida ahamiyati jamiyat
hayotida eng oldingi rejaga yanada zamonaviy EHM va u bilan bog’liq texnologiyalarni yaratish muammosini qo’ydi. Insonlar o’rtasida (endilikda inson va
mashina o’rtasida) o’zaro axborot harakati mexanizmining rivojlanish tarixi
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini barcha ilm sohalari rivojlanishining
yagona integrasiya tizimi sifatida tushunishga asos beradi.
Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari evolyutsiyasi. XX asrning
50-yillarida EHMning paydo bo’lishi va ulardan foydalanish imkoniyatining
jadal oshib borishi bilan mehnatni avtomatlashtirish, axborot mahsulotlari va
xizmati bozorining yuzaga kelishiga asos bo’ldi. AATning rivojlanishi
axborotlarni qayta ishlash va uzatish bo’yicha yangi texnik vositalarning paydo
bo’lishi, EHMdan foydalanishning tashkiliy shakllarini takomillashtirish,
infratuzilmani yangi kommunikatsiya vositalari bilan boyitish bilan bir
143
qatorda kechdi.
EHM avlodlari almashuvi ro’y berdi. Bu EHMning asosiy texnik foydalanish va
iqtisodiy parametrlari, birinchi navbatda samaradorlik, xotira hajmi, ishonchliligi,
gabarit o’lchami va narxi kabi omillar o’zgarishi bilan bog’liq edi. Mashina orqali
yechish uchun vazifalarni tayyorlash ish hajmini kamaytirish, insonning EHM
bilan aloqasini yengillashtirish hamda EHMdan foydalanish samaradorligini
oshirish EHM rivojlanishining asosiy omili edi va shunday bo’lib qolmoqda.
EHMlar birinchi avlodining (XX asr 50-yillari) element bazasini elektron
chiroqlar tashkil etar edi. Bunday mashinalar an’anaviy tarkib chizmasiga mos
holda, bir-biriga qat’iy bog’liq asosiy qurilmalar to’plamidan(arifmetikmantiqan, eslab qoluvchi boshqaruv qurilmasi va kirish-chiqish qurilmasi) iborat
bo’lgan.
Dasturlar mashina tilida tuzilgan. Har bir foydalanuvchi o’z ixtiyoriga EHMni
ma’lum bir vaqtga olib, usha vaqtning bir qismi dasturni to’g’rilashga ketar edi.
Dasturiy ta’minot asosan standart kenja dasturlardan iborat bo’lgan. O’sha paytda
EHMdan ilmiy va muxandislik bo’yicha eskicha masalalarni yechishda
foydalanishgan. Birinchi avlod mashinalari nisbatan keng o’lchami, energiyani
ko’p sarflashi, sustroq harakatlanishi va ishonchliligining pastligi bilan ajralib
turadi.
Ikkinchi avlod EHMlar yarimo’tkazgichlarga asoslanib, XX asrning 50yillari oxiri va 60-yillar boshlarida yaratilgan. Mazkur EHMlar avlodi markazlashmagan holda kirish-chiqishni boshqaruv xususiyatiga ega bo’ldi. Bu turli tashqi
qurilmalarning markaziy prosessorga osongina ulanish imkoniyatini berdi.Kirishchiqish qurilmasini to’plami ko’paydi, tashqi hajmda qurilmasining hajmi
kengaydi. Dasturiy ta’minot sezilarli darajada kengaydi. Uning tarkibiga
algoritmik tilli translyatorlar, operasion tizimlari kira bordi. Ayni paytda bir
dasturli EHMlar bilan birga ikki dasturli EHMlar ham paydo bo’ldi. Ular bitta
prosessor bilan mashinalar asosiy qurilmalarining parallel ishlashini tashkil etish
hisobiga bir nechta dasturlarni birgalikda amalga oshirish imkonini beradi.
EHMlarning ikkinchi avlodi nafaqat muxandislik va ilmiy vazifalarni,
shuningdek, keladigan hamda chiqadigan katta hajmdagi axborotlari bilan
farqlanuvchi iqtisodiy, axborot masalalarini hal etishda ham qo’llanila boshlandi.
Ularning nisbatan takomillashgan element bazasi sezilarli darajada prosessorning
tezroq harakatlanishiga va xotira hajmini oshirishga, EHM o’lchami
qisqarib energiya sarfning kamayishiga imkon berdi. Bunga ko’p darajada
axborotlarni
bosib
chiqarish
montajining
qo’llanishi sabab
bo’ldi.
EHMlar uchinchi avlodi 60-yillar oxiri va 70-yillar boshlarida paydo bo’ldi.
Ushbu mashinalar integral holda ishlaydigan yarim o’tkazgichlar asosiga qurilgan.
Integral sxema ancha murakkab tranzistorli sxemaga mos tugallangan mantiqiy
funksional bloklarni ifodalaydi. Ushbu sxemalarning qo’llanilishi EHMlar
o’lchamining keskin qisqarishiga, ishonchliligi unumdorligining oshishiga olib
keldi. Bunga ko’p qatlamli pechat qilish montajining qo’llanishi ko’mak berdi.
Ayni turdagi EHMlar mashinalar tuzilmasining nomarkazlashuv tendensiyasi
davom etishiga olib keldi. Shundan keyin bir necha, jumladan ixtisoslashgan
144
prosessorli hisoblash tizimlari keng
qo’llanila boshlandi. Tashqi
qurilmalar
nomenklaturasi o’zgardi. Ularning tarkibida asosiy o’rinni terminal va terminal
stansiyalar, katta hajmni sig’dira oladigan magnitli disklar egallaydi.
Ta’kidlash joizki, bu davrda EHMning mantiqiy tuzilmasi bilan bog’liq bo’lg
an tavsiflar majmuini anglatuvchi EHM «arxitekturasi» atamasi joriy etildi.
«Arxitektura» tushunchasiga EHM elementlari(apparatura va dasturiy ta’minot),
foydalanuvchi nuqtai nazaridan EHM xususiyatini belgilovchi elementlar
o’rtasidagi aloqa va o’zaro harakatlar tamoyillari kiradi. Uchinchi avlod EHMda
ilk bor EHMlar oilasini yaratishga nisbatan arxitektura jihatdan yagona yondashuv
qo’llanilgan. Bunday yondoshuv birinchi galda bir oila tarkibiga kiruvchi EHM
modellarining yagona konstruktorlik-texnologik bazasi va dasturiy muvoffiqligini
anglatadi.
Dasturiy ta’minot va birinchi galda operasion tizimlarning roli kuchaydi.
Operasion tizimlarining rivojlanishi mashinalarning turli rejimda paketlarni
qayta ishlash, vaqtni bo’lish, so’rov-javob rejimi ishlarini boshqarishni ta’minladi.
Aytish joizki, dasturiy ta’minot qiymati tufayli apparaturalar narxi oshdi.
Ushbu avlod mashinalarida ularga uzoq masofada bo’lgan abonentlarning
bevosita kira olish imkoniyati kengaydi. Abonentlarning EHMlar bilan muloqati
mashina-axborot aloqa kanallari (telegraf, telefon, radioaloqa va hakazo) bilan
bog’liq abonent punktlarining rivojlangan tarmog’I hisobiga amalga oshiriladi.
EHMdan foydalanish sohalari ancha kengaydi. Masalan, samarali ishlash nuqt
ai nazaridan mumkin bo’lmagan vazifalar borasidagi cheklashlar deyarli yo’q
bo’ldi. Ulardan foydalanuvchilar o’rtasida vaqtni avtomat ravishda aniqlash
rejimidagina emas, boshqaruvchi tizim tarkibida vaqtning aniq bir ko’lamida ham
ishlashga qodir universal mashinalar sifatida foydalanila boshlandi.
EHMning to’rtinchi avlodiga katta
integral tizim(KIT) ko’rinishidagi
element bazasiga ega bo’lgan hisoblash tizimlari kiradi. Bu 70-yillar o’rtasida
electron hisoblash texnikasi rivojida keskin «sakrash» bo’lganligi, ya’ni – kata
integral sxemasi bazasida mikroprosessorlar paydo bo’lganligi bilan bog’liq.
Ulardan foydalanish tufayli barcha EHMlarning texnik-ekspluatatsiya va
iqtisodiy ko’rsatkichlari o’lchami, energiya sarfi, qiymati va
hakazolar keskin
yaxshilandi.
SHKni ommaviy ishlab chiqarish boshlandi. Zamonaviy EHMlarning 4avlodi ikki yo’nalishda rivojlandi. Birinchi yo’nalish – sekundiga bir necha ming
million operasiyalarni amalga oshiruvchi kuchli, ko’pprosessorli hisoblash tizimini
yaratish, ikkinchisi-mikroprosessorlar bazasida nisbatan arzon va ixcham mikro
EHMlar yaratish.
EHMlarning beshinchi avlodi 80-yillar o’rtalarida o’ta kata integral
sxemalar bazasida ishlab chiqarila boshlandi. Beshinchi avlod mashina modellari
arxitektura oqimiga, intellectual "inson-mashina" interfeysini ishlab chiqarishga
mo’ljallangan. Ular masalalarni tizimli yechishni mashi-nalarning mantiqan
fikrlashini, axborotlarni assosiativ qayta ishlash va mantiqiy xulosalar
olishni ham ta’minlaydi. Endilikda insonning EHM bilan yagona tildagi
muloqotini (jumladan, og’zaki nutqini) amalga oshirish mo’ljallanmoqda.
145
Axborot texnologiyalarining rivojlanish tendensiyasi
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish tendensiyasi.
Xorijiy mutaxassislar axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining
beshta asosiy tendensiyani ajratib ko’rsatadi:
1. Axborot mahsulotlarining murakkablashuvi. Axborot vositasi ko’rinishidagi axborot mahsuloti, ekspert ta’minoti xizmatining ma’lumotlar bazasi
strategik ahamiyat kasb eta boradi.
Turli shakldagi (nutq, ma’lumot, tasvir) axborot mahsulotlari eshitish, ko’rish
va anglash uchun foydalanuvchining talabiga ko’ra ishlab chiqiladi hamda unga
qulay vaqtda va shaklda mahsulotni yetkazib berish vositasi mavjud bo’ladi.
Axborot mahsuloti borgan sari yakka foydalanuvchiga taqdim etiladigan o’ziga xos
xizmat va hisobot-tahlil ishlari natijalari o’rtasidagi gibridga aylanib bormoqda.
2. Birgalikda harakat qilish qobiliyati. Axborot mahsulotining ahamiyati
oshib borishi bilan mazkur mahsulotlarni kompyuter va inson yoki axborot
tizimlari o’rtasida ideal tarzda almashuvini o’tkazish imkoniyati ilg’or texnologik
muammo kasb etadi. Axborot mahsulotlarini qayta ishlash va uzatish muammosi
ularning kelishi va tez harakatlanishi bo’yicha to’liq muvofiq bo’lishi lozim.
3. Oraliq bo’g’inlarni tugatish. Birgalikda harakatlanish qobi-liyatining
rivojlanishi axborot mahsulotlari almashish jarayonining takomillashuviga,
so’ngra, axborot manbai yo’lidan iste’molchiga qarab (ya’ni, bu sohadagi yetkazib
beruvchi va iste’molchilar) oraliq bo’g’inlar tugatiladi. Masalan, muallif va
o’quvchi, sotuvchi va xaridor, qo’shiqchi va tinglovchi, o’qituvchi va o’quvchi
yoki tashkilotlarda mutaxassislar o’rtasida videokon-ferensiya, elektron kiosk,
elektron pochta tizimi orqali bevosita muloqat qilish imkoniyati tug’iladi.
4. Globallashtirish. Tashkilot yo’ldosh aloqa va Internet tarmog’idan
foydalanib axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida hohlagan joyda
va hohlagan paytda ish olib borishi mumkin. Aynan Internet tufayli odamlar
dunyoning har qanday nuqtasidan turib o’zaro muloqat qilish imkoniga ega. Bu
holatda doimiy va yarim doimiy harajatlar yanada keng geografik mintaqada
taqsimlanish hisobiga ustuvorlikka ega bo’ladi.
Konvergensiya. Konvergensiya AATning amonaviy rivojlanish jarayonining
oxirgi bosqichi sifatida ko’rib chiqiladi. Bunda mahsulotlar va xizmatlar,
axborot va dam olish, shuningdek, ovozli, raqamli hamda videosignallarni
uzatish kabi ish rejimlari o’rtasidagi farq yo’qoladi. Moddiy ishlab chiqarish va
axborot biznesi sohalari o’rtasidagi tafovut o’chib ketadi, firmalar va
korporatsiyalarning faoliyat turlari diverfikasiyasi, sanoat tarmoqlari, moliya
sektori va xizmat sohalari o’zaro uyg’unlashib ketadi.
Shunday qilib, yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari - bu dunyo
miqyosida jamiyat taraqqiyotining sanoat asridan axborot asriga qarab o’tish
asosidir. Mazkur tendensiyaning biznesda qo’llanilishi quyidagi o’zgarishlarga
olib keladi:
146
– har bir ish o’rnida resurslar yetarli bo’lganda axborotlarni qayta ishlash uchun
taqsimlangan shaxsiy(personal) hisoblashlarni amalga oshirish;
– xabarlarni jo’natish uchun ish o’rinlari birlashganda kommunikatsiyaning rivo
j-langan tizimini yaratish;
– tashkilot axborot oqimiga ulanganda, moslashuvchan global kommunikatsiyal
ar-ga ega bo’lishi;
– elektron savdo tizimini yaratish va rivojlantirish;
– tashkilot integrasiyasi –tashqi muhit tizimidagi oraliq bo’g’inlarni bartaraf
etish.
Nazorat savollari
1. Axborot texnologiyalari haqida tushuncha bering?
2. Axborot texnologiyalari bilan axborot tizimlarining farqi?
3. Axborot texnologiyalari bilan axborot tizimlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklar?
4. Axborot texnologiyalarining evolyutsiyasi jarayonlari?
5. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari qanday belgilar asosida tavsiflanadi?
6. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari qanday xususiyatlarga ko’ra
tavsiflanadi?
7. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining taraqqiy etib borish bosqichlarini aytib bering.
8. Kommunikatsiyalar tizimi deganda nimani tushunasiz?
9. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari hal etadigan vazifalarni aytib
bering.
10.Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari evolyutsiyasini aytib bering.
11.EHMlar nechta avlodga bo’linadi va nimalari bilan o’zaro farq qiladi?
12.Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarining rivojlanib borish tendensiyalari nimalar bilan izohlanadi?
Mavzu 15. Axborotlarga bo’ladigan taxdidlarning keng tarqalgan turlari.
Misollar.
1. Axborot xavfsizligi tushunchasi va uning vazifalari, axborot xavfsizligiga
bo‘ladigan taxdidlar, xujumlar va zaifliklar,
2. Axborot xavfsiligi sohasiga oid xalqaro va milliy me’yoriy-xuquqiy baza,
xavfsizlik modellari.
3. Identifikatsiya va autentifikatsiya,
4. Kompyuter viruslari va zararkunanda dasturlar bilan kurashish
mexanizmlari,
5. Axborotni himoyalashda tarmoqlararo ekranlarning o‘rni, operatsion tizim
himoyasi, axborot sirqib chiqish kanallari va ularni aniqlash hamda ob’ektlarni
injener himoyalash va texnik qo‘riqlash masalalari.
6. Elektron raqamli imzo va undan foydalanish texnologiyalari.
147
Tayanch so’zlar va iboralar: xavsizlik, axborot xavfsizligi, ahborot xavfsizligiga
tahdid, zaflilar, xavfsizlik modellari, identifikatsiya, autentifikatsiya, electron
raqamli imzo, ERI, virus, antivirus.
1. Axborot xavfsizligi tushunchasi va axborot xavfsizligiga bo‘ladigan
taxdidlar, xujumlar va zaifliklar
Komp`yuterni bexato, turi va puxta ishlashi undagi qimmatli ma`lumotlarni
saqlanishini ta`minlaydi va ma`lumotlar himoyalanadi. Fuqarolarni tinchligini,
xavfsizligini ta`minlashda qonun turadi.
Hisoblash texnika sohasida esa qonunlarni yaratish jarayoni hisoblash texnika
va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlanish tezligiga eta olmayapti.
SHuning uchun Komp`yuter xavfsizligi ko`proq himoyalash tadbirlariga suyanadi.
Axborot xavfsizligi deb, ma`lumotlarni yo`qotish va o`zgartirishga
yo`naltirilgan tabiiy yoki sun`iy xossali tasodifiy va qasddan ta`sirlardan xar
qanday tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi.
Ilgarigi xavf faqatgina konfidentsial (maxfiy) xabarlar va xujjatlarni
o`g`irlash yoki nusxa olishdan iborat bo`lsa, hozirgi paytdagi xavf esa komp`yuter
ma`lumotlari to`plami, elektron ma`lumotlar, elektron massivlardan ularning
egasidan ruxsat so`ramasdan foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu xarakatlardan
moddiy foyda olishga intilish ham rivojlandi.
Axborotning himoyasi deb, boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining
axborot xavfsizligini ta`minlovchi va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi,
ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini ta`minlovchi qat’iy
reglamentlangan dinamik texnologik jarayonga aytiladi.
Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshka shaxsga zarar
etkazmokchi bo`lgan nohuquqiy muomaladan xar qanday xujjatlashtirilgan, ya`ni
identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo`yilgan xolda moddiy jismda
qayd etilgan axborot ximoyalanishi kerak.
Axborotni ximoyalashning maqsadlari kuyidagilardan iborat:
axborotning kelishuvsiz chikib ketishi, ugirlanishi, yukotilishi,
uzgartirilishi, soxtalashtirilishlarning oldini olish;
shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bo’lgan xavf – xatarning oldini
olish;
axborotni yuk qilish, uzgartirish, soxtalashtirish, nusxa kuchirish,
tusiklash buyicha ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish;
xujjatlashtirilgan axborotning mikdori sifatida xukukiy tartibini
ta`minlovchi, axborot zaxirasi va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy
aralashuvlarning kurinishlarining oldini olish;
axborot tizimida mavjud bo’lgan shaxsiy ma`lumotlarning shaxsiy
maxfiyligini va konfidentsialligini saklovchi fukarolarning konstitutsion
xukuklarini ximoyalash;
davlat sirini, konunchilikka mos xujjatlashtirilgan axborotning
konfidentsialligini saklash;
148
axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta`minlovchi vositalarni
yaratish, ishlab chikish va kullashda sub`ektlarning xukuklarini ta`minlash.
Axborot xavfsiligi sohasiga oid xalqaro va milliy me’yoriy-xuquqiy baza,
xavfsizlik modellari.
Ахbоrоtni qоnungа хilоf rаvishdа ishlаtishigа to`sqinlik qilаdigаn uchinchi
chеgаrа mа’muriy usullаrdir. Bаrchа tоifаli mа’muriyatlаr huquqiy mе’yorlаrni vа
ijtimоiy аspеktlаrni hisоbgа оlgаn hоldа ахbоrоtni himоya qilishni mа’muriy
chоrаlаrini аniqlаydilаr. Bu chоrаlаr tаshkiliy хаrаktеrli chоrаlаrgа tеgishli bo`lаdi.
Ulаr rеglаmеntlаydilаr:
- KT vа T lаrini ishlаsh jаrаyonini;
- tizimning bаrchа rеsurslаrini ishlаtishni;
- хоdimlаrning fаоliyatini;
- fоydаlаnuvchilаrning tizim bilаn o`zаrо tа’sirlаshish tаrtibini, bundа
хаvfsizlik хаvflаrini аmаlgа оshirish imkоniyatini yuqоri dаrаjаdа kiyinlаshtirish
yoki inkоr qilish ko`zdа tutilаdi.
Mа’muriy chоrаlаr o`z ichigа оlаdilаr:
- KT vа T lаridа ахbоrоtni qаytа ishlаsh qоidаlаrini qаytа ishlаb chiqishni;
- jihоzlаrni, kоmpyutеr tizimlаri vа tаrmоqlаri vоsitаlаrini lоyihаlаshdа vа
mоntаj qilishdаgi hаrаkаtlаr to`plаmini (stiхiyalаrni, yong`inlаrni, еr
qimirlаshlаrni, binоlаrni qo`riq-lаshni vа h.k. tа’sirlаrini inоbаtgа оlish);
- mutахаssislаrni vа хоdimlаrni tаnlаshdаgi vа tаyyorlаshdаgi hаrаkаtlаr
to`plаmi (yangi хоdimlаrni tеkshirish, ulаrni mахfiy ахbоrоt bilаn ishlаsh tаrtibi
bilаn tаnishtirish, uni qаytа ishlаsh qоidаlаrini buzgаnligi uchun jаvоbgаrlik
chоrаlаri bilаn tаnishtirish; хоdimlаrni o`z mаnsаblаridаn fоydаlаnishdаn fоydа
bo`lmаgаn shаrоitlаrni yarаtish vа h.k.);
- ishоnchli o`tish rеjimini tаshkil etish;
- hujjаtlаrni vа mахfiy ахbоrоt tаshuvchilаrni hisоbgа оlishni, sаqlаshni,
ishlаtishni vа yo`qоtishni tаshkil etish;
- murоjааt qilish chеklаnishlаrini rеkvizitlаrini tаqsimlаsh (pаrоllаrni,
kаlitlаrni, vаkоlаtlаrni vа h.k.);
- tizimdаn fоydаlаnuvchilаrni vа хоdimlаrni ishlаshi ustidаn yopiq (
bildirmаsdаn ) nаzоrаt qilishni tаshkil etish;
- jihоzlаrni vа dаstur tа’minоtini lоyihаlаshdа, ishlаb chiqishdа, tа’mirlаshdа
vа o`zgаrtirishdа hаrаkаtlаr to`plаmini (ishlаyotgаn tехnik vа dаsturli vоsitаlаrni
sеrtifikаtlаsh, bаrchа o`zgаrtirishlаrgа qаt’iy ruхsаt bеrish, ko`rib chiqish vа
tаsdiqlаsh, himоya qilish tаlаblаrigа qаnоаtlаngаnligini tеkshirish, o`zgаrtirishlаrni
hujjаt bilаn qаyd qilish vа h.k.).
Аlоhidа tа’kidlаsh jоizki, tizimlаrni mа’muriy himоya qilishning hаrаkаtdаgi
chоrаlаri qаytа tаshkil etilmаgunchа, bоshqа chоrаlаr shubхаsiz, sаmаrаsiz bo`lаdi.
Himоya qilishning mа’muriy-tаshkiliy chоrаlаri ахlоkiy-etikаgа nisbаtаn zеrikаrli
vа mаshаqqаtli vа аppаrаt-dаsturigа nisbаtаn аniqlikdаn аyrilgаn bo`lib ko`rinishi
149
mumkin. Аmmо ulаr ахbоrоtni nоqоnuniy ishlаtish yo`lidаgi kuchli to`siq vа
himоya qilishning bоshqа dаrаjаlаri uchun ishоnchli bаzа ko`rinishigа egаdirlаr.
Ахbоrоtni himоya qilishni huquqiy usullаridа huquqiy хаrаktеrli mаsаlаlаr
ko`rib chiqilаdi:
- kоmpyutеr jinоyatchiligi uchun jаzоlаsh mе’yorlаrini ishlаb chiqish;
- dаsturlоvchilаrni muаlliflik huquqlаrini himоya qilish;
- jinоiy vа fuqаrоlik qоnunchiligini, hаmdа kоmpyutеr jinоyatchiligi sоhаsidа
sud ishini mukаmmаllаshtirish;
- kоmpyutеr tizimlаri ishlаb chiquvchilаr ustidаn jаmоаt nаzоrаti mаsаlаlаri;
- bu mаsаlаlаr bo`yichа mоs хаlqаrо shаrtnоmаlаrni qаbul qilish vа h.k.
Ахbоrоtni himоya qilishning mоdеllаri
Хulоsа qilib, ахbоrоtning himоya qilishning tizimini shаkllаn-tirishni аsоsiy
mеzоnlаrini kоmpyutеr tаrmоqlаridаgi ахbоrоtni himоya qilish mоdеllаridа
umumlаshtirаmiz.
Tаrmоqlаrning ахbоrоt vа аppаrаt rеsurslаrini хаvfsizligini tа’minlаydigаn
ikkitа mоdеl kеng ishlаtilаdi:
1) pаrоl’ оrqаli himоya qilish,
2) murоjааt qilish huquqi оrqаli himоya qilish.
Bu mоdеllаrni yanа birgаlikdа ishlаtilаdigаn rеsurslаr (resoursce level - pаrоl’
оrqаli himоya qilish) dаrаjаsidа himоya qilish vа fоydаlаnuvchi ( user level murоjааt qilish huquqi оrqаli himоya qilish) dаrаjаsidа himоya qilish dеb hаm
аtаlаdi.
Identifikatsiya va autentifikatsiya, kompyuter viruslari va zararkunanda
dasturlar bilan kurashish mexanizmlari
Idеntifikаtsiyalаsh vа аuntеtifikаtsiyalаsh tizimlаri оb’еktgа murоjааt qilishdа
qismining tizimlаri yoki ахbоrоtni аnglаsh vа murоjааt qilishni chеklаsh qismining
tizimlаri hisоblаnаdi. Mа’lumki, KT dа ахbоrоtlаr jаmlаnib, uni ishlаtishgа
huquqlаr, shахsiy tаshаbbuskоrlik tаrtibidа yoki mаnsаb vаzifаlаrigа mоs rаvishdа
hаrаkаt qilаdigаn mа’lum bir shахslаrgа yoki shахslаr guruhlаrigа tеgishlidir.
Rеsurslаrni ахbоrоt хаvfsizligini tаminlаsh, tаqiqlаngаn murоjааt qilish
imkоniyatini bаrtаrаf etish, mахfiy ахbоrоtgа yoki sirli ахbоrоtgа ruхsаt etilgаn
murоjааt qilishni nаzоrаtini kuchаytirish uchun turli хil murоjааt qilishni аnglаsh,
оb’еktni ( sub’еktni) hаqiqiyligini o`rnаtish vа chеklаsh tizimlаri tаtbiq qilinаdi.
Bundаy tizimlаrni qurish аsоsidа ruхsаt etilgаn tехnоlоgiyalаrning mоs bеlgilаri
mаvjud bo`lgаn ахbоrоtgа fаqаtginа shundаy murоjааt qilishlаrning printsiplаri vа
bаjаrilishi yotаdi.
Оb’еktgа murоjааt qilishni tаshkil etishdа еchilаdigаn аsоsiy mаsаlаlаrdаn
bittаsi оb’еktgа qo`yilаdigаn shахslаrni (murоjааt qilish sub’еktlаrini)
idеntifikаtsiyalаsh vа аutеntifikаtsiyalаsh hisоblаnаdi.
Idеntifikаtsiyalаsh - murоjааt qilish sub’еktlаrigа idеntifikаtоrlаrni tаqdim
etish vа (yoki) ko`rsаtilgаn idеntifikаtоrlаrni, egаlаri (tаshuvchilаri) оb’еktgа
150
kirishgа ruхsаt etilgаn, оldindаn tаqdim etilgаn idеntifikаtоrlаr ro`yхаti bilаn
tаqqоslаnаdi.
Аutеntifikаtsiyalаsh - murоjааt qilish оb’еktlаrini ulаr ko`rsаtgаn
idеntifikаtоrlаrgа to`g`ri kеlishligini tеkshirish, hаqiqiyligini tаsdiqlаshdir.
Insоnlаrni idеntifikаtsiyalаshni аtributiv vа biоmеtrik usullаri mаvjuddir.
Аtributiv usul murоjааt qilish sub’еktigа yoki nоyob prеdmеtni, yoki pаrоlni
(kоdni), yoki kоdni o`z ichigа оlgаn prеdmеtni bеrishni ko`zdа tutаdi.
Idеntifikаtоrlаr murоjааt qilish jаrаyonini аvtоmаtlаshtirish imkоnini bеrmаydi,
shахsiyatni idеntifikаtsiyalаsh vа аutеntifikаtsiyalаsh sub’еktiv хаrаktеrgа egаdir.
KT qurilmаlаrigа murоjааt qilishni chеklоvchi tizimlаrdа pаrоllаr vа kоdlаr
ishlаtilаdi. Idеntifikаtоrlаr eng istiqbоlli hisоblаnаdi, ulаr murоjааt qilish
sub’еktini idеntifikаtsiyali kоdini, o`zidа sаqlаgаn ахbоrоtning mаtеriаl
tаshuvchili, mаsаlаn plаstik kаrtаli, ko`rinishgа egаdir. Kоd fаqаtginа mахsus
qurilmа yordаmidа o`qilаdi. Kаrtа kоddаn tаshqаri fоtоsurаtni, egаsi to`g`risidаgi
mа’lumоtlаrni vа h.k. o`zidа sаqlаshi mumkin.
Аtributiv idеntifikаtоrlаrning kаmchiligi - egаsining shахsiyati bilаn kuchsiz
аlоqа yoki аlоqаning yo`qligi. Bu kаmchiliklаrdаn biоmеtrik idеntifikаtsiyalаsh
usullаri хаlоsdir, ulаr insоnning shахsiy biоlоgik хususiyatlаrini ishlаtishgа
аsоslаngаndir: bаrmоqlаrning kаpilyar nаqshlаri, ko`z to`rining nаqshlаri, qo`l
pаnjаlаrining shаkli, nutq хususiyatlаri, yuzning shаkllаri vа o`lchаmlаri, imzо
dinаmikаsi, klаviаturаdа ishlаsh ritmi, tаnа hidi, tаnаning tеrmik tаvsiflаri.
Biоmеtrik idеntifikаtsiyalаsh usullаrining аsоsiy аfzаlliklаri tаqiqlаngаn
murоjааt qilishgа intilishlаrni pаyqаshni judа yuqоri ehtimоlligi hisоblаnаdi. Хаttо
eng yaхshi tizimlаrdа hаm, murоjааt qilish huquqigа egа bo`lgаn sub’еktni
murоjааt qilishini nоto`g`ri inkоr qilishini ehtimоli 0,01 ni tаshkil etаdi. Murоjааt
qilishni biоmеtrik usullаrini tаminlаsh hаrаjаtlаri аtributiv usullаrni tаshkil etish
hаrаjаtlаridаn sеzilаrli оshаdi. SHuning uchun, аytish mumkinki, hоzirchа аlоhidа
biоmеtrik usullаr аmаliy хаrаktеrgа nisbаtаn ko`prоq rеklаmа хаrаktеrigа egаdir.
Komp`yuterni virusdan ximoyalashni uchta chegarasi mavjud:
Virusni kelishini to`xtatish,
Virus hujumini oldini olish.
Antivirus dasturlar yordamida yo`q qilish.
Viruslardan himoyalanishni uchta usuli bor:
Himoyani dasturiy usullari,
Himoyani apparat usullari,
Himoyani tashkiliy usullari.
«Kasalni davolashdan ko`ra uni oldini olish yaxshi» iborasini qo`llab virusga
qarshi kurashda samaraga erishiladi. Buning uchun aloqa vositalaridan kelayotgan
fayl ko`rinishidagi ma`lumotlarni AVP Kasperskaya antivirus dastur aro
yordamida nazoratdan o`tkazib so`ng xotiraga yoziladi.
Komp`yuter viruslariga qarshi kurashda DcWeb, Web32, Norton Antivir.
AVP Kasperski va Noviskiy antivirus dasturlari ishlatib kelinmoqda. Bu
dasturlarni oxirgi versiyalarini Internet tarmog``idan olish mumkin, chunki uning
antivirus bazasi har doim yangilanib boriladi. Bu dasturlar yordamida fayllarni va
151
jildlarni xususiyatlari va o`lchamlarini o`zgarishini operativ nazorat qilib borish
ta`minlanadi va displey ekraniga tekshirish hisobotlari chiqariladi.
Jahon Komp`yuter tarmog`ida ishlayotganda shuni yodda tutish kerak,
maxsus dasturiy vositalar tomonidan bajarilgan barcha qonuniy va noqonuniy
amallar qayd etiladi va protokol yoziladi, albatta jamlanadi.
Hozirgi kunda 80000 dan ortiq kompyuter viruslari mavjud bo`lib, ular
kompyuterda ma`lumotlarning ishonchli saqlanishiga xavf soladi va kompyuter
ishlashi jarayonida turli muammolar kelib chiqishiga sabab bo`ladi. SHu bois,
kompyuter viruslari, ularning turlari, etkazadigan zararlari hamda ulardan
himoyalanish uchun ko`riladigan choralar bilan tanish bo`lish muhim.
16-amaliy mashg’ulot. Texnik tizimlardagi axborotlarni kriptografik
himoyalash.
Ахbоrоtni himоyalаsh uchun kоdlаshtirish vа kriptоgrаfiya usullаri
qo`llаnilаdi.
Kоdlаshtirish dеb ахbоrоtni bir tizimdаn bоshqа tizimgа mа’lum bir bеlgilаr
yordаmidа bеlgilаngаn tаrtib bo`yichа o`tkаzish jаrаyonigа аytilаdi.
Kriptоgrаfiya dеb mахfiy хаbаr mаzmunini shifrlаsh, ya’ni mа’lumоtlаrni
mахsus аlgоritm bo`yichа o`zgаrtirib, shifrlаngаn mаtnni yarаtish yo’li bilаn
ахbоrоtgа ruхsаt etilmаgаn kirishgа to`siq qo`yish usuligа аytilаdi.
SHifrlаsh - kriptоgrаfik o`zgаrtirishni аsоsiy ko`rinishidir. Bu оchiq
ахbоrоtni shifrlаngаn ахbоrоtgа (shifrmаtn) o`zgаrtirish yoki shifrlаngаn ахbоrоtni
оchiq ахbоrоtgа tеskаri o`zgаrtirish jаrаyonlаridir.Оchiq ахbоrоtni yopiq
ахbоrоtgа o`zgаrtirish jаrаyoni shifrlаsh, tеskаrisi esа - qаytа shifrlаsh dеb аtаlаdi.
SHifrlаsh usullаrining vа shifrlаrning ko`plаb turlаri mаvjud. Bu shifrlаsh
аlgоritmigа mоs rаvishdа оchiq ахbоrоtni yopiq ахbоrоtgа оrqаgа qаytmаydigаn
o`zgаrtirishlаr to`plаmidir. EHM vа KT lаrining pаydо bo`lishi ахbоrоtni shifrlаsh
qаytа shifrlаsh uchun hаm, shifrgа hujum qilish uchun hаm EHM ni ishlаtish
imkоniyatlаrini inоbаtgа оlаdigаn yangi shifrlаrni ishlаb chiqish jаrаyonini kеltirib
chiqаrdi. SHifrgа hujum qilish-kriptоtаhlil qilish - kаlitni bilmаsdаn turib, vа
mumkinki, shifrlаsh аlgоritmi to`g`risidа mа’lumоtlаr yo`qligidа, yopiq ахbоrоtni
qаytа shifrlаsh jаrаyonidir.
Kriptоtаhlil qilishgа sаrflаnаdigаn vаqt vа vоsitа kаlit uzunligigа vа shifrlаsh
аlgоritmining murаkkаbligigа bоg`liq bo`lаdi.Kеng ishlаtilаdigаn shifrlаsh
аlgоritmini mахfiy sаqlаshni dеyarli imkоni yo`qdir, shuning uchun аlgоritm yopiq
kuchsiz jоylаrgа egа bo`lmаsligi kеrаk. Ахbоrоtni ishоnchli yashirish uchun kаlit
uzunligi 90 bitdаn kаm bo`lmаsligi kеrаk (mаsаlаn, 1978 yildаn buyon АQSH dа
dаvlаt stаndаrti sifаtidа DES (DATA Encrypting Standard) shifri ishlаtilаdi,
аlgоritm оchiq nаshrdа e’lоn qilingаn. 30 mln $ turаdigаn supеr EHM ni ishlаtgаn
hоldа 56 bitli kаlit 453 kundа tоpilishi mumkin, qo`shimchа 300000 $ ni sаrflаsа 152
19 kundа, аgаr mахsus chipni ishlаb chiqsа - hаrаjаtlаr 300 mln. $ bo`lgаndа 12
sеkundni tаshkil etаdi).
2.Asimmetrik shifrlash tizimlari. Xeshlash funksiyasi. Elektron raqamli imzo.
Steganografiya. Kriptotahlil usullari.
Maxfiy
K kalit
M
S
Jo'na-
Shifrlash
tuvchi
Ек(М)
M
Qayta shifrlash
Dк(С)
Oluvchi
Ushlab oluvchi
14.1-rаsm. Kriptоtizimning umumlаshgаn sхеmаsi
Qаytа shifrlаshni o`zgаrtirishgа nisbаtаn shifrlаshni o`zgаrtirish simmеtrik vа
nоsimmеtrik bo`lishi mumkin Simmеtrikli - bittа kаlitli, nоsimmеtrikli - ikkitа
kаlitli (оchiq kаlitli) kriptоtizim sinflаridir.
Bittа kаlitli simmеtrik kriptоtizimning sхеmаsi. Undа bir хil mахfiy kаlitlаr
shifrlаsh blоkidа vа qаytа shifrlаsh blоkidа ishlаtilаdi.
Ikkitа kаlitli nоsimmеtrik kriptоtizimning umumlаshgаn sхеmаsi 8- rаsmdа
kеltirilgаn.
K1
K2
Jo`natuvchi
M M
Ochiq
Yopiq
kalit
kalit
Shifrlash
S
Е= (M)
QaytaMshifrlash
DK (C)
Oluvchi
Ushlab oluvchi
14.2-rаsm. Оchiq kаlitli nоsimmеtri kriptоtizimning umumlаshgаn
sхеmаsi
Simmеtrik kriptоtizimdа mахfiy kаlit jo`nаtuvchigа vа оluvchigа kаlitlаr tаrqаtаdigаn
himоya qilingаn kаnаl bo`yichа, mаsаlаn, kur’еr bilаn, uzаtilаdi. Nоsimmеtrik kriptоtizimdа
himоya qilinmаgаn kаnаl bo`yichа fаqаt оchiq kаlit uzаtilаdi, mахfiy kаlit esа uni ishlаb
chiqаrilgаn jоyidа sаqlаnаdi.
153
3. Simmеtrik vа nоsimmеtrik shifrlаsh usullаri, ulаrning аfzаlliklаri vа
kаmchiliklаri. Zаmоnаviy simmеtrik vа nоsimmеtrik kriptоtizimlаr
Kаlitlаrning bеlgilаri vа turlаri bo`yichа, hаmdа o`zgаrtirish uslubi bo`yichа
shifrlаsh usullаrini tаsniflаshni vаriаntlаridаn birini kеltirаmiz (4.9- rаsm).
Аlmаshtirish (o`rnigа qo`yish) usullаrining mоhiyati bir аlfаvitdа yozilgаn
bоshlаng`ich ахbоrоtning bеlgilаrini mа’lum bir qоidа bo`yichа bоshqа аlfаvitdаgi
bеlgilаr bilаn аlmаshtirishdаdir. To`g`ridаn- to`g`ri аlmаshtirish usuli eng оddiy
hisоblаnаdi. Bоshlаng`ich ахbоrоt yozilаdigаn bоshlаng`ich Ао аlfаvitning Soi
bеlgilаri mоs rаvishdа shifrlоvchi А1 аlfаvitning S1i bеlgilаrigа to`g`ri kеltirilаdi.
Оddiy hоlаtdа ikkаlа аlfаvit hаm bir bеlgilаr to`plаmidаn tаshkil tоpishlаri
mumkin. Mаsаlаn, ikkаlа аlfаvit hаm rus аlfаviti hаrflаrini o`z ichigа оlishi
mumkin.
Kаlitlаrning turi bo`yichа o`zgаrtirish usuli bilаn almаshtirish usullаri.
Shifrlash
usullari
Nosimmеtrik
kalit bilan
Simmеtrik
kalit bilan
Almashtirish
usuli
Qayta o`rnatish
usullari
Analitik
usullar
Additiv
usullar
Aralashgan
usullar
14.3.-rаsm Shifrlаsh usullаrini tаsniflаnishi
Ikkаlа аlfаvitlаrning bеlgilаri o`rtаsidаgi muvоfiqlikni bеrilishi mа’lum bir
аlgоritm bo`yichа uzunligi K-tа bеlgilаrdаn tаshkil tоpgаn bоshlаng`ich Tо
mаtnning bеlgilаrini sоnli tеng kuchlilаrini o`zgаrtirish yordаmidа аmаlgа
оshirilаdi.
154
Mоnоаlfаvitli o`zgаrtirish аlgоritmi qаdаmlаr kеtmа - kеtligi ko`rinishidа
bеrilishi mumkin.
1-qаdаm. [1 х R] o`lchаmli bоshlаng`ich Ао аlfаvitdа tаsvirlаngаn hаr bir Soi
To (i=1,k) bеlgini Ао аlfаvitdа Soi bеlgini tаrtib nоmеrigа mоs kеlаdigаn hoi (Soi)
sоngа аlmаshtirish yo`li bilаn Loh cоnli kоrtеjini shаkllаntirish.
2-qаdаm. Loh kоrtеjni hаr bir sоnini Lih kоrtеjning quyidаgi fоrmulа bo`yichа
hisоblаnаdigаn
h1i = ( k1 x h0i (Soi)=k2) (mod R)
h1i mоs sоngа аlmаshtirish yo`li bilаn Lih kоrtеjini shаkllаntirish; bu еrdа: k1o`nlik kоeffitsiеnt, k2 - surilish kоeffitsiеnti. Tаnlаngаn k1, k2 kоeffitsеntlаr hoi vа
h1i sоnlаrning bir хil mа’nоdа mоs kеlishini tаminlаshi, h1i=0 оlingаndа esа
h1i=R аlmаshishini bаjаrilishi kеrаk.
3-qаdаm. L1h kоrtеjning hаr bir h1i (S1i) sоnini [1хR] o`lchаmli А1 shifrlаsh
аlfаvitining mоs S1i
T1 (i=1,k ) , bеlgisi bilаn аlmаshtirish yo`li bilаn T1
shifrmаtnni оlish.
4-qаdаm. Оlingаn shifrmаtn qаyd qilingаn b uzunlikdаgi blоklаrgа bo`lib
chiqilаdi. Аgаr охirgi blоk to`liq bo`lmаsа, undа blоk охirigа mахsus to`ldiruvchi
bеlgilаr (mаsаlаn, * bеlgisi ) jоylаshtirilаdi. [48]
Misоl. SHifrlаsh uchun bоshlаng`ich qiymаtlаr quyidаgilаr:
T0 = < MЕTОD - SHIFRОVАNIYA >;
А0 = <АBVGDЕJZIKLMNОPRSTUFХTSCHSHH’O`’EYUYA_>;
А1 = <ОRH’YATE_JMCHХАVDO`FKSЕZPITSGNL’SHBUYU>;
R=32 ; k1 = 3; k2 =15; b=4
Аlgоritmni qаdаmlаb bаjаrish quyidаgi nаtijаlаrni оlishgа оlib kеlаdi;
1-qаdаm L0h = <12, 6, 18, 14, 5, 32, 24, 9, 20, 16, 14, 3, 1, 13, 9, 31>.
2-qаdаm.L1h =<19, 1, 5, 25, 30, 15, 23, 10, 11, 31, 25,24,18,22,10, 12>
3-qаdаm. T1 = <SОYAGBDIMCHUGTS KPMХ>.
4-qаdаm. T2 = <SОYAG BDIM CHUGTS KPMХ>.
Qаytа shifrlаshdа оldin blоklаrgа bo`lib chiqish bаrtаrаf etilаdi. Uzunligi K
tа bеlgilаrdаn tаshkil tоpgаn T1 shifrmаtn оlinаdi. Qаytа shifrlаsh butun sоnli k1h0i
+ k2 = nR + h1i tеnglаmаni еchish yo`li bilаn аmаlgа оshirilаdi.
Mа’lum bo`lgаn butun k1, k2, h1i vа R kаttаliklаrdа hoi kаttаlik n ni tаnlаb
оlish yo`li bilаn hisоblаnаdi.
Bu jаrаyonni shifrmаtnning bаrchа bеlgilаrigа kеtmа-kеt qo`llаnilishi uning
qаytа shifrlаnishigа оlib kеlаdi.
Kеltirilgаn misоlning shаrtlаri bo`yichа аlmаshtirish jаdvаli qurilishi mumkin,
undа o`zаrо аlmаshtirilаdigаn bеlgilаr bittа ustundа jоylаshаdilаr (4.2 - jаdvаl).
Аlmаshtirish jаdvаli
14.1 - jаdvаl
Soi
hoi
А
1
B
2
V
3
G
4
D
5
Е
6
J
7
Z
8
I
9
155
K
10
L M
11 12
N О P R
13 14 15 16
S1i
K
Z
h1i
Soi
18
S
21
T
hoi
S1i
17
R
h1i
2
18
Y
A
5
T
S
24
U
L
B
О
‘
E
M
А
O` S
P
G
‘
U
27
F
30
Х
16 19
O` ‘
22
E
25
N
26
SH
28
H
29
T
28
Y
A
31
Х
14
17
20
23
26
29
27
Y
U
32
25
Y
U
30
J
31
_
21
V
7
S
H
24
I
13
‘
20
C
H
11
4
C
H
23
Е
10
H
19
_
1
T
S
22
F
3
6
9
12
15
8
32
V
17-amaliy mashg’ulot. Kompyuter viruslari va ularni turlari.
Reja
1. Virus va uning turlari
2. Kompyutеr viruslaridan axborotlarga ruxsatsiz kirish va ulardan
foydalanishni tashkil etish
3. Antivirus dasturlari
4. Viruslarga qarshi chora-tadbirlar
Tayanch so‘zlar: inkubatsiya, rеplikatsiya, norеzidеnt virus, rеzidеnt virus, butli
virus, gibridli
virus va pakеtli viruslar.
Hozirgi kunda kompyutеr viruslari g‘arazli maqsadlarda ishlatiluvchi turli xil
dasturlarni olib kеlib tatbiq etishda eng samarali vositalardan biri hisoblanadi.
Kompyutеr viruslarini dasturli viruslar dеb atash to‘g‘riroq bo‘ladi. Dasturli
virus
dеb
avtonom
ravishda
ishlash,
boshqa dastur tarkibiga o‘z – o‘zidan qushiluvchi, ishga qodir va kompyutеr
tarmoqlari va alohida kompyutеrlarda o‘z – o‘zidan tarqalish xususiyatiga ega
bo‘lgan dasturga aytiladi.
Kompyuter virusi o`lchami bo`yicha katta bo`lmagan, maxsus yozilgan
dasturdan iborat bo`lib, u o`zini boshqa dasturlarga "yozib qo`yishi", shuningdek,
kompyuterda turli noxush amallarni bajara olishi mumkin. Bunday dastur ishlashni
boshlaganda dastlab boshqaruvini virus oladi. Virus boshqa dasturlarni topadi va
unga "yuqadi", shuningdek, qandaydir zararli amallarni (masalan, diskdagi fayl
yoki fayllarning joylashish jadvalini buzadi, tezkor xotirani "ifloslaydi" va h.k.)
bajaradi. Virus o`ziga tegishli amallarni bajarib bo`lgandan so`ng boshqaruvini
o`zi joylashgan dasturga uzatadi. Virus joylashgan dastur odatdagidek ishini
davom etgiradi. Tashqaridan dasturning "kasallanganligi" bilinmaydi.
Viruslar bilan zararlangan dasturlar virus tashuvchi yoki zararlangan
dasturlar dеyiladi.
Ko`p turdagi viruslar shunday tuzilganki, kasallangan dasturni ishga
tushirganda virus kompyuter xotirasida doimiy qoladiva vaqt-vaqti bilan
dasturlarni kasallaydi va kompyuterda zararli amallarni bajaradi. Virusning barcha
amallari etarlicha tez va hech qanday ma`lumot eolon qilmasdan bajariladi.
156
SHuning uchun foydalanuvchi kompyuterda qanday jarayonlar amalga
oshayotganligini bilishi qiyin.
Komp`yuter ishini nazoratga olish deganda nima tushuniladi? Unga
quyidagilar kiradi:
1. litsenziyasiz dasturiy taominotdan foydalanmaslik;
2. tashqaridan kiritiladigan viruslarning oldini olish;
3. tizimga sanktsiyasiz kiruvchi xakerlarga imkon bermaslik.
Axborot va dasturlar xavfsizligini taominlash uchun quyidagilar zarur
bo`ladi: birinchidan, litsenziyalangan dasturiy taominotni ishlatish; ikkinchidan,
tashqi tarmoqlarga ulanishda filtr cheklovchilar o`rnatish (viruslardan
himoyalanish va sanktsiyasiz foydalanishni cheklash).
Albatta, bunday himoya vositalari uzluksiz rivojlanib takomillashib
bormoqda.
Komp`yuter viruslarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
Diskning yuklanish sektorlarini buzadigan yuklanish viruslari;
Bajariladigan fayllar - com, exe, sys, bat fayllarini buzuvchi fayl viruslari;
Diskning yuklanish sektori va bajariladigan fayllarni buzadigan yuklanish
fayli viruslari;
Stels - ko`rinmas viruslar;
Microsoft Word muharriri yordamida hosil qilingan ma`lumotli fayllarni
yozuvchi makrobuyruq viruslari.
Virus hayoti odatda quyidagi davrlarni o‘z ichiga oladi: qo‘llanilish,
inkubatsiya, rеplikatsiya (o‘z-o‘zidan ko‘payish) va hosil bo‘lish.
Inkubatsiya davrida virus passiv bo‘lib, uni izlab topish va yuqotish qiyin.
Hosil bo‘lish davrida u o‘z funksiyasini bajaradi va qo‘yilgan maqsadiga erishadi.
Tarkibi jihatidan virus juda oddiy bo‘lib, bosh qism va ba’zi hollarda
dumdan iborat. Virusning bosh qismi dеb boshqarilishini birinchi bo‘lib
ta’minlovchi imkoniyatga ega bo‘lgan dasturga aytiladi. Virusning dum qismi
zararlangan dasturda bo‘lib, u bosh kismidan alohida joyda joylashadi.
Kompyutеr viruslari haraktеrlariga nisbatan norеzidеnt, rеzidеnt, butli,
gibridli va pakеtli viruslarga ajratiladi.
Faylli norеzidеnt viruslar to‘liqligicha bajarilayotgan faylda joylashadi,
shuning uchun ham u faqat virus tashuvchi dastur faollashgandan so‘ng ishga
tushadi va bajarilgandan so‘ng tеzkor xotirada saqlanmaydi.
Rеzidеnt virus norеzidеnt virusdan farqliroq tеzkor xotirada saqlanadi.
Rеzidеnt viruslarning yana bir ko‘rinishi bооt viruslar bo‘lib, bu virusning
vazifasi vinchеstеr va egiluvchan magnitli disklarning yuklovchi sеktorini ishdan
chiqarishdan iborat. But viruslarning boshi diskning yuklovchi but sеktorida va
dumi disklarning ixtiyoriy boshqa sеktorlarida joylashgan bo‘ladi.
Pakеtli virusning bosh qismi pakеtli faylda joylashgan bo‘lib, u opеratsion
tizim topshiriqlaridan iborat.
Gibridli viruslarning boshi pakеtli faylda joylashadi. Bu virus ham faylli,
ham but sеktorli bo‘ladi.
157
Tarmoqli viruslar kompyutеr tarmoqlarida tarqalishga moslashtirilgan,
ya’ni tarmoqli viruslar dеb axborot almashishda tarqaladigan viruslarga aytiladi.
Viruslarning turlari:
1) fayl viruslari. Bu viruslar som, еxе kabi turli fayllarni zararlaydi;
2) yuklovchi viruslar. Kompyutеrni yuklovchi dasturlarni zararlaydi;
3) drayvеrlarni zararlovchi viruslar. Opеratsion tizimdagi sonfig.sys faylni
zararlaydi. Bu
kompyutеrning ishlamasligiga sabab bo‘ladi;
4) DIR viruslari. FAT tarkibini zararlaydi;
5) stеls-viruslari. Bu viruslar o‘zining tarkibini o‘zgartirib, tasodifiy kod
o‘zgarishi bo‘yicha tarqaladi. Uni aniqlash juda qiyin, chunki fayllarning o‘zlari
o‘zgarmaydi;
6) Windows viruslari. Windows opеratsion tizimidagi dasturlarni zararlaydi.
Misol:
1) Eng xavfli viruslardan biri Internet orqali tarqatilgan «CHеrnobil’» virusi
bo‘lib, u 26 aprеlda tarqatilgan va har oyning 26-kunida kompyutеrlarni
zararlashi mumkin.
2) I LOVE YOU virusi Filippindan 2000 yil 4 mayda Е-mail orqali tarqatilgan.
U bugun jahon buyicha 45 mln. kompyutеrni zararlagan va ishdan
chiqargan. Moddiy zarar 10 mlrd. AQSH dollarini tashkil qilgan.
3) 2003 yil mart oyida SHvеtsiyadan elеktron pochta orqali GANDA virusi
tarqatilgan va u butun dunyoda minglab kompyutеrlarni zararlagan. Bu
virusni tarqatgan shaxs hozir qo‘lga olingan va u 4 yil kamroq jazosiga
hukm etilishi mumkin.
Asoslangan algoritmlar buyicha dasturli viruslarni quyidagicha tasniflash
mumkin.
Parazitli virus — fayllarning tarkibini va diskning sеktorini o‘zgartiruvchi
virus. Bu virus oddiy viruslar turkumidan bo‘lib, osonlik bilan aniqlanadi va
o‘chirib tashlanadi.
Rеplikatorli virus — «chuvalchang» dеb nomlanadi, kompyutеr tarmoqlari
bo‘yicha tarqalib, koml’yutеrlarning tarmoqdagi manzilini aniqlaydi va u еrda
o‘zining nusxasini qoldiradi.
Kurinmas virus — stеls-virus dеb nom olib, zararlangan fayllarga va
sеktorlarga opеratsion tizim tomonidan murojaat qilinsa, avtomatik ravishda
zararlangan qismlar o‘rniga diskning toza qismini taqdim etadi. Natijada ushbu
viruslarni aniqlash va tozalash juda katta qiyinchiliklarga olib kеladi.
Mutant virus — shifrlash va dеshifrlash algoritmlaridan iborat bo‘lib, natijada
virus nusxalari umuman bir-biriga o‘xshamaydi. Ushbu viruslarni aniqlash juda
qiyin muammo.
Kvazivirus virus — «Troyan» dasturlari, dеb nom olgan bo‘lib, ushbu viruslar
ko‘payish xususiyatiga bo‘lmasada, «foydali» qism-dastur hisobida bo‘lib,
antivirus dasturlar tomonidan aniqlanmaydi. Shu bois ham ular o‘zlarida
mukammallashtirilgan algoritmlarni to‘siqsiz bajarib, qo‘yilgan maqsadlariga
erishishlari mumkin.
158
Bundan tashqari, boshqa turdagi viruslar ham mavjud. Viruslardan
himoyalanishda axborotni himoya qilishning umumiy vositalaridan foydalanish
kifoya qilmaydi. Buning uchun maxsus dasturlardan foydalanish zarur bo`ladi. Bu
dasturlarni bir necha turga ajratish mumkin: detektorlar, vaktsinalar
(immunizatorlar), doktorlar, revizorlar (fayl va disklarning tizimli sohalaridagi
o`zgarishlarni nazorat qiluvchi dasturlar), doktor - revizorlar va filtrlar (virusdan
himoyalanish uchun mo`ljallangan rezident dasturlar). Ularning xususiyatlarini
ko`rib chiqamiz
Virusdan ko`riladigan zararlarga quyidagilarni misol qilib ko`rsatish
mumkin:
Komp`yuter qattiq diski yoki tezkor xotirasining ifloslanishi - virusli
dastur ko`payishi jarayonida butun qattiq diskni o`zining nuqtalari yoki
boshqa belgilari bilan to`ldirishi mumkin. Bularni u tezkor xotiraga ham
yozishi va shu bilan uning hajmini kamaytirishi mumkin;
Fayllar joylashish jadvalining buzilishi. U buzilsa, diskdan kerakli fayl
va katalogni o`qish mumkin bo`lmaydi;
Yuklanish sektoridagi ma`lumotlarning buzilishi. Yuklanish sektori
diskdagi maxsus dastur bo`lib, uning buzilishi disk ishini to`xtatib qo`yadi;
Diskni qayta formatlash - diskdagi barcha axborot butunlay yooqoladi
Diskka biror xabar chiharishi yoki biror kuyni ijro etishi mumkin.
Ko`p hollarda bu xabar tushunarsiz bo`ladi;
Komp`yuterning o`z-o`zidan qayta yuklanishi;
Tugmachalar majmui ishini to`xtatib qo`yishi;
Dasturli va ma`lumotli fayllar mazmunining o`zgarishi. Virus
ma`lumotlarni ixtiyoriy ravishda aralashtirib qo`yadi va hokazo.
Oddiy virusdan zararlanishni virusga qarshi dasturlar yordamida oson
aniqlashi mumkin. Polimorf (murakkab tuzilishga ega) viruslarni bu usul bilan
aniqlashi qiyin chunki ular o`z-o`zini nusxalashda ko`rinishini o`zgartiradi.
Hozirgi vaqtda viruslarni yo`qotish uchun ko`pgina usullar ishlab chiqilgan
va bu usullar bilan ishlaydigan dasturlarni antiviruslar deb atashadi.
Antiviruslarni, kullanish usuliga ko`ra, quyidagilarga ajratishimiz mumkin:
detektorlar, faglar, vaktsinalar, privivkalar, revizorlar, monitorlar.
Dеtеktorlar — virusning signaturasi (virusga taalluqli baytlar kеtmakеtligi) bo‘yicha tеzkor xotira va fayllarni ko‘rish natijasida ma’lum viruslarni
topadi va xabar bеradi. Yangi viruslarni aniqlab olmasligi dеtеktorlarning
kamchiligi hisoblanadi.
Faglar — yoki doktorlar, dеtеktorlarga xos bo‘lgan ishni bajargan holda
zararlangan fayldan viruslarni chiqarib tashlaydi va faylni oldingi holatiga
qaytaradi.
Vaktsinalar — yuqoridagilardan farqli ravishda himoyalanayotgan dasturga
urnatiladi. Natijada dastur zararlangan dеb hisoblanib, virus tomonidan
o‘zgartirilmaydi. Faqatgina ma’lum viruslarga nisbatan vaqtincha qilinishi uning
kamchiligi hisoblanadi. Shu bois ham, ushbu antivirus dasturlari kеng tarqalmagan.
159
Privivka — fayllarda xuddi virus zararlagandеk iz qoldiradi. Buning
natijasida viruslar «privivka qilingan» faylga yopishmaydi.
Fil’trlar — quriqlovchi dasturlar kurinishida bo‘lib, rеzidеnt holatda ishlab
turadi va viruslarga xos jarayonlar bajarilganda, bu haqda foydalanuvchiga xabar
bеradi.
Rеvizorlar — eng ishonchli himoyalovchi vosita bo‘lib, diskning birinchi
holatini xotirasida saqlab, undagi kеyingi o‘zgarishlarni doimiy ravishda nazorat
qilib boradi.
Dеtеktor dasturlar kompyutеr xotirasidan, fayllardan viruslarni qidiradi va
aniqlangan viruslar xaqida xabar bеradi.
Doktor dasturlari nafaqat virus bilan kasallangan fayllarni topadi, balki
ularni davolab, dastlabki holatiga qaytaradi. Bunday dasturlarga Aidstest, Doctor
Web dasturlarini misol kilib kеltirish mumkin. Yangi viruslarning to‘xtovsiz paydo
bo‘lib turishini hisobga olib, doktor dasturlarini ham yangi vеrsiyalari bilan
almashtirib turish lozim.
Fil’tr dasturlar komp`yuter ishlash jarayonida viruslarga xos bo`lgan
shubhali harakatlarni topish uchun ishlatiladi.
Bu xarakatlar quyidagicha bo`lishi mumkin:
fayllar atributlarining o`zgarishi;
disklarga doimiy manzillarda ma`lumotlarni yozish;
diskning ishga yuklovchi sektorlariga ma`lumotlarni yozib yuborish.
Komp`yuterni viruslar bilan zararlanishidan saqlash va axborotlarni
ishonchli saqlash uchun quyidagi qoidalarga amal qilish lozim:
komp`yuterni zamonaviy antivirus dasturlar bilan ta`minlash;
disketalarni ishlatishdan oldin har doim virusga qarshi tekshirish;
qimmatli axborotlarning nusxasini har doim arxiv fayl ko`rinishida
saqlash.
Komp`yuter viruslariga karshi kurashning quyidagi turlari mavjud:
viruslar komp`yuterga kirib buzgan fayllarni o`z holiga qaytaruvchi
dasturlarning mavjudligi;
komp`yuterga parol’ bilan kirish, disk yurituvchilarning yopiq turishi;
disklarni yozishdan ximoyalash;
litsenzion dasturiy ta`minotlardan foydalanish va o`g`irlangan
dasturlarni qo`llamaslik;
antivirus dasturlaridan keng foydalanish;
davriy ravishda komp`yuterlarni antivirus dasturlari yordamida
viruslarga qarshi tekshirish.
Antivirus dasturlaridan DrWeb, Adinf, AVP, VootCHK va Norton
Antivirus, Kaspersky Security kabilar keng foylalaniladi.
18-Amaliy mashg’ulot. Elektron xukumat
Reja:
1. Elektron hukumat haqida tushuncha
2. Elektron hukumatning asosiy 3 elementi
160
3. Elektron raqamli imzo
Umumiy tushuncha
Elektron hukumat – bu davlat boshqaruvi organlarida ichki va tashqi aloqalarning
butun jamini tegishli axborot-kommunikasiya texnologiyalari bilan qo`llabquvvatlash va ta'minlash tizimidir. U jumladan quyidagilarni o`z ichiga oladi:
kommunikasiya tarmoqlari orqali axborotni qayta ishlash, uzatish va
yoyishning elektron vositalari (shu jumladan Internet) asosida davlat
boshqaruvining axborot-kommunikasiya ta'minoti;
davlat hokimiyati barcha tarmoqlari organlarining fuqarolarning barcha
toifalariga elektron vositalar orqali xizmat ko`rsatishi;
davlat organlarining faoliyati to`g`risida fuqarolarga elektron vositalar orqali
xabar berish.
Elektron hukumatni shakllantirishga yo`naltirilgan normativ-huquqiy baza
Qonunlar:
«Elektron to`lovlar to`g`risida», «Elektron tijorat to`g`risida», «Elektron hujjat
aylanishi to`g`risida», «Elektron raqamli imzo to`g`risida», «Axboratlashtirish
to`g`risida», «Pochta aloqasi to`g`risida», «Telekommunikasiyalar to`g`risida»,
«Radiochastota spektorlari to`g`risida».
Prezident farmonlari:
«Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikasiya
texnologiyalarini joriy etish to`g`risida»;
«Telekommunikasiyalar sohasida boshqaruvni mukammallashtirish choralari
haqida»;
«Axborot texnologiyalari sohasida rayonlashtirishni va boshqaruvni
mukammallashtirish choralari haqida».
Davlat va xo`jalik boshqaruvi organlarida AKTni qo`llash sur'atlari
• 300ga yaqin axborotlashtirishga doir normativ hujjatlar qabul qilindi;
• axborot xavfsizligi yo`nalishi bo`yicha 4ta standart qabul qilindi;
• davlat va xo`jalik boshqaruvi organlarining veb-sahifalariga rasmiy maqom
berildi (VM 181-sonli qarori, 23.08.2007y.);
• davlat va xo`jalik boshqaruvi organlarining veb-sahifalari uchun maxsus
himoyalangan texnologik maydon yaratildi.
Hukumat (klassik tuzilma)
161
Hukumat (elektron hukumatga o`tish)
162
163
ИНТЕРНЕТ САЙТЛАРИ
www.usa.gov
www.riik.ee
www.government.ru
www.gov.uz
19-amaliy mashg’ulot. . Elektron imzo
O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi 562-II-sonli «Elektron
rakamli imzo to‘g‘risida» qonuni asosida elektron raqamli imzodan foydalanish
sohasidagi munosabatlarni tartibga solish belgilab qo‘yilgan.
Elektron raqamli imzo.
Elektron raqamli imzo yangi texnologiyadir.
Elektron raqamli imzo elektron axborot almashuviga asoslangan faoliyat
samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Elektron raqamli imzo xujjatlarni tasdiqlashda o`z qo`li bilan qo`ygan imzoga
teng va xujjjatga xuquqiy maqom beradi.
ERI borasidagi qabul qilingan xujjatlar:
"Elektron raqamli imzo to`g`risida " qonun 2003-yil
“Elektron xujjat aylanishi to`g`risida" qonun 2004-yil
ERI texnologiyasidan foydalanish milliy standartlari
ERI ni qo`llash doirasi o`z ichiga:
elektron savdo tizimlari byudjetni boshqarish,
telemeditsina, turizm, patent sohasi, buhgalteriya, to`lov tizimlari, tarnsport,
ichki va tashqi yozishmalar kabi qator sohalarni oladi. Bunda vaqt va mablag`
tejaladi.
Hozirgi kunda 30000 ga yaqin ERI kalitlari va sertifikatlari topshirilgan.
Respublikada bir nechta ERI kalitlarini ro`yxatga olish markazlari bor.
Ular ERI sertifikatlarning elektron hujjat va qog`oz shaklidagi hujjatlarini
topshirish, ERI ning elektron hujjatlarida va boshqalarda haqiqiyligini tekshirish
kabi xizmatlarni bajaradi.
164
Elektron hujjatda ERI ni qo`llagan holda uning muallifini aniqlash mumkin.
Shu tufayli rasmiy hujjatlarni qog`ozda emas, balki Internet tarmog`i orqali
elektron shaklda jo`natish, bu bilan vaqt va mablag`ni tejash imkoni tug`iladi.
elektron raqamli imzo - yopiq kalitini qo‘llagan holda axborotning
kriptografik o‘zgarishi natijasida olingan va imzoning shakllanish vaqtidan boshlab
elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlovchi hamda imzo kaliti
sertifikatini imzo egasiga taalluqligini tekshiruvchi elektron hujjatning rekviziti
hisoblanadi;
elektron raqamli imzo - elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat
axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus
o‘zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzo ochiq kaliti
yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlash va elektron
raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan
imzo;
elektron raqamli imzoning yopiq kaliti - elektron raqamli imzo kalit
vositalaridan foydalangan holda hosil qilingan, faqat imzo qo‘yuvchi shaxsning
o‘ziga ma’lum bo‘lgan va elektron hujjatda elektron raqamli imzo yaratish uchun
mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi;
elektron raqamli imzoning ochiq kaliti - elektron raqamli imzo kalit
vositalaridan foydalangan holda hosil qilingan, elektron raqamli imzo yopiq
kalitiga mos keluvchi, axborot tizimining har qanday foydalanuvchisi foydalana
oladigan va elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo kalit haqiqiyligini tasdiqlash
uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi;
elektron raqamli imzo kalitining sertifikati - elektron raqamli imzoning ochiq
kaliti elektron raqamli imzoning yopiq kalitiga mosligini tasdiqlaydigan va
elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasiga vakolatli organ tomonidan berilgan
elektron yoki qog‘oz shaklidagi hujjat;
elektron raqamli imzo yopiq kalitining paroli - elektron raqamli imzoning
yopiq kalitidan ruxsatsiz tarzda foydalanishdan himoya qilish uchun mo‘ljallangan
shartli belgilar ketma-ketligi.
elektron raqamli imzoning yopiq kaliti egasi - elektron raqamli imzo kalitini
yaratgan (elektron hujjatga imzo qo‘ygan) va vakolatli organ tomonidan uning
nomiga elektron raqamli imzo kaliti sertifikati berilgan jismoniy shaxs.
elektron raqamli imzo kalit sertifikatini boshqarish - elektron raqamli imzo
kalitining sertifikati amal qilishini to‘xtatib turish yoki qayta tiklash yoxud uni
bekor qilish.
elektron raqamli imzo kalit sertifikatining amal qilish muddati - elektron
raqamli imzo kaliti ro‘yxatga olingan vaqtdan boshlab 24 oydan oshmasligi kerak.
elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini https://e-imzo.uz internet manzilidagi
shaxsiy kabinet orqali elektron raqamli imzo kaliti sertifikatining amal qilish
muddati tugagunga qadar uzaytirib olish mumkin.
ERI kaliti foydalanish kengligi
O‘zbekiston Respublikasining 2017 yil 11 sentyabrdagi O‘RQ-445-sonli
“Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risida”, gi qonuniga asosan
165
elektron raqamli imzo elektron hujjatni imzolagan shaxsni identifikatsiyalash
uchun mo‘ljallangan bo‘lib, qo‘lda qo‘yilgan imzoning to‘kis analogi hisoblanadi
hamda elektron hujjatda aks ettirilgan axborotning o‘zgartirilmasligi va avtorlikni
tasdiqlash uchun qo‘llaniladi. Shuningdek, “Jismoniy va yuridik shaxslarning
murojaatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq,
elektron raqamli imzo bilan tasdiqlanmagan murojaatlar anonim murojaatlar deb
hisoblanadi.
ERI kalitni qanday olish mumkin
Elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish va elektron raqamli imzo
kaliti sertifikatlarini berish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2018 yil 10 maydagi 348sonli qarori asosida O‘zbekiston Respublikasi Davlat
soliq qo‘mitasi huzuridagi “Yangi texnologiyalar” ilmiy-axborot markazi
tomonidan Davlat xizmatlari markazlari orqali amalga oshiriladi.
1.
Elektron raqamli imzo kaliti sertifikatlarini olish uchun
belgilangan tartibda so‘rovnoma to‘ldiriladi.
So‘rovnomani Davlat xizmatlari markazlari yoki https://e-imzo.uz sayti orqali
to‘ldirish mumkin.
Arizani ko‘rib chiqish va elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini olish uzog‘i
bilan 40 daqiqa ichida amalga oshiriladi. Elektron raqamli imzo kalit sertifikatini
davlat xizmatlari markaziga taqdim etilgan USBflesh xotiraga yuklab olanadi.
Elektron raqamli imzo yopiq kalitining paroli vakolatli organ tomonidan
so‘rovnomada ko‘rsatilgan mobil telefon raqamiga sms-xabar shaklida yuboriladi.
Elektron raqamli imzo yopiq kaliti egasining Davlat xizmatlari markaziga
bevosita qilgan arizasi orqali so‘rovnomada ko‘rsatilgan mobil telefon raqami
o‘zgartirilishi mumkin.
Elektron raqamli imzo yopiq kalitining parolini https://e-imzo.uzsayti arizada
ko‘rsatilgan telefon raqami orqali qayta olish mumkin.
1.
Elektron raqamli imzo kalit uchun to‘lov shakllari.
Arizani ko‘rib chiqishning ijobiy natijasidan so‘ng elektron raqamli imzo
kaliti uchun to‘lov amalga oshirilishi lozim.
Jismoniy shaxs - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil
6 maydagi PF-5456sonli farmoniga muvofiq eng kam oylik ish haqqining 7%
miqdorida, barcha bank kassalari hamda CLICK, PAYME, UPAY, PAYNET,
MUNIS va boshqa to‘lov tizimlari orqali amalga oshirishi mumkin.
Yuridik shaxsva Yakka tartibdagi tadbirkorlar O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2012 yil 18 iyuldagi PF4455sonli farmoniga muvofiq eng kam
oylik ish xaqining 10 % miqdorida amalga oshirishi mumkin. Elektron raqamli
imzo kaliti uchun oldindan to‘lovni Davlat soliq qo‘mitasi ro‘yxatga olish
markazining quyidagi bank rekvizitlari orqali amalga oshiriladi: h/r
20210000700431200005 ATB «INVEST FINANCE BANK» MFO 01041, STIR
201589463
Yakka tartibdagi tadbirkorlar ham huddi jismoniy shaxslardek to‘lov
tizimlari yoki bank kassalari orqali to‘lovni amalga oshirishlari mumkin.
Elektron raqamli imzo kaliti quyidagilarga bepul beriladi:
166
Davlat
byudjet tashkilotlariga;
Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 10 maydagi 348sonli “Davlat
xizmatlari markazlari orqali elektron raqamli imzo kalitini ro‘yxatga olish va
elektron raqamli imzo kalitining sertifikatini berish bo‘yicha davlat
xizmatlari ko‘rsatishning ma’muriy reglamentini tasdiqlash haqida” gi
qaroriga asosan kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarning
o‘quvchilariga;
2019 yil 8 apreldagi 284sonli “Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini
ishlab chiqish va kelishishning yagona elektron tizimini joriy etishning
tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida” qaroriga muvofiq O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Administratsiyasiga, Vazirlar Mahkamasiga,
vazirliklarga, idoralarga, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlariga,
boshqa davlat organlari va tashkilotlarning rahbarlariga va mas’ul
shaxslariga.
1.
Elektron raqamli imzo kalitni olish
Elektron raqamli imzo kalit egasi shaxsni tasdiqlovchi xujjatning asl nusxasi
bilan birga USBflesh xotira taqdim etishi lozim.
Jismoniy shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar:
Shaxsni tasdiqlovchi guvohnomani nusxasi (pasport, harbiy bilet,
haydovchilik guvohnomasi yoki shaxsini tasdiqlovchi boshqa hujjat);
Elektron raqamli imzo kalitini ro‘yxatdan o‘tkazish va sertifikatni
berish uchun imzolangan ariza.
Yuridik shaxslar:
Yuridik shaxsni vakili – elektron raqamli imzo kalit egasining shaxsni
tasdiqlovchi guvohnomani nusxasi (pasport, harbiy bilet, haydovchilik
guvohnomasi yoki shaxsini tasdiqlovchi boshqa hujjat);
Elektron raqamli imzo kalitning egasi - yuridik shaxsning vakiliga
buyruqning tasdiqlangan nushasi yoki ishonchnoma (bunda, murojaat
etuvchi elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasi bo‘lsa, elektron raqamli
imzo kalitining sertifikatini boshqarish uchun yuridik shaxsning xati
(ishonchnoma) talab etilmaydi).
20-Amaliy mashg’ulot. Axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish
jarayonlarnda qo’llanilishi
Ishning maqsadi: Axborot texnologiyalaridan ishlab chiqarish jarayonlarida
foydalanishning uslubiy asoslarini o'rganish.
Ishning vazifalari Axborot texnologiyalaridan ishlab chiqarish jarayonlarida
qo'llashning o'ziga xos xususiyatlari bilan tanishish, ishlashning asosiy
ko'rsatkichlarini o'rganish, axborot resurslari va tizimlari samaradorligini
oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar ro'yxatini tuzish, amaliy darsda qisqacha
tahliliy yozuv va xabar tayyorlash.
Vazifa:
167
- tanlangan vazifa opsiyasi uchun axborot resurslarini topish;
- tizimning tavsifi, tuzilishi va xususiyatlari bilan tanishish;
- uni qo'llash amaliyotini tahlil qilish;
- korxonada ATni tatbiq etish bo'yicha chora-tadbirlar ro'yxatini tuzish;
- qisqacha tahliliy yozuvni tayyorlash (maqsad, ishning vazifalari, topilgan
manbalar va ularning qisqacha tavsifi, afzalliklari, kamchiliklari, xulosalari,
takliflari);
- amaliy darsda xabar (taqdimot) tayyorlash;
Axborot texnologiyalari zamonaviy dunyoning ajralmas qismidir. Taraqqiyot bilan
birga kelgan yoki u bilan oldinga siljigan ko'plab faoliyat sohalarida ularsiz amalga
oshirish mumkin emas.
Ilgari, axborot byurokratik soha va qarorlarni qabul qilishning cheklangan
vositasi deb hisoblangan. Bugungi kunda axborot jamiyat taraqqiyotining asosiy
manbalaridan biri sifatida, axborot tizimlari va texnologiyalari esa odamlar
samaradorligi va samaradorligini oshirish vositasi sifatida qaralmoqda.
Axborot tizimlari va texnologiyalari ishlab chiqarish, boshqarish va
moliyaviy faoliyatda eng ko'p qo'llaniladi, ammo boshqa sohalarda ishlayotgan
odamlar ongida ularni o'zgartirish va faol ishlatish zarurati to'g'risida siljishlar
boshlangan.
Axborot texnologiyalari uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lib, shuning uchun
kompyuterlar va aloqa vositalarining rivojlanishi bilan turli xil o'zgarishlar paydo
bo'ldi:
"Axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari",
"kompyuter
axborot
texnologiyalari" va hk. Axborot texnologiyalari bu kompyuterlar, elektronika va
aloqalarni birlashtirishdir.
Amerikaliklarning yengil qo'li bilan inglizcha "menejment" so'zi deyarli
har bir o'qimishli odamga ma'lum bo'ldi. Soddalashtirilgan ma'noda menejment bu mehnat, aql va odamlar xulq-atvorining motivlari yordamida belgilangan
maqsadlarga erishish qobiliyati. Menejment - rus tilida "menejment" - turli xil
tashkilotlarda odamlarni boshqarish uchun funktsiya, faoliyat turi.
Menejer har doim katta noaniqlik sharoitida qaror qabul qilishi kerak:
inflyatsiya, raqsga tushadigan valyuta kursi, soliq va ish sharoitidagi huquqiy
o'zgarishlar, raqobatchilar uxlamaydilar.
Maslahatchilar, ularning tegishli axborot tizimlari qarorlarni qo'llabquvvatlash tizimlari deb nomlanadi va qaror qabul qilish menejerda qoladi.
Axborot texnologiyalari iqtisodchi-menejer uchun foydali xususiyatlarga
ega, chunki ular:
- iqtisodiyot va matematika o'rtasidagi farqni bartaraf etishga yordam
berish;
- iqtisodiy muammolarni hal qilishning zamonaviy usullarining eng
samarali tashuvchilari;
- iqtisodiy protseduralarni xalqaro talablarga muvofiqlashtirishga hissa
qo'shish;
168
- iqtisodiy va ta'limiy - yagona axborot makoniga ulanish.
Axborot jamiyatda tobora muhim rol o'ynaydi. U dunyoqarashning asosiy
tushunchalari: materiya va energiya bilan bir qatorga qo'yiladi.
Yaxshi buyurtma qilingan, kirish uchun qulay va faol foydalaniladigan
ma'lumotlar moliyaviy, intellektual, energetik va moddiy resurslar bilan bir qatorda
resurs sifatida baholanadi. Axborotni samarali boshqarish
resurslar muayyan boshqaruv muammosiga aylanadi.
Jamiyatning turli sohalarida axborotni tavsiflovchi ish va xarajatlar ko'lami
va axborot resurslari egallagan ahamiyati, axborot tizimlari samaradorligini eng
keskin tarzda oshirish muammosini tug'dirdi. Uni hal qilish usullaridan biri bu
tegishli mutaxassislarni tayyorlashdir.
Shunday qilib, axborot resurslaridan foydalaniladigan har qanday faoliyat
sohasi menejeri - muhandis-mexanik, savdo xodimi, kimyogar, shahar va davlat
ma'muriyati xodimi, iqtisodchi, samarali ishlash uchun quyidagilarni bilishingiz
kerak:
- mohiyati qanday axborot resurslari;
- axborot tizimlarining texnologik muhiti qanday va nimadan
shakllanganligi;
- axborot tizimlarini rivojlantirish jarayonlari qanday amalga oshiriladi va
ular nimaga olib kelishi mumkin;
- yaratilgan fan tizimlaridan aniq predmet sohasida qanday samarali
foydalanish;
- media-bozorda qanday ko'rsatkichlar ishlaydi, ularning ishonchliligi
qanday va mahsulotlarining texnik xususiyatlari qanday;
- huquqiy, texnologik va texnik bilan bir qatorda axborot resurslarini har
tomonlama himoya qilishni qanday ta'minlash kerak.
O'z navbatida, axborot texnologiyalari bo'yicha mutaxassis quyidagi
masalalarni tushunishi kerak:
- axborot tizimlarini qisqa, o'rta va uzoq muddatli rejalashtirishni qanday
amalga oshirish kerak;
- axborotni qayta ishlash sohasi qanday xususiyatlarga ega va uning
tashkiliy tuzilishi qanday shakllangan;
- axborotni qayta ishlash sohasida ishlab chiqarish menejeri nima;
- innovatsion menejment nima, inson resurslaridan qanday samarali
foydalanish va axborotlashtirish sohasida inson resurslarini boshqarish
xususiyatlari qanday;
- moliyaviy menejment nima va axborot tizimlarida qanday mablag
'sarflanadi;
- axborot resurslarining qanday va qanday huquqiy himoyasi ta'minlanadi.
Axborotlashtirish deganda jahon bozorining salmoqli ulushini tashkil etadi
va jahon iqtisodiyotidagi investitsiya oqimlari tarkibini hozirdanoq aniqlab
bormoqda.
Borgan sari kuchliroq va samaraliroqlarini yaratishni rag'batlantiruvchi eng
kuchli omillardan biri bu kompaniyalarning asosiy faoliyatidagi raqobatdir, chunki
169
bu o'z vaqtida va to'liq ma'lumot bo'lib, ularga raqobatchilardan ustunlik beradi va
axborot tizimlarining sifati va samaradorligiga beparvolik kompaniyaning
pozitsiyasini yo'qotishiga olib keladi va oxir-oqibat, uning mag'lubiyatiga.
Shu bilan birga, hozirgi paytda, texnologik jihatdan, har qanday masala
bo'yicha hech kim tushunolmaydigan (ba'zan hatto shunchaki ko'rib chiqa
olmaydigan) hajmdagi ma'lumotlarni, vaziyat ajratgan vaqt ichida to'plash va
undan ham samarali foydalanish mumkin. Axborot jarayonlari kabi keng ko'lamli
hodisalarni ko'rib chiqishda tizimli yondashuv zarurati kelib chiqadi.
Axborot texnologiyalari zamonaviy dunyoning ajralmas qismidir. Taraqqiyot
bilan birga kelgan yoki u bilan oldinga siljigan ko'plab faoliyat sohalarida ularsiz
amalga oshirish mumkin emas. Kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi jamiyat
faoliyatining barcha sohalariga: ilm-fan, madaniyat, ta'lim, ishlab chiqarish,
boshqarish va boshqalarga kirib boruvchi tez sur'atlar bilan rivojlanib borayotgan
integratsiya jarayonlari bilan bog'liq bo'lgan global axborotlashtirish muammosiga
yaqinlashishga imkon berdi. Jamiyatni axborotlashtirish bu global ijtimoiy jarayon,
o'ziga xos xususiyat ijtimoiy ishlab chiqarish sohasidagi faoliyatning dominant turi
bu zamonaviy mikroprotsessor va kompyuter texnikasi vositalari, shuningdek, turli
xil axborot ta'sir o'tkazish va almashish vositalari asosida amalga oshiriladigan
ma'lumotlarni yig'ish, to'plash, qayta ishlash, saqlash, uzatish, ishlatish, ishlab
chiqarishdir.
Internet, telekommunikatsiya tarmoqlari va intellektual kompyuter tizimlariga
asoslangan axborot texnologiyalari kelajak avlodga bilim, turli xil ma'lumotlar va
materiallarni erkin tarqatish imkoniyatlarini ochib beradi. U axborot va ilmiy
bilimlar jamiyat salohiyati va uning rivojlanish istiqbollarini belgilovchi asosiy
omillarga aylanadigan yangi ijtimoiy muhitga moslashish zarurati bilan duch
keladi. Birlashgan jahon axborot tizimlaridan foydalanish ta'limga axborot
texnologiyalarini joriy etishni ta'minlaydi: yagona ta'lim maydoni shakllanadi,
odamning aloqa va umumiy nomoddiy resurslarga kirish, katta miqdordagi
ma'lumotni tushunish va qayta ishlashga bo'lgan ehtiyoji ortadi. Ta'limni
axborotlashtirishning mazmuni ham o'qituvchilar, ham talabalar uchun madaniy,
ma'rifiy va ilmiy ma'lumotlardan erkin foydalanishlari uchun qulay sharoitlar
yaratishdan iborat. Shuni ham anglash kerakki, ta'lim sohasini axborotlashtirish
ijtimoiy faoliyatning boshqa sohalarini axborotlashtirishdan ustun bo'lishi kerak,
chunki bu erda yangi tipdagi jamiyatni rivojlantirish uchun ijtimoiy, psixologik,
umumiy madaniy va kasbiy shartlar qo'yiladi.
Axborot texnologiyalarining bank sohasida qo'llanilishini tahlil qilish
Axborot texnologiyalaridan foydalanmasdan bank biznesining rivojlanishi
mumkin emas. Bugungi kunda axborot texnologiyalaridan foydalanish zamonaviy
bank samaradorligi va raqobatbardoshligining asosiy omillaridan biridir. Shuning
uchun banklar biznes-jarayonlarni avtomatlashtirishga sarmoya kiritmoqdalar.
Telekommunikatsiya muhitidan foydalangan holda taqdim etiladigan asosiy bank
xizmatlariga quyidagilar kiradi.
- xalqaro pul o'tkazmalari tizimlari (Western Union va boshqalar) orqali pul
o'tkazmalarini amalga oshirish. Hozirgi vaqtda pul o'tkazmalari juda dolzarbdir.
170
Zamonaviy uskunalar, eng yangi kompyuter texnologiyalaridan foydalangan
holda, mablag'ni dunyoning istalgan nuqtasiga eng qisqa vaqt ichida (10-15 minut)
yuborish mumkin;
- bankomatlar orqali amalga oshiriladigan plastik kartalardan foydalangan holda
naqd pulsiz to'lovlar. Bank plastik kartasi bugungi ko'rinishda endi shunchaki
to'lov vositasi bo'lib qolmaydi - u har xil axborot dasturlari va turli xil to'lov
muhitlarini, masalan, mobil tarmoqlar, Internet, elektron pullar va boshqalarni
birlashtiruvchi vositaga aylanib bormoqda. Bank kartalaridan stipendiya, ish haqi,
pensiya, kreditlarni to'lashda, shuningdek chet elda to'lovlarni amalga oshirishda
foydalanish mumkin. Shunday qilib, bank kartalaridan foydalanish nafaqat bank
operatsiyalarini avtomatlashtirish va ularning hisobini yuritish, balki bank hisob
raqamlariga qo'shimcha resurslarni jalb qilish, bank uchun yangi daromad olish va
mijozlarga bank kartalaridan foydalanishda yuqori darajadagi xavfsizlikni
kafolatlash imkonini beradi.
Nazorat uchun savollar.
1. Axborot texnologiyalari tushunchasi. Axborot texnologiyalarning tasnifi
Axborotni boshqarish tsikli.
2. Axborot tizimi tushunchasini ishlab chiqish. Komponentlar axborot tizimi. IS
boshqaruv funktsiyalarini amalga oshirish muhiti sifatida.
3. Davlatning asosiy maqsadlari, vazifalari va amalga oshirish sohalari
4. Ofisni avtomatlashtirish texnologiyasi.
5. Loyihani boshqarish bo'yicha axborot tizimlari.
6. Ishlab chiqarishni boshqarish bo'yicha tavsiyalar standartlari: MRP, MRP II,
ERP, CSRP.
7. Ta'minlovchilar bilan munosabatlarni boshqarish (SRM) tizimi,
8. Mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish tizimi (CRM),
9. Logistik ta'minot zanjirlari (SCM).
10. Korxonalarni boshqarish axborot tizimlarining tasnifi.
11. Tashkilot va axborot tizimi o'rtasidagi munosabatlar.
21-Amaliy mashg’ulot. Ishlab chikarish jarayonlarining turlari,
hususiyatlari. Ishlab chiqarish jarayonlarining boshqarish sistemasini
umumlashgan strukturaviy sxemasi.
Ishning maqsadi: Ishlab chiqarish jarayonini, ishlab chiqarish turlarini va
boshqarish sistemalarini o’rganish.
Ishlab chiqarish jarayoni va uni tashkil etish tamoyillari
Sanoat ishlab chiqarishi - bu xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar va boshqa
mehnat predmetlarini bozor ehtiyojlarini qondiradigan tayyor mahsulotga
aylantirishning murakkab jarayoni.
Ishlab chiqarish jarayoni - bu mahsulot ishlab chiqarish uchun ma'lum bir
korxonada talab qilinadigan odamlar va mehnat qurollarining barcha
harakatlarining umumiyligi.
171
Ishlab chiqarish jarayoni quyidagi jarayonlardan iborat:
asosiylari texnologik jarayonlar bo'lib, ular davomida mahsulotlarning
geometrik shakllari, o'lchamlari va fizik-kimyoviy xususiyatlarida o'zgarishlar yuz
beradi;
yordamchi - bu asosiy jarayonlarning uzluksiz oqimini ta'minlaydigan
jarayonlar (asbob va uskunalarni ishlab chiqarish va ta'mirlash; uskunalarni
ta'mirlash; barcha turdagi energiya (elektr, issiqlik, bug ', suv, siqilgan havo va
boshqalar) bilan ta'minlash);
xizmat ko'rsatish - bu asosiy va yordamchi jarayonlarni ta'minlash bilan
bog'liq jarayonlar va mahsulot yaratmaydi (saqlash, tashish, texnik nazorat va
boshqalar).
Avtomatlashtirilgan, avtomatik va moslashuvchan integral ishlab chiqarish
sharoitida yordamchi va xizmat ko'rsatish jarayonlari ozmi-ko'pmi asosiylari bilan
birlashtirilib, keyinchalik batafsilroq ko'rib chiqiladigan ishlab chiqarish
jarayonlarining ajralmas qismiga aylanadi.
Ishlab chiqarish jarayonlarining tuzilishi.
Ishlab chiqarish jarayoni.
mahsulot ishlab chiqarish uchun odamlar va asboblarning barcha harakatlari
to'plami
Yordamchi jarayonlar
Asosiy jarayonlarning uzluksiz oqimini ta'minlovchi
vositalarni ishlab chiqarish
va ta'mirlash
Asosiy texnologik
jarayonlar
mahsulotlarning shakllari,
o'lchamlari, fizikaviy va
kimyoviy xususiyatlarini
o'zgartirish jarayonlari
Xizmat ko'rsatish
jarayonlari
asosiy va yordamchi
jarayonlarga xizmat
ko'rsatish
Ishlab chiqarish jarayoni tarkibi
Texnologik jarayonlar, o'z navbatida, bosqichlarga bo'linadi.
Faz - bu bajarilishi texnologik jarayonning ma'lum bir qismini yakunlanishini
tavsiflovchi va mehnat predmetining bir sifat holatidan ikkinchisiga o'tishi bilan
bog'liq bo'lgan ishlar to'plami.
Mashinasozlikda va asbobsozlikda texnologik jarayonlar asosan uch
bosqichga bo'linadi:
- xaridlar;
- qayta ishlash;
- yig'ish.
Texnologik jarayonlarning fazaviy tuzilishi.
Texnologik jarayonlar.
172
Tayyorgarlik bosqichi
zagotovkalarni olish
jarayonlari
ishlov berish bosqichi
zagotovkalarni tayyor
qismlarga aylantirish
jarayonlari
Yig’ish bosqichi
Tayyor qismlardan
maxsulot yig’ish
jarayoni
Texnologik jarayonlarning bosqich tuzilishi
Texnologik jarayon ma'lum bir mehnat predmeti - operatsiyalar bo'yicha
ketma-ket amalga oshiriladigan texnologik harakatlardan iborat.
Amaliyot - bu har bir mehnat ob'ekti yoki birgalikda qayta ishlanadigan
ob'ektlar guruhi bo'yicha harakatlar ketma-ketligidan iborat bo'lgan bitta ish joyida
(mashina, stend, bo'linma va boshqalar) bajariladigan texnologik jarayonning bir
qismidir.
Mehnat ob'ektlarining geometrik shakllari, o'lchamlari, fizikaviy va kimyoviy
xususiyatlarining o'zgarishiga olib kelmaydigan operatsiyalar texnologik
operatsiyalar bilan bog'liq emas (tashish, yuklash va tushirish, boshqarish, sinov,
yig'ish va boshqalar).
Amaliyotlar ishlatiladigan mehnat vositalariga qarab farqlanadi:
- mashinalar, mexanizmlar va elektr asboblaridan foydalanmasdan
bajariladigan qo'llanma;
- mashina-qo'lda - ishchining doimiy ishtirokida mashinalar yoki qo'l
asboblari yordamida bajariladi;
- dastgohlar - ishchining cheklangan ishtirokidagi dastgohlarda,
moslamalarda, bo'linmalarda bajariladi (masalan, o'rnatish, mahkamlash, dastgohni
ishga tushirish va to'xtatish, qismni ochish va echib olish). Qolganlari mashina
tomonidan amalga oshiriladi.
- avtomatlashtirilgan - avtomatik uskunalarda yoki avtomatik chiziqlarda
bajariladi.
Apparat jarayonlari maxsus bo'linmalarda (pechlar, moslamalar, vannalar va
boshqalar) mashinali va avtomatik operatsiyalarni bajarish bilan tavsiflanadi.
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishning asosiy tamoyillari
Printsiplar - bu ishlab chiqarish jarayonining qurilishi, ishlashi va rivojlanishi
amalga oshiriladigan boshlang'ich nuqtalar.
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish tamoyillariga rioya qilish korxona
faoliyati samaradorligining asosiy shartlaridan biridir.
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishning asosiy tamoyillari va ularning
mazmuni jadvalda keltirilgan.
173
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishning asosiy tamoyillari
1-jadval
№
1
2
Tamoillar
Mutanosiblik
tamoyili
Differentsiatsiya
tamoyili
3
Kombinatsiya
printsipi
4
Konsentratsiya
tamoyili
5
Ixtisoslashish
tamoyili
6
Universalizatsiya
tamoyili
7
Standartlashtirish
tamoyili
8
Parallellik tamoyili
9
To'g'ridan-to'g'ri
oqim tamoyili
10
Uzluksizlik tamoyili
11
12
Ritm tamoyili
Avtomatlashtirish
tamoyili
Ishlab chiqarish
jarayoni
shakllarining
muvofiqligi tamoyili
uning texnik va
iqtisodiy
mazmuni
13
Asosiy qoidalar
Korxonaning barcha ishlab chiqarish bo'limlari (sexlari, uchastkalari) va
individual ish joylarining vaqt birligiga mutanosib mahsuldorlik.
korxonaning alohida bo'limlari o'rtasida bir xil nomdagi mahsulotlarni
ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish jarayonini taqsimlash (masalan,
texnologik yoki mavzu bo'yicha ishlab chiqarish maydonchalari yoki
sexlarini yaratish)
ma'lum bir turdagi mahsulotni bitta maydonda, sexda, ishlab chiqarishda
ishlab chiqarish uchun turli xil jarayonlarni to'liq yoki bir qismini
birlashtirish
Texnologik jihatdan bir hil mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki ayrim
hududlarda, ish joylarida, korxonaning sexlari va ishlab chiqarish
binolarida funktsional bir hil ishlarni bajarish bo'yicha ayrim ishlab
chiqarish operatsiyalarini amalga oshirishni konsentratsiyasi.
Korxonada, sexda mehnat taqsimoti shakllari. Korxonaning har bir
bo'linmasiga ishlarning cheklangan assortimentini, ehtiyot qismlar yoki
mahsulotlarning ishlashini tayinlash
Ixtisoslash tamoyilining teskarisi. Har bir ish joyi yoki ishlab chiqarish
bo'limi keng assortimentdagi mahsulotlar va qismlarni ishlab chiqarish
bilan yoki har xil ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish bilan
shug'ullanadi
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishda standartlashtirish printsipi
deganda uning eng yaxshi yo'lini ta'minlaydigan yagona sharoitlarni ishlab
chiqish, o'rnatish va qo'llash tushuniladi.
Texnologik jarayonni bir vaqtning o'zida uning barcha yoki ba'zi
operatsiyalarida bajarish. Printsipning amalga oshirilishi mahsulotning
ishlab chiqarish tsiklini sezilarli darajada kamaytiradi
Texnologik jarayon davomida mehnat ob'ektlarining to'g'ri chiziqli
harakatlanishini talab qilish, ya'ni mahsulot ishlab chiqarish jarayonining
barcha bosqichlarini o'z harakatidan qaytmasdan o'tishi uchun eng qisqa
yo'l bo'ylab
Muayyan mahsulotni ishlab chiqarishdagi barcha uzilishlarni
minimallashtirish
Bir xil miqdordagi mahsulotni ma'lum vaqt oralig'ida ishlab chiqarish
Avtomatik uskunadan foydalanish asosida ishchini qo'l mehnati
xarajatlaridan maksimal darajada mumkin va iqtisodiy jihatdan ozod qilish
Korxonaning ishlab chiqarish tarkibini, ishlab chiqarishning o'ziga xos
xususiyatlarini va uning oqim sharoitlarini hisobga olgan holda
shakllantirish, eng yaxshi iqtisodiy ko'rsatkichlarni berish
Ishlab chiqarish jarayonini oqilona tashkil etishning iqtisodiy samaradorligi
mahsulot ishlab chiqarish tsiklining davomiyligini qisqartirish, mahsulot ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish, asosiy vositalardan foydalanishni yaxshilash va
aylanma mablag'lar aylanmasini ko'paytirishda ifodalanadi.
Ishlab chiqarish turlari va ularning texnik-iqtisodiy xususiyatlari
174
Ishlab chiqarish turi - uning uyushgan, texnik va iqtisodiy xususiyatlarining
umumiyligi.
Ishlab chiqarish turi quyidagi omillar bilan belgilanadi:
- ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar assortimenti;
- nashr hajmi;
- ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar nomenklaturasining barqarorligi darajasi;
- ish hajmining xususiyati.
Konsentratsiya va ixtisoslashuv darajasiga qarab ishlab chiqarishning uch turi
ajratiladi:
- bitta;
- ketma-ket;
- katta.
Korxonalar, bo'limlar va yakka tartibdagi ish joylari ishlab chiqarish turlari
bo'yicha tasniflanadi.
Korxonaning ishlab chiqarish turi etakchi sexning ishlab chiqarish turi bilan
belgilanadi, va sexning ishlab chiqarish turi eng muhim operatsiyalar bajariladigan
va ishlab chiqarish fondlarining asosiy qismi to'plangan joyning xususiyatlari bilan
belgilanadi.
Zavodni u yoki bu turdagi ishlab chiqarishga tayinlash shartli hisoblanadi,
chunki har xil ishlab chiqarish turlarining kombinatsiyasi korxonada va hattoki
alohida do'konlarda ham bo'lishi mumkin.
Bir martalik ishlab chiqarish ishlab chiqarilgan mahsulotlarning keng
assortimenti, ularning ishlab chiqarish hajmining kichik hajmi va har bir ish joyida
juda xilma-xil operatsiyalarning bajarilishi bilan tavsiflanadi.
Ommaviy ishlab chiqarishda nisbatan cheklangan mahsulot turlari (partiyalar)
ishlab chiqariladi. Qoida tariqasida, bitta ish joyiga bir nechta operatsiyalar
topshiriladi.
Ommaviy ishlab chiqarish yuqori assortimentdagi ish joylarida uzoq vaqt
davomida doimiy ravishda ishlab chiqariladigan mahsulotlarning tor doirasi va
katta hajmdagi ishlab chiqarish bilan tavsiflanadi.
Ishlab chiqarishni tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlari, uning iqtisodiy
ko'rsatkichlari, tannarxning tuzilishi (birlikda jonli mehnatning ulushi yuqori,
massada - ta'mirlash va ekspluatatsiya ehtiyojlari va jihozlarga texnik xizmat
ko'rsatish qiymati) ishlab chiqarish turi hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Ishlab chiqarish turlari bo'yicha taqqoslash .
Ishlab chiqarish turlarining xususiyatlari
2-jadval
№
Faktorlar
Ishlab chiqarish turi
175
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Ishlab chiqarilgan mahsulotlar
nomenklaturasi
Nomenklaturaning izchilligi
Ishlab chiqarish hajmi
Ish joylariga operatsiyalarni
tayinlash
Foydalanilayotgan uskunalar
shlatilgan asboblar va
aksessuarlari
Ishchilar klasifikasiyasi
Ishlab chiqarish tannarxi
Sexlar va bo'limlarni ishlab
chiqarishga ixtisoslashtirish
birlik
Katta
seriyali
Chegaralangan
ommaviy
Kichik
mavjud emas
Kichik
mavjud emas
mavjud
O'rta
Qisman
mavjud
Katta
To'liq
Universal
Universal + maxsus
(qisman)
Universal + maxsus
(qisman)
O'rtacha
O'rtacha
aralash
Asosan maxsus
Universal
Yuqori
yuqori
Texnologik
Asosan maxsus
Ko'pincha past
past
Buym bo’yicha
Korxonaning ishlab chiqarish tarkibi
Korxonaning ishlab chiqarish tarkibi - bu uni tashkil etadigan korxonaning
ishlab chiqarish birliklari (ustaxonalari, xizmatlari) va ular orasidagi bog'lanish
shakllari to'plamidir.
Ishlab chiqarish tarkibi mahsulot turiga va uning nomenklaturasiga, ishlab
chiqarish turiga va ixtisoslashuv shakllariga, texnologik jarayonlarning
xususiyatlariga bog'liq. Bundan tashqari, ikkinchisi korxonaning ishlab chiqarish
tuzilishini belgilovchi eng muhim omil hisoblanadi.
Ishlab chiqarish tarkibi mohiyatan ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish
shaklidir. U ishlab chiqarish bo'limlarini ajratib turadi:
- asosiy;
- yordamchi;
- xizmat ko'rsatish.
Asosiy ishlab chiqarish ustaxonalarida (bo'linmalarida) mehnat ob'ektlari
tayyor mahsulotga aylantiriladi.
Yordamchi ishlab chiqarish ustaxonalari (bo'linmalari) asosiy ishlab
chiqarishning ishlashi uchun sharoit yaratadi (asbob-uskunalar, energiya ta'minoti,
uskunalarni ta'mirlashni ta'minlash) (1-rasmga qarang).
Servis ishlab chiqarish bo'linmalari asosiy va yordamchi ishlab chiqarishni
transport, omborlar (omborlar), texnik nazorat va boshqalar bilan ta'minlaydi.
Shunday qilib, korxona ichida asosiy, yordamchi va xizmat ko'rsatish
do'konlari va ishlab chiqarish ob'ektlari ajralib turadi.
O'z navbatida, asosiy ishlab chiqarish sexlari (mashinasozlikda,
asbobsozlikda) quyidagilarga bo'linadi:
- xaridlar uchun;
- qayta ishlash;
- yig'ish.
Bo'sh do'konlarda mahsulot qismlarini oldindan shakllantirish (quyish, issiq
shtamplash, blankalarni kesish va boshqalar) amalga oshiriladi.
176
Qayta ishlash sexlarida ehtiyot qismlar mexanik, termal, kimyoviy-termal,
galvanik, payvandlash, bo'yoq qoplamalari va boshqalarga ishlov beriladi.
Yig'ish sexlarida yig'ish moslamalari va mahsulotlari yig'iladi, sozlanadi,
sozlanadi, sinovdan o'tkaziladi.
Ishlab chiqarish tuzilmasi asosida korxonaning bosh rejasi ishlab chiqiladi,
ya'ni. barcha sexlar va xizmatlarning fazoviy joylashuvi, shuningdek, zavod
hududidagi marshrutlar va aloqa vositalari. Bunday holda, material oqimlarining
to'g'ridan-to'g'ri oqimi ta'minlanishi kerak. Seminarlar bo'lishi kerak
Liniyalardagi operasiyalar orasidagi ishchi bo'shliq - liniyadagi ishi o'rtasida
joylashgan va qo'shni ish stantsiyalarining turli xil mahsuldorligi natijasida hosil
bo'ladigan ishlarning (qismlar, yig'ish birliklari) soni. Ortiqcha hajm doimiy
ravishda maksimaldan nolga o'zgaradi va aksincha. O'zaro operatsiyalarning
ortiqcha qiymatining maksimal qiymati qo'shni operatsiyalarning unumdorligi
farqi bilan belgilanadi.
Sinxronizatsiya - bu texnologik jarayonning davomiyligini ishlab chiqarish
liniyasining tsikli vaqtiga moslashtirish jarayoni. Amaliyotni bajarish vaqti chiziqli
tsiklga yoki uning ko'paytmasiga teng bo'lishi kerak.
Sinxronizatsiya usullari:
- operatsiyalarni farqlash;
- operatsiyalarning konsentratsiyasi;
- qo'shimcha uskunalarni o'rnatish;
- uskunalarning ishlashini kuchaytirish (ishlov berish rejimlarini oshirish);
- progressiv vositalar va jihozlardan foydalanish;
- ish joylariga xizmat ko'rsatishni tashkil etishni takomillashtirish va
boshqalar.
Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishni tashkil etish
Uzluksiz ishlab chiqarishning eng yuqori shakli avtomatlashtirilgan ishlab
chiqarish bo'lib, u erda uzluksiz ishlab chiqarishning asosiy xususiyatlari uni
avtomatlashtirish bilan birlashtiriladi. Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishda
uskunalar, bo'linmalar, apparatlar, qurilmalarning ishlashi ma'lum bir dasturga
muvofiq avtomatik ravishda amalga oshiriladi va ishchi ularning ishlarini nazorat
qiladi, berilgan jarayondan chetlanishlarni yo'q qiladi va avtomatlashtirilgan
uskunalarni sozlaydi.
Qisman va murakkab avtomatlashtirishni ajratib ko'rsatish.
Qisman avtomatlashtirish bilan ishchi texnologik jarayonlarni amalga oshirish
bilan bog'liq ishlardan to'liq ozod bo'ladi. Transportda, asbob-uskunalarga xizmat
ko'rsatishda boshqaruv operatsiyalari, o'rnatish paytida qo'l mehnati to'liq yoki
qisman kamayadi.
Kompleks avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish sharoitida mahsulot ishlab
chiqarishning texnologik jarayoni, ushbu jarayonni boshqarish, mahsulotlarni
tashish, operatsiyalarni nazorat qilish, ishlab chiqarish chiqindilarini olib tashlash
inson aralashuvisiz amalga oshiriladi, ammo uskunalarga texnik xizmat ko'rsatish
qo'lda.
177
Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishning asosiy elementi bu avtomatik ishlab
chiqarish liniyalari (APL).
Avtomatik ishlab chiqarish liniyasi - bu operatsiyalarning texnologik ketmaketligida joylashgan, avtomatik transport tizimi va avtomatik boshqaruv tizimi
bilan bog'langan va xom ashyoni (blankalarni) tayyor mahsulotga (ma'lum avtolin
uchun) avtomatik ravishda o'zgartirilishini ta'minlaydigan avtomatik uskunalar
to'plami. Yadro osti kemasida ishchi sozlash, jihozlarning ishlashini nazorat qilish
va chiziqni bo'shliqlar bilan yuklash funktsiyalarini bajaradi.
Yadro osti kemasining asosiy belgilari:
- texnologik operatsiyalarni avtomatik ravishda bajarish (inson aralashuvisiz);
- alohida chiziq birliklari o'rtasida mahsulotning avtomatik harakatlanishi.
Mahsulot ishlab chiqarishning yopiq tsikli bo'lgan avtomatik komplekslar avtomatik tashish va boshqarish moslamalari bilan o'zaro bog'liq bo'lgan bir qator
avtomatik liniyalar.
Avtomatlashtirilgan uchastkalarga (ustaxonalar) avtomatik ishlab chiqarish
liniyalari, avtonom avtomatik komplekslar, avtomatik transport tizimlari,
avtomatik ombor tizimlari kiradi; avtomatik sifat nazorati tizimlari, avtomatik
boshqaruv tizimlari va boshqalar.
Doimiy o'zgarib turadigan beqaror bozor sharoitida (ayniqsa, diversifikatsiya
qilingan ishlab chiqarish) iste'molchilar talablari, ehtiyojlari va talablarini
maksimal darajada oshirish, yangi mahsulotlarni tezroq va minimal xarajatlar bilan
chiqarishni o'zlashtirish uchun avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishning
moslashuvchanligini (ko'p funktsionalligini) oshirish muhim vazifa hisoblanadi.
Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish tizimlarining moslashuvchanligini
oshirish usullari:
- ishlab chiqarishni texnik tayyorlash uchun avtomatlashtirilgan tizimlardan
foydalanish (SAPR);
- tez qayta sozlanadigan avtomatik ishlab chiqarish liniyalaridan foydalanish;
- dasturlashtirilgan boshqaruvga ega universal sanoat manipulyatorlaridan
foydalanish (sanoat robotlari);
- ishlatilgan asboblar va texnologik jihozlarni standartlashtirish;
- avtomatik liniyalarda avtomatik ravishda qayta sozlanadigan uskunalardan
foydalanish (mikroprotsessor texnologiyasi asosida);
- qayta o'rnatiladigan transport, saqlash va saqlash tizimlaridan foydalanish va
boshqalar.
Ammo shuni ta'kidlash kerakki, har qanday universalizatsiya katta qo'shimcha
xarajatlarni talab qiladi va uni qo'llash marketing ma'lumotlari va tadqiqotlariga
asoslangan muvozanatli iqtisodiy yondashuvni talab qiladi.
22-Amaliy mashg’ulot. Ishlab chiqarish jarayoni-dinamik ob’ekt sifatida.
Dinamik sistemasini ifodalash usullari va ularning xususiyatlari.
Ishning maqsadi: Ishlab chiqarish jarayonini, Dinamik sistemasini ifodalash
usullari va ularning xususiyatlarini o’rganish.
178
Zamonaviy jamiyatda tizimli tushunchalar allaqachon shunday darajaga
etganki, barcha muammolarni hal qilishda tizimli yondashuvning ahamiyati va
foydaliligi haqidagi fikrlar umumiy yoki umuman qabul qilingan. Nafaqat olimlar,
balki muhandislar va o'qituvchilar, yuristlar va madaniyat xodimlari ham o'z
faoliyatlarida tizimli yondashuvni topdilar va o'z ishlarini ongli ravishda
tizimlashtirishga harakat qilmoqdalar. Muvofiqlik darajasi qanchalik baland bo'lsa
(muammolarni hal qilishda), har qanday amaliy masalalarni hal qilish shunchalik
samarali bo'ladi. Fikrlash ham tizimli, shuning uchun sistematiklik 20-asrning
ikkinchi yarmida emas, balki undan ancha oldinroq, odam o'ylay boshlagandan
keyin paydo bo'lgan.
So'z birikmasi, masalan, "quyosh tizimi", "asab tizimi", "tenglamalar tizimi"
va boshqalar. ularning umumiy jihatlari - izchillik deganidir.
Odamlarning amaliy faoliyati sistematikdir. Inson tabiatning faol qismidir.
O'z maqsadlariga erishish uchun inson tabiatdan foydalanadi, unga ta'sir qiladi,
o'zgaradi va h.k. Agar biz insonning amaliy faoliyatini ko'rib chiqsak, u ham
tizimli. Inson amaliyotining majburiy belgilari:
1) tuzilmaviylik;
2) tizim tarkibiy qismlarining o'zaro bog'liqligi;
3) butun tizimni tashkil qilishni ma'lum maqsadga bo'ysundirish.
Amaliyotda tizimli vakilliklarning roli asta-sekin o'sib boradi, inson
faoliyatining tizimli tabiati o'sib bormoqda.
Inson faoliyatining tizimli ko'rinishini murakkablashishini mehnat
unumdorligini oshirish muammosi misolida izlash mumkin (1.1-rasm).
Mehnat samaradorligini oshirishning birinchi usuli bu mexanizatsiya.
Mexanizatsiya - har qanday ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish uchun eng
oddiy asbob va moslamalar, mashinalardan foydalanish (mehnat unumdorligini 5-7
baravarga oshiradi). Mexanizmning ishi doimo inson tomonidan boshqariladi.
Inson samaradorligini oshirishning ikkinchi bosqichi avtomatlashtirish bilan
bog'liq. Uning asosiy vazifasi ma'lum bir ishlab chiqarish jarayonidan inson
ishtirokini istisno qilishdir, ya'ni. mashinaga nafaqat ishning o'zi, balki ushbu
jarayonlarni boshqarishni ham ishonib topshirish.
Inson amaliy faoliyatining izchilligining uchinchi darajasi kibernetizatsiya
(ishlab chiqarishni intellektualizatsiya qilish) bilan bog'liq. Oldingi darajalardan
asosiy farq aql-idrokdan foydalanishdir.
Kibernetika
Avtomatlashtirish
Mexanizat
179
siya
Shakl: 1.1. Mehnat unumdorligini oshirish bosqichlari sxemasi
Bu bizga noma'lum vaziyatlarda harakat qilish, rasmiylashishga imkon
bermaydigan yangi paydo bo'lgan muammolarni hal qilish va avtomatlashtirilgan
tizimlar tomonidan hal qilinmaydigan muammolarni hal qilish imkonini beradi. U
bu erda insonning tabiiy zakovati sifatida ishlatiladi yoki sun'iy aql yaratiladi.
Inson amaliyotining tabiiy izchilligi tizimli tushunchalar va nazariyalarning
paydo bo'lishi va rivojlanishidagi ob'ektiv omillardan biridir. Inson faoliyati
izchilligining tabiiy o'sishi ushbu izchillikning yaxshilanishi va rivojlanishi bilan
birga keladi va bu jarayonlar tabiatdan tezlashib boradi. Amaliyotda bilim va
izchillik tamoyillariga rioya qilishning roli ortib bormoqda.
Agar biz tizimli qarashlar rivojlantirishning ob'ektiv sabablarini ko'rib
chiqsak, unda izchillik nafaqat insonning har qanday amaliy faoliyatiga, balki
inson tafakkuri va bilish jarayonlariga ham xos ekanligini bilib olamiz.
Bundan tashqari, izchillik nafaqat inson faoliyati yoki amaliyotining
xususiyati, balki umuman materiyaning xususiyati, x.k. ya'ni, butun koinotning
izchilligi.
Tizimlilik materiyaga shunchalik xoski, uni materiyaning mavjud bo'lish
shakli deb atash mumkin. Moddaning mavjud bo'lishining ma'lum shakllari vaqt,
makon, harakat, tuzilish va h.k.
Dinamik tizim deganda - biz ko'rib chiqqanimizdek, har qanday ob'ekt,
jarayon yoki hodisa tushuniladi va vaqt o'tishi bilan boshlang'ich holatdagi
o'zgarishlarni, fazoviy harakatlanishni va vaqt ichida o'zgarishni tasvirlaydigan
qonun belgilanadi. Dinamik ob'ektlar mexanik, sanoat, fizik, kimyoviy, biologik
ob'ektlar, hisoblash jarayonlari, tizimlar va boshqalar bo'lishi mumkin.
Haqiqiy tizimlarni o'rganish matematik modellarni o'rganish orqali
qisqartiriladi, ularning takomillashishi va rivojlanishi ularni taqqoslaganda
eksperimental va nazariy natijalarni tahlil qilish bilan belgilanadi. Shu munosabat
bilan dinamik tizim deganda biz uning matematik modelini tushunamiz.
Dinamik tizimning matematik modeli, agar uning holatini mos ravishda
aniqlaydigan va evolyutsiya qonuni ko'rsatilgan parametrlar (koordinatalar)
kiritilsa, berilgan hisoblanadi.
Turg’un bo’lmagan tizimning muhim xususiyati "dinamik tizim" ning
matematik kontseptsiyasi bilan modellashtirilgan haqiqiy fizik tizimlarga
taalluqlidir: tizimning boshlang'ich momentidagi holatini bilib, biz uning barcha
keyingi xatti-harakatlarini birma-bir taxmin qilishimiz mumkin. Dinamik tizimning
fazaviy maydoni bu belgilangan vaqtdagi barcha mumkin bo'lgan holatlar
to'plamidir. Odatda tizimning holati ba'zi bir raqamlar to'plami (fazaviy
koordinatalar) tomonidan berilgan va ko'p o'lchovli kosmosdagi mintaqadir.
180
Tadqiqotchilar, talabalar va o'quvchilar tomonidan kompyuterlardan
foydalangan holda simulyatsiya usullari bilan haqiqiy fizik muammolarni hal
etilishi uzoq tayyorgarlik va moddiy resurslarni, shu jumladan jismoniy jarayonlar
bilan bog'liq bo'lgan har qanday tajribalarni amalda bajarishga imkon beradi.
Modellashtirish haqiqiy jismoniy tizim bilan emas, balki tizim modeli bilan
hisoblash tajribalari yordamida murakkab fizik jarayonlar va hodisalarning
mohiyatini o'rganishga imkon beradi.
Tizim xususiyatlarining vaqtga bog'liqligi asosida tizimlar dinamik va statik
tizimlarga bo'linadi.
Statik tizimlar ularning chiqishi faqat kirish holatiga bog'liqligi va vaqtga
bog'liq emasligi bilan farq qiladi.
181
“Yo’nalishga
kirish”
fanidan
GLOSSARIY
ATAMANING O’ZBEK TILIDAGI
IZOHI
ATAMANING RUS TILIDAGI
IZOHI
182
INGLIZ TIIDAGI
ATAMA
Axborot texnologiyalari – axborotni
to’plash, saqlash, izlash, unga ishlov
berish va uni tarqatish uchun
foydalaniladigan
jami
uslublar,
qurilmalar, usullar va jarayonlar.
Информационные технологии - это
общее количество методов,
устройств, приемов и процессов,
используемых для сбора,
хранения, извлечения, обработки и
распространения информации.
kommunikatsiya Информационные и
–bu:
Xususiy, коммуникацион-ные технологии umumiy va ishlab chiqarish это: объекты, дейст-вия и правила,
kommunikatsiyasida
axboro-tlar связанные с подготов-кой,
tayyorlash, qayta ishlash va eltib обработкой и доставкой инфорberish bilan bog’liq bo’lgan мации в частных, общественных и
obektlar, harakatlar va qoidalar, промышленных коммуникациях, а
shuningdek barcha texnologiyalar также с интегра-цией всех
hamda sanab o’tilgan jarayonlarni технологий и перечислен-ных
birlashgan ravishda ta’minlovchi процессов
Axborot
texnologiyalari
sohalar majmuasi.
3-D chop etish. Raqamli fayl
xususiyatlari asosida qattiq jismlarni
qatlamma-qatlam
yaratishda
mashinadan foydalanadi. Shuningdek,
additiv
(moslashuvchan)
ishlab
chiqarish deb atalishi ma’lum.
3G-tarmoqlar. Paketli texnologiyaga
asoslangan, mobil foydalanuvchilar
uchun tezligi 144 Kbit/s dan yuqori
bo‘lgan, statsionar (muqim)
foydalanuvchilar uchun esa 2 Mbit/s
dan yuqori bo‘lgan hamda tovushli
ma’lumotlardan tashqari video, tasvir
va boshqa nultimediali ma’lumotlar
uzatish imkonini beruvchi uyali aloqa
tarmog‘i
3-D печать. Использует машины,
чтобы сделать твердые предметы,
слой за слоем, из спецификации
цифрового файла. Также известно
как аддитивное производство.
4G tarmoqlar. Paketlar
kommutarsiyagadan to‘liq
foydalanadigan va 1 Mbit/s dan 1
Gbit/s oralig‘idagi tezlikni
ta’minlaydigan, ya’ni 3G tarmoqdan
deyarli 10 barobar tez ma’lumot
uzatadigan simsiz aloqa
evolyutsiyasining keyingi bosqichi.
Сети 4G. Следующий eтап
eволюции беспроводной связи, в
которой
будет
использована
полностью коммутация пакетов и
обеспечивается скорость между 1
Мбит/с и 1 Гбит/с, т.е. до десяти
раз быстрее чем в 3G сетях.
Android. Android, Inc. kompaniyasi
tomonidan yaratilgan (Google
kompaniyasi tomonidan sotib olingan),
keyinchalik biznes alyans tomonidan
mobil qurilmalar uchun
moslashuvchan hamda yangilanadigan
platformaning ochiq standarti sifatida
tasdiqlangan mobil operatsion tizim.
Андроид.
Мобильная
операционная
система,
разработанная компанией (которая
приобретена компанией Google),
позже
утверждена
бизнесальянсом как открытый стандарт
для мобильных устройств, гибкая
и
обновляемая
платформа
мобильного устройства.
3G сети. Сотовые сети на основе
пакетной технологии со скоростью
от 144 Кбит/с для мобильных
пользователей свыше 2 Мбит/с для
стационарных пользователей, в
дополнение к голосовой связи
позволяет пользователям
передавать видео, графику, и
другие мультимедиа.
183
Information technology is
the total number of
methods, devices,
techniques, and processes
used to collect, store,
retrieve, process, and
disseminate information.
Information and
communicati-on
technologies are: Objects,
actions and rules related to
the preparation, processing
and delivery of information
in private, public and
industrial communi-cations,
as well as the integration of
all techno-logies and listed
processes. a complex of
mining areas.
3-D printing. Uses
machines to make solid
objects, layer by layer,
from specifications in a
digital file. Also known as
additive manufacturing.
3G networks. Cellular
networks based on packetswitched technology with
speeds ranging from 144
Kbps for mobile users to
over 2 Mbps for stationary
users, enabling users to
transmit video, graphics,
and other rich media, in
addition to voice.
4G networks. The next
evolution in wireless
communication is entirely
packet switched and
capable of providing
between 1 Mbps and 1
Gbps speeds; up to ten
times faster than 3G
networks.
Android. A mobile
operating system developed
by Android, Inc. (purchased
by Google) and later the
Open Handset Alliance as a
flexible, upgradeable
mobile device platform.
antivirus dasturi. Axborot tizimidagi
kompyuter viruslarini aniqlash va
bartaraf etish uchun yaratiladigan
dastur.
ilova nazorati. Har bir kompyuter
ilovasiga xos bo‘lgan, uning ruxsat
etilgan (vakolatli) ma’lumotlarni to‘liq
va sifatli qayta ishlanishini
kafolatlovchi maxsus nazorat qiluvchi
vositalar.
антивирусная программа.
Программа,
которая
разрабатывается для обнаружения
и удаления компьютерных вирусов
из информационной системы.
контроль приложения
Специальные средства контроля,
уникальные
для
каждого
компьютерного
приложения,
которые гарантируют, полную и
качественную
обработку
уполномоченных
данных
приложением.
ilovalar server. Kompyuterning
brauzer- ilovasi bilan biznes-ilovalar
o‘rtasidagi yoki ma’lumotlar bazalari
o‘rtasidagi barcha amallarni bajaruvchi
amaliy server dasturi.
сервер приложений Прикладная
программа-сервер,
которая
выполняет все операции между
браузер-приложениями
на
компьютерах
и
бизнесприложениями или базами данных.
Ilovalar. Internet tarmog‘ida,
kompyuterda yoki mobil telefonda
ishlovchi hamda foydalanuvchilarga
Internet tarmog‘i orqali yetkazib
beriluvchi, dasturiy ta’minotning
kichik bo‘laklari.
приложения.
Небольшие
фрагменты
программного
обеспечения, которые работают в
Интернете, на компьютере, или на
мобильном телефоне, и, как
правило,
доставляются
через
Интернет.
sun’iy intellekt. Insonga o‘xshash
tillarni o‘rganish, fizik masalalarni
yecha olish, ifrok etish va inson
tajribasini imitatsiya qilish hamda
qaror qabul qilish
atribut .(lotincha attribuo - ma’nosi e’tibor betaman, ajrataman) muayyan
ob’ekt xususiyatini tavsiflovchi
axborotning qismi.
Autentifikatsiya. Bitimning har bir
tomonidagi ishtirokcilari
foydalanadigan, bir tomonning boshqa
bir tomon ishtirokchisining
haqiqiyligini tekshirish amaliyoti.
Autentifikatsiya foydalanuvchi taqdim
etgan ma’lumotlarning haqiqiyligini
tekshirish amaliyoti hamdir.
Avtomatlashtirish. Mavjud masalalarni
yechishni tezlashtirish uchun
kompyuterdan foydalanish.
antivirus software.
Software designed to
detect, and often eliminate,
computer viruses from an
information system.
application controls
Specific controls unique to
each computerized
application that ensure that
only authorized data are
completely and accurately
processed by that
application.
application server Software
that handles all application
operations between
browser-based computers
and a company's back-end
business applications or
databases.
apps Small pieces of
software that run on the
Internet, on your computer,
or on your cell phone and
are generally delivered over
the Internet.
artificial intelligence (AI)
The effort to develop
искусственный интеллект (ИИ)
computer-based systems
Усилия
по
разработке
that can behave like
компьютерных систем, которые
humans, with the ability to
могут вести себя как люди, со
learn languages,
accomplish
атрибут (от лат. attribuo —
attribute A piece of
придаю,
наделяю)
часть
information describing a
информации,
описывающей
particular entity
конкретный объект.
аутентификация
Процедура,
используемая для каждой из
сторон в сделке, которая позволяет
осуществить
проверку authentication The ability
подлинности другой стороны. of each party in a
Аутентификация
является transaction to ascertain the
процедурой, которая позволяет identity of the other party.
осуществить
проверку
подлинности
указанных
пользователем данных.
automation Using the
автоматизация
Использование
computer to speed up the
компьютера,
для
ускорения
performance of existing
выполнения существующих задач.
tasks.
184
etalon baho. Mahsulot, xizmat
ko‘rsatish yoki tadbir uchun qat’iy
standart talablarni belgilash va ushbu
standartlar asosida tashkilot faoliyati
samaradorligini o‘lchash (baholash).
eталонная
оценка
Установка
строгих стандартов на продукцию,
услуги
или
мероприятия
и
измерение eффективности работы
организации в рамках eтих
стандартов.
benchmarking Setting strict
standards for products,
services, or activities and
measuring organizational
performance against those
standards.
katta
hajmli
ma’lumotlarMa’lumotlarni to‘plash, saqlash va
taglil qilish uchun foydalaniladigan
an’anaviy relyatsion ma’lumotlar
bazasini
boshqarish
tizimi
imkoniyatlari chegarasidan chiqib
ketgan katta o‘lchamdagi ma’lumotlar
to‘plami.
Bunday
ma’lumotlar
ko‘pincha
struktura-lashtirilmagan
yoki qisman strukturalash-tirilgan
bo‘ladi.
большие объемы данных Наборы
данных
с
объемами
таких
огромных
размеров,
которые
выходят за пределы возможностей
типичных реляционных СУБД для
сбора, хранения и анализа. Данные
часто неструктурированы или
полуструктурированы.
big data Datasets with
volumes so huge that they
are beyond the ability of
typical relational DBMS to
capture, store, and analyze.
The data are often
unstructured or semistructured.
Bit. Kompyuter tizimida
ma’lumotlarning eng kichik birligini
saqlovchi ikkilik razryad. Odatda
ushbu razryad 0 yoki 1 raqamlariga
mos bo‘lgan ikki holatdan birini qabul
qiladi.
биометрическая аутентификация
Технология для аутентификации
пользователей системы, на основе
сравнения и проверки уникальных
характеристик человека, таких как
отпечатки пальцев, геометрия
лиця, или сетчатки глаз, с
сохраненными профилями eтих
характеристик.
бит
Двоичный
разряд
представляющий
наименьшую
единицу данных в компьютерной
системе. Он может иметь только
одно
из
двух
состояний,
представляющих 0 или 1.
Blutus Simsiz shaxsiy tarmoqlar uchun
standart bo‘lib, 10 metrlik hududda
722 Kbit/s tezlik bilan ma’lumot
uzatish imkoniga ega.
Bluetooth (блютус). Стандарт для
беспроводных
персональных
сетей, которые могут передавать
до 722 Кбит/с в 10-метровой зоне.
elektron tijoratning biznes-biznes
(B2B) modeli Korxonalarning elektron
shaklda o‘zaro tovarlar ayirboshlash va
xizmatlar ko‘rsatishi.
модель eлектронной коммерции
бизнес-для-бизнеса (B2B)
Eлектронные продажи товаров и
услуг между предприятиями.
elektron tijoratning biznes-iste’molchi
(B2C) modeli Korxonalarning
individual iste’molchilarga elektron
shaklda tovarlar sotishi va xizmatlar
ko‘rsatishi.
модель eлектронной коммерции
бизнес для потребителя (B2C).
Электронная розничная торговля
товаров и услуг непосредственно
индивидуальным потребителям
biometric authentication
Technology for
authenticating system users
that compares a person's
unique characteristics such
as fingerprints, face, or
retinal image, against a
stored set profile of these
characteri stics.
bit A binary digit
representing the smallest
unit of data in a computer
system. It can only have
one of two states,
representing 0 or 1.
Bluetooth Standard for
wireless
personal area networks that
can transmit up to 722
Kbps within a 10- meter
area.
business-to-business (B2B)
electronic commerce
Electronic sales of goods
and services among
businesses.
business-to-consumer
(B2C) electronic commerce
Electronic retailing of
products and services
directly to individual
consumers.
biometrik autentifikatsiya. Tizim
foydalanuvchilarini autentifikatsiya
qilish maqsadida barmoq izlari, yuz
tuzilishi, ko‘z qorachig‘i kabi
insonning o‘ziga xos xususiyatlarini
ushbu xususiyatlarning saqlab
qo‘yilgan profillari bilan taqqoslash
asosida tekshirish texnologiyasi.
185
bayt Kompyuter tizimida bitta sonni,
belgini saqlash uchun ishlatiladigan
sakkiz bitdan iborat satr. Odatda sakkiz
bitga teng bo‘lgan axborot o‘lchov
birligi.
uyali telefon Tovush yoki
ma’lumotlarni yon atrofdagi geografik
hududlarga (ularni uyalar ham deb
atashadi) joylashtirilgan ra-dio antenna
orqali radioto‘lqinlar yordamida
uzatishi amalga oshiruvchi qurilma.
chat (inglizcha “chat”, ma’nosi suhbat) Umumiy ravishda
foydalaniladigan tarmoq orqali jonli,
ineraktiv suhbatlashish.
Chrome operatsion tizimi Google
kompaniyasi taqdim etgan qulay
kompyuter operatsion tizimi bo‘lib,
foydalanuvchilar uning yordamida
Internet tarmog‘ida hisob-kitob
ishlarini bajaradilar; ushbu operatsion
tizim netbukdan tortib statsionar
kompyuterlargacha bo‘lgan
kompyuterlarda ishlaydi.
mijoz Mijoz/server arxitekturasidagi
tarmoqda foydalanuvchi kerakli
vazifalarni bajarishi uchun tarmoqqa
kirish nuqtasi. Odatda bu statsionar
kompyuter, ishchi stansiya yoki
portativ kompyuter.
mijoz/serverli hisoblashlar Tarmoqda
hisoblashlarni bajarish modeli bo‘lib,
unda qayta ishlash mijoz va server
kompyuterlar o‘rtasida taqsimlanadi va
har bir mashinaga vazifalar belgilab
beriladiki, u ushbu vazifalarni
bajarishni uddalaydi.
bulutli hisoblashlar Masofada
joylashgan serverlarda saqlanadigan
veb-ilovalarga “bulutli” Internet orqali,
ya’ni standart veb-brauzer dasturi
orqali murojaat qilish texnolgiyasi.
Bunday texnologiyada ma’lumotlarni
taqsimlangan holda qayta ishlash
amalga oshiriladi va unda
foydalanuvchiga Internet-servis
xizmati sifatida kompyuter resurslari
байт Строка, состоящая обычно из
восьми битов, используемых для
хранения одного числа или
символа в компьютерной системе.
Единица измерения количества
информации,
обычно
равная
восьми битам.
сотовый телефон Это устройство,
осуществляющее передачу голоса
или данных с помощью радиоволн
с
радио
антенны,
которая
размещается
в
прилегающих
географических
районах,
называемых клетками.
byte A string of bits,
usually eight, used to store
one number or character in
a computer system.
cell phone A device that
transmits voice or data,
using radio waves to
communicate with radio
antennas placed within
adjacent geographic areas
called cells.
чат (от англ. chat- беседа) Живые, chat Live, interactive
интерактивные
беседы
через conversations over a public
общедоступную сеть.
network.
операционная система Chrome
Легкая
компьютерная
операционная система Google для
пользователей,
которые
выполняют большинство своих
вычислений в Интернете; работает
на компьютерах, начиная от
нетбуков
до
настольных
компьютеров.
клиент Точка входа пользователя
для осуществления требуемой
функции в клиент/серверной сети.
Как правило eто настольный
компьютер, рабочая станция или
портативный компьютер.
клиент/серверные вычисления.
Модели для вычислений в сети, на
котором,
обработка
распределяется между клиентами
и серверами, назначаются функции
для машины, которая наиболее в
состоянии
выполнить
eти
функции.
облачные
вычисления
Вебприложения, которые хранятся на
удаленных серверах, а доступ к
ним
осуществляется
через
"Облачный" Интернет, т.е. через
стандартный веб-браузер. (Eто
технология
распределенной
обработки данных, в которой
компьютерные
ресурсы
и
мощности
предоставляются
186
Chrome OS Google's
lightweight computer
operating system for users
who do most of their
computing on the Internet;
runs on computers ranging
from netbooks to desktop
computers.
client The user point-ofentry for the required
function in client/server
computing. Normally a
desktop computer,
workstation, or laptop
computer.
client/server computing A
model for computing that
splits processing between
clients and servers on a
network, assigning
functions to the machine
most able to perform the
function.
cloud computing Webbased applications that are
stored on remote servers
and accessed via the
"cloud" of the Internet
using a standard Web
browser.
va quvvatlari taqdim etiladi.
uyushma provayderi Biznes-modelning
veb-sayti bo‘lib, uning yordamida
raqamli onlayn muhiti yaratiladi
hamda qiziqishlari bir-biriga yaqin
bo‘lgan insonlar ushbu muhitda
amallar bajarishlari mumkin (tovar
xarid qilish, sotish); o‘z qiziqishlari
bilan
пользователю
сервис).
как
интернет-
провайдер сообщества Веб-сайт
бизнес-модели, который создает
цифровую онлайновую среду, где
люди со схожими интересами
могут
выполнять
действия
(покупать и продавать товар);
делиться интересами, фото, видео;
аппаратное
обеспечение
компьютера
Используемые
физические оборудования для
ввода, обработки и вывода данных,
результатов
действий
в
Информационной системе.
компьютерная грамотность
kompyuter savodxonligi Kompyuter
Владений
знаний
об
texnologiualari qanday ishlashini
информацион-ных
технологиях,
tushunishga yo‘naltirilgan axborot
фокусирующиеся на понимание
texnologiyalariga oid bilinlarni
того, как работают компьютерные
egallash. Ya’ni, kompyuterda ishlash
технологии.
Т.е.
владение
va hisoblash texnikasi vositalaridan
минимальным набором знаний и
foydalanishga oid zarur bilim va
навыков работы на компьютере,
ko‘nikmalarning minimal to‘plamini
использования
средств
egallash.
вычислительной техники.
kompyuter dasturiy ta’minoti Axborot программное
обеспечение
tizimidagi kompyuter qurilmalari ishini компью-тера
Подробные,
boshqarish uchun ishlatiladigan
запрограммирован-ные
batafsil dasturlashtirilgan buyruqlar
инструкции (команды), которые
to‘plami. Ya’ni, axborotga ishlov
управляют
работой
и
berish tizimining barcha dasturlari
координируют
устройства
to‘plami.
компьютера в информационной
системе.
kompyuter virusi O‘zini boshqa
компьютерный вирус
dasturga yoki boshqa faylga joriy etish
Вредоносная программа, которая
yo‘li bilan ularni bajariladigan
внедряет себя в другую программу
dasturga aylantiruvchi zarar
или в файл данных, чтобы быть
yetkazuvchi dastur bo‘lib, ko‘pincha
исполняемой программой, часто
qurilmalar ishida va dasturiy
вызывает сбои оборудования и
ta’minotda nosozliklar keltirib
программного обеспечения.
chiqaradi.
kompyuter apparat ta’minoti Axborot
tizimida ma’lumotlarni kiritish, qayta
ishlash va amallar natijasini chiqarish
uchun foydalaniladigan kompyuter
qurilmalari.
187
community provider A
Web site business model
that creates a digital online
environment where people
with similar interests can
transact (buy and sell
goods); share interests,
photos, videos;
communicate with likeminded people; receive
interest
computer hardware
Physical equipment used
for input, processing, and
output activities in an
information system.
computer literacy
Knowledge about
information technology,
focusing on understanding
of how computer- based
technologies work.
computer software
Detailed, preprogrammed
instructions that control and
coordinate the work of
computer hardware
components in an
information system.
computer virus Rogue
software program that
attaches itself to other
software programs or data
files in order to be
executed, often causing
hardware and software
malfunctions.
avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi
Murakkab grafik dasturlardan
foydalangan holda loyihani yaratish,
tahrirlash jarayonlarini
avtomatlashtiruvchi axborot tizimi.
системы
автоматизированного
проектирования Информационная
система, которая автоматизирует
создание
и
редактирование
проекта
с
использованием
сложных графических программ
dasturlarni yaratishn avtomatlashtirish
Dasturchiga dastur yaratish jarayonida
takrorlanadigan zarur bo‘lgan monoton
ishlarni kamaytirish maqsadida
dasturiy ta’minot va tizimlarni
qadamma-qadam yaratish metodikasini
avtomatlshtirish.
автоматизированная
разработка
программ
Автоматизация
пошаговой методики разработки
программого
обеспечения
и
систем,
чтобы
сократить
количество монотонной работы, в
которых нуждается разработчик.
iste’molchi-iste’molchi (C2C) Elektron
tijoratda tovar va xizmatlar
iste’molchisining elektron shaklda
boshqa iste’molchilar uchun xizmat
ko‘rsatishi. Elektron tijoratning bunday
usulida ikki iste’molchi o‘rtasida bitim
tuziladi.
konversiya (almashtirishlar) Eski
tizimdan yangi tizimga o‘tish jarayoni.
sozlash Dasturiy majmuani
tashkilotning o‘ziga xos talablaridan
kelib chiqqan holda dasturiy ta’minot
paketi yaxlitligini buzmagan holda
takomillashtirish.
kiberloker Fayllardan foydalanishning
onlayn xizmati bo‘lib, uning
yordamida foydalanuvchilar o‘z
fayllarini xavfsiz onlayn omborlarga
yuklashlari hamda ushbu jarayonda
fayllar sinxronlashtirilishi va boshqalar
bilan birgalikda foydalanilishi
mumkin.
kiberurush Davlat xomiyligida boshqa
davlat yoki millatga putur yerkazish
yoki mag‘lub etish uchun ularning
kompyuterlari yoki tarmoqlarini ishdan
chiqarishga yo‘naltirilgan faoliyat.
потребитель-потребитель (C2C)
Электронная
коммерция
потребителя товаров и услуг в
eлектронном виде для других
потребителей.
Такой
способ
осуществления
eлектронной
коммерции
предполагает
совершение сделок между двумя
потребителями.
конверсия (преобразования).
Процесс перехода от старой
системы к новой системе
настройка
Модификация
программного
комплекса
в
соответствии
с
уникальными
потребностями организации, не
разрушая
целостность
пакета
программного обеспечения.
киберлокер Онлайновая служба
совместного доступа к файлам,
которая позволяет пользователям
загружать файлы на безопасное
онлайновое место хранения, от
которого
файлы
могут
синхронизироваться и совместно
использоваться с другими.
кибервойна
Спонсируемые
государством
деятельность,
направленная
на
подрыв
и
поражение другого государства
или
нации,
повреждая
или
разрушая его компьютеры или
сетей
188
computer-aided design
(CAD) Information system
that automates the creation
and revision of designs
using sophisticated
graphics software.
computer-aided software
engineering (CASE)
Automation of step-by-step
methodologies for software
and systems development
to reduce the amounts of
repetitive work the
developer needs to do.
consumer-to-consumer
(C2C)
electronic commerce
Consumers selling goods
and services electronically
to other consumers.
conversion The process of
changing from the old
system to the new system.
customization The modifycation of a software
package to meet an
organization's unique
requirements without
destroying the package
software's integrity.
cyberlocker Online filesharing service that allows
users to upload files to a
secure online storage site
from which the files can be
synchronized and shared
with others.
cyberwarfare Statesponsored activity designed
to cripple and defeat
another state or nation by
damaging or disrupting its
computers or networks.
ma’lumotlar Tashkilotlarda yoki fizik
muhitda ro‘y beradigan hodisalar
haqidagi tushunish uchun va insonlar
tomonidan foydalanish uchun qulay
shaklda tashkil etilmagan va
tartiblanmagan, dalillar oqimi.
ma’lumotlarni aniqlash Ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimining
ma’lumotlar bazasi strukturasini va
tarkibini aniqlash imkoniyati.
ma’lumotlar lug‘ati Ma’lumotlar
bazasi ma’lumotlari haqidagi axborotni
tashkil etish va saqlashning
avtomatlashtirilgan yoki qo‘lda
bajariladigan vositasi.
ma’lumotlar elementi Maydon
ma’lumotlar oqimi diagrammasi
Strukturali tahlil o‘tkazishning asosiy
vositasi bo‘lib, tizim
komponentalaridagi
ma’lumotlar ombori Turli operatsion
tizimlardan chiqarib olingan,
boshqarish va tahlil qilish uchun zarur
bo‘lgan umumlashtiruvchi hisobotlar,
joriy va tarixiy ma’lumotlarni saqlash,
ulardan foydalanish uchun so‘rovlar va
hisobotlarni generatsiya qilish
vositalariga ega bo‘lgan ma’lumotlar
bazasi.
ma’lumotlar bazasi O‘zaro bog‘langan
fayllar guruhi.
данные Потоки необработанных
фактов, представляющих события,
которые
происходят
в
организациях или в физической
среде, которые неорганизованы и
неупорядочены в удобной форме
для понимания и использования
людьми.
определение данных Способность
СУБД, определить структуру и
содержание базы данных.
словарь данных
Автоматизированное или ручное
средство
для
хранения
и
организации
информации
о
данных в базе.
eлемент данных. Поле.
диаграмма
потока
данных.
Основное
средство
для
структурного анализа, которое
хранилище данных База данных,
со средствами генерации отчетов и
создания запросов, в которой
хранятся текущие и исторические
данные,
извлеченные
из
различных операционных систем и
консолидирующие отчеты для
управления и анализа.
data Streams of raw facts
representing events
occurring in organizations
or the physical environment
before they have been
organized and arranged into
a form that people can
understand and use.
data definition DBMS
capability that specifies the
structure and content of the
database.
data dictionary An
automated or manual tool
for storing and organizing
information about the data
maintained in a database.
data element A field.
data flow diagram (DFD)
Primary tool for structured
analysis that graphically
illustrates a system's
data warehouse A database,
with reporting and query
tools, that stores current
and historical data extracted
from various operational
systems and consolidated
for management reporting
and analysis.
база данных Группа связанных database A group of related
файлов
files.
database (rigorous
ma’lumotlar bazasi (qat’iy ta’rif) Bir
базы
данных
(строгое definition) A collection of
joyda saqlanadigan, bir vaqtning o‘zida определение)
Совокупность data organi-zed to service
saqllash, boshqarish uchun ko‘pchilik
данных,
организованных
для many appli-cations at the
ilovalarga xizmat ko‘rsatadigan
обслуживания множества
same time by storing and
managing data so
strukturalashtirilgan ma’lumotlar
to‘plami.
набор структурированных данных
that they appear to be in
one location.
ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari Ma’lumotlar bazasini yaratish
va qo‘llab-quvvatlash imkonini
beruvchi hamda alohida biznrs ilovalar
uchun alohida fayl yaratmasdan yoki
alohida dastur uchun ma’lumotlarni
aniqlamasdan kerakli ma’lumotlarni
chiqarib olish imkoniyatlarini
yaratadigan maxsus dasturiy ta’minot.
системы
управления
базами
данных (СУБД). Специальное
программное обеспечение для
создания и ведения базы данных и
обеспечения отдельным бизнесприложениям извлекать данные не
создавая отдельные файлы или не
определяя данные в компьютерной
программе.
database management
system
(DBMS) Special software
to create and maintain a
database and enable
individual business
applications to extract the
data they need without
having to create separate
files or data definitions in
189
their computer programs.
qarorlarni qabul qilishni qo‘llabquvvatlovchi tizimlar Tashkilotning
boshqarish pog‘onasida
qo‘llaniladigan, ma’lumotlar bilan
murakkab analitik modellarni,
ma’lumotlarni tahlil qilish vositalarini
birlashtiruvchi, sust
strukturalashtirilgan va
strukturalashtirilmagan qarorlarni
qabul qilishni qo‘llab-quvvatlovchi
axborot tizimlari,
системы поддержки принятия
решений
(СППР).Информационные системы на
управленческом
уровне
организации,
объединяющие
данные и сложные аналитические
модели и инструменты анализа
данных
для
поддержки
слабоструктурированных
и
неструктурированных решений.
elektron biznes (e-biznes) Korxonadagi
barcha biznes jarayonlarni bajarish
uchun Internet va raqamli
texnologiyalardan foydalanish.
Elektron tijoratni va firma ichki
boshqaruvining jarayonlarini,
ta’minlovchilar hamda boshqa
hamkorlar bilan bitimlarni
muvofiqlashtirishni o‘z ichiga olaadi.
электронный бизнес (е-бизнес)
Использование
Интернета
и
цифровых
технологий
для
выполнения всех бизнес-процессов
на предприятии. Включает в себя
eлектронную коммерцию, а также
процессы внутреннего управления
фирмой
и
согласование
с
поставщиками
и
другими
деловыми партнерами.
elektron tijorat Internet tarmog‘i va
boshqa raqamli texnologiyalardan
foydalangan holda elektron shaklda
tovarlar sotish yoki xarid qilish,
xizmatlar ko‘rsatish.
электронная коммерция Процесс
покупки и продажи товаров и
услуг в eлектронном виде с
использованием Интернета, сетей
и других цифровых технологий.
elektron pochta Elektron shaklda xat,
xabarlarni kompyuter-kompyuter
asosida ayirboshlash.
электронная
почта
Обмен
eлектронными сообщениями на
основе компьютер-компьютер.
shifrlash Xabarlarni o‘qishning va
ulardan avtorizatsiyasiz erkin
foydalanishning oldini olish maqsadida
kodlashtirish va maxfiylashtirish.
шифрование.
Кодирование
и
засекречивание сообщений, чтобы
предотвратить их чтение или
доступ без авторизации.
190
decision-support systems
(DSS) - Information
systems at the
organization's management
level that combine data and
sophisticated analytical
models or data analysis
tools to support
semistructured and
unstructured decision
making.
electronic business (ebusiness) The use of the
Internet and digital
technology to execute all
the business processes in
the enterprise. Includes ecom-merce as well as
processes for the internal
management of the firm
and for coordination with
suppliers and other business
partners.
electronic commerce The
process of buying and
selling goods and services
electronically involving
transactions using the
Internet, networks, and
other digital technologies.
e-mail The computer-tocomputer exchange of
messages.
encryption The coding and
scrambling of messages to
prevent their being read or
accessed without
authorization.
so‘nggi foydalanuvchi uchun yaratish
So‘nggi foydalanuvchilar uchun
axborot tizimlarini texnik
mutaxassislarning amaldagi rasmiy
yordamisiz yaratish.
korporativ dasturiy ta’minot Savdosotiq, taqsimlash, moliyaviy hisobga
olish, investitsiyalarni, moddiy
oqimlarni boshqarish, ishlab
chiqarishni rejalashtirish, texnik
xizmat ko‘rsatish, asbob-uskunalarni
ta’mirlash va inson resurslarini
rejalashtirish kabi masalalar bo‘yicha
ko‘pgina funksiyalarni va biznes
jarayonlarni hal qilish uchun
ma’lumotlarni taqdim etuvchi
ilovalarining integratsiyalashgan
modullari to‘plami.
Internet-magazin O‘z veb-sayti orqali
chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi
qudratli Amozon dan tortib kichik
mahalliy magazingacha bo‘lgan
chakana
expert tizimi Bilimlarga asoslangan
kompyuter dasturi bo‘lib, insonning
chekli sohadagi bilimlariga asoslangan
tajribasini akslantiradi. Boshaqacha
aytganda, ekspert tizimi shunday
kompyuter tizimiki, u muammoli
vaziyatlarni hal qilishda qisman
mutaxassis-expertni almashtira oladi.
Kengaytirilgan belgilash tili (XML)
XML-inglizcha extensible Markup
Language, hujjat strukturasini
tavsiflash uchun kengaytirilgan
belgilash tili bo‘lib, uning yordamida
taqdimotlar bajarilishi, komminikatsiya
va ma’lumotlarni saqlash amallarini
bajarish, kompyuterni boshqarish
mumkin.
ekstranet Xususiy Intranet bo‘lib,
undan vakolatiga ega bo‘lgan
begonalar erkin foydalanadilar.
fayllarni uzatish protokoli Masofada
joylashgan kompyuterdan fayllarni
chiqarib olish va uzatish vositalari.
разработка
для
конечного
ползователя
Разработка
информационных
систем
конечным
пользователям
практически
без
формальной
помощи
от
технических
специалистов.
корпоративное
программное
обеспечение.
Набор
интегрированных модулей для
приложений, таких как продажи и
распределения,
финансового
учета, управление инвестициями,
управление
мате-риальными
потоками,
планирование
производства, техническое обслуживание, ремонт оборудования и
планирование людских ресурсов,
которые предоставляют данные,
используемых
для
многочисленных
функций
и
бизнес-процессов.
end-user development The
development of information
systems by end users with
little or no formal
assistance from technical
specialists.
enterprise software Set of
integrated modules for
applications such as sales
and distribution, financial
accounting, investment
management, materials
management, production
planning, plant
maintenance, and human
resources that allow data to
be used by multiple
functions and business
processes.
e-tailer Online retail stores
Интернет-магазин
Розничные
from the giant Amazon to
интернет-магазины от гиганта
tiny local stores that have
Amazon до крошечных местных
Web sites where retail
магазинов, которые имеют вебgoods are sold.
экспертная система
Компьютерная
программа
expert system Knowledgeоснованная на знаниях, которая
intensive computer
отражает
опыт
человека
в
program that captures the
ограниченных областях знаний.
expertise of a human in
Компьютерная система, способная
limited domains of
частично заменить специалистаknowledge.
eксперта
в
разрешении
проблемной ситуации.
Расширяемый
язык
разметки(XML).
XML
от
английского extensible Markup
Language.
Язык
общего
назначения, с помощью которого
описывается структура документа
и
XML
может
выполнять
презентации, коммуникации и
операции
хранения
данных,
позволяя управляит компьютером.
Extensible Markup
Language (XML) General
purpose language that
describes the structure of a
document and XML can
perform presentation,
communication, and
storage of data, allowing
data to be manipulated by
the computer.
eкстранет. Частный интранет,
который доступен уполномоченным посторонним.
протокол
передачи
файлов
Средства для извлечения и
передачи файлов с удаленного
191
extranet Private intranet
that is accessible to
authorized outsiders.
file transfer protocol (FTP)
Tool for retrieving and
transferring files from a
компьютера.
fayl Bir xil turdagi yozuvlar to‘plami.
remote computer.
файл Совокупность однотипных file A group of records of
записей.
the same type.
брандмауeр
Аппаратное
и
программное
обеспечение,
размещенное между внутренней
сетью организации и внешней
сетью
для
предотвращения
несанкционированного вторжения
в частные сети.
firewall Hardware and
software placed between an
organization's internal
network and an external
network to prevent
outsiders from invading
private networks.
tashqi kalit Ma’lumotlar bazasidagi
foreign key Field in a
внешний ключ. Поле в таблице
jadvalning maydoni bo‘lib, uning
database table that enables
базы данных, которое позволяет
yordamida foydalanuvchilar boshqa
users find related
пользователям найти информацию
bog‘langan jadvaldagi axborotlarni
information in another
в другой таблице базы данных.
topa oladilar.
database table.
франчайзер (фр. franchise —
franchayzer (fransuzcha franchise льгота,
привилегия)
Форма
imtiyoz, tengillik) Biznesni tashkil
организации бизнеса, в которой
qilish shakli bo‘lib, unda mahsulot
продукт
создан,
разработан,
franchiser Form of business
dastlab o‘z mamlakatida ishlab
финансируется, и первоначально
organization in which a
chiqiladi, moliyalashtiriladi, biroq
производится в родной стране, но
product is created,
muayyan sabablatga ko‘ra,
по конкретным причинам продукт
designed, financed, and
mahsulotning keyinchalik ishlab
в значительной степени зависит от
initially produced in the
chiqarilishi, marketingi sezilarli
иностранного
персонала
для
home country, but for
darajada chet eldagi ishchi kuchi
дальнейшего
производства,
product-specific reasons
resurslariga bog‘liq bo‘ladi. Boshqacha маркетинга
и
человеческих
relies heavily on foreign
aytganda bu bozor sub’ektlari
ресурсов. Иначе говоря eто вид
personnel for further
o‘rtasidagi munosabat bo‘lib, unda bir отношений между рыночными
production, marketing, and
tomon boshqa bir tomonga muayyan
субъектами, когда одна сторона
human resources.
to‘lov evaziga ishlab chiqilgan biznes- передаёт другой стороне за плату
modeli bo‘yicha muayyan biznesni
право на определённый вид
olib borish huquqini taqdim etadi.
бизнеса, используя разработанную
бизнес-модель его ведения.
глобальная культура (мировая global culture The
global madaniyat (jagon madaniyati)
культура)
Развитие
общей development of common
Turli madaniyat, turli xalqlar o‘rtasida
надежды, общих артефактов и expectations, shared
umumiy milliy qadriyatlar, umumiy
социальных
норм
между artifacts, and social norms
moddiy va ma’naviy boyliklar, ijtimoiy
различными
культурами
и among different cultures
normalarning rivojlanishi.
народами.
and peoples.
хакер Человек, который получает hacker A person who gains
xaker Foyda olish, bezorilik qilish yoki
несанкционированный доступ к unauthorized access to a
huzurlanish maqsadida kompyuter
компьютерной сети с целью computer network for
tizimiga ruxsatsiz kirish imkoniyatini
получения прибыли, хулиганства profit, criminal mischief, or
qo‘lga kirituvchi shaxs.
или личного удовольствия.
personal pleasure.
hertz Measure of frequency
gers Bir sekundda e;ektr impulslari
герц Мера частоты eлектрических of electrical impulses per
chastotasining o‘lchov birligi. 1 gers 1
импульсов в секунду, 1 герц равен second, with 1 Hertz
sekundda davomida bo‘ladigan 1 ta
1 колебанию в секунду.
equivalent to 1 cycle per
tebranishga teng.
second.
brandmauer Ichki tarmoq bilan tashqi
tarmoq o‘rtasiga joylashtiriladigan,
xususiy tarmoqlarga ruxsatsiz kirishlar
va hujumlarni bartaraf etish uchun
ishlatiladigan apparat va dasturiy
ta’minot.
192
HTML (Hypertext Markup Language gipermatnni belgilash tili) Veb-sahifa
yaratishda foydalaniladigan sahifalarni
tavsiflash tili.
HTML (Hypertext Markup
Language) Page description
language for creating Web
pages.
HTML5 Next evolution of
HTML, which will make it
possible to embed images,
video, and audio directly
into a document without
add-on software.
gibrid bulut Firmalarning o‘z axborot
texnologiyalari infrastrukurasidan
foydalanishlari bilan birgalikda bulutli
hisoblashlarning ijtimoiy xizmatlaridan
foydalanishni tavsiflovchi hisoblash
modeli.
HTML (Hypertext Markup Language
- язык разметки гипертекста) Язык
описания страниц для создания
веб-страниц.
HTML5 Следующее поколение
зыка HTML, который позволит
вставлять изображения, видео и
аудио непосредственно в документ
без
дополнительного
программного обеспечения.
концентраторы
(хабы)
Очень
простые
устройства,
которые
соединяют сетевые компоненты,
они отправляют пакет ко всем
другим
подключенным
устройствам.
гибридные
системы
искусственного интеллекта.
гибридное облако.Вычислительная
модель, где фирмы используют и
свою
собственную
ИТ
инфраструктуру
а
также
общественные услуги облачных
вычислений.
gipermatnni uzatish protokoli (http HyperText Transfer Protocol) Vebsahifalarnnniii uzatishda
foyda;aniladigan aloqa standarti.
Xabarlar qanday formatlanganligini va
uzatilganligini aniqlaydi.
протокол передачи гипертекста
(http - HyperText Transfer Protocol)
Стандарт связи, используемый для
передачи вебстраниц. Определяет,
как сообщения отформатированы
и переданы.
hypertext transfer protocol
(HTTP) The
communications standard
used to transfer pages on
the Web. Defines how
messages are formatted and
transmitted.
axborot siyosati Tashkilotdagi
axborotlarni tarqatish, ulardan
foydalanish, texnik xizmat ko‘rsatish
jarayonlarini muvofiqlashtirish uchun
qabul qilingan tasmiy qoidalar.
информационная политика
Формальные
правила,
регулирующие
техническое
обслуживание, распространение и
использование информации в
организации.
information policy Formal
rules governing the
maintenance, distribution,
and use of information in
an organization.
HTML5 HTML tilining keying avlidi
bo‘lib, qo‘shimcha dasturiy ta’minotsiz
hujjatga bevosita tasvir, video va
audioli ob’ektlarini joylashtirish
imkonini yaratadi.
konsentratorlar (xablar) tarmoq
komponentalarini birlashtiruvchi,
paketni barcha tarmoqqa ulangan
qurilmalariga jo‘natuvchi juda ham
soda qurilma.
sun’iy intellektning gibrid tizimlari
axborot huquqi Axborotga egalik
qiluvchi alohida shaxslarning va
tashkilotlarning axborotga nisbatan
belgilangan huquqlari.
axborot tizimi Tashkilotda axborotlarni
to‘plash, saqlash, qayta ishlash va
ularni qaror qabul qilishni qo‘llabquvvatlash, muvofiqlashtirish, nazorat,
tahlil qilish, visuallashtirish maqsadida
tarqatish uchun foydalanaladigan,
o‘zaro bog‘liq bo‘lgan, birgalkda
ishlaydigan komponentalar.
hubs Very simple devices
that connect network
components, sending a
packet of data to all other
connected devices.
hybrid artificial intelligence
systems.
hybrid cloud Computing
model where firms use both
their own IT infrastructure
and also public cloud
computing services.
information rights The
информационное право. Права,
rights that individuals and
отдельных лиц и организаций в
organizations have with
отношении информации, которая
respect to information that
принадлежить им самим.
pertains to themselves.
information system
информационная система
Interrelated components
Взаимосвязанные
компоненты
working together to collect,
функционирующие вместе для
process, store, and
сбора, обработки, хранения и
disseminate information to
распространения информации для
support decision making,
поддержки принятия решений,
coordination, control,
координации, контроля, анализа и
analysis, and visualization
визуализации в организации.
in an organization.
193
axborot tizimlari menejmerlari
Axborot tizimlaribo‘limidagi etakchi
bo‘lgan turli mutaxassislar.
axborot texnologiyasi Firmaning o‘z
maqsadlariga erishish uchun zarur
bo‘lgan barcha apparat va dasturiy
texnologiyalar.
axborot texnologiyalari infrastrukturasi
Tashkilotning axborot
texnologiyalarida birgalikda
foydalaniladigan resurslar portfelini
ta'minlo‘chi kompyuter qurilmalari,
dasturiy ta’minot, ma’lumotlar va
tarmoqlar.
intellekt (tafakkur) Saymonning qaror
qabul qilish jarayonidagi to‘rt
bosqichning birinchisi bo‘lib, unda
tashkilotda vujudga keladigan
muammolarni aniqlash maqsadida
shaxs axborot yig‘adi.
Internet narsalari O‘ziga xos
identifikatorga ega bo‘lgan har bir
ob’ekt yoki kompyuterning boshqa
kompyuterlar bilan bog‘lanishi yoki
ma’lumotlarni uzatishi uchun Internet
tarmo‘gidan foydalanish imkonini
beruvci keng ommalashgan tarmoq.
Bunday tarmoq Sanoat Interneti nomi
bilan ham ma’lum.
Internet protokolida IP-adres Internet
tarmog‘iga ulangan kompyuter
joykashgan hududni aniqlash uchun
beriladigan tajrorlanmas sonli adres
bo‘lib, ushbu adres to‘rt qismdan
tashkil topadi.
Internet servis provayder (ISP) Internet
tarmog‘iga doimiy ulangan tijorat
tashkiloti bo‘lib, abonentlar uchun
Internet tarmog‘iga ulanish vaqtini
sotadi.
iterativ Tizimni yaratish uchun ko‘p
marta qayta takrorlanadigan
qadamlarni bajarish jarayoni.
information systems
менеджеры
информационных
managers Leaders of the
систем
Лидеры
различных
various specialists in the
специалистов
в
отделе
information systems
информационных систем.
department.
information technology
информационная технология Все
(IT) All the hardware and
аппаратные
и
программные
software technologies a
технологии фирмы необходимых
firm needs to achieve its
для достижения своих целей.
business objectives.
information technology
инфраструктура информационных
(IT)
технологий
Компьютерное
infrastructure Computer
оборудование,
программное
hardware, software, data,
обеспечение, данные, технология
storage technology, and
хранения и сети, обеспечивающие
networks providing a
портфель совместно используемых
portfolio of shared IT
ресурсов
информационных
resources for the
технологий для организации.
organization.
intelligence The first of
интеллект Первый из четырех
Simon's four stages of
eтапов
Саймона
принятия
decision making, when the
решения,
когда
индивидуум
individual collects
собирает
информацию
для
information to identify
выявления проблем, возникающих
problems occurring in the
в организации.
organization.
Интернет
вещей
Широко
распространенная Сеть, в которой
каждый объект или машина имеет
уникальный идентификатор и
может использовать Интернет для
связи с другими машинами или
отправить данные. Также известен
как Промышленный Интернет.
IP-адрес Интернет протокола
(IP). Уникальный числовой адрес,
который состоит из четырех
частей,
который
указывает
местоположение
компьютера
подключенного к Интернету.
Интернет сервис провайдер (ISPпоставщик интернет-услуги).
Коммерческая
организация
с
постоянным подключением к
Интернету,
которая
продает
временные
подключения
к
абонентам.
Internet of Things
Pervasive Web in which
each object or machine has
a unique identity and is able
to use the Internet to link
with other machines or
send data. Also known as
the Industrial Internet.
Internet Protocol (IP)
address
Four-part numeric address
indicating a unique
computer location on the
Internet.
Internet Service Provider
(ISP) A
commercial organization
with a permanent
connection to the Internet
that sells temporary
connections to subscribers.
iterative A process of
итеративный.
Процесс
repeating over and over
многократного повторения шагов,
again the steps to build a
чтобы построить систему.
system.
194
Java Ixtiyoriy kompyuterda va
ixtiyoriy operatsion tizimda ushlay
oladigan, muayyan masalani yechishni,
masalan, tarmoqdan yujlangan
applerlarni bajarilishini
ta’minlaydigan, dasturiy ta’minotning
funksional imkoniyatlarini taqdim
etadigan dasturlash tili.
kalitli maydon Yozuv nusxasdan
ma’lumotlarni ajratib olish, saralash,
yangilash imkonini beruvchi, yozuvni
ayniy ravishda aniqlovchi yozuvdagi
maydon.
bilimlar bazasi Ekspert tizimlarida
foydalaniladigan inson bilimlarining
modeli.
Linux Ishonchli va ixcham. Unix
operatsion tizimi asosida yaratilgan,
turli apparat platformalarida ishlash
imkoniga ega hamda bepul yoki past
narxda olish mumkin bo‘lgan
operatsion tizim. Unix yoki Windows
NT tizimlariga muqobil tizim sifatida
foydalaniladi,
Java. Язык программирования,
который может предоставлять
только
функциональные
возможности
программного
обеспечения, необходимого для
выполнения конкретной задачи,
такие как небольшой апплет,
загруженного из сети; может
работать на любом компьютере и
на любой операционной системе.
ключевое поле. Поле в записи,
который однозначно определяет
eкземпляр
eтой
записи
по
которому
можно
извлекать,
обновлять
или
сортировать
данные.
база знаний. Модель человеческих
знаний, которые используются
eкспертными системами
Linux Надежная и компактная
операционная система, которая
является ответвлением Unix и
которая может работать на самых
разных аппаратных платформах и
доступна бесплатно или по очень
низкой стоимости. Используется
как альтернатива для Unix и
Windows NT.
lokal tarmoq (LAN) Cheklangan
masofada o‘z egasiga ajratilgan aloqa
kanallari bo‘lishini talab etadigan va
bir yoki yaqin atrofdagi bir necha
qo‘shni binolarni qamrab oladigan
telekommunikatsion tarmoq.
локальная сеть (LAN)
Телекоммуникационная
сеть,
которая
требует
от
своих
собственныков
выделенных
каналов
и
охватывает
ограниченное расстояние, обычно
одно здание или несколько зданий
в непосредственной близости.
Mobil telefonlar yordamida
o‘lchagichlardan olingan ma’lumotlar
yoki boshqa skanerlash qurilmalaridan
uzatilgan hamda haritadagi
ma’lumotlar asosida ob’ekt yoki uning
komponentasi joylashgan o‘rni haqida
xulosalar chiqarish imkoniyati.
Возможность получить выводы о
местоположении (географическое)
компонент
данных,
включая
данные о местоположении от
мобильных
телефонов,
получаемые с датчиков или с
устройств сканирования, а также
данные с карты.
meynfreym Yirik biznes
ma’lumotlarini qayta ishlashda
foydalaniladigan kompyuterlarning
eng katta toifasi.
мейнфрейм
Самая
большая
категория
компьютера,
используемого для обработки
данных крупного бизнеса.
195
Java Programming
language that can deliver
only the software
functionality needed for a
particular task, such as a
small applet downloaded
from a network; can run on
any computer and operating
system. Joint Application
Design (JAD)
key field A field in a record
that uniquely identifies
instances of that record so
that it can be retrieved,
updated, or sorted.
knowledge base Model of
human knowledge that is
used by expert systems.
Linux Reliable and
compactly designed
operating system that is an
offshoot of UNIX and that
can run on many different
hardware platforms and is
available free or at very low
cost. Used as alternative to
UNIX and Windows NT.
local area network (LAN)
A
telecommunications
network that requires its
own dedicated channels and
that encompasses a limited
distance, usually one
building or several
buildings in close
proximity.
The ability to draw
inferences about the
location of (geographic)
data components, including
location data from mobile
phones, obtained from
sensors or scanning
devices, and data from a
map.
mainframe Largest
category of computer, used
for major business
processing.
xavfsizlikni boshqarish bo‘yicha
xizmatlarni taqdim etuvchi A’zo
bo‘lgan mijozlarga xavfsizlikni
boshqarish borasida xizmat
ko‘rsatuvchi kompaniya.
boshqarishning axborot tizimlari
Tashkilot faoliyatining samaradorligi
bo‘yicha hisobotlar olishni
ta’minlovchi, o‘rta bo‘g‘indagi
rahbarlar uchun biznesni nazorat qilish
va boshqarishda yordam beruvchi
axborot tizimining kategoriyasi.
virtual bozor Vaqt va geografik
hududga bog‘liq bo‘lmagan an’anaviy
chegaralardan chiqib ketgan bozor
maydonchasi.
gibrid ilova Yuqori tezlikda ishlovchi
tarmoqlar, kommunikatsiyaning
universal standarlari va ochiq kodlarga
bog‘liq bo‘lgan kompozit ilovalar.
shahar kompyuter tarmog‘i Shahar va
unga yaqin bo‘lgan hududlarni qamrab
olgan tarmoq. Uning geografik jihati
WAN va LAN oralig‘iga tushadi.
minikompyuter Universitetlar,
fabrikalar yoki ilmiy-tadqiqot
institutlarida foydalaniladigan o‘rta
toifadagi kompyuter.
mobil veb-ilovalar Muayyan
funksional imkoniyatlarga ega bo‘lgan
mobil qurilmalar uchun yaratilgan,
unga veb- brauzer orqali murojaat
qilish mumkin bo‘lgan Internet ilovasi.
mobil savdo (m-savdo) Uyali aloqa
telefoni yoki portativ raqamli texnika
kabi simsiz qurilmalardan foydalanib
elektron tijoratning biznes-iste’molchi,
biznes-biznes modellari bo‘yicha
Internet orqali amalga oshiriladigan
savdo.
поставщик
услуг
управления
безопасностью Компания, которая
предоставляет
услуги
по
управлению
безопасностью
подписанным клиентам.
информационные
системы
управления
Определенная
категория
информационной
системы, обеспечивающая отчеты
об
eффективности
работы
организации,
чтобы
помочь
среднему
звену
руководства
контролировать
и
управлять
бизнесом.
виртуальный рынок Рыночная
площадка, которая выходит за
пределы традиционных границ и
удаленная из временного и
географического положения.
гибридное
приложение
Композитные
приложения,
которые
зависят
от
высокоскоростных
сетей,
универсальных
стандартов
коммуникации
и
открытого
исходного кода.
городская компьютерная сеть
Сеть,
которая
охватывает
территорию города с пригородами,
обычно город и его крупнейший
пригород. Его географический
объем попадает между WAN и
LAN.
миникомпьютер
Компьютер
средней категории, используемый
в системах для университетов,
фабрик
или
научноисследовательских лабораторий.
мобильные
веб-приложения
Интернет-приложения
с
определен-ной
функциональностью
для
мобильных устройств, к которой
получают доступ через веббраузер мобильного устройства.
managed security service
provider (MSSP) Company
that provides security
management services for
subscribing clients.
мобильная торговля (m- торговля)
Использование
беспроводных
устройств, таких как сотовый
телефон
или
портативный
цифровой
информационной
техникой, для осуществления
модели бизнес-потребитель и
mobile commerce (mcommerce) The use of
wireless devices, such as
cell phones or handheld
digital information
appliances, to conduct both
business-to-consumer and
196
management information
systems (MIS) Specific
category of information
system providing reports on
organizational performance
to help middle management
monitor and control the
business.
marketspace A marketplace
extended beyond traditional
boundaries and removed
from a temporal and
geographic location.
mashups Composite
software applications that
depend on highspeed
networks, universal
communication standards,
and open- source code.
metropolitan area network
(MAN) Network that spans
a metropolitan area, usually
a city and its major
suburbs. Its geographic
scope falls between a WAN
and a LAN.
minicomputer Middlerange computer used in
systems for universities,
factories, or research
laboratories.
mobile Web app Internetenabled app with specific
functionality for mobile
devices that is accesed
through a mobile device's
Web browser.
бизнес-бизнес
eлектронной business-to-business eкоммерции через Интернет.
commerce transactions over
the Internet.
modem Kompyuter raqamli
signallarini oddiy telefon liniyalari
bo‘yicha uzatish uchun analogli
shaklga o‘tkazuvchi yoki aksincha
analogli signallarni kompyuter
tomonidan qabul qilishi uchun raqamli
signalga o‘tkazuvchi qurilma.
модем Устройство для перевода
цифровых сигналов компьютера в
аналоговую форму для передачи
по обычным телефонным линиям,
или для перевода аналоговых
сигналов назад в цифровую форму
для приема компьютером.
ko‘p yadroli protsessor Unumdorlikni
oshirish, energuya tejamkorligiga
erishish, bir vaqtning o‘zida bir necha
masalalarni yechish uchun ikki yoki
undan ortiq protsessor. joylashtirilgan
integral sxema.
многоядерный процессор
Интегральная схема, к которой
прикрепляются два или более
процессоров
для
повышения
производительности,
снижения
eнергопотребления
и
более
eффективную
одновременную
обработку нескольких задач.
transmilliy Biznesni tashkil etish shakli
bo‘lib, unda moliya masalalari
markaziy ofisdan boshqariladi, ishlab
chiqarish esa taqsimlangan holda
amalga oshiriladi.
mualliflik huquqi Intellektual mulk
yaratuvchilarni ularning mahsulotlarini
uchinchi shaxslar tomonidan ixtiyoriy
maqsadlarda 70 yil davomida
ko‘chirishdan himoyalaydigan qonun.
транснациональный
Форма
организации бизнеса, в которой
сосредотачивается управлению и
контролю
финансов
из
центрального офиса, в то время
как производство осуществляется
авторское право Закон, который
защищает
создателей
интеллектуальной собственности
от копирования третьими лицами
для любых целей в течение как
минимум 70 лет.
kraudsorsing Biznrs masalalarni hal
qilish uchun yirik Internet
auditoriyalaridan foydalangan holda
maslahatlar olish, bozor bilan teskari
aloqa qilish, yangi g‘oyalar va
yechimlar olish. Xalqning donoligi
nazariyasi bilan bog‘liq.
краудсорсинг.
Использование
крупных интернет-аудиторий для
получения советов, обратной связи
с рынком, новых идей и решений
бизнес-задач. Связан с теорией
мудрости народа.
Domen nomlarini boshqarish tizimi
Система доменных имен (DNS)
elektron hukumat Davlat va ijtimoiy
muassasalarining fuqarolar, biznes
eлектронное правительство
Использование Интернета и
197
modem A device for
translating a computer's
digital signals into analog
form for transmission over
ordinary telephone lines, or
for translating analog
signals back into digital
form for reception by a
computer.
multicore processor
Integrated circuit to which
two or more processors
have been attached for
enhanced performance,
reduced power
consumption and more
efficient simultaneous
processing of multiple
tasks.
multinational Form of
business organization that
concentrates financial
management and control
out of a central home base
while decentralizing
copyright A statutory grant
that protects creators of
intellectual property against
copying by others for any
purpose for a minimum of
70 years.
crowdsourcing Using large
Internet audiences for
advice, market feedback,
new ideas and solutions to
business problems. Related
to the 'wisdom of crowds'
theory.
Domain Name System
(DNS) A
e-government Use of the
Internet and related
technologies to digitally
multisensorli (multitach) Ekranda
sichqoncha yoki klaviaturadan
foydalanmagan holda ro‘yxatlarni va
ob’ektlarni boshqarish uchun
barmoqlar boilan bir yoki bir necha
harakatlar qilish.
мультисенсорный
(мультитач)
Интерфейс,
в
котором
предусматривается использование
одного или более жестов пальца,
для управления списками или
объектами на экране, не используя
мышь или клавиатуру.
multitouch Interface that
features the use of one or
more finger gestures to
manipulate lists or objects
on a screen without using a
mouse or keyboard.
nanotexnologiya Alohida atomlar va
molekulalarni boshqarish asosida
strukturalarni va jarayonlarni tashkil
etish va qurish.
нанотехнология
Технология,
которая строит структуры и
процессы на основе манипуляции
отдельных атомов и молекул.
ona ilova Bevosita mobil qurilmaga
o‘rnatiladigan, muayyan platforma va
qurilma uchun ishlab chiqiladigan
avtonom ilova.
родное приложение Автономное
приложение, разработанное для
конкретной
платформы
и
устройства и устанавливается
непосредственно на мобильном
устройстве
nanotechnology
Technology that builds
structures and processes
based on the manipulation
of individual atoms and
molecules.
native app Standalone
application designed to run
on a specific platform and
device and is installed
directly on the mobile
device
tarmoq Ma’lumotlardan yoki
resurslardan (masalan, printerdan)
birgalikda foydalanish uchun ikki yoki
undan ortiq kompyuterlarni aloqa
kanallari yordamida birlashtirish.
сеть Соединение двух или более
компьютеров для совместного
использования
данных
или
ресурсов, таких как принтер.
network The linking of two
or more computers to share
data or resources, such as a
printer.
tarmoq operatsion tizimi Maxsus
dasturiy ta’minot bo‘lib, tarmoq
bo‘yicha ma’lumotlarni uzatishda
marshrutizatsiya boshqarishadi va
tarmoq resurslarini muvofiqlashtiradi.
сетевая операционная система
Специальное
программное
обеспечение, которое управляет
маршрутизацией, передачей по
сети данных и координирует
сетевые ресурсы.
network operating
system(NOS) Special
software that routes and
manages communications
on the network and
coordinates network
resources.
networking and
telecommunications
technology Physical
devices and software that
link various computer
hardware components and
transfer data from one
physical location to
another.
neural network Hardware
or software that attempts to
emulate the processing
patterns of the biological
brain.
object Software building
block that combines data
and the procedures acting
on the data.
tarmoq va telekommunikatsiya
texnologiyalari Bir fizik muhitdan
ikkinchi fizik muhitga ma’lumotlarni
uzatish uchun ishlatiladigan,
kompyuterning turli apparat
vositalarini birlashtiruvchi fizik
qurilmalar va dasturiy ta’minot.
neyron tarmoq Biologik miya
faoliyatini emulyatsiya
(modellashtirishga) qilishga urinuvchi
apparat vositalar yoki dasturiy
ta’minot.
ob’ekt Dasturiy ta’minotdagi standart
blok bo‘lib, ma’lumotlarni qayta
ishlashda ma’lumotlarni va amallarni
kombinatsiyalaydi.
сетевые и телекоммуникационные
технологии
Физические
устройства
и
программное
обеспечение, которые соединяют
различные
компоненты
аппаратных средств компьютера и
передают данные от одного
физического
расположения
к
другому.
нейронная
сеть
Аппаратные
средства
или
программное
обеспечение, которое пытается
eмулировать модели обработки
биологического мозга.
объект
Стандартный
блок
программного
обеспечения,
который комбинирует данные и
процедуры обработки данных.
198
bir rangli (darajali) tarmoq Unchalik
katta bo‘lmagan tarmoqlarda
foydalaniladigan, tarmoqdagi barcha
kompyuterlar teng huquqqa ega
bo‘lgan tarmoq arxitekturasi.
операционная CRM (управления
взаимоотношений с клиентами).
приложения ориентированные на
клиента, такие как автоматизация
продаж, call-центр и поддержки
обслуживания
клиентов
и
автоматизации маркетинга.
аутсорсинг Практика заключения
пароль Секретное слово или
строка
символов
для
аутентификации
пользователей,
для получения ими доступа к
ресурсу, такому как компьютерная
система.
патч
(заплата)
Небольшие
фрагменты
программного
обеспечения
для
устранения
программных
дефектов,
не
нарушая
нормальное
функционирование программного
обеспечения.
патент Юридический документ,
который
дает
владельцу
исключительное право на идеи,
лежащие в основе изобретения в
течение 17 лет; предназначен для
того,
чтобы
вознаграждать
изобретателей новых машин или
методов за их труд, поддерживая
широкое
использование
их
изобретений.
одноранговая
сеть
Сетевая
архитектура, которая дает равные
права для всех компьютеров в
сети; используется в основном в
небольших сетях.
xususiy tarmoq Bitta shaxsga xizmat
ko‘rsatadigan, raqamli qurilmalarni
(telefonlar va smartfonlarni) bog‘lash
uchun ishlatiladigan kompyuter
tarmog‘i.
персональная сеть Компьютерная
сеть используеемая для связи
между цифровыми устройствами
(включая телефоны и смартфоны),
в рамках одного человека.
bosqichma-bosqich yondashuv Yangi
tizimni qadamma-qadam yoki
funksiyalar yoki tashkiliy birliklar
ketma-ketligi asosida joriy etish.
konfidensiallik Alohida shaxslarni
bezovta qilmasliklari, kuzatmasliklari
yoki boshqa shaxslar, korxonalar yoki
davlat tomonidan ularning hayotiga
aralashmasliklari yalablari.
поeтапный
подход
Внедрять
новую систему шаг за шагом или
функциями
или
организационными единицами.
конфиденциальность Требования
отдельных лиц, чтобы их оставили
в покое, свободным от наблюдения
или вмешательства со стороны
других лиц, организаций или
operatsion CRM (mijozlar bilan o‘zaro
munosabatlarni boshqarish) Savdoni,
marketingni avtomatlashtiruvchi callmarkaz, mijozlarga ko‘rsatiladigan
xizmatlarni qo‘llab-quvvatlovchi,
mijozga yo‘naltirilgan ilovalar.
autsorsing Tashqi yetkazib beruvchilar
parol Foydalanuvchilarni kompyute
tizimidagi resurslarga murojjat
qilishlariga ruxsat olishlari va ularni
autentifikatsiya qilish maqsadida
ishlatiladigan maxfiy so‘z yoki belgilar
satri.
patch (yamoq) Dasturiy ta’minotdagi
xatolikni bartaraf etish uchun
foydalaniladigan, dastur normal
holatda ishlashiga halal bermagan
holda xatolikni bartaraf etuvchi
dasturiy ta’minot bo‘lagi.
patent Yangi mashinalar yoki usullar
ixtirochilari qilgan mehnatlarini
rag‘batlantirish va ularning
ixtirolaridan keng ko‘jamda
foydalanishni qo‘llab- quvvatlash
uchun 17 yil davomida ixtiro g‘oyasi
egasiga yagona egalik huquqini
beruvchi huquqiy hujjat.
199
operational CRM
Customer-facing
applications, such as sales
force automation, call
center and customer service
support, and marketing
automation.
outsourcing The practice of
password Secret word or
string of characters for
authenticating users so they
can access a resource such
as a computer system.
patch Small pieces of
software to repair the
software flaws without
disturbing the proper
operation of the software.
patent A legal document
that grants the owner an
exclusive monopoly on the
ideas behind an invention
for 17 years; designed to
ensure that inventors of
new machines or methods
are rewarded for their labor
while making widespread
use of their inventions.
peer-to-peer Network
architecture that gives equal
power to all computers on
the network; used primarily
in small networks.
personal area network
(PAN) Computer network
used for communication
among digital devices
(including telephones and
PDAs) that are close to one
person.
phased approach Introduces
the new system in stages
either by functions or by
organizational units.
privacy The claim of
individuals to be left alone,
free from surveillance or
interference from other
individuals, organizations,
государства.
xususiy almashish Xususiy sanoat
tarmog‘i uchun ishlatiladigan boshqa
atama.
dasturchilar Yuqori malakali texnik
mutaxassislar bo‘lib, dasturiy ta’minot
ko‘rsatmalari va buyruqlarini yozib,
ishlab chiqadilar.
dasturlash Loyihalash bosqichida
tayyorlangan tizim spetsifikatsiyalarini
dasturiy kodga aylantirish jarayoni.
Muayyan biznes maqsadga erishish
uchun loyihaning bir-biriga bog‘liq
amallarining rejalashtirilgan ketmaketligi.
protokol (bayonnoma) Tarmoq
komponentalari o‘rtasida ma’lumotlar
uzatilishini muvofiqlashtiruvchi
qoidalar va protseduralar to‘plami.
ochiq kalit bilan shifrlash Ikki kalitdan
foydalanadi: biri umumiy (yoki ochiq )
va ikkinchisi yopiq.
ochiq kalitlar infrastrukturasi Raqamli
sertifikatlarning haqiqiyligini
tekshirish uchun sertifikatlash markazi
hamkorligida ochiq va yopiq kalitlar
yaratish tizimlari.
so‘rovlar tili Hali oldindan
aniqlanmagan axborotlarni so‘rovlar
asosida javoblarni bevosita onlayn
rejimida olish imkonini beruvchi
dasturiy vosita.
relyatsion MBBT Ma’lumotlar bazasi
modelining turi bo‘lib, unda
ma’lumotlar ikki o‘lchamli jadval
ko‘rinishida saqlanadilar. Bunday
tizim bazadagi bir jadvaldagi
ma’lumotlarni boshqa bir jadval bilan
bog‘lashi va ulardan birgalikda
foydalanishi mumkin.
or the state.
private exchange Another
частный обмен Другой термин для
term for a private industrial
частной промышленной сети
network.
Программисты
programmers Highly
Высококвалифициро-ванные
trained technical specialists
технические специалисты, которые
who write computer
пишут инструкции программного
software instructions.
обеспечения.
программирование
Процесс programming The process
перевода спецификации системы, of translating the system
приготовленной
на
стадии specifications prepared
проектирования в программный during the design stage into
код.
Запланированная program code. project
последовательность
связанных Planned series of related
действий проекта для достижения activities for achieving a
определенной бизнес цели.
specific business objective.
протокол
Набор
правил
и
процедур, которые регулируют
передачу между компонентами в
сети.
шифрование с открытым ключом
Использует два ключа: один
общий (или открытый) и один
закрытый.
инфраструктура открытых ключей
Система для создания открытых и
закрытых
ключей
с
использованием
центра
сертификации (CA) и цифровые
сертификаты
для
проверки
подлинности.
язык
запросов
Программный
инструмент,
который
предоставляет непосредственные
онлайновые ответы на запросы
информации,
которые
не
предопределены.
реляционная СУБД Тип
логической модели базы данных,
который обрабатывает данные, как
будто они были сохранены в
двумерных
таблицах.
Такая
система может связать данные,
хранившие в одной таблице с
данными в другой таблице, и eти
две
таблицы
совместно
используют
общий
eлемент
данных.
200
protocol A set of rules and
procedures that govern
transmission between the
components in a network.
public key encryption Uses
two keys: one shared (or
public) and one private.
public key infrastructure
(PKI)
System for creating public
and private keys using a
certificate authority (CA)
and digital certificates for
authentication.
query language Software
tool that provides
immediate online answers
to requests for information
that are not predefined.
relational DBMS A type of
logical database model that
treats data as if they were
stored in two-dimensional
tables. It can relate data
stored in one table to data
in another as long as the
two tables share a common
data element.
адаптивный
веб-дизайнСпособность веб-сайта, чтобы
автоматически
изменить
разрешение eкрана и размер
изображения, как пользователь
переключается
на
устройства
разных размеров, таких как
ноутбук, планшетный компьютер
или
смартфон.
Отпадает
необходимость
в
отдельном
проектировании
и
опытноконструкторских
работ
для
каждого нового устройства.
Маршрутизаторmarshrutizator Aloqaning
Специализированный процессор
ixtisoslashtirilgan protsessori bo‘lib,
связи, который передает пакеты
bir tarmodagi ma’lumotlar paketlarini
данных из одной сети в другую
boshqa tarmoqqa uzatadi.
сеть.
qidiruv tizimi Internet tarmog‘ida
поисковая система Инструмент
muayyan saytlarni yoki axborotlarni
для поиска конкретных сайтов или
qidirish vositasi.
информации в Интернете.
безопасноть Политики, процедуры
xavfsizlik Axborot tizimlaridan
и
технические
меры,
ruxsatsiz foydalanish, uni o‘zgartirish,
используемые для предотвращения
o‘g‘rilash yoki jismonan buzishning
несанкциониро-ванного доступа,
oldini olishda foydalaniladigan
изменения,
кражи
или
siyosatlar, muolajalar va texnik chora
физического
повреждения
tadbirlar.
информационных систем.
Семантический Web Способы
Semantik veb Inrellektual dasturiy
создания более "умных" вебagentlar yordamida qidirishni samarali страниц,
облегчающих
amalga oshiradigan, kompyuter
компьютеру
понимать
axborotni “tushunishi”ni
информацию, так что поиск был
yengillashtiruvchi,
более простым, eффективным и
nisbatan “aqlli” veb-sahifalar yaratish
выполнялся с использованием
usullari.
интеллектуальных программных
агентов.
server Tarmoqqa ulangan va tarmoq
сервер
Специально
ishchi stansiyalariga turli xizmatlar
оптимизированный компьютер для
ko'rsatuvchi, tarmoq dasturiy ta’minoti обеспечения
программного
va boshqa resurslar ishini ta’minlovchi, обеспечения и других ресурсов на
maxsus optimallashtirilgan kompyuter. другие компьютеры через сеть.
smartfon Tovush, matn ko‘rinishidagi
смартфон Беспроводной телефон с
ma’lumotlarni uzatish va Internet
возможностями голоса, текста и
imkoniyatlariga ega bo‘lgan simsiz
Интернет.
telefon.
социальные
сети
Интернетijtimoiy tarmoqlar Biznes yoki
сообщество
для
расширения
foydalanuvchilar ijtimoiy aloqlarini,
бизнеса или социальных контактов
bizneslarini yoki shaxsiy aloqalarini
пользователей путем подключения
kengaytirish imkonini beruvchi
через их общего бизнеса или
Internet- uyushmasi.
личных связей.
adaptiv veb-dizayn Noutbuk, planshetli
kompyuter yoki smartfon kabi
qurilmalar ekrani o‘lchamlarini
foydalanuvchi qanday o‘zgartirish
imkoniga ega bo‘lsa, xuddi shu tariqa
veb-sayt tomonidan ham avtomatik
ravishda o‘zgartirish imkoniyati
mavjudligi. Bunda veb-saytni har bir
yangi qurilma uchun alohida
loyihalashtirish va u bilan bog‘liq
tajriba- konstruktorlik ishlarini
o‘tkazishga hojat qolmaydi.
201
responsive Web design
Ability of a Web site to
automatically change
screen resolution and image
size as a user switches to
devices of different sizes,
such as a laptop, tablet
computer, or smartphone.
Eliminates the need for
separate design and
development work for each
new device.
router Specialized
communications processor
that forwards packets of
data from one network to
another network.
search engine A tool for
locating specific sites or
information on the Internet.
security Policies,
procedures, and technical
measures used to prevent
unauthorized access,
alteration, theft, or physical
damage to information
systems.
Semantic Web Ways of
making the Web more
"intelligent," with machinefacilitated understanding of
information so that searches
can be more intuitive,
effective, and executed
using intelligent software
agents.
server Computer
specifically optimized to
provide software and other
resources to other
computers over a network.
smartphone Wireless phone
with voice, text, and
Internet capabilities.
social networking sites
Online community for
expanding users’ business
or social contacts by
making connections
through their mutual
business or personal
connections.
kompyuter tarmoqlarining dasturiy
aniqlanishi Markaziy boshqaruvchi
dasturga ega bo‘lgan holda tarmoq
qurilmalaridan ajralib, tarmoqdagi
ma’lumotlar oqimini boshqaruvchi
tarmoq.
dasturiy ta’minotni mahalliylashtirish
Dasturiy ta’minotni ikkinchi tilda
ishlashi uchun almashtirish jarayoni.
dasturiy ta’minot paketi Oldindan
yozilgan, oldindan kodlashtirilgan
tijorat yo‘li bilan foydalaniladigan
dasturlar to‘plami bo‘lib, muayyan
funksiya va vazifalarni bajarish uchun
dastur yozish zaruriyatidan xalos
qiladi.
программно-определяемые
компьютерные сети Сети, в
которых используя центральную
управляющую
программу
отделяются от сетевых устройств,
чтобы управлять потоком данных
по сети.
локализация
программного
обеспечения
Процесс
преобразования
программного
обеспечения для работы на втором
языке.
пакет программного обеспечения
Заранее
написанные,
заранее
закодированные,
коммерчески
доступный
набор
программ,
который устраняет необходимость
написания
компьютерных
программ
для
выполнения
определенных функций.
software-defined
networking (SDN) Using a
central control program
separate from network
devices to manage the flow
of data on a network.
software localization
Process of converting
software to operate in a
second language.
software package A
prewritten, precoded,
commercially available set
of programs that eliminates
the need to write software
programs for certain
functions.
Internet tarmog‘ida identifikatsion
ma’lumotlarni yashirish yoki boshqa
foydalanuvchining identifikatsion
ma’lumotlarini qalbakilashtirish yo‘li
bilan kompyuter tizimlarini yoki
boshqa foydalanuvchilarni noto‘g‘ri
amal bajarishga undovchi aldamchi
harakat.
Обманывание
или
обман
компьютерных систем или других
пользователей
компьютера,
скрывая
идентификационные
данные
или
фальсифицируя
идентификационные
данные
другого пользователя в Интернете.
josus dasturiy ta’minot Inson yoki
tashkilot haqida ularga ma’lum
qilmagan holda axborot yig‘ishga
yordam beruvchi texnologiya.
spyware Technology that
шпионское
ПО
Технология,
aids in gathering
которая
помогает
в
сборе
information about a person
информации о человеке или
or organization without
организации без их ведома.
their knowledge.
сеть
хранения
данных
storage area network (SAN)
Высокоскоростная
сеть,
A high-speed network
посвященная хранению данных в
dedicated to storage that
памяти,
которая
соединяет
connects different kinds of
различные типы запоминающих
storage devices, such as
устройств, таких как ленточные
tape libraries and disk
библиотеки и дисковые массивы,
arrays so they can be shared
совместно
используемые
by multiple servers.
несколькими серверами.
ma’lumotlarni saqlovchi tarmoq
Ma’lumotlarni saqlash uchun bir necha
serverlar birgalikda foydalanadigan
lentali kutubxonalar, diskli massivlar
kabi turli xildagi xotira qurilmalaridan
foydalanuvchi yuqori tezlikka ega
bo‘lgan tarmoq.
strategik axborot tizimi Tashkilotning
raqobatda ustunlikka ega bo‘lishida
yordam berish uchun uning
maqsadlari, operatsiyalari,
mahsulotlari, xizmatlari va ekologik
munosabatlarini o‘zgartiruvchi axborot
стратегическая информационная
система Информационная система,
которая изменяет цели, операции,
продукты, услуги и eкологические
отношения организации, чтобы
помочь получить конкурентное
202
computer systems or other
computer users by hiding
one's identity or faking the
identity of another user on
the Internet.
strategic information
system
Information system that
changes the goals,
operations, products,
services, or environmental
tizimi.
преимущество.
relationships of an
organization to help gain a
competitive advantage.
strukturali diagramma Loyihaning har
bir pog‘onasini, pog‘onalar o‘rtasidagi
bog‘lanishlarni va loyiha
strukturasidagi umumiy holatni
tasvirlovchi hujjatlar tizimi; alohida
olingan dastur, tizim yoki dastur
qismini hujjatlashtirish mumkin.
структурная диаграмма Система
документации,
показывающая
каждый
уровень
проекта,
взаимосвязь между уровнями, и
общее
место
в
проектной
структуре; может документировать
одну программу, одну систему или
часть одной программы.
structure chart System
documentation showing
each level of design, the
relationship among the
levels, and the overall place
in the design structure; can
document one program, one
system, or part of one
program.
Structured Query Language
(SQL) The standard data
manipulation language for
relational database
management systems.
subscription revenue model
Web site charging a
subscription fee for access
to some or all of its content
or services on an ongoing
basis.
strukturalashtirilgan so‘rovlar tili
Relyatsion ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimlarida ma’lumotlarni
boshqarish uchun ishlatiladigan
standart til.
daromadga obuna bo‘lish modeli Vebsayt orqali ko‘rsatiladigan xizmatlar
hamda undagi ba’zi qismlarga yoki
to‘liq mazmuniga murojaat qilish
imkoniyatlari ko‘zda tutilgani uchun
abonent to‘lovi undirish.
kommutator Kiruvchi signallarni
filtrlab, kerakli mos chiquvchi
qurilmaga, ya'ni abonent qurilmasiga
yetkazib berishni ta'minlab beruvchi,
konsentratorga nisbatan intellektual
imkoniyatlarga ega bo‘lgan tarmoq
qurilmasi.
tizimni loyihalashtirish Tizimni tahlil
qilish jarayonida aniqlangan axborotga
bo‘lgan’talablarni qanday qilib
qondirilishini batafsil yorituvchi
ma’lumotlar.
tizimning hayotiy sikli Axborot
tizimini yaratishning an’anaviy
metodikasi bo‘lib, unda tizimni
yaratish jarayoni formal bosqichlarga
ajratiladi va har bir bosqich mehnatni
formal ravishda taqsimlash asosida
ketma-ketlik asosida so‘nggi
foydalanuvchilar va axborot tizimi
yaratuvchi mutaxassislar bilan
birgalikda amalga oshiriladi.
язык структурированных запросов
(SQL) Стандартный язык для
управления данными в системе
управления реляционными базами
данных.
модель подписки доходов Вебсайт
взимания абонентской платы за
доступ к некоторым частям или на
все его содержимое или услуг на
постоянной основе.
коммутатор
Устройство
для
подключения
сетевых
компонентов, имеющий большие
интеллектуальные возможности,
чем концентратор и может
фильтровать и передавать данные
в указанное место назначения.
проектирование систем Детали
того,
как
система
будет
удовлетворять
требованиям
информации,
которые
были
определены при анализе систем.
жизненный цикл систем
Традиционная
методика
разработки
информационной
системы,
которая
разделяет
процесс разработки систем на
формальные
этапы,
которые
должны
выполняться
последователь-но
с
весьма
формальным разделением труда
между конечными пользователями
и
специалистами
по
информационным системам.
203
switch Device to connect
network components that
has more intelligence than a
hub and can filter and
forward data to a specified
destination.
systems design Details how
a system will meet the
information requirements
as determined by the
systems analysis.
systems life cycle A
traditional methodology for
developing an information
system that partitions the
systems development
process into formal stages
that must be completed
sequentially with a very
formal division of labor
between end users and
information systems
specialists.
T-liniyalar Aloqa provayderlaridan
ijaraga olinadigan, servisni
kafolatlovchi yuqori tezlikka ega
bo‘lgan ma’lumotlar uzatishning T-1
liniyalari bo‘lib, ularda o‘tkazish
qobiliyati 1,544 МЬ^/s ga teng.
планшетные
компьютерымобильный карманный компьютер
больше, чем сотовый телефон,
которым
можно
управлять
пальцами
на
плоском
экране.планшеты
tablet computers - a mobile
handheld computer is larger
than a cell phone that can
be operated with fingers on
a flat screen.
planshet kompyuterlar Mobil
telefondan katta va yassi ekranda
barmoqlar bilan boshqarish imkoniga
ega bo‘lgan mobil cho‘ntak
kompyuteri.
команды Команды - формальные
группы, участники которых
сотрудничают, чтобы достигнуть
определенных целей.
teams Teams are formal
groups whose members
collaborate to achieve
specific goals.
teamware Group
модули Программное обеспечение
collaboration software that
коллективной работы, которое
is customized for
настроено для работы в команде.
teamwork.
технологические стандарты
technology standards
texnologik standartlar Mahsulotlarning
Технические
требования, Specifications that establish
mos kelishini va tarmoq orqali mulooqt
определяющие
совместимость the compatibility of
qilish imkoniyatini aniqlaydigan texnik
продуктов
и
возможность products and the ability to
talablar.
общаться в сети.
communicate in a network.
Telnet
Сетевой
инструмент,
Telnet Network tool that
Telnet Masofadan turib tarmoq
который
позволяет
кому-то
allows someone to log on to
kompyuterini boshqarish imkonini
входить
в
систему
одной
one computer system while
yaratuvchi qoidalar, dasturlar to‘plami. компьютерной
системы
при
doing work on another.
выполнении работы над другим.
testing The exhaustive and
тестирование Исчерпывающий и
testlash Tizimning muayyan shartlarda
thorough process that
тщательный процесс контроля,
kerakli natija berishini aniqlash
determines whether the
который определяет, выдает ли
maqsadida o‘tkaziladigan to‘la-to‘kis
system produces the desired
система желаемых результатов при
va chuqur nazorat qilish jarayoni.
results under known
известных условиях.
conditions.
matn tahlili Strukturalashtirilmagan
text mining Discovery of
анализ текста Открытие моделей и
ma’lumotlarning katta to‘plamidan
patterns and relationships
отношений из больших наборов
munosabatlarni va modellarni chiqarib
from large sets of
неструктурированных данных.
olish.
unstructured data.
Transmission Control
ma’lumotlarni uzatishni boshqarish
Protocol/Internet Protocol
протокол
управления
protokoli/Internet protokol (TCP/IP)
(TCP/IP) Dominant model
передачей/Интернет-протокол
OSI ochiq tizimlarning o'zaro harakat
for achieving connectivity
(TCP/IP) Доминирующая модель
modelining barcha vazifalarini
among different networks.
для достижения соединения между
bajaruvchi protokollar majmuasi.
Provides a universally
различными сетями. Обеспечивает
Uning tarkibiga ma'lumotlar oqimini
agree-on method for
универсально
согласованный
mos texnologiya uchun almashtirish va
breaking up digital
метод
разбивания
цифровых
paketlarga bo'lib chiqish, uzatish,
messages into packets,
сообщений в пакеты, направляя их
qabul qiluvchi tomonda paketlarni
routing them to the proper
в соответствующие адреса, а затем
yig'ib chiqish masalasini hal qiluvchi
addresses, and then
обратно собирая их в сообщение.
texnologiyalari kiritilgan.
reassembling them into
coherent messages.
modullar Buyruq rejimida ishlash
uchun sozlangan jamoa tomonidan
ishlab chiqilgan dasturiy ta’minot.
204
Troyan oti Foydalanuvchining
axborotlarini yig‘ish, o‘g‘irlash,
buzish, o‘zgartirish yoki kompyuter
tizimini ishdan chiqarish yoki uning
resurslaridan foydalanish maqsadida
ruxsatsiz amallar bajaruvchi zarar
yetkazuvchi dastur.
UNIX Kompyuterlarning barcha
turlariga mos keluvchi, mashinaga
bog‘liq bo‘lmagan ko‘p foydalanuvchi
rejimida qayta ishlash va ko‘p
masalalilik rejimini hamda tarmoq
bilan ishlashni qo‘llab- quvvatlovchi
operatsion tizim. Yuqori unumdorlikka
ega ishchi stansiyalar va serverlarda
ishlatiladi.
Троянский
конь
Программа,
которая кажется законной, но
содержит
вторую
скрытую
функцию, которая может нанести
ущерб.
Trojan horse A software
program that appears
legitimate but contains a
second hidden function that
may cause damage.
UNIX Операционная система для
всех типов компьютеров, которые
независимы
от
машины
и
поддерживает
многопользовательскую
обработку, многозадачность и
сетей. Используется в
высокопроизводительных рабочих
станциях и серверах.
UNIX Operating system for
all types of computers,
which is machine
independent and supports
multiuser processing,
multitasking, and
networking. Used in highend workstations and
servers.
foydalanuvchi interfeysi Axborot
tizimining foydalanuvchi bilan
muloqot qilish, u bilan o‘zaro axborot
almashish va birgalikda ishlash
imkonini beruvchi
user interface The part of
пользовательский интерфейс
the information system
Часть информационной системы,
through which the end user
через
которую
пользователь
interacts with the system;
взаимодействует с системой; тип
type of hardware and the
virtual kompaniya An’anaviy tashkilot
faoliyatini qo‘llab-quvvatlash bilan
birga hududiy chegara va geografik
joylashgan o‘rnidan qat’iy nazar
kompyuter tarmoqlaridan foydalangan
holda odamlarni yaqinlashtirirish,
mahsulot yaratish uchun mablag‘larni,
g‘oyalarni tarqatish va xizmat
ko‘rsatishni tashkil etuvchi tashkilot.
виртуальная компания
Организация, использующая сети,
чтобы связать людей, активы и
идеи
для
создания
и
распространения продуктов и
оказания услуг, не ограничиваясь
при
eтом
традиционными
организационными границами или
физическим местоположением
виртуализация Представления
набора вычислительных ресурсов,
так что все они могут быть
доступны
такими
способами,
которые
не
ограничены
физической конфигурацией или
географическим положением.
визуальный веб Относится к вебсвязанным визуальным сайтам,
таких как Pinterest, где фотографии
заменяются
текстовым
документом и где пользователи
осуществляют
поиск
по
фотографиям
и
визуальным
характеристикам.
virtuallashtirish Kompyuter
konfiguratsiya parametrlariga va
joylashgan o‘rniga bog‘liq bo‘lmagan
holda undagi resurslarga murojaat
qilish imkonini yaratuvchi hisoblash
resurslari to‘plamini taqdim etish.
visual veb Pinterest singari vebbog‘langan veb-saytlarga tegishli
bo‘lib, unda fotosurat matn bilan
almashtiriladi va foydalanuvchilar
uchun fotosurat va unga berilgan
vizual tavsifli ma’lumotlar asosida
qidish imkoniyatlari yaratiladi.
ko‘tarib yuradigan kompyuter Smartsoat, aqlli ko‘zoynak yoki faollk
trekeri kabi kichik hajmli kompyuter
qurilmasi.
virtual company
Organization using
networks to link people,
assets and ideas to create
and distribute products and
services without being
limited to traditional
organizational boundaries
or physical location.
virtualization Presenting a
set of
computing resources so that
they can all be accessed in
ways that are not restricted
by physical configuration
or geographic location.
visual web Refers to Web
linking visual sites such as
Pinterest where pictures
replace text documents and
where users search on
pictures and visual
characteristics.
wearable computer Small
носимый компьютер Небольшое
wearable computing device
носимое
компьютерное
such as a smartwatch,
устройство, такое как смарт-часы,
smartglasses, or activity
умные очки или трекер активности
tracker.
205
Web 2.0 Internet-servislarining
(xizmatlarining) 2 avlodi bo‘lib,
insonlar uchun axborot almashish,
hamkorlik qilish va Internetda yangi
xizmatlar (bloglar, kollajlar, RSS va
Viki kabi) yaratish imkonini beradi.
Web 3.0 Raqamli axborotlar
chamabarchas ravishda qidiruvning
intellektual imkoniyatlatri bilan
boyitilgan Internetning kelajak
texnologiyasi.
Veb-brauzer Butunjahon o‘rgimchak
to‘ri va Internetga murojaat qilish
hamda Internetning Web-sahifalarini
yuklash va ko‘rishda ishlatiladigan
dastur.
veb-xosting xizmatlari Katta Vebserver kompyuterlarga ega bo‘lgan
kompaniyalar tomonidan pullik
abonentlar Veb-saytlarini Internetda
qo‘llab-quvvatlash xizmatlarini
ko‘rsatish.
Veb-server Kompyuterda saqlanuvchi
veb-sahifadan yuborilgan so‘rovlarni
boshqarish va qayta ishlash imkonini
Veb-servislar Dasturlash bilan bog‘liq
murakkab ishlarni bajarmasdan turli
manbalardan olingan turli ilovalarni
integratsiya qilishda foydalaniladigan
Internet texnologiyalaridan
foydalanuvchi universal standartlar
to‘plami. Bir necha tashkilotlar
tizimlari yoki bir tashkilot doirasidagi
turli tizimlar o‘rtasida bog‘lanishlarni
o‘rnatishda qo‘llaniladi.
Veb-sayt Internet tarmog'ida yagona
adresga ega bo'lgan shaxsning yoki
tashkilotning o'zaro bog'liq bo'lgan
Web-sahifalarining tugallangan
majmuasi.
Wi-Fi nomi inglizcha Wireless Fidelity
- (ma'nosi ma'lumotlarni simsiz aniq
uzatish) jumlasidan kelib chiqqan
bo'lib, raqamli ma'lumotlarni
radiokanal bo'yicha IEEE 802.11
Web 2.0 Secondgeneration, interactive
Internet-based services that
enable people to
collaborate, share
information, and create new
services online, including
mashups, blogs, RSS, and
wikis.
Web 3.0 Видение будущего в Web 3.0 Future vision of
Интернете, где вся цифровая the Web where all digital
информация сплетенная вместе с information is woven
интеллектуальными
together with intelligent
возможностями поиска
search capabilities.
Web 2.0 Второе поколение
интерактивных
Интернетсервисов, которые позволяют
людям
сотрудничать,
обмениваться информацией и
создавать
новые
услуги
в
Интернете, в том числе коллажи,
блоги, RSS и Вики.
Веб-браузер
Простой
в
использовании
программный
инструмент
для
доступа
к
Всемирной паутине, и Интернет.
Web browser An easy-touse software tool for
accessing the World Wide
Web and the Internet.
услуги
веб-хостинга
Услуги,
которые оказывают компании с
большими
веб-сервер
компьютерами, для обслуживания
и поддержки веб-сайтов платных
подписчиков
Web hosting service
Company with large Web
server computers to
maintain the Web sites of
fee-paying subscribers.
Web server Software that
Веб-сервер
Программное
manages requests for Web
обеспечение, которое управляет
pages on the computer
запросами с веб-страниц на
where they are stored and
Веб-сервисы
Набор
универсальных
стандартов,
использующих
Интернеттехнологии
для
интеграции
различных приложений из разных
источников без трудоемких работ
по
программированию.
Используется для установления
связей
между
системами
различных организаций или для
увязки различных систем в
пределах одной организации.
Веб-сайт
Все
веб-страницы,
объединённые
под
одним
адресом,,
которые
поддерживаются организацией или
частным лицом.
Wi-Fi Eто аббревиатура от Wireless
Fidelity, что дословно переводится,
как «беспроводная точность».
Стандарты для беспроводных
сетей и относится к семейству
206
Web services Set of
universal standards using
Internet technology for
integrating different
applications from different
sources without timeconsuming custom coding.
Used for linking systems of
different organizations or
for linking disparate
systems within the same
organization.
Web site All of the World
Wide Web pages
maintained by an
organization or an
individual.
Wi-Fi Standards for
Wireless Fidelity and refers
to the 802.11 family of
wireless networking
standards.
standarti bo'yicha uzatadi.
беспроводных сетей стандартов
802.11.
global tarmoq (WAN) Katta geografik
hududni qamrab oluvchi
telekommunikatsion tarmoq. Turli
kabelli, sun’iy yoldosh tizimili va
mikroto‘lqinli texnologiyalardan
tashkil topishi mumkin.
глобальная сеть (WAN)
Телекоммуникационная
сеть,
которая
охватывает
большие
географические
расстояния.
Может состоять из различных
кабельных,
спутниковых
и
микроволновых технологий.
Wide Area Network
(WAN)
Telecommunications
network that spans a large
geographical distance. May
consist of a variety of
cable, satellite, and
microwave technologies.
Wiki Birgalikda foydalaniladigan Vebsayt bo‘lib, unda tashrif buturuvchilar
mazmunga qo‘shimchalar kiritish,
o‘chirish yoki uni o‘zgartirish
imkoniyatlariga ega bo‘ladilar.
wiki Совместный Web-сайт, где
посетители
могут
добавлять,
удалять или изменять содержимое,
включая работы предыдущих
авторов.
wiki Collaborative Web site
where visitors can add,
delete, or modify content,
including the work of
previous authors.
WiMax IEEE 802.16 standarti uchun
ommaviy bo‘lgan 31 mil diapazonida
uzatish tezligi 75 Mbit/s. bo‘lgan
simsiz tarmoq tushunchasi. Butun
dunyo bo‘yicha o‘zaro birgalikda
ishlaydigan tarmoqqa mikroto‘lqinli
murojaat qilish imkoniyatlarini
bildiradi.
Windows Microsoft korporatsiyasining
tarmoq serverlari va mijoz
kompyuterlari uchun ishlab chiqqan
operatsion tizimlari oilasi. Oxrgi
versiyalardan biri Windows Vista, 7,
10.
WiMax Популярный термин для
беспроводных сетей стандарта
IEEE 802.16 в диапазоне вплоть до
31 миль со скоростью передачи
данных до 75 Мбит/с. Означает
микроволновый
доступ
с
возможностью взаимодействия по
всему миру.
WiMax Popular term for
IEEE Standard 802.16 for
wireless networking over a
range of up to 31 miles
with a data transfer rate of
up to 75 Mbps. Stands for
Worldwide Interoperability
for Microwave Access.
Windows Microsoft family
of operating systems for
both network servers and
client computers. The most
recent version is Windows
Vista.
Windows 8 Most recent
Microsoft Windows
operating system, which
runs on tablets as well as
PCs, and includes
multitouch capabilities.
Wintel PC Any computer
that uses Intel
microprocessors (or
compatible processors) and
a Windows operating
system.
wireless sensor networks
(WSNs) Networks of
interconnected wireless
devices with built-in
processing, storage, and
radio frequency sensors and
antennas that are embedded
into the physical
environment to provide
measurements of many
Windows 8 Planshetli va shaxsiy
kompyuterlarga o‘rnatiladigan
Windows operatsion tizimi oxirgi
versiyasi.
Wintel PC Intel mikroprotsessorlaridan
foydalanuvchi (yoki shunga o‘xshash
rusumli protsessordan) va Windos
operatsion tizimi bilan ishlovchi
ixtiyoriy shaxsiy kompyuter.
simsiz sensorli tarmoqlar Katta
hududdagi ko‘pchilik nuqtalarda
ma’lumotlarni o‘lchash uchun fizik
muhitga joriy etilgan antennalar bilan
jihozlangan va radichastotali
o‘lchagichlar hamda ma’lumotlarni
saqlash va qayta ishlash uchun
ishlatiladigan simsiz qurilmalar
yordamida birlashtirilgan tarmoq.
Windows
Семейство
операционных систем Microsoft
для сетевых серверов и клиентских
компьютеров. Одна из последних
версий Windows Vista.
Windows 8 Самая последняя
версия операционной системы
Windows, которая запускается на
планшетах, а также ПК, и имеет
мультитач возможности.
Wintel PC Любой персональный
компьютер,
использующий
микропроцессоры
Intel
(или
совместимый
процессор)
и
работающий
с
операционной
системой Windows.
беспроводные сенсорные сети
(БСС) Сети объединенные с
помощью беспроводных устройств
со
встроенной
обработкой,
хранением
данных
и
радиочастотных датчиков а также
антенн, встроенных в физическую
среду, для измерения данных
множества точек на большом
пространстве.
207
points over large spaces.
Butunjahon o‘rgimchak to‘ri Tarmoq
muhitida axborotlarni saqlash, chiqarib
olish, formatlash va tasvirlash uchun
umumiy ravishda qabul qilingan
standartlar tizimi.
chuvalchanglar O‘z nusxasini tizimga
tarqatuvchi, kompyuter tarmoqlari
ishini buzadigan yoki ma’lumotlarni,
dasturlarni o‘chiradigan mustaqil
dasturlar.
Всемирная паутина Система с
общепринятыми стандартами для
хранения,
извлечения,
форматирования и отображения
информации в сетевой среде.
World Wide Web A system
with universally accepted
standards for storing,
retrieving, formatting, and
displaying information in a
networked environment.
черви Независимые программы,
которые распространяются, чтобы
нарушить работу компьютерных
сетей или уничтожать данные и
другие программы.
worms Independent
software programs that
propagate themselves to
disrupt the operation of
computer networks or
destroy data and other
programs.
208
Ilovalar
209
210
211
212
213
214
215
216
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
«YO’NALISHGA KIRISH»
FANINING ISHCHI O’QUV DASTURI
330000 – Kompyuter texnologiyalari va informatika
Ta’lim sohasi:
Ta’lim yo‘nalishi: 5330200 – Axborot texnologiyalari va tizimlari
(tarmoqlar bo’yicha)
Umumiy o‘quv soati
Shu jumladan:
Ma’ruza
Amaliy mashg‘ulotlar
Mustaqil ta’lim soati
–
–
–
58 soat
1 semestr
18 soat
18 soat
22 soat
18 soat
18 soat
22 soat
Andijon – 2020
217
Fanning o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi Toshkent davlat texnika universitetining 2018 yil “___” ________dagi
_______ -sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan «Yo’nalishga kirish» fani dasturi
asosida tayyorlangan.
Fanning ishchi o‘quv dasturi Andijon mashinasozlik instituti O‘quv-uslubiy
kengashining 202__-yil “___” ______________ dagi “___” - sonli bayoni bilan
tasdiqlangan.
Tuzuvchi:
1.
2.
M.Yusupov - AndMI «Axborot tеxnologiyalari» kafеdrasi katta o‘qituvchisi.
B.Urishev - AndMI «Axborot tеxnologiyalari» kafеdrasi assistenti.
Taqrizchilar:
1. U.Sobirov – AndMI «Axborot tеxnologiyalari» kafеdrasi dotsеnti, f-m.f.n.
2. A.Medatov – AndDU “Informatika” kafedrasi mudiri, p.f.n.
O‘quv-uslubiy bo‘lim boshlig‘i
2020-yil
“_____”___________________________________
M.Jo‘raxonov
(imzo)
AndMI Texnologik jarayonlar boshqaruvi va kompyuter tizimlari
fakultеti dеkani:
2020-yil “_____”____________________________________M. SHerboev
(imzo)
«Axborot tеxnologiyalari»
kafedra mudiri:
2019-yil
“_____”_________________________________X.Sarimsaqov
(imzo)
218
I. O‘quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi o‘rni
«Yo’nalishga kirish» fani bo’yicha tuzilgan ushbu dastur « Axborot
texnologiyalari va tizimlari (tarmoqlar bo’yicha) ta’lim yo’nalishining tarixi va
rivojlanish tendentsiyasi, istiqboli hamda axborot tizimlari va texnologiyalari haqidagi
ma’lumotlarni o’z ichiga oladi, hamda talabarda kasbiy maxorat ko’nikmalari haqidagi
tasavvurlarini shakllantirishga yordam beradi. Ushbu fanni o’zlashtirish asosida
tarmoqlarda axborot tizimlari va ularning ishlash printsiplari haqidagi nazariy va amaliy
bilimga ega bo’lishadi. SHuning uchun bu fanni o’qitishda ishlab chiqarishdagi
texnologik jarayonlar va ularni boshqarish, hamda axborot texnologiyalariga oid barcha
tushunchalarni batafsil yoritib berishga katta e’tibor beriladi. «Yo’nalishga kirish» tanlov
fani hisoblanib, 1– semestrda o’qitiladi.
II.O‘quv fanining maqsadi va vazifalari
Fanni o’qitishidan maqsad – talabalarga yo’nalish bo’yicha umumiy ma’lumotlar
berish va ularning ta’lim olish davomidagi maqsad va vazifalarini, o’zlashtirishlari lozim
bo’lgan bilim va malakalariga qo’yilgan talablar to’g’risidagi tasavvurni to’la
shakllantirishdan iborat.
Fanning vazifasi – talabalarga elektron axborot resurslarini shakllantirish va
rivojlantirish, axborot va kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, turli ishlab
chiqarish jarayonlarini boshqarish hususiyatlari, ularning asosiy qismlari, ularda axborot
almashuvi mexanizmlari, jarayon haqida ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash masalalari
haqida umumiy tushunchalar hosil qilishdir.
«Yo’nalishga kirish» o’quv fanini o’zlashtirish jarayo’nida amalga oshiriladigan
masalalar doirasida talaba:
– o’zining bo’lajak kasbining mohiyati va ijtimoiy ahamiyati;
– Informatika va axborot texnologiyalari ta’lim yo’nalishi davlat ta’lim
standarti va o’quv rejasida keltirilgan fanlar va ularni o’zlashtirishga qo’yilgan
talablar;
– yo’nalish tarixi va Respublikamiz olimlarining uning rivojiga qo’shgan
hissalari;
– axborot jamiyati a’zosi sifatida unda axborot madaniyatining shakllanishi;
– zamonaviy axborot texnologiyalari va ularning rivojlanish yo’nalishlari
haqida tasavvurga ega bo’lishi;
– informatika va axborot texnologiyalari tizimlariga oid atamalarni;
– yo’nalishga mos keluvchi adabiyotlar bilan ishlashni;
– o’rganilayotgan jarayon va hodisalarni kompьyuter texnologiyalari
vositasida taqdim etishni;
– ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish tizimlarining funktsional va
strukturaviy sxemalarini shakllantira olishni bilishi va ulardan foydalana olishi;
ilmiy kutubxonalar, “Axborot resurs markazlari” va ulardan foydalanish;
219
– internetdan karakli ma’lumotni qidirib topish;
– yo’nalishga oid berilgan mavzular bo’yicha umumlashtirilgan
ma’lumotlar va referatlar tayyorlay olishva ularni taqdim etish ko’nikmasiga ega
bo’lishi kerak.
III. Asosiy nazariy qism. Ma’ruza mashg‘ulotlari
№
1- jadval
Dars
soatlari
hajmi
Ma'ruza mavzulari
1-semestr
1 Fanga kirish.
1.1 1-mavzu. Yo’nalishga kirish fanining maqsadi va vazifalari.
8
2
1.2 2-mavzu. Oliy ta’lim va kafedra tarixi..
1.3 3-mavzu. Axborot resurs markazlaridan foydalanish.
2
2
4-mavzu. Talabalarni o’quv, ilmiy tadqiqot va mustaqil ishlarini tashkil
etish.
Informatika va axborot texnologiyalari
5-mavzu. Informatika va axborot texnologiyalari sohasiga oid atamalar
2
6
2
O’zbekiton
Respublikasining
axborot-kommunikatsiya
2.2 6-mavzu.
texnologiya-lari sohasidagi me’yoriy –xuquqiy xujjatlari to’g’risida.
2
2.3 7-mavzu. Axborot tizimlari va texnologiyalari
2.4 8-mavzu. Ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish
2.5 9-mavzu. Axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish jarayonlarida
qo’llanilishi.
Jami
2
2
2
1.4
2
2.1
Ma’ruza mashg‘ulotlari multimedia qurulmalari
auditoriyada akademik guruhlar oqimi uchun o‘tiladi.
IV. Amaliy mashg‘ulotlar
18
bilan
jihozlangan
«Yo’nalishga kirish» fani bo'yicha amaliy mashg'ulotlarinin» kalendar - tematik rejasi.
2- jadval
Dars
№
Amaliy mashg'ulot mavzulari
soatlari
hajmi
1-semestr
1. Kompyuter va ularning turlari. Axborotlarni saqlovchi va tashuvchi vositalar.
2
2. Internet tarmoqlari.Internet tarmog’ining tuzilishi.
3. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari. Axborot kommunikatsiya
texnologiyalarining rivojlanishi.
4. Axborotlarga bo’ladigan taxdidlarning keng tarqalgan turlari. Misollar.
5. Kompyuter viruslari va ularni turlari
6. Elektron imzo. Elektron xukumat.
7. Axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish jarayonlarnda qo’llanilishi.
8. Ishlab chikarish jarayonlarining turlari, hususiyatlari. Ishlab chiqarish
jarayonlarining boshqarish sistemasini umumlashgan strukturaviy sxemasi.
220
2
2
2
2
2
2
2
9. Ishlab chiqarish jarayoni- dinamik ob’ekt sifatida. Dinamik sistemasini
ifodalash usullari va ularning xususiyatlari.
Jami
2
18
Amaliy mashg‘ulotlar multimedia qurulmalari bilan jihozlangan auditoriyada har
bir akademik guruhga alohida o‘tiladi. Mashg‘ulotlar faol va interfaol usullar yordamida
o‘tiladi.
V. Laboratoriya mashg‘ulotlari
«Yo’nalishga kirish» fani bo'yicha laboratoriya mashg'ulotlari o’quv pejada
ko’zda tutilmagan
VI. Mustaqil ta’lim
3-jadval
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Mustaqil ta’lim mavzulari
Axborot boshqaruv tizimlarining mamlakatimizdagi rivoji va tutgan
o’rni.
Axborot va uning axamiyati .
Axborot xavfsizligini ta’minlash.
Axborot xavfsizligiga oid standartlar va xususiyatlar.
Elektron xujjat. Turlari .
Elektron imzo. Elektron xukumat.
Internet tarmoklari . va uning axamiyati.
Boshqarish ob’ektini axborot ta’minoti.
Jami:
Mustaqil o‘zlashtiriladigan mavzular bo‘yicha
referatlar tayyorlash va uni taqdimot qilish tavsiya etiladi.
talabalar
Dars
soatlari
hajmi
2
2
4
2
2
2
2
4
22
tomonidan
VII.Fan bo‘yicha kurs ishi.
«Yo’nalishga kirish» fani bo'yicha kurs ishinva kurs loyihasi o’quv pejada ko’zda
tutilmagan
Fan bo‘yicha hisob-grafik ishi mavjud emas.
VIII. Fan bo‘yicha talabalar bilimini nazorat qilish va baholash me’zonlari
Andijon mashinasozlik institutida fanlar bo‘yicha talabalar bilimini nazorat qilish
va baholash O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2018-yil 5-iyundagi PQ-3775-son
“Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan kеng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha
qo‘shimcha chora–tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq O‘zbеkiston Rеspublikasi
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining 2018-yil 9-avgust 19-2018-son buyrug‘i bilan
tasdiqlangan hamda O‘zbеkiston Rеspublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2018-yil 26sеntyabrda 3069-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar
bilimini nazorat qilish va baholash tizimi to‘g‘risidagi Nizom” asosida olib boriladi.
221
4-jadval
Baholash
usullari
Baholash
mezonlari
Og‘zaki so‘rov, test o‘tkazish, suhbat, nazorat ishi, uy vazifalarini
tekshirish, yozma ish, prezentatsiyalar va shu kabi boshqa shakllarda
5 - “A’lo” baho
- Talaba mustaqil xulosa va qaror qabul qiladi;
- ijodiy fikrlay oladi;
- mustaqil mushohada yuritadi;
- olgan bilimini amalda qo‘llay oladi;
- fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib
bеradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega dеb topilganda – 5
(a’lo) baho bilan baholanadi.
4 - “Yaxshi” baho
- Talaba mustaqil mushohada yuritadi;
- olgan bilimini amalda qo‘llay oladi;
- fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib
bеradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega dеb topilganda - 4
(yaxshi) baho bilan baholanadi.
3 - “Qoniqarli” baho
- Talaba olgan bilimini amalda qo‘llay oladi;
- fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib
bеradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega dеb topilganda - 3
(qoniqarli) baho bilan baholanadi.
2 - “Qoniqarsiz” baho
- Talaba fan dasturini o‘zlashtirmagan, fanning (mavzuning) mohiyatini
tushunmaydi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega emas dеb
topilganda - 2 (qoniqarsiz) baho bilan baholanadi.
O‘tk
Maks.
Baholash turlari
azish
ball
vaqti
Oraliq nazorat (ON turini o‘tkazish va mazkur
nazorat turi bo‘yicha talabaning bilimini baholash fan
bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlarini olib borgan
professor-o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi).
Oraliq nazorat semester davomida ishchi fan
5
9-16
dasturining tegishli bo‘limi tugagandan keyin
hafta
talabaning bilim va amaliy ko‘nikmalarini baholash
maqsadida
o‘quv
mashg‘ulotlari
davomida
o‘tkaziladi. Oraliq nazorat turi har bir fan bo‘yicha
fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda 2
martagacha o‘tkazilishi mumkin hamda o‘tkazish
shakli va muddati fanning xususiyati, fanga ajratilgan
soatlardan kelib chiqib kafedra tomonidan
belgilanadi. Talabani oraliq nazorat turi bo‘yicha
baholashda uning o‘quv mashg‘ulotlari davomida
olgan baholari inobatga olinadi.
Oraliq nazorat turini topshirmagan, shuningdek
ushbu nazorat turi bo‘yicha «2» (qoniqarsiz) baho
bilan baholangan talaba yakuniy nazorat turiga
kiritilmaydi.
Yakuniy nazorat
Yakuniy nazorat turini o‘tkazish va mazkur nazorat turi
5
222
18-19
bo‘yicha
talabaning
bilimini
baholash
o‘quv
mashg‘ulotlarini olib bormagan profеssor-o‘qituvchi
tomonidan amalga oshiriladi.
Yakuniy nazorat turini o‘tkazish shakli fanning
xususiyati, fanga ajratilgan soatlardan kelib chiqib
belgilanadi.
Test va hokazo
hafta
5
VIII. Asosiy va qo‘shimcha o‘quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari
Asosiy adabiyotlar
O’zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to’g’risida”gi Qonuni.
O’zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat almashinuvi haqida”gi Qonuni.
O’zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to’g’risida”gi Qonuni.
O’zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli imzo to’g’risida”gi Qonuni.
Yusupbekov N.R., Muxamedov B.E., Gulomov SH.M. Texnologik jarayonlarni
boshqarish sistemalari. «O’qituvchi», Toshkent, 1997. -352b.
6. Igamberdiev X.Z., Sevinov J.U. «Avtomatik boshqarish nazariyasi» fanidan kurs
ishini bajarish uchun uslubiy ko‘rsatma. Toshkent 2011. – 32 b.
7. Информатика / Под ред. Н.В.Макаровой. - М.: Финансы и статистика, 2002.
8. Андреев А.А., Солдаткин В.И. Прикладная философия открытого
образования: педагогический аспект. — М.: РИЦ «Альфа» МГОПУ им.
М.А.Шолохова, 2002.
9. Бордовская Н.В. , Реан А.А. Педагогика. Учебник для вузов — СПб:
Издательство «Питер», 2000.
10. Zakirova F. va boshqalar. Elektron ukuv-metodik majmualar va ta’lim resurslarini
yaratish metodikasi. -Toshkent: OUMTV. – 2010. – 64 b.
Qo’shimcha adabiyotlar
11. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016
yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
nutqi. // “Xalq so’zi” gazetasi. 2017 y., 16 yanvarь, №11.
12. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 2017. - 46 b.
13. Intellektual muxandislik tizimlari ta’lim yo’nalishi uchun Davlat ta’lim standarti.
– T.: O’zstandart, 2015y.
14. Бозиев С.Н. MATLAB 2006a в примерах. РГУ нефти и газа им. И.М.Губкина,
2006. – 150 с.
15. Автоматизация проектирования технологических процессов и средств
оснащенаия / Под ред. А.Г.Раковича. - Минск: ИТКАН БЕЛАРУСЬ, 1997.
16. Вороненко В.П. и др. Автоматизированное производство. - М.: Высшая
школа, 2001.
Internet saytlari
17. www.ziyonet.uz;
18. www.edu.uz;
19. www.multimedia.com
1.
2.
3.
4.
5.
223
”Yo’nalishga kirish” fanining
2020/2021 o‘quv yili uchun mo‘ljallangan
SILLABUSI
Fanning qisqacha tavsifi
OTMning nomi va
joylashgan manzili:
Andijon mashinasozlik instituti
Bobur shoh ko‘chasi, 56
Kafedra:
Axborot texnologiyalari
“Texnologik jarayonlar boshqaruvi va
kompyuter tizimlari” fakulteti tarkibida
Ta’lim sohasi va
yo‘nalishi:
330000 – “Kompyuter texnologiyalari va
informatika ” ta’lim sohasi
Axborot texnologiyalari va tizimlari
(tarmoqlar bo’yicha) yo‘nalishi
Fanni (kursni) olib
boradigan o‘qituvchi
to‘g‘risida ma’lumot:
Assistant Urishev Bahtiyor
Abdusamatovich
Dars vaqti va joyi:
1-bino 2018, 2019- auditoriyalar
e-mail:
04.09.2020
__.__ 2021
Kursning
davomiyligi:
Individual grafik
asosida ishlash vaqti:
Auditoriya soatlari
Fanga ajratilgan
soatlar
Ma’ruza:
Fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi
(prerekvizitlari):
18
Laboratoriya:
Amaliyot:
18
Mustaqil
ta’lim:
22
oliy matеmatika, fizika, nazariy mеxanika
Fanning mazmuni
Fanning
dolzarbligi va
qisqacha
mazmuni:
Fanni o’qitishidan maqsad – talabalarga yo’nalish bo’yicha umumiy ma’lumotlar berish va
ularning ta’lim olish davomidagi maqsad va vazifalarini, o’zlashtirishlari lozim bo’lgan bilim va
malakalariga qo’yilgan talablar to’g’risidagi tasavvurni to’la shakllantirishdan iborat.
Fanning vazifasi – talabalarga elektron axborot resurslarini shakllantirish va rivojlantirish,
axborot va kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, turli ishlab chiqarish jarayonlarini
boshqarish hususiyatlari, ularning asosiy qismlari, ularda axborot almashuvi mexanizmlari,
jarayon haqida ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash masalalari haqida umumiy tushunchalar
hosil qilishdir.
Talabalar
uchun talablar
– o’zining bo’lajak kasbining mohiyati va ijtimoiy ahamiyati;
– Informatika va axborot texnologiyalari ta’lim yo’nalishi davlat ta’lim standarti va o’quv
rejasida keltirilgan fanlar va ularni o’zlashtirishga qo’yilgan talablar;
– yo’nalish tarixi va Respublikamiz olimlarining uning rivojiga qo’shgan hissalari;
– axborot jamiyati a’zosi sifatida unda axborot madaniyatining shakllanishi;
– zamonaviy axborot texnologiyalari va ularning rivojlanish yo’nalishlari haqida tasavvurga
ega bo’lishi;
– informatika va axborot texnologiyalari tizimlariga oid atamalarni;
– yo’nalishga mos keluvchi adabiyotlar bilan ishlashni;
– o’rganilayotgan jarayon va hodisalarni kompьyuter texnologiyalari vositasida taqdim
etishni;
– ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish tizimlarining funktsional va strukturaviy
sxemalarini shakllantira olishni bilishi va ulardan foydalana olishi;
ilmiy kutubxonalar, “Axborot resurs markazlari” va ulardan foydalanish;
– internetdan karakli ma’lumotni qidirib topish;
yo’nalishga oid berilgan mavzular bo’yicha umumlashtirilgan ma’lumotlar va referatlar
tayyorlay olishva ularni taqdim etish ko’nikmasiga ega bo’lishi kerak
Elektron pochta
orqali
munosabatlar
tartibi
Professor-o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi
mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina
universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elektron
pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha
Fan mavzulari va unga ajratilgan saotlar taqsimoti:
224
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
I – semestr
1-mavzu. Yo’nalishga kirish fanining maqsadi va
vazifalari
2-mavzu. Oliy ta’lim va kafedra tarixi
3-mavzu. Axborot resurs markazlaridan foydalanish.
4-mavzu. Talabalarni o’quv, ilmiy tadqiqot va mustaqil
ishlarini tashkil etish
5-mavzu. Informatika va axborot texnologiyalari sohasiga
oid atamalar
6-mavzu. O’zbekiton Respublikasining axborotkommunikatsiya texnologiya-lari sohasidagi me’yoriy –
xuquqiy xujjatlari to’g’risida
7-mavzu. Axborot tizimlari va texnologiyalari
8-mavzu. Ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish.
9-mavzu. Axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish
jarayonlarida qo’llanilishi
Kompyuter va ularning turlari. Axborotlarni saqlovchi va
tashuvchi vositalar.
Internet tarmoqlari.Internet tarmog’ining tuzilishi.
Axborot kommunikatsiya texnologiyalari. Axborot
kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi.
Axborotlarga bo’ladigan taxdidlarning keng tarqalgan
turlari. Misollar.
Kompyuter viruslari va ularni turlari
Elektron imzo. Elektron xukumat.
Axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish jarayonlarnda
qo’llanilishi.
Ishlab chikarish jarayonlarining turlari, hususiyatlari.
Ishlab chiqarish jarayonlarining boshqarish sistemasini
umumlashgan strukturaviy sxemasi.
Ishlab chiqarish jarayoni- dinamik ob’ekt sifatida.
Dinamik sistemasini ifodalash usullari va ularning
xususiyatlari.
Axborot boshqaruv tizimlarining mamlakatimizdagi rivoji
va tutgan o’rni.
Axborot va uning axamiyati .
Axborot xavfsizligini ta’minlash.
Axborot xavfsizligiga oid standartlar va xususiyatlar.
Elektron xujjat. Turlari .
Elektron imzo. Elektron xukumat.
Internet tarmoklari . va uning axamiyati.
Boshqarish ob’ektini axborot ta’minoti.
Jami
225
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
Mustaqil
ta’lim
2
2
Kurs ishi
2
Tajriba
2
Аmaliy
Fanning bo‘limi va mavzusi, ma’ruzalar mazmuni
Мa’ruza
T/r
Jami
Sоatlar
2
2
2
4
2
2
2
4
4
58
2
4
2
2
2
4
4
22
18
18
0
Talabalar bilimini baholash tizimi:
Andijon mashinasozlik institutida fanlar bo‘yicha talabalar bilimini nazorat qilish va baholash O‘zbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеntining 2018-yil 5-iyundagi PQ-3775-son “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va
ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan kеng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha
qo‘shimcha chora–tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 2018-yil 9-avgust 19-2018-son buyrug‘i bilan tasdiqlangan hamda O‘zbеkiston Rеspublikasi Adliya
vazirligi tomonidan 2018-yil
26-sеntyabrda 3069-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan “Oliy ta’lim muassasalarida
talabalar bilimini nazorat qilish va baholash tizimi to‘g‘risidagi Nizom” asosida olib boriladi.
Baholash usullari
Baholash mezonlari
Og‘zaki so‘rov, test o‘tkazish, suhbat, nazorat ishi, uy vazifalarini tekshirish, yozma ish,
prezentatsiyalar va shu kabi boshqa shakllarda
5 - “A’lo” baho
- Talaba mustaqil xulosa va qaror qabul qiladi;
- ijodiy fikrlay oladi;
- mustaqil mushohada yuritadi;
- olgan bilimini amalda qo‘llay oladi;
- fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi,
aytib bеradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega dеb topilganda – 5 (a’lo) baho bilan
baholanadi.
4 - “Yaxshi” baho
- Talaba mustaqil mushohada yuritadi;
- olgan bilimini amalda qo‘llay oladi;
- fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib bеradi hamda fan
(mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega dеb topilganda - 4 (yaxshi) baho bilan baholanadi.
3 - “Qoniqarli” baho
- Talaba olgan bilimini amalda qo‘llay oladi;
- fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib bеradi hamda fan
(mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega dеb topilganda - 3 (qoniqarli) baho bilan baholanadi.
2 - “Qoniqarsiz” baho
- Talaba fan dasturini o‘zlashtirmagan, fanning (mavzuning) mohiyatini tushunmaydi hamda
fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega emas dеb topilganda - 2 (qoniqarsiz) baho bilan
baholanadi.
Maks.
O‘tkazish
Baholash turlari
ball
vaqti
Oraliq nazorat (ON turini o‘tkazish va mazkur nazorat turi bo‘yicha
talabaning bilimini baholash fan bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlarini
olib borgan professor-o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi).
Oraliq nazorat semester davomida ishchi fan dasturining tegishli
bo‘limi tugagandan keyin talabaning bilim va amaliy
ko‘nikmalarini baholash maqsadida o‘quv mashg‘ulotlari davomida
o‘tkaziladi. Oraliq nazorat turi har bir fan bo‘yicha fanning
xususiyatidan kelib chiqqan holda 2 martagacha o‘tkazilishi
5
9-16 hafta
mumkin hamda o‘tkazish shakli va muddati fanning xususiyati,
fanga ajratilgan soatlardan kelib chiqib kafedra tomonidan
belgilanadi. Talabani oraliq nazorat turi bo‘yicha baholashda uning
o‘quv mashg‘ulotlari davomida olgan baholari inobatga olinadi.
Oraliq nazorat turini topshirmagan, shuningdek ushbu nazorat turi
bo‘yicha «2» (qoniqarsiz) baho bilan baholangan talaba yakuniy
nazorat turiga kiritilmaydi.
Yakuniy nazorat
Yakuniy nazorat turini o‘tkazish va mazkur nazorat turi bo‘yicha
talabaning bilimini baholash o‘quv mashg‘ulotlarini olib bormagan
18-19
5
profеssor-o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.
hafta
Yakuniy nazorat turini o‘tkazish shakli fanning xususiyati, fanga
ajratilgan soatlardan kelib chiqib belgilanadi.
Og’zaki, test va yozma shakl
5
Asosiy va qo‘shimcha o‘quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari
226
O’zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to’g’risida”gi Qonuni.
O’zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat almashinuvi haqida”gi
Qonuni.
3. O’zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to’g’risida”gi Qonuni.
4. O’zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli imzo to’g’risida”gi
Qonuni.
5. Yusupbekov N.R., Muxamedov B.E., Gulomov SH.M. Texnologik
jarayonlarni boshqarish sistemalari. «O’qituvchi», Toshkent, 1997. -352b.
6. Igamberdiev X.Z., Sevinov J.U. «Avtomatik boshqarish nazariyasi» fanidan
kurs ishini bajarish uchun uslubiy ko‘rsatma. Toshkent 2011. – 32 b.
7. Информатика / Под ред. Н.В.Макаровой. - М.: Финансы и статистика,
2002.
8. Андреев А.А., Солдаткин В.И. Прикладная философия открытого
образования: педагогический аспект. — М.: РИЦ «Альфа» МГОПУ им.
М.А.Шолохова, 2002.
9. Бордовская Н.В. , Реан А.А. Педагогика. Учебник для вузов — СПб:
Издательство «Питер», 2000.
10. Zakirova F. va boshqalar. Elektron ukuv-metodik majmualar va ta’lim
resurslarini yaratish metodikasi. -Toshkent: OUMTV. – 2010. – 64 b.
1.
2.
Asosiy adabiyotlar:
1.
2.
3.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
4.
5.
6.
Internet saytlari
1.
2.
3.
Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va
2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining nutqi. // “Xalq so’zi” gazetasi. 2017 y., 16 yanvarь, №11.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 2017. - 46 b.
Intellektual muxandislik tizimlari ta’lim yo’nalishi uchun Davlat ta’lim
standarti. – T.: O’zstandart, 2015y.
Бозиев С.Н. MATLAB 2006a в примерах. РГУ нефти и газа им.
И.М.Губкина, 2006. – 150 с.
Автоматизация проектирования технологических процессов и средств
оснащенаия / Под ред. А.Г.Раковича. - Минск: ИТКАН БЕЛАРУСЬ,
1997.
Вороненко В.П. и др. Автоматизированное производство. - М.: Высшая
школа, 2001.
www.ziyonet.uz;
www.edu.uz;
www.multimedia.com
227
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“AXBOROT TEXNOLOGIYALARI”
KAFEDRASI
“Yo’nalishga kirish”
fanidan
TARQATMA
MATERIALLAR
Andijon-2020 y
1 modul. Fanga kirish.
1-mavzu. Yo’nalishga kirish, fanining maqsadi va vazifalari.
Reja:
3. Yo’nalishga kirish.
4. Fanining maqsadi va vazifalari.
Yo’nalishga kirish
«Yo’nalishga kirish» fani «Axborot texnologiyalari va tizimlari» (tarmoqlar
bo’yicha) ta’lim yo’nalishining tarixi va rivojlanish tendentsiyasi, istiqboli hamda
axborot tizimlari va texnologiyalari haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
228
Axborot texnologiyalari va tizimlari – yo’nalishi -bu axborot texnologiyalari
va tizimlari sohasida chuqur bilimlarni talab qiladigan kasblarning butun oilasi
dasturchi tizim arxitektopi axborot tizimlari va resurslari mutaxasisi tizimlar
bo’yicha tahlilchi malumotlar bazasi ma’muri va xakozolardan iboratdir.
Ma’lumotlar bazasi ma’muri ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va yaratish
bilan shug’ullanadi, foydalanuvchlar tomonidan uning to’g’ri va xavfsiz ishlashini
nazorat qiladi. U serverning uzluksiz ishlashini va foydalanuvchilarning kerakli
ma’lumotlarga kirishini ta’minlaydi.
Kundalik
turmushda
turli
ko'rinishdagi axborotlar, masalan, matnli, grafikli, jadvalli, ovozli (audio), rasmli,
video va boshqa axborotlar bilan ishlashga to'g'ri keladi. Har bir turdagi axborot
bilan ishlash (yig'ish, saqlash va h.k.) uchun har xil texnik harakteristikalarga ega
bo'lgan axborot qurilmalari kerak bo'ladi.
Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki va tashqi omillar mavjud bo’lib, ular quyidagilar:
Ichki omillar.
Tashqi omlilar.
Ichki omillar- bu axborotni poydo bo’lish turlari, xosalari, axborotlar bilan turli
amallarni bajarish, uni jamlash uzatish, saqlash va h.k.
Tashqi omillar – bu axborot texnologiyasining texnika – uskunaviy vositalari
orqali axborot bilan turli vazifalarni amalga oshirishni bildiradi.
Axborot texnologiyalari jamiyat axborot resurslaridan oqilona foydalanishning
yeng muhim omillaridan biri bo’lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha bosqichlarni
bosib o’tdi.
1 – bosqich. XIX asirning 2 – yarmigacha davom etgan. Bu bosqichda «qo’llik»
axborot texnologiyalari taraqqiy etgan. Uning vositasi pero,siyoxdon, kitob.
Kommunikatsiya ya’ni aloqa odamdan – odamga yoki pochta orqali xat vositasida
amalga oshirilgan.
2 - bosqich. XIX asirning oxiri, unda «mexanik» texnologiya rivoj topgan. Uning
asosiy vositasi yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat.
3 – bosqich. XX asirning boshlariga mansub bo’lib, «elektromexanik» texnologiyalar bilan farq qiladi. Uning asosiy vositasi sifatida telegraf va telefonlardan
foydalanilgan. Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham o’zgardi.
Unda asosiy urg’u axborotni tasvirlash shaklidan uning mazmunini
shakllantirishga ko’chiliriladi.
229
4 – bosqich. XX asir o’rtalariga to’g’ri kelib, «elektron» texnologiyalar qo’llanilishi bilan belgilanadi. Bu texnologiyaning asosiy vositasi EXM lar va ularning
asosida tashkil etiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot izlash
tizimlaridir.
5 – bosqich. XX asirning oxiriga to’g’ri keladi. Bu bosqichda kompyuter texnologiyalari taraqqiy etdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo’ljallangan turli
dasturiy vositalarga ega bo’lgan shaxsiy kompyuterlardir. Bu bosqichda kundalik
turmush, madaniyat va boshqa sohalarga mo’ljallangan texnik vositalarning
o’zgarishi ro’y berdi. Lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila boshlandi.
Albatta hozirgi davrda axborot texnologiyalarining jamiyatdagi o’rni juda
katta. Umuman jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotdan iqtisodni
rivojlantirish, mamlakat fan-texnika taraqqiyotini, jamiyatni demokratlashtirish va
intellektuallashtirish jarayonlarini jadallashtirishni ta’minlaydigan jamiyat boyligi
sifatida foydalanish tushuniladi.
Darxaqiqat, jamiyatni axborotlashtirish—inson xayotining barcha
jabxalarida intellektual faoliyatning rolini oshirish bilan bog’liq ob’ektiv jarayon
xisoblanadi.
Jamiyatni axborotlashtirish respublikamiz xalqi turmush darajasining
yaxshilanishiga, ijtimoiy extiyojlarning qondirilishiga, iqtisodning o’sishi hamda
fan-texnika taraqqiyotining jadallashishiga xizmat qiladi.
Jamiyatni axborotlashtirish jarayonini 5 asosiy yo’nalishga ajratish mumkin:
Mexnat, texnologik va ishlab chiqarish jarayoni vositalarini kompleks
avtomatlashtirish.
Ilmiy tadqiqotlar, loyixalash va ishlab chiqarishni axborotlashtirish.
Tashkiliy- iktisodiy boshqarishni avtomatlashtirish.
Axoliga xizmat ko’rsatish soxasini axborotlashtirish.
Talim va kadrlar tayyorlash jarayonini axborotlashtirish.
.Axborot texnologiyasidan foydalanish va uni biror-bir sohaga tatbiq etish
o'z ichiga qator vazifalarni oladi.
Axborot texnologiyalari maʼlumotlarni boshqarish va qayta ishlash
texnologiyalaridir. Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari tushuniladi.
Axborot
texnologiyalari
sohasida
turli axborotni EHM va kompyuter
tarmoqlari orqali yigʻish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar
ustida ishlar olib boriladi.
Axborot texnologiyasi asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash- tashkiliy
texnikadan tashqari aloqa vositalari – telefon, teletayp, telefaks va boshqalar
qo’llaniladi.
Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham mavjud
bo’lgan bo'lsa-da, xozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o'ziga xos xususiyati
shundaki, sivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va ishlab
chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xom-ashyo, materiallar va moddiy
iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot
texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida etakchi o'rinni egallamoqda.
230
Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi,
ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan bog’liq faoliyat sohalari tashkil
qiladi.
Kompyuter (ingl. computer – hisoblagich) – elektron shaklga ega turli
maʼlumotlarni qabul qilish, yigʼish, saqlash, ularga ishlov berish, axborot uzatish,
hisoblash kabi imkoniyatlarga ega boʼlgan qurilma.
Bugungi
kunda
axborot
texnologiyasini
shartli
ravishda "saqlovchi,
ratsionallashtiruvchi, yaratuvchi" turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi
texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi
axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mexmonxona xisob-kitoblari
tizimlari misol bo’ladi.
Yaratuvchi (ijodiy) axborot taxnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan, undan
foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o'z ichiga oladigan tizimlardan
iborat.
Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan va
inson
faoliyatining
barcha
soxalarini
axborotlashtirish
zarurligini
ko’rsatmoqda. Hozirgi dunyodagi barcha ish joylarining 50 foiziga yaqin axborotni
qayta ishlash vositalari bilan ta’minlangan..
Jamiyatni axborotlashtirish, yangi axborot texnalogiyalari bilan ta’minlash
insonlarning turli – tuman ma’lumotlarga bo’lgan ehtiyojini qondirishda muxim
o’rin tutadi. Axborot tufayli nazariya amalyot bilan birikadi. Amaliyot nazariyasiz,
nazariya esa amalyotsiz mavjud ham bo’lmaydi, rivojlanmaydi ham.
O’quv fanining maqsadi va vazifasi.
Fanni o’qitishidan maqsad – talabalarga yo’nalish bo’yicha umumiy
ma’lumotlar berish va ularning ta’lim olish davomidagi maqsad va vazifalarini,
o’zlashtirishlari lozim bo’lgan bilim va malakalariga qo’yilgan talablar
to’g’risidagi tasavvurni to’la shakllantirishdan iborat.
«Yo’nalishga kirish» o’quv fanini o’zlashtirish jarayonida amalga
oshiriladigan masalalar doirasida talaba:
– o’zining bo’lajak kasbining mohiyati va ijtimoiy ahamiyati;
– Informatika va axborot texnologiyalari ta’lim yo’nalishi davlat ta’lim
standarti va o’quv rejasida keltirilgan fanlar va ularni o’zlashtirishga qo’yilgan
talablar;
231
– yo’nalish tarixi va Respublikamiz olimlarining uning rivojiga qo’shgan
hissalari;
– axborot jamiyati a’zosi sifatida unda axborot madaniyatining shakllanishi;
– zamonaviy axborot texnologiyalari va ularning rivojlanish yo’nalishlari
haqida tasavvurga ega bo’lishi;
– informatika va axborot texnologiyalari tizimlariga oid atamalarni;
– yo’nalishga mos keluvchi adabiyotlar bilan ishlashni;
– o’rganilayotgan jarayon va hodisalarni kompьyuter texnologiyalari
vositasida taqdim etishni;
– ishlab chikarish jarayonlarini boshqarish tizimlarining funktsional va
strukturaviy sxemalarini shakllantira olishni bilishi va ulardan foydalana olishi;
ilmiy kutubxonalar, “Axborot resurs markazlari” va ulardan foydalanish;
– internetdan karakli ma’lumotni qidirib topish;
– yo’nalishga oid berilgan mavzular bo’yicha umumlashtirilgan
ma’lumotlar va referatlar tayyorlay olishva ularni taqdim etish ko’nikmasiga ega
bo’lishi kerak.
Axborot infratuzilmasi mamlakatdagi barcha axborot iste’molchilarini
axborot bilan ta’minlash tizimlari majmuasidan iborat bo‘lib, avtomatlashtirilgan
aloqa tizimlari va axborot-hisoblash resurslarini keng tatbiq etish asosida yangi
axborot texnologiyasidan foydalanish imkonini beradi. Bu esa „Axborot
texnologiyalari va tizimlari" fanini o'qitish maqsadidir.
Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda mazkur fanning asosiy vazifalari etib
quyidagilar belgilanadi:
— axborotlashtirish, axborotlashgan jamiyat, axborot infrastrukturasining tarkibini
o'rganish;
— axborot, axborot texnologiyasi, axborot tizimi va ularning tuzilishi,
turkumlanishini o'rganish;
— axborot texnologiyasini yaratish tamoyillarini aniqlash;
— axborot texnologiyasining rivojlanish bosqichlarini belgilash;
— iqtisodiy obyektni tizim sifatida asoslash;
— boshqaruv tizimining kibernetik modeli;
— axborot texnologiyasining konseptual, funksional va dinamik modeli bilan
tanishish;
— axborot tizimlari evolutsiyasini belgilash;
— axborot tizimlarining axborot, dasturiy, texnik va texnologik ta’minotlarini
o'rganish;
— zamonaviy axborot texnologiyalari, elektron axborot oqimlari, masofali o'qitish
tizimi, multimediya texnologiyasi, elektron tijorat tizimini o'rganish;
— milliy iqtisodiyotning turli sohalariga axborot texnologiyalarini tadbiq etish.
Nazorat savollari
5. «Yo’nalishga kirish» fani nimalarni o’ ichiga oladi.
6. Axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlarini sanab o’ting.
7. Jamiyatni axborotlashtirish jarayonlarini asosiy yo’nalishlarini ko’rsating.
232
8. «Yo’nalishga kirish» fanining maqsad va vazifalari nimalardan iborat.
2- mavzu:Kafedra tarixi
Reja:
6. Kafedra tarixi.
7. Kafedra oldidagi vazifalar.
8. Kafedra ma’sul yo‘nalishi.
9. Ta’lim yo‘nalishi ob’ekti.
10.Ilmiy tadqiqot faoliyati.
1976 yilda Toshkent Xalq Xo‘jaligi institutining Andijon filiali tashkil
qilindi. Filial tarkibida ikkita kafedra bo‘lgan; xar bir kafedra bir nechta
yo‘nalishdagi fanlar bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlarini olib borgan. Bu
kafedralardan biri «Moliya, buxgalteriya hisobi, statistika va oliy matematika»
nomi bilan atalgan. Filial rivojlanishi bilan bir yo‘nalish mujassamlangan mustaqil
kafedralar tashkil qilina boshlandi. Bulardan biri 1979 yilning 15 mart oyida
tashkil qilingan «Oliy matematika» kafedrasi edi. Bu vaqtda kafedra “Oliy
matematika”, “EXM va programmalashtirish”, “Ehtimollar nazariyasi” fanlari
bo‘yicha mashg‘ulotlar olib borilgan.
Kafedra tashkil qilingandan beri turli nomlar bilan atalib kelindi. «Oliy
matematika» (1979-1985), «Iqtisodiy informatika va statistika» (1985-1992),
«Iqtisodiy informatika va ABS» (1992-1995), «Boshqaruvning irformatsion
asoslari» (1995-2000), «Iqtisodiyotda axborot tizimlari» (2000-2001), «Iqtisodiy
informatika»(2001-2005), «Informatika va axborot texnologiyalari»(2005-2010),
«Matematika va informatika»(2010-2012). Xozirgi kunda «Matematika va
informatika» kafedrasidan 2012 yildan «Axborot texnologiyalari» kafedrasi ajralib
chiqdi va unga iqtisod fanlari nomzodi Sarimsoqov Xamidjon Usmonovich kafedra
mudiri etib saylandi.
Kafedra oldidagi vazifalar
Kafedra jamoasi oldiga zamonaviy axborot texnologiyalari bo’yicha yetuk
bakalavr va magistrlar tayyorlash, o’quv uslubiy, ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish
asosiy vazifalar etib belgilangan. SHuningdek talabalarga elektron axborot
resurslarini shakllantirish va rivojlantirish, axborot va kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish, turli ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish
hususiyatlari, ularning asosiy qismlari, ularda axborot almashuvi mexanizmlari,
jarayon haqida ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash masalalari haqida umumiy
tushunchalar hosil qilishdir. Hozirgi kunda «Axborot texnologiyalari» kafedrasi
tarkibida uchta dotsent, bitta falsafa doktori(PhD), ikkita katta o‘qituvchi, beshta
assistent, ikkita laborantlardan iborat.
Institut axborot resurs markaziga kafedra tomonidan tayyorlangan ma’ruza
matnlari va uslubiy ishlanmalar taqdim etilgan. Ular talabalar tomonidan
foydalaniladi. O’quv zali kompyuterlar bilan jixozlangan va ularda elektron
darsliklar joylashtirilgan.
233
Institut talabalaridan nomdor stipendiantlarini tayyorlashda kafedra
professor-o’qituvchilari faol qatnashib kelmoqdalar. Kafedrada iqtidorli talabalar
bilan ishlash rejasi mavjud bo’lib, ularga alohida e’tibor qaratilgan. Har bir fan
o’qituvchisiga iqtidorli talabalar biriktirilgan bo’lib, ularga ilmiy maqolalar va
uslubiy ko’rsatmalar yozishda amaliy yordam ko’rsatilmoqda.
Kafedra ma’sul yo‘nalishi
Ta’lim yo‘nalishi:
5330200-Axborot texnologiyalari va tizimlari (tarmoqlar bo’yicha) yo‘nalishi
Yonalish mutaxasislik ko’plab turli axborot tizimlarining, ayniqsa,
INTERNET tizimining tashkil qilinishi, zamonaviy kommunikasiya hamda
multimedia xizmatini amalga oshiruvchi vositalarning ishlab chiqilishi har bir
foydalanuvchiga jahondagi istalgan axborot bazalariga kirib borish va ulardagi
ma’lumotlardan istalgancha foydalanish imkoniyatlarini beradi. Shuning uchun
ham zamonaviy axborot texnologiyalari va tizimlaridan xabardor bo’lib borish
hamda ulardan foydalana bilishga qiziqishning orta borishi tabiiydir. Mutaxasis
axborot tizimlari, zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llash sohalari va
ularning axborotlashgan jamiyatdagi o’rni, axborotlashtirishning konseptual
asoslari, axborotlashtirishning dasturiy shakllari va ilmiy-metodik asoslari,
tashkiliy-iqtisodiy boshqarish soxalaridagi masalalarni yechishda zamonaviy
kompyuter texnikalaridan samarali foydalanish, boshqarishda axborot
texnologiyalari va tizimlarining asosiy jixatlari, iqtisodiyotda boshqarishning
avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, axborot xavfsizigining asosiy tushunchalari
va uning tasnifi, axborot texnologiyalarini tadbiq qilishning dasturiy vositalari,
amaliy dasturlar paketi, zamonaviy axborot texnologiyalari va tizimlari, davlat
sektorida elektron boshqaruv usullarini, intellektual tizimlar va texnologiyalar, turli
soxalarda zamonaviy axborot texnologiyalari va tizimlaridan foydalanishning
istiqbolli yo’nalishlarini bilishi kerak bo’ladi.
Ta’lim yo‘nalishi ob’ekti:
Turli mulk shakllariga tegishli, turli tarmoq, sohalarning xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlari, moliya, kredit va sug‘urta muassasalari, davlat hamda mahalliy
hokimiyat organlari, akademik va tarmoq ilmiy tadqiqot tashkilotlari,
maktabgacha, umumta’lim, o‘rta maxsus va oliy ta’lim muassasalariga tadbiq etish
uchun zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish,
korxona/tashkilotlarda axborotlarni kompyuterli qayta ishlashni tashkil etish,
boshqaruv jarayonlarida foydalanadigan axborot tizimlari va texnologiyalarining
texnik va dasturiy vositalarini tanlash, korporativ axborot tizimlari, raqamli
iqtisodiyotning texnologiyalari va zamonaviy dasturiy vositalar yordamida
boshqaruv tizimini isloh qilish orqali elektron hukumatni yo‘lga qo‘yish hamda
rivojlantirish istiqbolini belgilash bilan bog‘liq kompleks masalalar majmuasini
o‘rganish.
Ta’lim jarayoni yakunida kutilayotgan natijalar (ko‘nikma, qobiliyat,
imkoniyat). Bitiruvchilar quyidagi malakaga ega bo‘lishlari kerak:
234
Tashkiliy-boshqaruv hamda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyatida:
-korxona va tashkilotlarning axborot tizimlari faoliyatini rejalashtira olish;
-zamonaviy axborot tizimlari va texnologiyalarini yaratish va ulardan
foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish jarayonlari monitoringi va
sifatini baholash metodlari hamda mexanizmlarini yaratish;
-zamonaviy dasturlash tillaridan foydalangan holda axborotlarni qayta
ishlashning namunaviy texnologik jarayonlarini ishlab chiqish;
-ishlab chiqarish jarayonlarida axborot tizimlari faoliyatini boshqarish;
-tashkilot va korxonalar faoliyatini strategik rivojlantirishda zamonaviy
axborot tizimlari va texnologiyalarini qo‘llay olish;
-ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarning xavfsizligini ta’minlash hamda axborot
tizimlarida tashkiliy-boshqaruv qarorlarnini asoslash;
-korxona va tashkilotlarni iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha axborot-tahliliy
(onlayn so‘rovnoma va boshqalar) tadqiqotlarni o‘tkazish va axborot tadqiqotlari
echimlarini amaliyotga tatbiq etish;
-korxona va tashkilotlarda zamonaviy axborot texnologiyalari va korporativ
axborot tizimlarini joriy etish;
-turli mulk shakllariga tegishli, turli tarmoq va sohalarning xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlari axborot kommunikatsiya xizmatlari bo‘limlari faoliyati boshqaruvini
tashkil etish va takomillashtirish hamda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
sifatini rivojlantirishning axborot strategiyalarini ishlab chiqsh.
Axborot-tahliliy faoliyati:
-qaror qabul qilish, faoliyatni rejalashtirish va boshqaruv jarayonini samarali
yo‘lga qo‘yish uchun ishonchli ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish;
-korxona/tashkilotning ichki axborot tizimini yaratish va tatbiq etish;
-korxona/tashkilotning
faoliyatining
turli
ko‘rsatkichlari
bo‘yicha
ma’lumotlar bazasini yaratish;
-axborot-tahlil faoliyati natijalari bo‘yicha hisobot tayyorlash.
Iqtisodiy hisob-kitob faoliyati:
-korxona/tashkilotni rivojlantirishda iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy
ko‘rsatkichlar hisob-kitobi uchun zarur bo‘lgan birlamchi ma’lumotlarni
tayyorlash;
-harakatdagi me’yoriy-huquqiy bazada keltirilgan andozali uslub asosida
iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar hisob-kitoblarini amalga oshirish;
-davlat va shaxs hamda xo‘jalik faoliyati sub’ektlari iqtisodiy faoliyatini
axborotlashtirish;
-davlat va shaxs hamda xo‘jalik faoliyati sub’ektlarining zamonaviy axborot
tizimlari infratuzilmasini tashkil etish;
-echilayotgan ilmiy muammolar va topshiriqlarning konseptual hamda ilmiy
echimlarini ishlab chiqish va ilmiy-tadqiqot natijalari bo‘yicha tavsiyalar va
raqamli ishlanmalarni amaliyotga tatbiq etish qobiliyatlariga ega bo‘lishi lozim.
Ilmiy tadqiqot faoliyati:
-korxona/tashkilot boshqaruviga zamonaviy axborot texnologiyalari va
tizimlarini joriy etish yuzasidan aniq iqtisodiy hisob-kitoblarni amalga oshirish
235
uchun zarur bo‘lgan, olingan topshiriq bo‘yicha axborot ma’lumotlarini izlash,
to‘plash va tahlil qilish;
-iqtisodiy ma’lumotlar to‘plamini qo‘yilgan topshiriqqa asosan zamonaviy
axborot texnologiyalari yordamida qayta ishlash, tahlil qilish, baholash, olingan
natijalarni qiyoslash va asoslangan xulosalarga kelish;
-mutaxassislik faoliyati sohasiga tegishli tadqiq etilayotgan jarayonlar,
hodisalar hamda ob’ektlarni standart nazariy, raqamli va ekonometrik modellarini
tuzish, tahlil qilish va olingan natijalarni qiyoslash;
-zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari yordamida hisobotlar va
axborotlar sharhini tayyorlash;
-statistik kuzatishlar, elektron so‘rovlar, anketa so‘rovlari va ularning
birlamchi natijalarini qayta ishlash;
-raqamli transformatsiyaning ijobiy hamda salbiy oqibatlarini aniqlashda
ishtirok etish, ishlab chiqilgan axborot kommunikatsiya dasturlarini xayotga tatbiq
etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish qobiliyatlariga ega bo‘lishi lozim.
Nazorat savollari
5. Kafedra tarixindagi o’zgarishlarni aytib bering.
6. «Axborot texnologiyalari» kafedrasi yo’nalish bo’yicha o’ oldiga qo’ygan
vazifalar nimalardan iborat?
7. Yo’nalish ob’ekti deganda nimani tushunasiz?
8. Yo’nalishning ilmiy-tadqiqot faoliyati nimalardan iborat?
3-mavzu. Axborot resurs markazlaridan foydalanish.
Reja:
3. Axborot resurs markazi tushunchasi.
4. Axborot-resurs markazining maqsad va vazifalari.
236
PQ-4354-son 07.09.2019 yilgi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
“O’zbekiston Respublikasi aholisiga axborotg’kutubxona xizmati ko’rsatishni
yanada takomillashtirish to’g’risida”gi qarori ARM lar faoliyatini yanada islox
qilish va aholiga keng xizmat ko’rsatishni tashkil qilish kerakligini ko’rsatdi.
Axborot resurs markazi o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, kutubxona faoliyatiga oid qonun
hujjatlari, normativ aktlar, Akademiya nizomi, Ilmiy kengash qarorlari va o’z
Nizomiga asoslanib, Akademiyaning ichki mehnat tartib-qoidalari negizida matbaa
adabiyotlari va elektron shakldagi axborot resurslaridan foydalanish tartibini
belgilaydi.
Axborot-resurs markazining maqsad va vazifalari:
1.Axborot texnologiyalaridan foydalangan holda foydalanuvchilarning muntazam
va mustaqil ravishda ta’lim olishiga ko’maklashish.
2. Milliy, ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni keng targ’ib qilish va xalqning
madaniy-tarixiy merosidan bahramand bo’lishni ta’minlash, ma’naviy boy va
uyg’un kamol topgan shaxsning ijodiy o’sishi uchun imkoniyatlar yaratish.
3.Ta’lim muassasasi sohasiga va foydalanuvchilarning axborotlarga bo’lgan
ehtiyojlariga muvofiq Axborot-resurs markazi fondini shakllantirish, ma’lumotlar
bazalarini, elektron kataloglarni tashkil etish va yuritish.
4.Axborot-resurs markazini zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash asosida
xizmat ko’rsatish sifatini oshirish.
5.Foydalanuvchilarni asosiy axborot-kutubxona xizmatlari bilan bepul ta’minlash:
axborot-resurs markazi fondi tarkibi to’g’risida to’liq axborot berish;
matbaa asarlari va boshqa hujjatlarni qidirish va tanlashda maslahat berish;
237
foydalanuvchilar, rahbariyat, professor-o’qituvchilar tarkibi, ilmiy xodimlar va
doktorantlarning axborotlarga bo’lgan ehtiyojini aniqlash.
Andijon
mashinasozlik
instituti
Axborot-resurs
markazi
tarkibi:
Andijon mashinasozlik instituti Axborot-resurs markazi (ARM) da 5 ta bo`lim
faoliyat ko`rsatadi. ARMda 3 ta abonement bolimi, 4 ta o`quv zali 80 o`rinli,
talabalar turar joylarida 2 ta o`quv zali 40 o`rinli, Jalaquduq tumanida ARMning 5
ta shaxobchasi mavjud.
Axborot-resurs markazida elektron kutubxona yaratilgan. Elektron kutubxona
axborot resurslaridan https://atm.andmiedu.uz/veb sahifasiga kirish orqali
foydalaniladi. Hozirgi kunda Armat++ dasturiga kiritish orqali elektron katalog va
to’liq matnli ma’lumotlar bazasi shakllantirilgan.
ARM fondida o’zbek, rus va ingliz tilidagi adabiyotlar soxalar bo’yicha
joylashtirilgan. Ochiq fond foydalanuvchilarga kerakli kitoblarni mustaqil
tanlashlari uchun juda qulay bo’lib, yangi kelgan adabiyotlar bilan yaqindan
tanishib borishga imkon yaratadi.
– Axborot-kutubxona faoliyatiga oid Prezident, Vazirlar Mahkamasi Farmonlari
va qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi
buyruqlari, instituti rektori buyruqlari va boshqa xujjatlarning ARM faoliyatida
ijrosi va bajarilishini tashkil etadi hamda nazorat qiladi.
– ARM jamg`armasin o’quv adabiyotlari, matbuot nashrlari va elektron resurslar
bilan boyitish yo`llarini qidiradi, nashriyotlar va boshqa axborot organlari bilan
hamkorlik ishlarini olib boradi.
– Markaz moddiy texnika bazasi taraqqiyoti bo`yicha tadbirlar ishlab chiqish va
amalga oshirishni ta’minlaydi.
– ARM direktori viloyatdagi turli tashkilotlar, ma’naviyat va ma’rifat markazlari,
ta’lim muassasalari va xorijiy mamlakatlar ARM vakillari bilan o`zaro xamkorlik
ishlarini tashkil qiladi.
– Ichki tartib intizom va qonun-qoidalariga rioya etilishini ta’minlaydi, yong`inni
oldini olish va mehnat xavfsizligini ta’minlash uchun tegishli ish sharoitini
yaratadi.
Andijon mashinasozlik instituti Axborot-resurs markazi (ARM) da 5 ta bo`lim
faoliyat ko`rsatadi. ARMda 3 ta abonement bolimi, 4 ta o`quv zali 80 o`rinli,
talabalar turar joylarida 2 ta o`quv zali 40 o`rinli, Jalaquduq tumanida ARMning 5
ta shaxobchasi mavjud.
Hozirgi kunda Axborot-resurs markazining umumiy fondi 173093 nusxani tashkil
qiladi.
Shundan:
Darsliklar21480
O’quv qo’llanmalar77986
Ilmiy adabiyotlar8236
Badiiy adabiyotlar9505
Elektron adabiyotlar36187
Boshqa turdagi adabiyotlar19699
238
(Risola, entsiklopediya, lug’at va bosh.)
Gazeta va jurnallarga obuna :
gazetalar – 26 nomda 100 nusxa
jurnallar- 30 nomda 38 nusxa
Hozirgi kunda Axborot-resurs markazi kompyuterlariga o`rnatilgan “ARMAT”
dasturiga jami 16475 nomdagi o`quv adabiyotlarning bibliografik tavsifi kiritilgan.
O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligining 2019 yil 9
fevraldagi “Oliy ta`lim muassasalaridagi avtomatlashtirilgan axborot-kutubxona
tizimini takomillashtirish to`g`risida”gi 130-sonli buyrug`ini ijrosini ta`minlash
maqsadida, institut rektorining 2019 yil 11 fevraldagi 119-sonli buyrug`I ishlab
chiqildi.
Ushbu buyruq ijrosi bo`yicha Axborot-resurs markazlarida mavjud
avtomatlashtirilgan tizimlari (ARMAT) dagi resurslar Tizim (ARMAT ++) ga
o`tkazilmoqda, shuningdek ikki oy muddatda professor-o`qituvchilar va talabalarni
Tizimdan foydalanuvchi bo`lib ro`yxatdan to`liq o`tishni ta`minlash maqsadida
tizimli ishlar olib borilmoqda. Hozirgi kunda 317 nafar professor-o`qituvchi
va 1927 nafar talabalar ro`yxatdan o`tdi.
Hozirgi kunda Axborot-resurs markazi 48 ta kompyuter, 2 ta printer, 1 ta
skaner bilan ta`minlangan. Kompyuterlarning 20 tasi elektron o`quv zaliga, 5 tasi
Mashinasozlik fakultetidagi ochiq universal o`quv zaliga, 10 tasi 1- va 2-sonli
talabalar turar joylaridagi o`quv zallariga, qolgan 13 tasi bo`limlarga o`rnatilgan.
ARM dagi kompyuterlar Internet tizimi va ichki lokal tarmoqqa ulangan. Lokal
tarmoq tezligi 100 Mb/s va Internet tezligi 1 Mb/s ni tashkil etadi. ARM da Wi-Fi
zonasi mavjud.
Axborot – resurs markazi da 36187 nomda elektron resurslar mavjud:
Shundan:
239
Darsliklar10383
O`quv qo`llanmalar19415
Ilmiy adabiyotlar587
Badiiy adabiyotlar3234
Boshqa turdagi adabiyotlar- 2568
Nazorat savollari
5.
6.
7.
8.
Axborot resurs markazlaridan foydalanish deganda nimani tushunasiz?
ARM faoliyati nimalardan iborat?
ARMning maqsad va vazifalari nimalardan iborat?
Elektron resurs nima?
4-mavzu. Talabalarni o’quv, ilmiy tadqiqot va mustaqil ishlarini tashkil etish.
Reja:
6. Talabalarni o’quv, ilmiy tadqiqot va mustaqil ishlarini tashkil etish
moxiyati.
7. Talaba mustaqil ishi.
8. Referat tayyorlash.
9. Mavzu bo’yicha testlar, munozarali savollar va topshiriqlar tayyorlash.
10.Mavzu bo’yicha maqola, tezis yoki ma’ruzalar tayyorlash.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida chuqur nazariy va amaliy bilimlar bilan
bir qatorda tanlagan sohasi bo‘yicha mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan, o‘z bilimi
va malakasini mustaqil ravishda oshirib boradigan, masalaga ijodiy yondashgan
holda muammoli vaziyatlarni tug‘ri aniqlab, tahlil qilib, sharoitga tez moslasha
oladigan mutaxassislarni tayyorlash asosiy vazifalardan biri sifatida belgilangan.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
240
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga yetkazish qiyin.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘qishga
o‘rgatish, bilim olish yo‘llarini ko‘rsatish, mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma
berish oliy ta’lim muassasasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talaba mustaqil ishi (TMI) - muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashkarida
o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
O‘qishning boshlang‘ich bosqichlarida TMIni tashkil etish bir qator vazifalar
bilan bog‘liq. Ayniqsa, birinchi kurs talabalarining ta’limning navbatdagi turi - oliy
ta’lim talablarga ko‘nikishi qiyin kechadi. Chunki ular ta’lim olish jarayonida o‘z
mustaqil faoliyatlarini tashkil qilishni deyarli bilishmaydi. Ma’lumotlarni qaysi
manbadan, kanday qilib topish, ularni tahlil qilish va zarurlarini ajratib olib tartibga
solish, konspektlashtirish, o‘z fikrini aniq va yorqin ifodalash, o‘z vaqtlarini tug‘ri
taqsimlash, shuningdek, aqliy va jismoniy imkoniyatlarini to‘g‘ri baholash ular
uchun katta muammo bo‘ladi. Eng asosiysi, ular mustaqil ta’lim olishga ruhan
tayyor bo‘lishmaydi.
Shuning uchun xar bir professor-o‘qituvchi dastlab talabada o‘z qobiliyati va
aqliy imkoniyatlariga ishonch uyg‘otishi, ularni sabr-toqat bilan, bosqichmabosqich mustaqil bilim olishni to‘g‘ri tashkil qilishga o‘rgatib borishi lozim
bo‘ladi. Talabalar tomonidan mustaqil ravishda o‘zlashtiriladigan bilim va
ko‘nikmalariing kursdan-kursga murakkablashib, kengayib borishini hisobga olgan
holda ularning tashabbuskorligi va rolini oshirib borish zarur. Shunda mustaqil
ta’limga ko‘nika boshlagan talaba faqat o‘qituvchi tomonidan belgilab berilgan
ishlarni bajaribgina qolmay, o‘zining ehtiyoji, qiziqishi va qobiliyatiga karab, o‘zi
zarur deb hisoblagan qo‘shimcha bilimlarni ham mustaqil ravishda tanlab
o‘zlashtirishga o‘rganib boradi.
Talabalar mustaqil ishlarining shakli va hajmini belgilashda quyidagi jihatlar
e’tiborga olinishi lozim:
- o‘qish bosqichi;
- muayyan fanning o‘ziga xos xususiyati va o‘zlashtirishdagi qiyinchilik
darajasi;
241
- talabaning qobiliyati hamda nazariy va amaliy tayyorgarlik darajasi
(tayanch bilimi);
- fanning axborot manbalari bilan ta’minlanganlik darajasi;
- talabaning axborot manbalari bilan ishlay olish darajasi.
Mustaqil ish uchun beriladigan topshiriqlarning shakli va hajmi, qiyinchilik
darajasi semestrdan-semestrga ko‘nikmalar hosil bo‘lishiga muvofiq ravishda
o‘zgarib, oshib borishi lozim. Ya’ni, talabalarning topshiriqlarni bajarishdagi
mustaqilligi darajasini asta-sekin oshirib, ularni topshiriqlarni bajarishga tizimli va
ijodiy yondashishga o‘rgatib borish kerak bo‘ladi.
TMIni tashkil etishda talabaning akademik o‘zlashtirish darajasi va
qobiliyatini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish mumkin:
• fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil o‘zlashtirish,
o‘quv manbalari bilan ishlash;
• amaliy, seminar va laboratoriya mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish;
• ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash;
• kurs ishi (loyihalari)ni bajarish;
• bitiruv malakaviy ishi va magistrlik dissertatsiyasi uchun materiallar to‘plash;
• hisob-kitob va grafik ishlarini bajarish;
• maket, model va badiiy asarlar ustida ishlash;
• amaliyotdagi mavjud muammoning yechimini topish, test, munozarali savollar va
topshiriqlar tayyorlash;
• ilmiy maqola, tezislar va ma’ruza tayyorlash;
• amaliy mazmundagi nostandart masalalarni yechish va ijodiy ishlash;
• uy vazifalarini bajarish va boshqalar.
Fan hususiyatidan kelib chiqqan holda talabalarga mustaqil ish uchun
boshqa shakllardagi vazifalar ham topshirilishi mumkin. Talabalarga qaysi turdagi
topshiriqlarni berish lozimligi kafedra tomonidan belgilanadi. Topshiriqlar puxta
o‘ylab ishlab chiqilgan va ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lib, talabalarning
auditoriya mashg‘ulotlarida olgan bilimlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish,
kengaytirish va to‘ldirishga xizmat qilishi kerak.
Mavzuni mustaqil o‘zlashtirish. Fanning xususiyati, talabalarning bilim
darajasi va qobiliyatiga qarab ishchi o‘quv dasturiga kiritilgan alohida mavzular
talabalarga mustaqil ravishda o‘zlashtirish uchun topshiriladi. Bunda mavzuning
asosiy mazmunini ifodalash va ochib berishga hizmat qiladigan tayanch iboralar,
mavzuni tizimli bayon qilishga xizmat kiladigan savollarga e’tibor qaratish, asosiy
adabiyotlar va axborot manbalarini ko‘rsatish lozim.
Topshiriqni bajarish jarayonida talabalar mustaqil ravishda o‘quv
adabiyotlaridan foydalanib ushbu mavzuni konspektlashtiradilar, tayanch
iboralarning mohiyatini anglagan holda mavzuga taalluqli savollarga javob
tayyorlaydilar. Zarur hollarda (o‘zlashtirish qiyin bo‘lsa, savollar paydo bo‘lsa,
242
adabiyotlar yetishmasa, mavzuni tizimli bayon eta olmasa va h-k.) o‘qituvchidan
maslahatlar oladilar.
Mustaqil o‘zlashtirilgan mavzu bo‘yicha tayyorlangan matn kafedrada
himoya qilinadi.
Referat tayyorlash. Talabaga qiyinchilik darajasi uning shaxsiy
imkoniyatlari, qobiliyati va bilim darajasiga muvofiq bo‘lgan biror mavzu bo‘yicha
referat tayyorlash topshiriladi. Bunda talaba asosiy adabiyotlardan tashqari
qo‘shimcha adabiyotlardan (monografiyalar, ilmiy, uslubiy maqolalar, Internetdan
olingan ma’lumotlar, elektron kutubxona materiallari va h.k.) foydalanib
materiallar yig‘adi, tahlil qiladi, tizimga soladi va mavzu bo‘yicha imkon
darajasida to‘liq, keng ma’lumot berishga harakat qiladi. Zarur hollarda
o‘qituvchidan maslahat va ko‘rsatmalar oladi.
Yakunlangan referat kafedrada ekspertlar ishtirokida himoya qilinadi.
Ko‘rgazmali vositalar tayyorlash. Talabaga muayyan mavzuni bayon qilish va
yaxshiroq o‘zlashtirish uchun yordam beradigan ko‘rgazmali materiallar (jadvallar,
chizmalar, rasmlar, xaritalar, maketlar, modellar, grafiklar, namunalar, musiqiy
asar, kichik badiiy asar va h-k.) tayyorlash topshiriladi. Mavzu o‘qituvchi
tomonidan aniqlanib, talabaga ma’lum ko‘rsatmalar, yo‘l-yo‘riqlar beriladi.
Ko‘rgazmali vositalarning miqdori, shakli va mazmuni talaba tomonidan mustaqil
tanlanadi. Bunday vazifani bir mavzu bo‘yicha bir necha talabaga topshirish ham
mumkin.
Talaba ko‘rgazmali materiallardan foydalanish bo‘yicha yozma ravishda tavsiyalar
tayyorlaydi va kafedrada himoya qiladi.
Mavzu bo’yicha testlar, munozarali savollar va topshiriqlar tayyorlash.
Talabaga muayyan mavzu bo‘yicha testlar, qiyinchilik darajasi har xil
bo‘lgan masalalar va topshiriqlar, munozaraga asos bo‘ladigan savollar tuzish
topshiriladi.
Bunda o‘qituvchi tomonidan talabaga testga qo‘yiladigan talablar va uni
tuzish qonun-qoidalari, qanday maqsad ko‘zda tutilayotganligi, muammoli savollar
tuzishda mavzuning munozarali momentlarini qanday ajratish lozimligi,
toshpiriqlarni tuzish usullari bo‘yicha yo‘l-yo‘riq beriladi. Konsultatsiya paytlarida
bajarilgan ishlarning qo‘yilgan vazifa va talablarga javob berish darajasi nazorat
qilinadi (qayta ishlab kelish, aniqlashtirish yoki to‘ldirish taklif etilishi mumkin).
Test, savol va topshiriqlar majmuasi kafedrada eskpertlar ishtirokida himoya
qilinadi.
Ilmiy maqola, tezislar va ma’ruzalar tayyorlash. Talabaga biron bir
mavzu bo‘yicha (mavzuni talabaning o‘zi tanlashi ham mumkin) ilmiy (referativ)
harakterda maqola, tezis yoki ma’ruza tayyorlash topshirilishi mumkin. Bunda
talaba o‘quv adabiyotlari, ilmiy-tadqiqot ishlari, dissertatsiyalar, maqola va
monografiyalar hamda boshqa axborot manbalaridan mavzuga tegishli materiallar
to‘playdi, tahlil qiladi, zarurlarini ajratib olib, tartibga soladi, shaxsiy tajribasi va
243
bilimi, ilmiy natijalariga asoslangan holda qo‘shimchalar, izohlar kiritadi, o‘z
nuqtai-nazarini bayon etadi va asoslaydi. Bunda talaba o‘qituvchi bilan
hamkorlikda ishlaydi.
Tayyorlangan maqola, tezis yoki ma’ruza kafedrada himoya qilinadi.
Amaliy mazmundagi nostandart masalalarni yechish va ijodiy ishlash. Bir mavzu
yoki bo‘lim bo‘yicha nostandart, alohida yondashish talab qilinadigan, nazariy
axamiyatga ega bo‘lgan amaliy topshiriqlar, ijodiy yondashish talab qilinadigan
ilmiy-ijodiy vazifalar, modellar, maketlar, namunalar yaratish vazifasi topshrilishi
mumkin. Amaliy topshiriqlar masalani hal qilishning optimal variantlarini izlashga
va topishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Talabaning qiziqish va qobiliyatiga qarab, unga ilmiy xarakterdagi
topshiriqlar berish, o‘qituvchi bilan xamkorlikda ilmiy maqolalar tayyorlash va
chop ettirish mumkin.
Talabalar
mustaqil
ishini
samarali
tashkil
etishda:
tizimli yondoshish;
barcha bosqichlarini muvofiqlashtirish va uzviylashtirish;
bajarilishi ustidan qatiy nazorat o‘rnatish;
tashkil etish va nazorat qilish mexanizmlarini takomillashtirib borish
zarur.
Mustaqil ish topshiriqlari muvaffaqiyatli yakunlanishi uchun quyidagi
talablar bajarilishi lozim:
maqsad (bilimni mustahkamlash, yangi bilimlarni o‘zlashtirish, ijodiy
faollikni oshirish, amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va x.k.)
aniq asoslanishi;
vazifa va topshiriqlarning aniq-ravshan belgilanishi;
topshiriqlarni bajarish algoritmi va metodlaridan talabalarning yetarli
darajada xabardor bo‘lishi;
maslahat va boshqa yordam turlarining to‘g‘ri belgilanishi (yo‘llanma va
ko‘rsatma berish, mavzuning mazmuni va mohiyatini tushuntirish,
muammoli topshiriqlarni bajarish usullari buyicha tushuncha berish, ayrim
muammoli momentlarni birgalikda hal qilish va h.k.);
hisobot shakli va baholash mezonini aniq belgilash;
nazorat vaqti, shakli va turlarini aniq belgilab olish (amaliy seminar,
laboratoriya mashg‘ulotlari, konsultatsiya uchun yoki nazorat uchun maxsus
ajratilgan vaqt;
ma’ruza yo referat matni, bajarilgan topshiriqlar daftari, nazorat ishlari, uy
vazifasi daftari, kurs ishlari, test, maqola, nostandart topshiriqlar, savollar,
maqola, ko‘rgazmali jihozlar va ijodiy ishlar; savol-javob, bajarilgan ish
mazmuni va mohiyatini tushuntirib berish, yozma shaklda bayon qilish va
h.k.).
Talabalar mustaqil ishini shartli ravishda ikkiga ajratish mumkin:
auditoriyada amalga oshiriladigan TMIlari:
244
o‘tilgan mavzuni qayta ishlash, kengaytirish va mustahkamlashga oid
topshiriqlar bajariladi;
auditoriyadan tashqarida amalga oshiriladigan TMIlari:
o‘quv dasturidagi ayrim mavzularni mustaqil holda o‘zlashtirish, uyga
berilgan vazifalarni bajarish, amaliy va laborotoriya ishlariga
tayyorgarlik ko‘rib kelish, ijodiy va ilmiy-tadqiqot xarakteridagi ishlar
va h.k.
Birinchi tur ishlari talabalarning nazariy va amaliy bilimlarini o‘zlashtirib
borish darajasi, amaliy mashg‘ulotlarga (amaliyot, laboratoriya, seminar darslari)
tayyorgarlik saviyasi va uy vazifalarining bajarilish sifatini tekshirish maqsadida,
odatda, nazorat ishlari olish, savol-javob, suxbat, munozara, amaliy topshiriqlarni
bajartirib ko‘rish va h.k. usullarda asosan amaliyot darslarida nazorat (joriy
nazorat) qilinadi.
Joriy nazoratda talabaning dars paytida o‘tilgan materiallarni o‘zlashtirish va
uyga berilgan topshiriqlarni bajarishdagi faolligi, bajarish saviyasi va o‘zlashtirish
darajasi e’tiborga olinadi.
Ikkinchi tur ishlar fanning ishchi o‘quv dasturida auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishi belgilangan mavzu bo‘yicha ma’lumot va axborotlarni mustaqil
ravishda izlab topish, tahlil qilish, konspektlashtirish (yoki referat tarzida
rasmiylashtirish) va o‘zlashtirish, ijodiy yondashishni talab qiladigan amaliy
topshiriqlarni bajarish ko‘rinishida amalga oshiriladi. Bu turdagi ishlarni bajarish
jarayoni va o‘zlashtirish sifatining nazorati darsdan tashqari paytlarda, maxsus
belgalangan konsultatsiya soatlarida amalga oshiriladi.
Talabalar mustaqil ishini baholash. TMI natijalari amaldagi \"Oliy ta’lim
muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi
tug‘risidagi Nizom\"ga asosan baholab boriladi.
Talabalar mustaqil ishi bo‘yicha konsultatsiyalar tashkil etish tartibi:
1. Talabalar mustaqil ishi (TMI) bo‘yicha konsultatsiyalar darsi auditoriyadan
tashqarida amalga oshirishga mo‘ljallangan mustaqil ishlarni bajarish yuzasidan
tegishli yo‘llanmalar berish va uni bajarilishini nazorat qildib borish maqsadida
tashkil qilinadi.
2. TMI bo‘yicha konsultatsiya darsi fanning kalendar tematik rejasiga muvofiq
o‘tkaziladi.
3. Konsultatsiya darsi tegishli fan o‘qituvchisi tomonidan o‘tkaziladi.
4. Fan o‘qituvchisi konsultatsiya darsida quyidagi ishlarni amalga oshiradi:
• TMI topshiriqlarini bajarish yuzasidan tegishli yo‘llanma beradi;
• topshiriq bajarish rejasini tuzishga yordamlashadi;
• tegishli adabiyotlar va axborot manbalarini tavsiya etadi;
• TMI yuzasidan tayyorlangan ishlanma, hisobot, referat, hisob-kitob va topshiriq
natijalarini qabul qiladi hamda baholaydi.
5. TMI bo‘yicha konsultatsiyalar o‘quv jarayonining 1 yoki 2 smenada tashkil
245
etilishiga qarab talabalarning darsdan bo‘sh vaqtlarida dars jadvaliga kiritiladi.
6. TMI bo‘yicha konsultatsiya darslari o‘qituvchi jurnalida qayd etib boriladi.
Nazorat savollari
5.
6.
7.
8.
Talabalarni o’quv, ilmiy tadqiqot va mustaqil ishlarini tashkil etish moxiyati.
Talabalarni mustaqil ishlarini tashkil etish qanday amalga oshiriladi?
Talabalarni refarat ishlarini tashkil etish qanday amalga oshiriladi?
Talabalarni o’quv, ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish qanday amalga
oshiriladi?
5-mavzu. Informatika va axborot texnologiyalari sohasiga oid atamalar
Reja:
3. Informatika va axborot texnologiyalari sohasiga oid tushuncha, so‘z va
atamalarning kirib kelishi.
4. IT sohasiga oid tushuncha va atamalarni o‘rganish, foydalanish bilan birga
tilimizning jozibadorligini asrab qolish, uni kirib kelayotgan yangi so‘z va
atamalarning o‘zbek tilidagi muqobillarini yaratish.
Bugun “raqamli” yoki “raqamlashtirish”, “elektron hukumat” so‘zlari inson
hayotining har bir jabhasiga kirib ulgurdi. “Raqamli televideniye”, “raqamli
iqtisodiyot”, “agrar sohani raqamlashtirish”, “axborot tizimi” shular jumlasidandir.
Bu ro‘yxatni uzoq davom ettirish mumkin.
Bu kabi tushuncha, so‘z va atamalarning kirib kelishi jarayonida bir qancha
savollar tug‘iladi: xo‘sh, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasiga oid
so‘z va atamalarning ma’nosini hammamiz ham tushunamizmi yoki to‘g‘ri talqin
qila olamizmi?
Zamonaviy texnologiyalarning kundalik hayotimizga kirib kelishi, xorijiy
davlatlar bilan o‘zaro manfaatli hamkorlik natijasida tilimizga kirib kelayotgan
yangi so‘z va atamalarni aslicha qabul qilish kerakmi? Yoki ularning o‘zbek
tilidagi muqobilini yaratish maqsadga muvofiqmi?
O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi Nozim
Komil aytganidek, “Mana, masalan, velosiped, mashina, poyezd, samolyot degan
atamalarning muqobili bormi? Yo‘q. Chunki men yuqorida nomlarini tilga olgan
narsalar ilgari bizda bo‘lmagan. Demak, bu atamalarning muqobili bo‘lishi ham
mumkin emas. Ularni allaqanday sun’iy nomlar bilan atash g‘irt nodonlik. Bu
so‘zlar allaqachon tilimizga o‘rnashib bo‘lgan va beminnat xizmat qilib kelmoqda.
Esimda, 1989 yili o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi bilan tilni butunlay
“tozalash” tarafdorlari ham paydo bo‘ldi. Aeroportni tayyoragoh, samolyotni
uchoq, institutni oliygoh, ilmiy-tadqiqot muassasalarini ilmgoh deyish rasm bo‘ldi.
Ammo bu hol uzoqqa cho‘zilmadi. Tilimiz bu atamalarni hazm qilolmadi, tupurib
tashladi. Yana o‘z o‘zaniga tushib oldi” (“Yoshlik” jurnali, 2016 yil, 1-son).
246
Albatta, ajnabiy atamalarning o‘zbek tilidagi muqobilini topish va uni
muomalaga kiritish yaxshi, ammo ba’zi holatlar borki, ularga ko‘z yuma
olmaymiz. Shuning uchun “yetti marta o‘lchab, bir marta” kesgan ma’qul.
Masalan, “elektron davlat xizmatlari ko‘rsatadigan bir tashkilotning axborot
tizimini ikkinchi tashkilotning axborot tizimiga intergatsiya qilish” deganda nimani
tushunasiz?
Mazkur gapdagi “integratsiya” so‘zi lotin tilidagi “integratio” so‘zidan
olingan bo‘lib, “qayta tiklash”, “to‘ldirish”, “bog‘lash, ulash” ma’nolarini bildiradi.
Demak, foydalanayotgan matnimizga ma’no-mazmunidan kelib chiqib, ushbu so‘z
ma’nolaridan keragini olamiz. Bu gapning ma’nosi ikki tizimni bir-biriga bog‘lash,
ulashni, muvofiqlashtirish ekanligini tushunamiz.
Yoki bo‘lmasa, mobil aloqa xizmatlari. Bu so‘z ingliz tilidagi “mobile”
so‘zidan olingan bo‘lib, “harakatchan”, “chaqqon”, “ko‘chma”, “o‘zgaruvchan”,
“beqaror” degan ma’nolarni bildirarkan. Yana bir joyda uning ma’nosi odamlar
o‘rtasidagi aloqani ta’minlash uchun foydalaniladigan kichkina simsiz
telekommunikatsiya qurilmasiga nisbatan ishlatiladi. Shu bilan birga, uni “uyali
telefon” bilan adashtirmaslik zarurligi qayd etilgan.
Biz esa bu so‘zni o‘zbek tilida “uyali” deb bilamiz. Xo‘sh, endi aytingchi,
“mobil” so‘zini hamma joyda “uyali” deb ishlatish mumkinmi? So‘z ma’nolaridan
kelib chiqadigan bo‘lsak, yo‘q. Chunki mobil so‘zining ma’nosi biz o‘ylagandan,
biz tushungandan ko‘ra kengroq.
Bugun aholiga qulaylik yaratish, ularga ko‘rsatilayotgan elektron davlat
xizmatlarining sifatini yanada oshirish maqsadida “Elektron hukumat” doirasida
“idoralararo integratsion platforma”lar yaratilmoqda. Bu yerda “idoralararo” degan
so‘zdan bir nechta idora haqida gap ketayotganligini bir qarashda tushunib olamiz.
Shu o‘rinda bu tushunchani “idoralararo muvofiqlashtirilgan maydoncha”, deyish
ham mumkin. Lekin axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasi
mutaxassislarini tayyorlash jarayonida asosan rus va ingliz tilidagi manbalardan
foydalanilganligi uchun oddiy aholi u yoqda tursin, mutaxassislarga ham buni
tushuntirish oson emas. Ular uchun birinchisi ma’qulroq va tushunarliroq.
“Interaktiv davlat xizmatlari” degan tushuncha hayotimizga yanada
chuqurroq singib bormoqda. Bu o‘rindagi “interaktiv” so‘zi “bir-biriga ta’sir
ko‘rsatuvchi” degan ma’noni bildiradi. Shundan kelib chiqib, “o‘zaro
muvofiqlashtirilgan/birlashgan davlat xizmatlari” deyish to‘g‘ri bo‘ladi,
menimcha.
Kommunikatsiya so‘zi lotincha bo‘lib, foydalanilayotgan jumlaga qarab,
jamlash, bog‘lash, umumlashtirish, xabar/ma’lumot/fikr/axborot almashish, aloqa
qilish kabi ma’nolarni bildiradi. Lekin biz bu so‘zning o‘zbek tilidagi ma’nolaridan
ko‘ra, uning o‘zini ishlatishni afzal deb bilamiz.
Juda ko‘p yillardan buyon “abonent” so‘zini ishlatamiz. Sirtdan olib
qaraganda bu so‘z o‘zbekchadek bo‘lib ketgan. Ya’ni tilimizga o‘zlashib ulgurgan.
Aslida bu so‘z fransuz tilidagi “aboner” so‘zidan olingan bo‘lib, “obuna bo‘lmoq”
ma’nosini bildiradi. O‘zbek tilida esa uni “mijoz”, “foydalanuvchi” deyish
247
mumkin. Lekin biz bu so‘zlardan foydalanmaymiz. Yuqorida aytilganidek, bu so‘z
qon-qonimizgacha singib ketgan.
“Onlayn efir”, “onlayn radio”, “onlayn televideniye”, “onlayn do‘kon”,
“onlayn o‘qitish” kabi tushunchalar ham juda ko‘p qo‘llanmoqda. “Onlayn” so‘zi
ishlatilgan joyda internet aloqasi mavjudligi tushuniladi. Demak, uydan turib, bu
xizmatlardan foydalanish mumkin. Xo‘sh, bu so‘zning biz bilgan “jonli”,
“to‘g‘ridan to‘g‘ri” ma’nolari yuqoridagi holatlarga mos keladimi?
“Virtual” so‘zini ko‘pincha aloqa shaklida ishlatamiz, ya’ni virtual aloqa.
Bunday muloqot jarayonida siz hamsuhbat bilan bevosita emas, telefon yoki
internet aloqasi yordamida fikr almashasiz. Xo‘sh, bu jarayonni o‘zbek tilida
qanday ataymiz?
“Joystik” – qaysidir tizimga koordinatalar kiritishga mo‘ljallangan qurilma.
Joystik plastmass g‘ilof shaklida yasalgan bo‘lib, unga tik ravishda dastak
o‘rnatiladi. Joystik avtomatlashtirishning turli sohalarida va kompyuter o‘yinlarida
ishlatiladi (Zamonaviy kompyuter texnologiyalariga oid atamalarning ruschao‘zbekcha izohli lug‘ati. “UNICON.UZ” DUK, 2015.).
Hammamizning uyimizda televizor bor. Mahalliy va xorijiy telekanallar
orqali efirga uzatilayotgan dasturlarni miriqib tomosha qilamiz. Shu jarayonda
“televizor”, “televideniye”, “antenna” kabi so‘zlardan foydalanamiz.
“UNICON.UZ” – Fan-texnika va marketing tadqiqotlari markazi davlat unitar
korxonasi tomonidan 2014 yilda ishlab chiqilgan “Televideniyega oid
atamalarning ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘atida ushbu so‘zlarning qanday ma’noni
anglatishi berilgan:
Televizor – maishiy televizion qabul qilgich.
Televideniye – harakatlanmaydigan yoki harakatlanadigan ob’ektlarning bir-birini almashtiradigan tasvirini uzatish uchun mo‘ljallangan elektr
aloqa turi. Umuman olganda, televideniyening asosiy qo‘llanilishi televizion
eshittirish hisoblanadi, lekin televideniye, shuningdek, sanoatda, fanda,
meditsinada va boshqa sohalarda ham qo‘llaniladi.
Antenna – radioto‘lqinlarning nurlanishi yoki qabul qilinishi uchun
mo‘ljallangan qurilma. Antennalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra, qabul qiluvchi,
uzatuvchi va qabul qiluvchi-uzatuvchi antennalarga ajratiladi.
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti tomonidan nashr
qilingan “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da esa ushbu so‘zlarning asl ma’nolari
keltirilgan:
Televizor: (tele. + lot. visio – ko‘rish; ko‘rsatuv). Telestudiyadan
uzatiladigan telesignallarni tasvir va ovoz tarzida qabul qilib, ko‘rsatadigan va
eshittiradigan apparat.
Televideniye: (tele. + r. videniye – ko‘rish / lot. visio – ko‘rish).
Harakatdagi yoki harakatsiz ob’ektlarning tasvirini tovush bilan birga
radioelektron vositalar yordamida muayyan masofaga uzatish va qabul qilish;
uzoqdan ko‘rish; axborot tarqatish vositalaridan biri.
248
Antenna: lotincha antenna – kema machtasidagi ko‘ndalang yog‘och,
hashorat mo‘ylovi. Elektromagnit to‘lqinlarni fazoga uzatuvchi yoki qabul
qiluvchi qurilma.
Bularning nima keragi bor ekan deya xulosa qilishga shoshilmang. Bu
so‘zlar ma’no-mazmun jihatdan ikki manbada ham deyarli bir xil keltirilmoqda,
biroq bitta so‘z bilan o‘zbek tilida ifodalanmagan. Aytmoqchi bo‘lganim,
hamma so‘zlarni ham ikkinchi tildagi boshqa bitta so‘z bilan ifodalab
bo‘lmaydi.
Ammo bu chet tillaridan kirib kelayotgan barcha so‘zlarni shundayligicha
qabul qilish kerak, degani ham emas. Bu masalada ijobiy natijaga erishish uchun til
va muayyan sohada faoliyat yurituvchi tajribali mutaxassislar hamkorlikda yangi
so‘z yoki atamaning o‘zbek tilidagi muqobilini yaratish ustida ishlashlari talab
qilinadi.
Bular axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish hamda
raqamlashtirish jarayonida tilimizda yuzaga kelgan, kelayotgan yoki kelishi
mumkin bo‘lgan ba’zi masalalar xolos. Texnika kundan-kunga rivojlanib
borayotgan davrda ularni o‘rganish, foydalanish bilan birga tilimizning
jozibadorligini asrab qolish, uni kirib kelayotgan yangi so‘z va atamalarning
o‘zbek tilidagi muqobillarini yaratish orqali yanada boyitish hamda foydalanish
uchun muomalaga kiritish muhim ahamiyat kasb etadi.
Muammoni ko‘tarish, masala dolzarbligi, uning ahamiyati, zarurati to‘g‘risida
gapirish oson, biroq yechim haqida ham to‘xtalib o‘tish o‘ta muhim. Yuqoridagi
kabi muammolarga duch kelmaslik uchun, avvalo, sohaga kadrlar yetishtirib
beruvchi o‘rta maxsus va oliy ta’lim muassasalaridan juda katta mas’uliyat talab
qilinadi.
Shuningdek, bugungi kunda turli vazirlik, idora va tashkilotlarda AKT
sohasida faoliyat yuritayotgan mas’ul mutaxassislarning axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari sohasidagi bilimlarini oshirish maqsadida turli o‘quv kurslarini
tashkil qilish, uslubiy qo‘llanmalar yaratish, ularning keng tarqatilishini ta’minlash,
shuningdek, faoliyat davomida tilimizga kirib kelayotgan so‘z va atamalarning
o‘zbek tilidagi muqobilidan foydalanish zarur.
Bu faoliyatni tashkil qilish orqali nafaqat yurtimizda keng miqyosda olib
borilayotgan raqamlashtirish jarayoniga munosib hissa qo‘shgan bo‘lamiz, balki
mazkur jarayonning yanada jadallashishini ta’minlaymiz.
Axborot texnologiyalari sohasiga oid atamalar “Axborot kommunikatsiya
texnologiyalari” izohli lug‘atida ham izohlar orqali berilgan
Aсосий маълумотлар массиви (rus: базовый массив данных) (ingl: basic
data array) - Машина ўқий оладиган ташувчилардаги ахборот. У
маълумотлар банкининг асоси бўлиб маълумотларни таърифлашнинг ягона
тили талабларига мувофиқ ташкил этилади. У маълумотлар банкининг
асоси бўлиб маълумотларни таърифлашнинг ягона тили талабларига
мувофиқ ташкил этилади.
249
Алоқа канали(rus: канал связи ingl: communication channel) маълумотлар узатиш канали.
ATM akr: Asynchronous Transfer Mode - ATM баённомаси, узатишнинг
асинхрон режими. Юқори тезликда маълумотларни узатувчи тармоқларни
қуриш технологияси,
ITU стандарти. Маълумотлар қайдланган узунликдаги (53 байт)
пакетларга ("уяларга") ўзгартирилади, бу эса уларни юқори тезлик билан
узиб-улаш имконини беради.
Ахборот баланси (rus: баланс информационный ingl: information
balance) - Ахборотнинг миқдор ва сифат турларининг муайян муносабати.
У ахборот маконининг уйғунлик ҳолатини белгилайди (qonun.).
Abonent (ingl.: subscriber ) (rus.: абонент ) Xizmat ko‘rsatuvchi axborot
obyekti (tizim, tarmoq, majmua) bilan o‘zaro ishlash huquqiga ega qurilma,
yuridik yoki jismoniy shaxs. Abonentning har qanday foydalanuvchidan farqi
shundaki, u xizmat ko‘rsatuvchi axborot obyekti foydalanuvchilari ro‘yxatiga
kiritilgan bo‘ladi.
Abonentlarni ro‘yxatga kiritish (ingl.: subscriber logging rus.: регистрация
абонентов)
ACE- qisq.: Access Control Entry-Erkin foydalanishni boshqarish yozuvi
(ro‘yxatdan erkin foydalanish nuqtasi).
Windows NT va Windows 2000 xavfsizlik tizimida erkin foydalanishni
boshqarish (ACL) ro‘yxatining elementi.
axborot resursi (ingl.: information resource rus.: информационный ресурс) 1.Axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar banki,
ma’lumotlar bazasi. (qonun)
2. Alohida hujjatlar va hujjatlar massivlari, axborot tizimlaridagi (kutubxona,
arxiv, jamg‘arma va ma’lumotlar banklari, boshqa axborot tizimlari) hujjatlar
va hujjatlar massivlari.
3. Axborot tizimlaridagi (kutubxona, arxiv, jamg‘arma va ma’lumotlar
banklari hamda depozitariy, muzey va boshqalar) hujjatlar va hujjatlar
massivlari.
10 Mbps 10 Megabit soniyaga. Ethernet tarmog‘ida uzatish tezligi.
100 Mbps 100 Megabit soniyaga. Fast Ethernet va FDDI tarmoqlarida
uzatish tezligi.
100Base-FX Optik kabel asosli uzatish tezligi 100 Megabit soniyaga
bo‘lgan Ethernet tarmoqlari uchun IEEE 802.3us spetsifikatsiyasi.
100Base-T Burama juft («o‘rama juft») asosidagi ekranlanmagan kabel
asosida uzatish tezligi 100 Megabit/soniya bo‘lgan Ethernet tarmoqlari uchun
IEEE 802.3us spetsifikatsiyasi.
250
1GL qisq.: First Generation Language
2GL qisq.: Second Generation Language
3COM korporatsiyasi ingl.: 3COM corporation rus.: корпорация 3COM
Axborot tarmoqlari uchun jihozlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
dunyodagi eng katta kompaniyalardan biri. Kompaniya nomi uchta atamadan
tashkil topgan- COMputer, COMmunication, and COMpatibility (kompyuter,
kommunikatsiyalar, uyg‘unlik). Kompaniya AQSHda 1979 yili Robert Metcalfe,
Ethernet ixtirochilaridan biri tomonidan yaratilgan. 3COM keng ko‘lamda
mahsulotlar taklif etadi, jumladan xablar, uzib-ulagichlar, yo‘naltirgichlar,
modemlar.
Nazorat savollari
4. Informatika va axborot texnologiyalari sohasiga oid tushuncha va atamalar
deganda nimani tushunasiz?
5. Atamalar tarjima qilinadimi?
6. Kasbga doir atamalarga misol keltiring.
6-mavzu. O’zbekiton Respublikasining axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi me’yoriy –xuquqiy xujjatlari to’g’risida.
Reja:
3. O’zbekiston Respublikasining AKT sohasidagi me’yoriy –xuquqiy xujjatlari
to’g’risida.
4. Davlat sirlari hamda maxfiy sirlar to’g’risidagi axborotni o’z ichiga olgan
axborot resurslari va axborot tizimlarining muhofaza qilinishini tashkil etish
tartibi.
O’zbekiston Respublikasining asosiy Qonuni 1991 yil 8 dekabrda qabul
qilingan
Konstitutsiyadir.
Konstitutsiyaning
29-moddasida quyidagilar
keltirilgan:
«Har kim fikrlash, so’z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega. Har kim o’zi
istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ega, amaldagi
konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan
Boshqa cheklashlar bundan mustasnodir.
Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi faqat davlat siri va Boshqa sirlarga
taalluqli bo’lgan taqdirdagina qonun bilan cheklanishi mumkin.»
O’zbekiston Respublikasida 1997 yil 24 aprelda qabul qilingan N 400-I sonli
«Axborot olish kafolatlari va erkinligi to’g’risida» gi Qonunning 3-moddasida
har bir fuqaroning axborot olish xuquqi kafolatlanishi, har kimning axborotni
izlash, olish, tadqiq etish, uzatish va tarqatish xuquqi davlat tomonidan ximoya
qilinishi yozilgan.
251
2003 yil 11 dekabrda O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan №560-II
sonli
«Axborotlashtirish
to’g’risida»gi
Qonunning
4-moddasida
axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari belgilangan.
[7].
Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot resurslari, axborot
texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning
zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda milliy axborot tizimini
yaratishga qaratilgan.
Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari
quyidagilardan iborat:
har kimning axborotni erkin olish va tarqatishga doir konstitutsiyaviy
huquqlarini amalga oshirish, axborot resurslaridan erkin foydalanilishini
ta’minlash;
davlat organlarining axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot tizimlari,
shuningdek yuridik hamda jismoniy shaxslarning axborot tizimlari asosida
O’zbekiston Respublikasining yagona axborot makonini yaratish;
halqaro axborot tarmoqlari va Internet jahon axborot tarmog’idan erkin
foydalanish uchun sharoit yaratish;
davlat axborot resurslarini shakllantirish, axborot tizimlarini yaratish hamda
rivojlantirish, ularning bir-biriga mosligini va o’zaro aloqada ishlashini
ta’minlash;
axborot texnologiyalarining zamonaviy vositalari ishlab chiqarilishini tashkil
etish;
axborot resurslari, xizmatlari va axborot texnologiyalari bozorini
shakllantirishga ko’maklashish;
dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarish rivojlantirilishini rag’batlantirish;
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish, investitsiyalarni jalb
etish uchun qulay sharoit yaratish;
kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ilmiy tadqiqotlarni
rag’batlantirish.
Qonunning 6-moddasida Maxsus vakolatli organ vazifalari belgilab
qo’yilgan:
davlat axborot resurslarini shakllantirish ishlarini tashkil etadi va
muvofiqlashtiradi;
axborotlashtirish
va axborot texnologiyalarini rivojlantirish davlat
dasturlarini ishlab chiqadi;
davlat organlarining axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot tizimlari
yaratilishiga ko’maklashadi;
axborotlashtirish sohasidagi standartlar, normalar va qoidalarni ishlab
chiqadi;
axborot tizimlari va axborot texnologiyalarining texnika vositalari hamda
xizmatlarini sertifikatlashtirish ishlarini tashkil etadi;
252
yuridik va jismoniy shaxslarning o’z axborot resurslari hamda axborot
tizimlari muhofaza etilishini ta’minlash borasidagi faoliyatini
muvofiqlashtiradi;
axborot resurslari, xizmatlari va axborot texnologiyalari bozorini
rivojlantirishga ko’maklashadi;
axborotlashtirish sohasida marketing tadqiqotlari va monitoringni tashkil
etadi;
axborot
resurslaridan foydalanuvchilarning huquqlari va qonuniy
manfaatlarini himoya qilish choralarini amalga oshiradi;
O’zbekiston
Respublikasining mudofaa qobilyati va xavfsizligi
manfaatlarini ko’zlab axborot xavfsizligini hamda axborot tizimlaridan
ustuvor foydalanilishini ta’minlaydi;
qonun hujjatlariga muvofiq Boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
«Axborotlashtirish to’g’risida»gi Qonunning «Axborot resurslari va
axborot tizimlarini muhofaza qilish» nomli 19-moddasida axborot
resurslari va tizimlarini muhofaza qilishning asosiy maqsadlari bayon
etilgan:
shaxs, jamiyat va davlatning axborot xavfsizligini ta’minlash;
axborot resurslarining tarqalib ketishi, o’g’irlanishi, yo’qotilishi, buzib talqin
etilishi, to’sib qo’yilishi, qalbakilashtirilishi va ulardan boshqacha tarzda
ruxsatsiz erkin foydalanilishining oldini olish;
axborotni yo’q qilish, to’sib qo’yish, undan nusxa olish, uni buzib talqin
etishga doir ruxsatsiz harakatlarning hamda axborot resurslari va axborot
tizimlariga boshqa shakldagi aralashishlarning oldini olish;
axborot resurslaridagi mavjud davlat sirlari va maxfiy axborotni saqlash.
«Axborotlashtirish to’g’risida»gi qonunning «Axborot resurslari va
axborot tizimlari muhofaza qilinishini tashkil etish» nomli 20moddasida axborot resurslari va axborot tizimlari muhofaza qilinishini tashkil etish
masalalari yoritilgan:
Axborot resurslari va axborot tizimlari, agar ular bilan g’ayriqonuniy
munosabatda bo’lish natijasida axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining
mulkdorlariga, egalariga yohud boshqa yuridik hamda jismoniy shaxslarga zarar
etkazilishi mumkin bo’lsa, muhofaza qilinishi kerak.
Davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslar davlat sirlari hamda maxfiy
sirlar to’g’risidagi axborotni o’z ichiga olgan axborot resurslari va axborot
tizimlarining muhofaza qilinishini ta’minlashi shart.
Axborot resurslari va axborot tizimlari muhofaza qilinishini tashkil etish
tartibi ularning mulkdorlari, egalari tomonidan mustaqil belgilanadi.
Davlat sirlari hamda maxfiy sirlar to’g’risidagi axborotni o’z ichiga olgan
axborot resurslari va axborot tizimlarining muhofaza qilinishini tashkil etish tartibi
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Respublikamizda 1994 yil 6 mayda qabul qilingan «Elektron hisoblash
mashinalari uchun yaratilgan dasturlar va ma’lumotlar bazalarining huquqiy
himoyasi to’g’risida»gi Qonunida EHM uchun yaratilgan dasturlar va
253
ma’lumotlar bazalarining huquqiy himoyasi borasidagi munosabatlar yoritilgan.
Ushbu Qonun EHM uchun yaratilgan dasturlar va ma’lumotlar bazalarini
mualliflik huquqi ob’ektlari sirasiga kiritadi. Qonunda vazifasi va afzalliklaridan
qat’iy nazar, ob’ektiv shaklda ifodalangan, bosib chiqarilgan hamda bosib
chiqarilmagan, muallif (hammualliflar) ijodiy faoliyatining natijasi bo’lgan, EHM
uchun yaratilgan har qanday dasturlar va ma’lumotlar bazalariga nisbatan
mualliflik huquqi tatbiq etilishi belgilab qo’yilgan. [4].
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 29 avgust 1996 yilda qabul
qilingan № 257 sonli qaroriga binoan 1997 yil 1 martdan boshlab joriy etilgan
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining «Xizmat va tijorat
siri» nomli 98-moddasida quyidagilar bayon etilgan:
Fuqarolik qonun hujjatlari xizmat yoki tijorat siri bo’lgan axborotni, basharti
bu axborot uchinchi shaxslarga noma’lumligi sababli haqiqiy yoki nisbiy tijorat
qimmatiga ega bo’lgan, qonun yo’li bilan undan erkin bahramand bo’lish mumkin
bo’lmagan hamda axborot egasi uning maxfiyligini saqlashga doir choralar ko’rgan
hollarda himoya etadi.
Axborotning maxfiyligini ta’minlash borasida davlat manfaatlari 1993 yil 7
mayda qabul qilingan № 848-XII sonli «Davlat sirlarini saqlash to’g’risida»gi
Qonunda to’liq o’z aksini topgan Unda O’zbekiston Respublikasining davlat
sirlari, deb davlat tomonidan qo’riqlanadigan va maxsus ro’yxatlar bilan
chegaralab qo’yiladigan alohida ahamiyatli, mutlaqo maxfiy va maxfiy harbiy,
siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va o’zga xil ma’lumotlar hisoblanishi
ta’kidlangan. Shuningdek mazkur qonunda «Davlat sirlarini saqlashning huquqiy
asosi», «Davlat sirlarining kategoriyalari», «Axborotlarni davlat sirlariga mansub
deb topish», «Davlat sirlarini saqlash tizimi», «Axborotlarni maxfiylashtirish
muddatlari», «Davlat sirlarini saqlash borasidagi burch, ularni oshkor etganlik yoki
qonunga xilof ravishda maxfiylashtirganlik uchun javobgarlik» nomli moddalar
alohida yoritilgan.
O’zbekiston Respublikasi «Axborotlashtirish to’g’risida»gi Qonuniga
muvofiq ravishda yuridik va jismoniy shaxslarning informatsion-kommunikatsion
texnologiyalari va Internet tarmog’idan foydalanishlarida xavfsizlikni ta’minlash,
kompyuter xavfsizligi tahdidlarining oldini olish va bartaraf etishni yanada
takomillashtirish maqsadida 2005 yil 5 sentyabrdagi O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining
PP-167-sonli Qaroriga
ko’ra
kompyuter
va
axborot
texnologiyalarini rivojlantirish va joriy etish markazi huzurida kompyuter bilan
bog’liq mojarolariga munosabat bildirish xizmati tashkil etiladi. Ushbu xizmatning
asosiy vazifalari:
- respublikada kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanish sohasidagi
qonunbuzarliklarning oldini olish borasidagi sa’y-harakatlarni muvofiqlashtirish;
- kompyuter texnikasi va dasturiy ta’minotlardan foydalanuvchilarni kompyuter
xavfsizligi tahdidlar to’g’risida axborotni, shuningdek kompyuter bilan bog’liq
mojarolar, kompyuter tizimlarida qo’llaniladigan dasturiy-texnikaviy vositalarning
samaradorligiga doir materiallarni to’plash, tahlil qilish va tegishli ma’lumot
bazalarida jamg’arib borish;
254
- kompyuter xavfsizligi borasidagi ilg’or tajribani o’rganish va joriy etish, axzborot
tizimlariga noqonuniy ravishda kirish hollarining oldini olishni ta’minlash uchun
tavsiyalar ishlab chiqish;
- kompyuter sohasidagi jinoyatlar va axborot xavfsizligini huquqiy ta’minlash
masalalarida hamkorlik qilish.
Bugungi kunda kompyuter bilan bog’liq mojarolarga munosabat bildirish
xizmati tashkil etilgan. Xizmat yuzasidan foydalanuvchilarga yordam berish
maqsadida www.cert.uz sayti faoliyat ko’rsatmoqda.
2007 yil 27 sentyabrda Oliy Majlis qonunchilik palatasi tomonidan
«Axborotlashtirish va ma’lumotlarni uzatish sohasida qonunga xilof harakatlarni
sodir etganlik uchun javobgarlik kuchaytirilganligi munosabati bilan O’zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish
to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilindi hamda 2007 yil
30 dekabrda Oliy Majlis Senatining o’n ikkinchi yalpi majlisida ma’qullandi.
Ushbu Qonunning 1-moddasiga ko’ra, Jinoyat Kodeksining «Axborotlashtirish
qoidalarini buzish» nomli 174-moddasi chiqarib tashlandi va uning
o’rniga «Axborot texnologiyasi sohasidagi jinoyatlar» nomli 6 moddadan iborat
yangi bob kiritildi. Bu bobda quyidagi moddalar nazarda tutilgan:
«Axborotlashtirish qoidalarini buzish» nomli 278G’ 1-modda;
«Kompyuter axborotidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish»
nomli 278G’ 2-modda;
«Kompyuter tizimidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish uchun
maxsus vositalarni o’tkazish maqsadida ko’zlab tayyorlash yoxud o’tkazish
va tarqatish» nomli 278G’ 3-modda;
«Kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish» nomli 278G’ 4-modda;
«Kompyuter sabotaji» nomli 278G’ 5-modda;
«Zarar keltiruvchi dasturlarni yaratish, ishlatish yoki tarqatish» nomli 278G’
6-modda.
Nazorat savollari
5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 29-moddasida qanday
huquqlar haqida aytib o’tilgan?
6. O’zbekiston Respublikasida «Axborot olish kafolatlari va erkinligi
to’g’risida» qonuni qachon qabul qilingan?
7. 2003 yil 11 dekabrda O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan №560-II
sonli qarori nima haqida?
8. «Davlat sirlarini saqlash to’g’risida»gi Qonunda nimalar ko’rsati o’tilgan?
7-mavzu. Axborot tizimlari va texnologiyalari
Reja:
4) Axborot tizimi haqida tushuncha
5) Axborot tizimlari turlari
6) Axborot tizimlarining ta’minoti
255
7) Axborot texnologiyasi
8) Axborot texnologiyasining turlari
9) Ofisning axborot texnologiyasi
10) Kompyuter tarmoqlari
Axborot tizimi haqida tushuncha
Axborot texnologiyalari maʼlumotlarni boshqarish va qayta ishlash texnologiyalaridir. Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari tushuniladi.
Axborot texnologiyalari sohasida turli axborotni EHM va kompyuter tarmoqlari
orqali yigʻish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar ustida ishlar
olib boriladi.
Axborot texnologiyasi asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash-tashkiliy
texnikadan tashqari aloqa vositalari – telefon, teletayp, telefaks va boshqalar
qo’llaniladi.
Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham
mavjud bo’lgan bo'lsa-da, xozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o'ziga xos
xususiyati shundaki, sivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va
ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xomashyo, materiallar va moddiy
iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot
texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida yetakchi o'rinni egallamoqda.
Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi,
ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan boglik faoliyat soxalari tashkil
kiladi.
Bugungi kunda axborot texnologiyasini shartli ravishda "saqlovchi,
ratsionallashtiruvchi, yaratuvchi" turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi
texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi
axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mexmonxona xisob-kitoblari
tizimlari misol bo’ladi.
Yaratuvchi (ijodiy) axborot taxnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan,
undan foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o'z ichiga oladigan
tizimlardan iborat.
Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan va
inson faoliyatining barcha soxalarini axborotlashtirish zarurligini ko’rsatmoqda.
Jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotdan iqtisodni rivojlantirish,
mamlakat fan-taxnika taraqqiyotini, jamiyatni demokratlashtirish va
intellektuallashtirish jarayonlarini jadallashtirishni ta’minlaydigan jamiyat boyligi
sifatidafoydalanish tushuniladi.
Darxaqiqat, jamiyatni axborotlashtirish—inson xayotining barcha jabxalarida
intellektual faoliyatning rolini oshirish bilan boglik ob’ektiv jarayon xisoblanadi.
Jamiyatni axborotlashtirish respublikamiz xalqi turmush darajasining
yaxshilanishiga, ijtimoiy yextiyojlarning kondirilishiga, iqtisodning usishi hamda
fan-texnika tarakkiyotining jadallashishiga xizmat kiladi.
Jamiyatni axborotlashtirish jaraenini 5 asosiy yunalishga ajratish mumkin:
Mexnat, texnologik va ishlab chiqarish jaraeni vositalarini kompleks
avtomatlashtirish.
256
Ilmiy tadkikotlar, loyixalash va ishlab chiqarish axborotlashtirish.
Tashkiliy- iktisodiy boshkarishni avtomatlashtirish.
Axoliga xizmat ko’rsatish soxasini axborotlashtirish.
Talim va kadrlar tayerlash jaraenini axborotlashtirish.
.
Bilim olishda, ya’ni ma’lum turdagi axborotlarni uzlashtirishda kompyuter
tizimining yordami benixoya kattadir.Axborot qanday ko’rinishda ifodalanishidan
qat’i nazar, uni yigish, saqlash, kayta ishlash va foydalanishda kompyuter
texnikasining rolini quyidagilar belgilaydi:
Birinchidan, ukitishda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish standart
(an’anaviy) tizimga nisbatan ukuv jarayonini jadallashtirib, talabada ilmga
kizikishni oshiradi, ular ijodiy faoliyatini ustiradi, bilim berishga differentsial
yondashish, olingan bilimlarni takrorlash, mustaxkamlash va nazorat qilishni
engillashtiradi, talabani ukuv jarayonining sub’ektiga aylantiradi.
Ikkinchidan, yangi axborot texnologiyalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida
quyidagi shakllarda foydalanish mumkin bo’ladi:
·muayyan pedmetlarni ukitishda kompyuter darslari;
·kompyuter darslari—kurgazmali material sifatida;
·talabalarning guruxli va frontal ishlarini tashkillashtirishda;
·talabalarning ilmiy izlanishlarini tashkillashtirishda;
·talabalarning ukishdan bush vaktlarini to’g’ri tashkil qilish masalalarini xal
yetishda va x.k.
Mexnat samaradorligining bundan keyingi o’sishi va farafonlik darajasini
ko’tarish. katta xajmdagi multimediya axborotini (matn, grafika, video tasvir,
tovush, animatsiya) qabul qilish ishlashga yangi intellektual vositalar va inson
mashina interfeyslardan foydalanish asosidagina yerishish mumkin.
Informatikada mexnat unumdorligini oshirish suratlari etarli bo’lmasa, butun
halq xo’jaligida samaradorligini o’sishi anchagina kamayib ro’y berishi mumkin.
Xozirgi dunyodagi barcha ish joylarining 50 foizi ga yaqin axborotni qayta ishlash
vositalari bilan ta’minlangan..
Jamiyatni axborotlashtirish, yangi axborot texnalogiyalari bilan ta’minlash
insonlarning turli – tuman ma’lumotlarga bo’lgan yehtiyojini qondirishda muxim
o’rin tutadi.
Inson axborot olami ichra yasharkan , voqeya xodisalar jarayonlarning bir –
biriga aloqadorligini, o’zaro munosabatlari va moxiyatni tashkil yetish ,o’z
xayotidan kelib chiqayotgan murakkab savollarga ilmiy javob topish maqsadida
ko’pdan - ko’p dadil va raqamlarga murojat qiladi.
Axborot tufayli nazariya amalyot bilan birikadi. Amaliyot nazariyasi
nazariya yesa amalyotsiz mavjud ham bo’lmaydi ,rivojlanmaydi ham.
Zavodlarimizning asosiy maqsadi informatika vositalarining ahamiyati
to’g’risida fikir yuritish yemas, balki jamiyatning axborotga bo’lgan yextiyojini
qondirishdagi usul va vositalar to’g’risida tushunchaga yega bo’lishdir .
Mazkur yehtiyoj doim mavjud bo’laveradi va biror -bir axborotli muxit
doirasida qondiriladi. «Axborotli muxit» tushunchasiga xozirgi kunda ingformatika
257
masalalarini o’rganishda muxim o’rin yegallaydi. Insoniyatni o’rab tturgan muxit
o’z xizmatlariga ko’ra turlichadir – tabiy siyosiy, ijtimoiy, milliy va oylaviy ruxiy
bo’lishi munkin. Aniqrog’i bular xar birimiz yash bir butun muxitninig
tekisliklaridir.
Mazkur tekisliklarining markazida axborotli muxit turadi va u barcha
axborotli odimlarni boshqaradi: voqealikning moddiy axborotli muxitni boshqarish
vositalari – yenergetik tamonlarini to’ldiradi, rivojlantiradi va bunda u turli
ijtimoiy faktorlar bilan chambarchas bog’liq bo’ladi.
Axborotli muxitning tabiyatni tushunishda axborotning bilimga aylanishini
o’rganish katta ahamiyatga yega. Bir qarashda bir xildak tuyiladi ammmo ular
munosabatini chuqurroq o’rganishda axborotda bilimning kommunikativ «boshqa
vositalar» o’rtasidagi bog’liqlik xususiyati borligini ko’ramiz.
Jamiyatda odamlar o’rtasidagi aloqa faktori bo’limlar o’rtasidagi «ko’prik» bu axborotdir. Demak ,bilimni «o’zi uchun» axborotga aylantirish mexanizii
axborotli muxitini vujudga keltirishda aloxida o’rin yegallaydi. +adimda axborotli
muxit juda qashshoq bo’lib ,u tor doiradagi yeng kerak va chekli ma’lumotlar
majmuasidan iborat yedi, bu xol odamlar orasidagi bog’liq doirasini ming yillab
chegaralab keladi va odamning jamiyat axborotli muxitidagi xissani kamaytirib
yuboradi.
Bugungi kunda ijtimoiy turli ko’rinishdagi axborotlar majmuasi keng va
rivojlangan bo’lib ,uning jamiyatda tutgan o’rni bexisobdir.
Oxirgi davrda axborotli muxitda katta o’zgarishlar bo’lib bormoqda. Ana
shu o’zgarishlar qog’ozsiz texnologiya zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu yesa o’z
navbatida, YEXM ning yanada keng rivojlanishiga sabab bo’ladi. Axborotli
muxitning kelajakda inson xayotida o’rni va ahamiyati, bugungi holatdan ancha
yuqori bo’lishi uchun bajarilishi lozim bo’lgan vazifalar qo’llamini kegaytirish
talab yetiladi..
Respublikamizda axborotlashtirish keng yo’lga qo’yilishi bilan undagi xar
bir fuqoroga kerakli paytda, kerakli miqdorda, kerakli sifatda olish imkoniyatlari
ochilmoqda. Respublikamizdagi viloyatlar, shaxarlar, tumanlarga qarashli
korxonalar, tashkilotlar va muassasalar zamonaviy kompyuter texnikalari bilan
jixozlanib, ular maxsus qurilmalar (teleforin tarmog’i, modem va boshqalar)
yordamida axborotlarni uzatish va qabul qilish imkoniyatiga yega bo’lmoqda.
Insonning iqsodiy, yekologik, siyosiy va boshqa soxalarda fikirlash doirasining
kengayishi axborotli muxitninig sifat va miqdor jixatdan o’zgari ,yangi xusiyatga
yega bbo’lgan axborotli muxitning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda.
Demak axborotlashtirish vaqtinchalik tadbig’ yemas, rivojlanishning zarur
vositasidir va axborotli muxitning hozirgi rivojlanish darajajasidagi holatini
informatikasiz qo’llab bo’lmaydi. Axbortllarni tez, sifatli yg’ish saqlash, qayta
ishlash va uzatish kabi vazifalarni bajarishda hisoblash texnikasining xizmati
beqiyos yekaniga ishonch hosil qilmoqda. Iqsodiyotning boshqarishdagi
o’zgarishlar, bozor munossabatlarga o’tish buxgalteriya xisobini tashkil qilish va
olib berishga katta ta’sir ko’rsatadi. Xisobning xalqaro tizimlarga o’tishi amalga
oshirilmoqda bu uning uslubiyatini yangi shakillarini ishlab chiqarishni talab qilad.
258
Buxgalteriya xisobining axborot tizimi va uning kompyuterda ishlab chiqarishning
tashkil qilishning ananaviy shakillari katta o’zgarishlarga uchragan. Xisobchidan
korxona moliyaviy xolatining ob’ektiv baholarini bilish, moliyaviiy taxlil
usullarini yegallash, qimmatli qog’ozlar bilan ishlashni bilish bozor jarayonlarida
pul mablag’lar investitsiyalarini asoslash va boshqalar talab qilinadi.
Axborot texnologiyasining rivojlanish tarixi
Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki va
tashqi omillar mavjud bo’lib, ular quyidagilar:
Ichki omillar.
Tashqi omlilar.
Ichki omillar- bu axborotni poydo bo’lish turlari, xosalari, axborotlar bilan turli
amallarni bajarish, uni jamlash uzatish, saqlash va h.k.
Tashqi omillar – bu axborot texnologiyasining texnika – uskunaviy vositalari
orqali axborot bilan turli vazifalarni amalga oshirishni bildiradi.
Axborot texnologiyalari jamiyat axborot resurslaridan oqilona
foydalanishning yeng muhim omillaridan biri bo’lib, hozirgi vaqtga qadar bir
necha bosqichlarni bosib o’tdi.
1 – bosqich. XIX asirning 2 – yarmigacha davom yetgan. Bu bosqichda «qo’llik»
axborot texnologiyalari taraqqiy yetgan. Uning vositasi pero,siyoxdon, kitob.
Kommunikatsiya ya’ni aloqa odamdan – odamga yoki pochta orqali xat vositasida
amalga oshirilgan.
2 - bosqich. XIX asirning oxiri, unda «mexanik» texnologiya rivoj topgan. Uning
asosiy vositasi yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat.
3 – bosqich. XX asirning boshlariga mansub bo’lib, «yelektromexanik» texnologiyalar bilan farq qiladi. Uning asosiy vositasi sifatida telegraf va telefonlardan
foydalanilgan. Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham o’zgardi.
Unda asosiy urg’u axborotni tasvirlash shaklidan uning mazmunini shakllantirishga ko’chiliriladi.
4 – bosqich. XX asir o’rtalariga to’g’ri kelib, «yelektron» texnologiyalar qo’llanilishi bilan belgilanadi. Bu texnologiyaning asosiy vositasi YEXM lar va ularning
asosida tashkil yetiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot
izlash tizimlaridir.
5 – bosqich. XX asirning oxiriga to’g’ri keladi. Bu bosqichda kompyuter texnologiyalari taraqqiy yetdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo’ljallangan
turli dasturiy vositalarga ega bo’lgan shaxsiy kompyuterlardir. Bu bosqichda
kundalik turmush, madaniyat va boshqa sohalarga mo’ljallangan texnik
vositalarning o’zgarishi ro’y berdi. Lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila
boshlandi.
Axborot tizimlarining ta’minoti
XXI asrda bilimdon, savodli bo’lish uchun axborot tizimlari va
texnologiyalarini mukammal ishlata bilish kerak. Turli sohalardagi odamlarning
ish faoliyati ko’pincha ularning ma’lumotlardan samarali foydalana olish
qobiliyatiga bog’liq. Zamonaviy mutaxassis kompyuterlar, telekommunikatsiya va
259
boshqa aloqa vositalari yordamida ma’lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash va
foydalanishni bilish kerak.
Hozirgi kunda axborot tizimlari va texnologiyalari odamlarning ish faoliyati
va ishlab chiqarish samarasini oshirish vositasi hisoblanadi. Shuning uchun ham
mazkur mavzuni o’rganish "Informatika" kursining asosiy vazifalaridan
hisoblanadi.
Huquqiy ta’minot – bu axborot ta’minotidan foydalanishning yuridik
statusni aniqlovchi huquqiy normalar yig’indisi. Axborot sohasidagi faoliyatda
bozor munosabatlarining rivojlanishi axborot himoyasini, intellektual, shaxsiy
ob’ekt va unga mulkiy huquq kabi qarashga imkon yaratadi. Huquqiy
ta’minotining eng asosiy maqsadi axborot ishlab chiqarish sohasida qonuniylikni
mustahkamlashdir.
O’zbekiston Respublikasida 1992 yil 8 dekabrda Axborotlashtirish Markazi
tashkil qilindi. (Fan va texnika davlat qo’mitasi qoshida). Uning maqsadi jamiyatni
axborotlashtirish va kompyuterlashtirish bo’yicha hujjatlar yig’ishdan iborat edi.
Shuning bilan bir qator quyidagi qonunlar va farmoyishlar ham qabul qilingan:
«Axborotlashtirish haqida qonun» (may, 1993y), (yangi taxrirdagi ushbu qonun
2003 yil 11 dekabrda Oliy Majlisning 2-chaqiriq 13-sessiyasida qabul qilindi),
“EHM dasturlari va ma’lumotlar bazalarining himoyasi haqida” (may, 1994y),
«Elektron raqamli imzo to’g’risidagi»(dekabr,2003 y.), «Elektron hujjat aylanishi
to’g’risidagi», «Elektron tijorat to’g’risidagi»( 2004 y.) qonunlar.
1994 yilda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasini axborotlash
konsepsiyasi»da quyidagi strategik masalalar qo’yilgan:
- milliy kompyuter tarmog’ini tashkil qilish;
- axborotni mahsulot sifatida huquqiy asosini tashkil qilish;
- mamlakatimiz axborot industriyasini mahkamlash.
Shu konsepsiya asosida O’zbekiston Respublikasini axborotlashtirish dasturi
ishlab chiqildi. Shuningdek 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan «Kadrlar
tayyorlash milliy dastur»ida mazkur masalaga katta e’tibor qaratilgan.
Shunday qilib, axborot tizimini apparat, dasturiy, axborot, tashkiliy va
huquqiy ta’minotlarining majmuasi sifatida ko’rishimiz mumkin.
Axborot tizimlari va texnologiyalari
"Mamlakat axborot resurslarining rivojlanish darajasi regionining xududiy
o’lchamlari, tabiiy sharoitlari orqali emas, uning tarixiy an’analari, savodxonlik
darajasi, ko’p asrlik madaniyati va milliy g’ururi orqali aniqlanadi, chunki axborot
mahsulotlari bozorda sotiladi va o’z egasidan begonalanmaydi".
"Texnologiya" atamasi grek tilidan olingan bo’lib, mahorat, ustalik ma’nosini
bildiradi. Bularning barchasi sistemali fan va ishlab chiqarish nuqtai nazardan
jarayon hisoblanadi. Jarayon deganda qo’yilgan maqsadga erishishimiz
yo’naltirilgan harakatlar yig’indisi tushuniladi. Jarayon, birinchi o’rinda
strategiyani tanlagan odam tomonidan aniqlanadi, ikkinchi o’rinda u har xil
vositalar va uslublar majmui yordamida amalga oshiriladi. Shu holatda,
texnologiya qandaydir yangi mahsulotni olish maqsadida birlamchi mahsulotning
260
boshlang’ich holatini o’zgartiradi. Axborot, mahsulot resurslarimiz bo’lgan neft,
gaz, foydali qazilmalar kabi eng qimmatbaho resurslarimizdan biri hisoblanadi.
Demak, axborotni qayta ishlash jarayonini material resurslarini qayta ishlash
texnologiyasi kabi qabul qilishimiz mumkin. Quyida axborot texnologiyasi
sxemasi qandaydir material resurslarni qayta ishlash texnologiyasiga o’xshash
tarzda ko’rsatilgan:
Axborot texnologiyasining komponentalari quyidagilardan iborat:
– boshlang’ich axborotlarni yig’ish;
– boshlang’ich axborotlarni qayta ishlash va yangi axborotni hosil qilish;
– axborot mahsulotlarini foydalanuvchiga yetkazib berish va ular asosida qaror
qabul qilish.
Axborot texnologiyasi – konkret texnik va dasturiy vositalar majmuasi bo’lib, ular
yordamida biz hayotimizning hamma sohalari va faoliyatlarida axborotni qayta
ishlash bo’yicha har xil operatsiyalarni bajaramiz.
Axborot texnologiyasi deganda odam umri va ish faoliyatidan ma’lumotlarni
yig’ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish jarayonlarini keng turda kompyuterlash
tushiniladi
Axborot texnologiyasi – ob’ekt, jarayon yoki hodisa holati haqidagi yangi
ma’lumotni olish uchun ma’lumotlarni (boshlang’ich ma’lumotlarni) yig’ish, qayta
ishlash va uzatish vositalari va uslublarining majmuasidan foydalanuvchi jarayon
hisoblanadi.
Shunga e’tibor berish kerakki, barcha axborot texnologiyalari asosini
shaxsiy kompyuter tashkil qiladi. Hozirgi jamiyatda ma’lumotni qayta ishlash
texnologiyasining asosiy texnik vositasi shaxsiy kompyuter hisoblanadi.
Kompyuterlarning kirib kelishi va kommunikatsion vositalarini qo’llash axborot
texnologiyasi rivojlanishida yangi bosqichni aniqlab beradi.
Yangi axborot texnologiyasi – bu ma’lumotlarni uzatish qayta ishlash va
saqlash uchun har xil qurilmalar, kommunikatsion vositalar va zamonaviy shaxsiy
kompyuterlarni foydalanuvchi axborot texnologiyasidir.
Axborot texnologiyasining asosiy qismi apparat ta’minoti va dasturiy
ta’minot hisoblanadi. Ular yordamida boshlang’ich ma’lumotlarni yakuniy axborot
mahsulotigacha qayta ishlash bajariladi.
IT turlari va ularning tarkibi:
– multimediya texnologiyasi;
– internet texnologiyasi;
– elektron pochta;
– audio pochta;
– bir tildan boshqa tilga tarjima qilish(o’girish) texnologiyasi;
– ma’lumotlar bazasi texnologiyasi;
– skanerlash texnologiyasi va hokazo.
Kompyuter tarmoqlari.
Ikkitadan ko’p kompyuterni ulash uchun har bir kompyuterga tarmoq platasini
o’rganib, ularni kabel bilan ulab, kompyuterlarning birgalikdagi ishini
boshqaruvchi maxsus dasturlarni ishga tushirish kerak. Agar tarmoqda fayl serveri
261
5.
6.
7.
8.
deb ataluvchi maxsus boshqaruvchi kompyuter mavjud bo’lsa, unda bu tarmoq
kliyent – server rusumidagi tarmoq hisoblanadi. Bunday tarmoqdagi barcha
"oddiy" kompyuter ishchi stansiyalari deb ataladi.
Agar maxsus server bo’lmasa, unda barcha ishchi stansiyalar bir xil imkoniyatlarga
ega va bu tarmoq bir rangli deb ataladi. Bir rangli tarmoqlarning kerakli xususiyati
shundaki ular maxsus dasturiy ta’minotga muxtoj emas. Windows – 95 / 98/2000
tarmoqlarida bir rangli lakal tarmoqlarni boshqarish uchun barcha keraklilar bor.
Lakal tarmoqning sxemasi topologiya deb ataladi.
"Shina" ulanish zanjiri. Bu tarmoqda barcha kompyuterlar bitta kabelga ulangan.
"Kolso" (xalqa) ulanish zanjiri. Topologiyaning "Kolso" turi "Shina" turiga
o’xshash. Chunki barcha kompyuterlar bitta kabelga ulangan.
"Yulduzcha" ulanish zanjiri.
"Snejinka" ulanish zanjiri.
Axborot texnologiyasining konkret predmet sohasida: tadbirkorlikda, banklarda,
robotexnikada, marketingda, meditsinada, san’atda va boshqa sohalarda
ishlatilmoqda.
Nazorat savollari:
6. Axborot tizimi haqida tushunch nima?
7. Axborot tizimlari turlari haqida ma’lumot bering?
8. Axborot tizimlarining ta’minoti nima?
9. Axborot texnologiyasi nimani o’rgatadi?
10.Axborot texnologiyasining turlari haqida ma’lumot bering?
8-mavzu. Ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish
Reja:
4. Ishlab chiqarish jarayonlari haqida umumiy ma’lumotlar.
5. Boshqarish tizimlari klassifikatsiyasi.
6. Avtomatik boshqarish sistemalari
Tayanch iboralar: Ishlab chiqarish jarayonlari; universal dastgohlar; maxsus
avtomatlar; universal avtomatlar; yarim avtomatlar; ishlab chiqarishni
moslanuvchanligi; boshqarish tizimlari; matematik model; boshlang‘ich
parametrlar; o‘zgaruvchi parametrlar; avtomatik boshqarish sistemalari; ishlab
chiqarish turi, iqtisodiy samaradorlik.
1.Ishlab chiqarish jarayonlari haqida umumiy ma’lumotlar.
Jarayonni ma’lum ketma – ketlikda va berilgan tartib bo‘yicha odam
ishtirokisiz amalga oshiradigan chora tadbirlar majmuasiga texnologik jarayonni
avtomatik boshqarish deyiladi.
Metall kesish stanoklarida zagotovkaga ishlov berish jarayonlarini boshqarishda
shpindelning aylanish chastotasini, support yoki stolining bo‘ylanma va
ko‘ndalang harakatlari tezliklarini yoki revolver kallagi xolatini o‘zgartirishga
262
to‘g‘ri keladi. Bu boshqariladigan kattaliklar jarayonning boshqarish parametrlari
deyiladi.
Avtomatik boshqarish tizimlari quyidagicha farqlanadi:
boshqarishni markazlashtirish darajasi bo‘yicha;
boshqarish ob’ektiga ta’sir turiga ko‘ra;
teskari aloqa borligi bo‘yicha;
dasturtashuvchining turiga ko‘ra.
Boshqarishning markazlashtirish darajasiga ko‘ra markazlashtirilgan,
nomarkazlashtirilgan va aralashma turlariga bo‘linadilar. Markazlashtirilgan
tizimda avtomat yoki avtomatik liniya (ob’ekt) buyruq (komanda) punktidan
boshqariladi. Bunga misol taqsimlash vali yoki komandoapparat yordamida
boshqariladigan avtomat bo‘la oladigan.
Nomarkazlashtirilgan tizimda ob’ektni boshqarish markaziy boshqarishga ega
emas. Stanok (ob’ekt) ishchi organlari yo‘l datchiklari yordamida boshqariladi.
Datchiklarning ulanishi yoki uzulishi ishchi organlarida o‘rnatilgan tayanchlar
orqali amalga oshiriladi. Bunga misol qilib jilvirlash avtomatlarining boshqarish
organlarini olish mumkin.
Aralashma tizim-bu markazlashtirilgan va nomarkazlashtirilgan tizimlar
kombinatsiyasidan tuzilgan tizimdir. Boshqariladigan ob’ektga ta’sir qilish usuliga
ko‘ra boshqarish tizimlari uzluksiz va diskret - uzlukli turlarga bo‘linadilar.
Uzluksiz boshqarish tizimiga misol qilib taqsimlash vali yordamida
boshqariladigan tizimni olish mumkin. Bunda taqsimlash valdagi kulachoklar
uzluksiz ravishda stanok ishchi organi bo‘lgan supportga rыchagli mexanizmlar
orqali qarakat uzatadi.
Diskret – uzlukli boshqarish tizimida stanok ishchi organi impulsli signallar
yordamida boshqariladi. Bu tizimga sonli dastur bilan boshqarish tizimlari misol
bo‘la oladi.
Ob’ekt bilan boshqaruvchi organ orasida teskari aloqa borligi bo‘yicha ochiq va
yopiq boshqarish tizimlarga bo‘linadilar. Ochiq boshqarish tizimlarida boshqarish
tizimi jarayon (ob’ekt) ning parametrlari to‘g‘risida axborot olmaydi va uning
o‘zgarishga ta’sir ko‘rsatmaydi.
Yopiq boshqarish tizimida jarayon (ob’ekt) bilan boshqaruvchi organ o‘zaro
teskari aloqa bilan bog‘langan bo‘lib,boshqarish parametrini berilgan qiymatlarda
o‘zgarishi ta’minlanadi. Bunday tizimni teskari aloqa tizimi ham deyiladi.
2.Boshqarish tizimlari klassifikatsiyasi.
Dasturtashuvchining turiga qarab boshqarish tizimlari quyidagicha
klassifikatsiyalanadi:
a) taqsimlash vali yordamida boshqariladigan;
b) tayanchlar yordamida boshqariladigan;
v) andoza (kopir) yordamida boshqariladigan;
g) sonli dastur bilan boshqariladigan (SDB).
263
Taqsimlash vali yordamida boshqariladigan tizimlarning kulachokli, sharikli
uzatish mexanizmli va komando apparatli turlari mavjud.
Tayanchlar yordamida boshqarish tizimida tayanchlar dasturtashuvchi
vazifasini bajarib, ishchi organiga o‘rnatiladi. Ular avtomatik tizimning
datchiklariga ta’sir ko‘rsatadilar. Bu tizimlar ochiq boshqarish tizimiga kiradi.
Andozali (kopirli) boshqarish tizimi kuzatish tizimiga kiradi. Andoza (kopir)
dastur tashuvchi hisoblanadi. Bunda andoza profilining o‘lchamlariga mos holda
stanokning ishchi organining ko‘chishi ta’minlanadi.
Kuzatish (kopiroval) tizimining mexanik, gidravlik, elektrogidravlik,
pnevmogidravlik turlari keng qo‘llaniladi. Sonli dastur bilan boshqarish tizimida
dastur harf raqamli kodda beriladi. Bunda stanok (ob’ekt) ijrochi organining har bir
ko‘chishi kattaligi sonlar yordamida beriladi. Axborot dasturtashuvchi (perfolenta,
magnit lenta, kompakt (ixcham) kasseta)larda beriladi. Axborotning har birligi
impulsiga ijrochi organning ma’lum kattalikda diskret (uzlukli) surilishi mos
keladi.Ushbu boshqarish tizimi diskret- uzlukli tizimga kiradi.
Avtomat – (yunoncha - o‘zi harakatlanuvchi) berilgan dastur (topshiriq) asosida
odamning bevosita ishtirokisiz ma’lum bir texnologik jarayonda energiya, material
yoki axborotni qabul qilish, uzatish yoki o‘zgartirishga yo‘naltirilgan barcha
operatsiyalarni bajaruvchi moslamadir.
Boshqarish – boshqaruv ob’ektini berilgan dasturga mos ravishda faoliyat
yuritishida uning barqarorligini ta’minlash va yaxshilash yoki uni boshqarish
maqsadiga yo‘naltirilgan harakatlardir.
Boshqaruv ob’ekti va avtomatik boshqaruvchi moslamaning yaxlitligiga
avtomatik boshqarish sistemasi deyiladi. Avtomatik boshqarish sistemalari
(avtomatik boshqarish sistemasi)da barcha boshqaruv va nazorat operatsiyalari
odam ishtirokisiz amalga oshiriladi.
Katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash, ko‘plab elementlarning o‘zaro
hamkorligini, boshqaruvning murakkab funksiyalarini bajarishni talab qiladigan
ishlab
chiqarish
ob’ektlari
(jarayonlar,
mashinalar)ni
boshqarishda
avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalaridan foydalaniladi.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalarida asosiy axborotlarni olish,
dastlabki qayta ishlash kompyuter yoki EHM yordamida bajarilsada, yakunlovchi
komanda (topshiriq)ni operator beradi. Shunday qilib, avtomatlashtirilgan
boshqaruv sistemalarida boshqaruv inson harakati va boshqaruvchi moslamaning
birgalikdagi o‘zaro harakati jarayonida amalga oshadi.
Avtomatik boshqarish sistemalari (avtomatik boshqarish sistemasiham
taxminan shunday prinsp asosida ishlaydi, ya’ni avtomatik boshqarish sistemasilar
boshqaruv ob’ektida tashqi muhit holatini nazorat qilish barobarida, topshiriqlar
oladi va shu asosda ob’ektni mustaqil boshqaradi.
Avtomatikada har qanday ob’ektning 3 ta asosiy parametri: kirish, chiqish
parametrlari va tashqi muhitdan g‘alayonlanish ta’siri kuzatiladi.
264
Kirish (boshqaruvchi) kattaligi X ob’ektini boshqarish parametri, chiqish
(boshqariladigan) kattaligi У ob’ekt faoliyati natijasini xarakterlovchi parametr
hisoblanadi. Muhitning tashqi ta’siri Z g‘alayonlanish deyiladi.
3.Avtomatik boshqarish sistemalari
Avtomatik boshqarish sistemalari (ABS) qabul qilayotgan signallar uzluksizya’ni bir tekisda o‘zgaradigan, doimiy va diskret, ya’ni sakrash bilan o‘zgaradigan
bo‘lishi mumkin. Signallarning analog va raqamli turlari mavjud.
Inson, eng avvalo og‘ir jismoniy mehnat turlaridan ozod bo‘lishga erishgan. Bu
o‘rinda u tabiiy energiya manbalaridan (suv, shamol va boshqalar) foydalangan.
Keyinchalik bug‘ va elektr mashinalarining yaratilishi va ularning ishlab
chiqarishda qo‘llanilishi bilan bog‘liq bo‘lgan (XVIII asr) fan-texnika
taraqqiyotining birinchi bosqichi - ishlab chiqarish protsesslarini mexanizatsiyalash
fazasi boshlanadi. Lekin, endi odam har bir stanok va texnologik mashinaga
bog‘langan bo‘lib, undagi ishlab chiqarish protsesslarini kuzatadi (kontrol qiladi),
mehnat predmeti parametrlarining maqsadga muvofiq o‘zgarishi to‘g‘risidagi
informatsiyalarga ishlov berib, ularni analiz qilish yo‘li bilan texnologik protsessni
boshqarish vazifasini bajarib turadi.
Bu davrda odam ishlab chiqarish protsessining boshqaruvchi elementi bo‘lib
qoladi. Mashinalashtirilgan ishlab chiqarish protsesslari endi katta tezliklarda
o‘tadigan bo‘ladi, ularning uzluksiz ishlaydigan turlari ko‘payib, murakkablashib
boradi. Sanoat uskunalarining kattalashib va kengayib borishi, ular katta aniqlikda
ishlashining talab qilinishi, boshqarishni tashkil qilish uchun e’tiborga olinishi
kerak bo‘ladigan informatsiyalar sonining juda ko‘payib, murakkablashib ketishiga
sabab bo‘ldi.
Bunday sharoitda boshqarish funksiyasini bajaruvchi odam boshqarish bilan
bog’liq bo‘lgan bir qator qiyinchiliklarga duch keladi. Endi u ishlab chiqarish
protsesslarining o‘tishi to‘g’risidagi informatsiyalarga tez ishlov berib
ulgurolmaydigan bo‘lib qoladi. Shu sababli informatsiyalar asosida o‘z-o‘zidan,
odamning ishtirokisiz ishlaydigan yordamchi texnik vositalarni yaratish zarurati
tug‘iladi.
Sanoatda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan eng birinchi texnik vosita rus mexanigi
I.I.Polzunov tomonidan (1765-y) yaratilgan. Bu qurilma bug‘ mashinasining bug‘
qozonidagi suv sathi balandligini bir me’yorda, odam ishtirokisiz, saqlab turishga
mo‘ljallangan qurilma edi.
Ma’lumki, qozondagi suv miqdori uning bug‘ga aylanishi va sarfi sababli
kamayadi, natijada undagi bug‘ bosimi ham o‘zgaradi. Bu o‘z navbatida bug‘
mashinasining yomon ishlashiga, uning tezligi o‘zgarib turishiga sabab bo‘ladi.
Shu sababli bug‘ qozonidagi suv sathi balandligini va bug‘ mashinasining aylanish
tezligini saqlab turish o‘sha davrning eng muhim muammolaridan hisoblanardi.
Polzunov yaratgan texnik vosita (regulyator) tufayli, odam qozondagi suv sathi
balandligini kontrol qilish, agar undagi suv sathi balandligi oldindan belgilanib
265
qo‘yilgan suv sathi balandligidan kamaysa - suv quyib, ortib ketganda esa qozonga
suv kelishini to‘xtatish protsessini boshqarib turish funksiyasini bajarishdan ozod
bo‘ldi. Endi bu funksiyani texnik qurilma - regulyator bajaradi.
1784 yilda ingliz mexanigi J.Uatt ikkinchi muammoni hal qildi - bug‘
mashinasining aylanish tezligini rostlay oladigan avtomatik qurilma - regulyatorni
yaratdi. Bu ikki texnik qurilma yordamida o‘sha vaqtdagi texnologik
mashinalarning ishonchli va o‘zgarmas tezlikda ishlashi bir - muncha ta’minlangan
edi.
Fan-texnika taraqqiyotining bu II davrida alohida ob’ektlardagi suyuqlik sathi
balandligi, texnologik mashinalarning aylanish tezligi va boshqalarni rostlash kabi
eng oddiy operatsiyalarni avtomatik boshqarish uchun xizmat qiladigan, regulyator
deb ataladigan texnik qurilmalarni hisoblash, qurish masalasi hal qilindi;
texnologik protsesslarni avtomatlashtirish uchun xizmat qiladigan lokal avtomatik
sistemalarning eng oddiy turlari yaratildi.
Bu davrda o‘zaro ma’lum tartibda bog‘langan, belgilangan maqsadga muvofiq
bir-biriga ta’sir ko‘rsatadigan va o‘zining asosiy funksiyasini odam ishtirokisiz
bajaradigan, boshqaruvchi (regulyator) va boshqariluvchi (ob’ekt) qismlardan
iborat bo‘lgan avtomatik boshqarish sistemalari yaratila va takomillasha boshlandi.
Avtomatik boshqarish sistemalarini hozirgi paytda, asosan ikki turga bo‘lish
mumkin:
Birinchi turi - sistemalarga boshqaruvchi va boshqariluvchi qismlar o‘zaro
ketma - ket bog‘langan va bir - biriga ochiq zanjir bo‘yicha ta’sir ko‘rsatadigan
avtomatik boshqarish sistemalari kiradi.
Ochiq zanjirli avtomatik boshqarish sistemalarida ishlab chiqarish protsesslari
o‘tadigan ob’ektlarning ishga tushishi, ishlashi va to‘xtashi ma’lum vaqt (davr)
oralig‘ida oldindan berilgan dastur ga muvofiq o‘tadi, ob’ektdagi texnologik
protsesslar undagi miqdor va sifat o‘zgarishlariga bog‘liq bo‘lmaydi. Ob’ektlardagi
texnologik operatsiyalarning bajarilishidagi ketma - ketlik vaqt bo‘yicha yoki oldin
o‘tayotgan biror operatsiyaning tugallanishi bilan bog‘liq bo‘lgan tartibda oldindan
dasturlangan bo‘ladi.
Avtomatik boshqarishning ikkinchi turiga - boshqariladigan rejimda
ishlaydigan yopiq zanjirli informatsion sistemalar kiradi. Bunday sistemalarda
ob’ektni ishga tushirish, to‘xtatish va ma’lum dastur bo‘yicha boshqarishdan
tashqari, sistemaning ishlash protsessi davomida ob’ektning sifat ko‘rsatkichlari,
texnologik parametrlarni rostlash bilan bog‘liq bo‘lgan boshqarish protsessi ham
bo‘ladi.
Nazorat savollari:
5. Avtomatik boshqarish tizimlari qanday o’zaro farqlaini ko’rsating?
6. Boshqarish tizimlari klassifikatsiyasi haqida ma’lumot bering?
7. Boshqaruv ob’ekti deganda nimani tushunasiz?
266
8. Avtomatik boshqarishni necha turga ajratish mumkin?
9-mavzu. Axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish jarayonlarida qo’llanilishi.
Reja:
3. Axborot texnologiyalari haqida tushunchalar.
4. Axborot texnologiyalarini biznes jarayonlarini modellashtirish va ofis
axborot tizimlarini qurishda qo'llash.
Axborot texnologiyalari maʼlumotlarni boshqarish va qayta ishlash
texnologiyalaridir. Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari tushuniladi.
Axborot texnologiyalari sohasida turli axborotni EHM va kompyuter tarmoqlari
orqali yigʻish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar ustida ishlar
olib boriladi.
Axborot texnologiyasi asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash- tashkiliy
texnikadan tashqari aloqa vositalari – telefon, teletayp, telefaks va boshqalar
qo’llaniladi.
Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham
mavjud bo’lgan bo'lsa-da, xozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o'ziga xos
xususiyati shundaki, sivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va
ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xomashyo, materiallar va moddiy
iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot
texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida yetakchi o'rinni egallamoqda.
Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi,
ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan boglik faoliyat soxalari tashkil
qiladi.
Bugungi kunda axborot texnologiyasini shartli ravishda "saqlovchi,
ratsionallashtiruvchi, yaratuvchi" turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi
texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi
axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mexmonxona xisob-kitoblari
tizimlari misol bo’ladi.
Yaratuvchi (ijodiy) axborot taxnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan,
undan foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o'z ichiga oladigan
tizimlardan iborat.
Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan
va inson faoliyatining barcha soxalarini axborotlashtirish zarurligini
ko’rsatmoqda.
Mexnat samaradorligining bundan keyingi o’sishi va farafonlik darajasini
ko’tarish. katta xajmdagi multimediya axborotini (matn, grafika, video tasvir,
tovush, animatsiya) qabul qilish ishlashga yangi intellektual vositalar va inson
mashina interfeyslardan foydalanish asosidagina yerishish mumkin.
Informatikada mexnat unumdorligini oshirish suratlari etarli bo’lmasa, butun
halq xo’jaligida samaradorligini o’sishi anchagina kamayib ro’y berishi mumkin.
Xozirgi dunyodagi barcha ish joylarining 50 foizi ga yaqin axborotni qayta
ishlash vositalari bilan ta’minlangan..
267
Jamiyatni axborotlashtirish, yangi axborot texnalogiyalari bilan ta’minlash
insonlarning turli – tuman ma’lumotlarga bo’lgan yehtiyojini qondirishda muxim
o’rin tutadi.
Inson axborot olami ichra yasharkan , voqeya xodisalar jarayonlarning bir –
biriga aloqadorligini, o’zaro munosabatlari va moxiyatni tashkil yetish ,o’z
xayotidan kelib chiqayotgan murakkab savollarga ilmiy javob topish maqsadida
ko’pdan - ko’p dadil va raqamlarga murojat qiladi.
Axborot tufayli nazariya amalyot bilan birikadi. Amaliyot nazariyasiz
nazariya esa amalyotsiz mavjud bo’lmaydi va rivojlanmaydi.
Zavodlarimizning asosiy maqsadi informatika vositalarining ahamiyati
to’g’risida fikir yuritish yemas, balki jamiyatning axborotga bo’lgan yextiyojini
qondirishdagi usul va vositalar to’g’risida tushunchaga yega bo’lishdir .
Mazkur ehtiyoj doim mavjud bo’laveradi va biror -bir axborotli muxit
doirasida qondiriladi. «Axborotli muxit» tushunchasiga xozirgi kunda ingformatika
masalalarini o’rganishda muxim o’rin egallaydi. Insoniyatni o’rab tturgan muxit
o’z xizmatlariga ko’ra turlichadir – tabiy siyosiy, ijtimoiy, milliy va oylaviy ruxiy
bo’lishi munkin. Aniqrog’i bular xar birimiz yashayotgan bir butun muxitninig bir
qismidir.
Axborot texnologiyalarini biznes jarayonlarini modellashtirish va ofis
axborot tizimlarini qurishda qo'llash
Zamonaviy sharoitda sanoat korxonasining innovatsion faoliyatini
optimallashtirishning eng keng tarqalgan usullaridan biri bu kooperatsiya va
kooperatsiyaga qaratilgan raqobat siyosati. Funktsional qayta qurish innovatsion
loyihalar samaradorligini oshirishning global omiliga aylanib bormoqda,
kompaniyalardan menejment va marketing strategiyasida yangiliklarni talab
qilmoqda. Boshqaruv qarorlari material, axborot va resurs oqimlari harakati
to'g'risidagi ma'lumotlarni qayta ishlash asosida qabul qilinadi. Axborot - bu biznes
muvaffaqiyatining poydevori. Axborot resurslaridan kompyuter ko'magi bilan
birgalikda foydalanish biznes jarayonlarini modellashtirish uchun zaruriy shartdir.
Sanoat korxonasi ish jarayoni ma'lum bir tarzda tashkil etilgan material va
axborot oqimlari to'plami sifatida ifodalanishi mumkin. Sanoat korxonasining
moddiy oqimi deganda xom ashyo va materiallar, shuningdek, ularga turli xil
logistika operatsiyalarini qo'llash jarayonida ko'rib chiqiladigan va ma'lum bir vaqt
oralig'iga yo'naltirilgan yarim tayyor mahsulotlar va tayyor mahsulotlar
tushuniladi. Logistika operatsiyalari jo'natish, tashish, tushirish, yig'ish, saqlash,
qadoqlash, shuningdek ba'zi yordamchi operatsiyalarni o'z ichiga oladi. Moddiy
oqimlar o'z yo'llarida bir necha transformatsiya bosqichlarini bosib o'tadilar.
Logistika jarayonida xom ashyo va materiallar korxonaga etkazib beruvchilardan
etkazib beriladi, keyin ularni ishlab chiqarish jarayonida oqilona foydalanish
tashkil etiladi. Oxirgi bosqichda tayyor mahsulotlar iste'molchilarga ulardan
olingan buyurtmalarga muvofiq etkazib beriladi.
Moddiy oqimlarning harakati axborot oqimlarining tarkibiga bog'liq, chunki
axborotni qayta ishlash material oqimini boshqarish jarayonining markazidir.
268
Sanoat korxonalarida materiallar oqimini boshqarish - bu ishlab chiqarish
punktidan mahsulot iste'mol qilinadigan joyga qadar material va axborot
oqimlarini targ'ib qilish bilan shug'ullanadigan ishlab chiqarish birliklariga
maqsadga muvofiq ta'sir qilish jarayoni.
Boshqaruv qarorlari ishlab chiqarish buyurtmalari, ma'lumotlar va
resurslarning bajarilishi to'g'risidagi ma'lumotlar, shuningdek iste'molchilar talabi
bo'yicha qabul qilinadi (1.-rasm).
1.-rasm. Materiallarni boshqarish jarayonida ishlatiladigan asosiy ma'lumotlar
Savdo bozori va ta'minot bozoridan keladigan ma'lumotlar yordamida ishlab
chiqarishni, moddiy ta'minotni va tayyor mahsulotni sotishni kompleks rejasi
shakllantiriladi, unga muvofiq buyurtmalarni bajarish bo'yicha tadbirlar tashkil
etiladi. Tekshiruv natijalari bo'yicha ishlab chiqarish buyurtmalarini bajarish
jadvalidan chetlanishlarni bartaraf etishga qaratilgan boshqaruv qarorlari ishlab
chiqiladi.
Shunday qilib, ma'lumot oqimini boshqarish tizimida ma'lumotlar
aylanmoqda va teskari aloqa bilan boshqarishning yopiq tsikli hosil bo'ladi.
Materiallar oqimini boshqarish sxematik ravishda shakl. 2 [1].
2.-rasm. Materiallarni boshqarish tizimi.
Axborot oqimi - bu korxona ichida ham, korxona va tashqi muhit o'rtasida
ham aylanadigan xabarlar to'plamidir. Ushbu xabarlar asosida korxonada ishlab
269
chiqarish va logistika jarayonlarini boshqarish jarayonlari tashkil etiladi. Moddiy
oqimga nisbatan axborot oqimi yo u bilan yo'nalishi bo'yicha to'g'ri kelishi yoki
teskari yo'nalishga ega bo'lishi mumkin. Axborot oqimining ob'ektlari qog'oz va
elektron hujjatlardir. Axborot oqimi vaqt birligiga ishlov berilgan yoki uzatiladigan
ma'lumot miqdori bilan o'lchanadi.
Uni kompyuter yordamida qo'llab-quvvatlash vositalarini ishlab chiqish
uchun intellektual faoliyatni rasmiylashtirish biznes-jarayonlarni modellashtirish
(BP) va biznes-jarayonlar reinjiniringini boshqarish (BPR) uchun zarurdir.
BPR reinjiniring jarayonida tez-tez uchraydigan tadbirlar majmuini o'z ichiga
oladi. Bu to'liq va ixtiyoriy to'plam emasligi muhimdir. Reinjiniringni o'tkazish
uslubiyati "algoritmik" emas. Aksincha, har bir holatda juda ko'p o'ziga xoslik
mavjud. Ushbu holat ayniqsa muhimdir, chunki bu faoliyatning ijodiy
xususiyatidan dalolat beradi. Shu bilan birga, yangi axborot texnologiyalari (IT)
tomonidan etarli darajada qo'llab-quvvatlashni talab qiladigan quyidagi ishlar yoki
texnikalar qo'llaniladi.
1. Bir nechta ishlar bittaga birlashtiriladi. Jarayonning boshidan oxirigacha
bo'lgan barcha bosqichlari uchun javobgar bo'lgan bitta xodim aniqlanadi. Buning
yordamida mijozni qiziqtirgan barcha savollarga javob beradigan javobgar shaxs
paydo bo'ladi. Ushbu shaxs ko'pincha "ish xodimi"(«case worker») yoki "ish
boshqaruvchisi" («case manager») deb nomlanadi. Bir kishi jarayondagi barcha
ishlarni uddalay olmagan hollarda, o'xshash funktsiyalar va vazifalarga ega bo'lgan
guruh - "ish guruhi" («case team») (mijozlarga xizmat ko'rsatish menejerlari
jamoasi) tashkil etiladi.
2. Ishchilar (workers) o'zlari qaror qabul qilishadi. Har qanday haqiqiy ishda
tabiiy bo'lgan davriy mustaqil qaror qabul qilishdan farqli o'laroq, bu holda
xodimning funktsional vazifalariga qaror qabul qilish kiradi. (Ushbu yondashuv
ishchilarga ham, menejerlarga ham tegishli).
3. Jarayonning bosqichlari tabiiy tartibda amalga oshiriladi. Ushbu buyruq
ko'rsatma bilan belgilanmaydi, balki ish jarayonida va haqiqiy vaziyatga muvofiq
ishchilar tomonidan belgilanadi. Ko'p qadamlarni parallel ravishda bajarish
mumkin.
4. Jarayonlarning ko'plab versiyalari mavjud. Bu ommaviy sanoat ishlab
chiqarishidan tashqari sharoitlar uchun juda muhimdir.
5. Ish eng mantiqiy bo'lgan joyda amalga oshiriladi.
6. Tekshirish va boshqarish kamayadi. Bu shuni anglatadiki, to'g'ridan-to'g'ri
qo'shimcha foydalanish qiymatini yaratmaydigan menejment kabi ushbu turdagi
ishlar faqat iqtisodiy ma'noga ega bo'lgan ish joylarida joriy etiladi.
7. Xuddi shunday sababga ko'ra tasdiqlash minimallashtiriladi.
8. Ham markazlashgan, ham markazlashmagan operatsiyalar asosan
ishlatiladi. Maqsad ikkala yondashuvdan ham foydalanish. Bu erda axborot
texnologiyalarining roli juda muhimdir.
270
Texnologik jarayonlar detallari darajasi va ishchilar malakasiga qo'yiladigan
talablar kabi xususiyatlar bo'yicha ommaviy va kichik ishlab chiqarishning
qarama-qarshiligi bilan aniq o'xshashlik mavjud.
Ham biznesni qayta qurish nuqtai nazaridan, ham ratsional axborot tizimini
yaratishda, masalan, ish rejasini odatdagidek taklif qilish noto'g'ri:
• Biznes faoliyatining o'zaro bog'liq modellari to'plami sifatida mavjud
faoliyat modelini yaratish - ko'pincha G'arb amaliyotida "boricha" ("shunday") deb
nomlanadigan model.
• ish va protseduralar samaradorligini baholash uchun raqamli ko'rsatkichlarni
belgilash (har xil toifadagi xarajatlarni hisobga olgan holda).
• Ko'rsatkichlarning umumiy va profilli qiymatlarini hisoblash orqali
samaradorlikni tahlil qilish.
• Ishlab chiqarish, modellashtirish, baholash va axborot texnologiyalaridan
foydalanishni baholash va xarajatlarni kamaytirish uchun biznes protseduralarini
modernizatsiya qilishning tegishli variantlarini.
• Biznes protseduralarini tashkil etishning yakuniy versiyasini tanlash va
"bo'lishi kerak" funktsional modelini yakuniy tuzilishi (kerak bo'lganda) [2].
Bunday sxemaning yaroqsizligining sabablaridan biri shundaki, uning
yordami bilan qisman optima olinishi mumkin, bu esa narxning oshishiga yoki
korxona samaradorligining boshqa parametrining pasayishiga olib keladi. Yana bir
sabab shundaki, BPR yangilangan variantlarni qidirishni anglatmaydi, balki ushbu
"yutuq" ni ta'minlaydigan tubdan o'zgargan jarayon uchun.
Ofis axborot tizimlarini (IS) qurishda, yangi jarayon hujjat aylanishini "ish
yuritish" ga emas, balki ekspert tizimi va markaziy ma'lumotlar bazasiga (JB) ega
bo'lgan bitta mijoz menejerining ishiga asoslangan bo'lishi mumkinligini hisobga
olish kerak.
Jarayonlar metodist-maslahatchilar tomonidan ishlab chiqilgan har xil turdagi
hujjatlarning standart blankalari to'plamlarining markazlashtirilgan ma'lumotlar
bazasida saqlash asosida qurilishi mumkin (standart shartnomalar, imtiyozli
etkazib beruvchilar ro'yxatlari, kompleks texnik tizimlarning tarkibiy qismlari
uchun ichki kelishilgan spetsifikatsiyalar variantlari, tovarlarni etkazib berishning
transport va tijorat sxemalari va boshqalar). ... Yangi jarayon hujjatning ba'zi
rasmiy protseduralar doirasida tarmoq orqali barcha jalb qilingan shaxslarni
chetlab o'tmasligini kutgan holda qurilishi mumkin, ammo uni tezda ko'rib chiqish
va tasdiqlash vazifasi mijoz menejeri yoki boshqa biron bir shaxsning vazifasi
bo'ladi. Bundan tashqari, tasdiqlash va monitoringni foydalanish qiymatini
yaratmaydigan faoliyat sifatida kamaytirish tavsiya etiladi. Axborot
texnologiyalaridan foydalanish ofisda biznesning globallashuvi va axborot
joylashuvidan mustaqilligini qo'llab-quvvatlashi kerak. Iste'molchi uchun korxona
ishi ish uchun zarur bo'lgan har qanday vaqtda, istalgan vaqtda va doimiy ishchi
tomonidan bajarilishi mumkin va bajarilishi kerak.
271
Tizimdagi dasturlarni tizimning uch turdagi axborot tarkibiy qismlaridan
(yoki tarkibiy qismlaridan) biriga aniq kiritish mumkin:
1. Tashqi dunyoga ma'lumot taqdim etadigan va tashqi dunyodan
ma'lumotlarni kiritishi mumkin bo'lgan mantiqni o'z ichiga olgan taqdimot
komponenti. Ko'pgina hollarda, axborot tizimi uchun tashqi dunyo inson, oxirgi
foydalanuvchidir. Biroq, ba'zida bu apparat majmuasi, telefon uskunalari,
bankomat yoki boshqa interfeys uskunalari kabi bo'lishi mumkin. Odatda, taqdimot
komponentining mantiqi foydalanuvchiga dasturning turli qismlari yoki turli xil
ilovalar orqali harakatlanish yoki ekranga ma'lumot kiritish imkoniyatini beradigan
ichki menyular, dialog oynalari, shakllar, ekranlar va boshqalar tizimini yaratish
uchun mo'ljallangan. Ba'zan, ushbu darajadagi dastur, shuningdek, ma'lumotlarni
kiritishning to'g'riligini eng oddiy baholashga va chiqadigan ma'lumotlarning
tashqi ko'rinishidagi eng oddiy manipulyatsiyalarga imkon beradi;
2.
Tanlangan
ma'lumotlarning
muayyan
qoidalarga
muvofiq
manipulyatsiyasini amalga oshiradigan mantiqni o'z ichiga olgan biznes
komponenti. Biznes tarkibiy qismlari uchun eng yaxshi so'z ishlov berishdir.
Biznes qoidalari taqdimot darajasidagi dasturlar yoki boshqa biznes qoidalari bilan
qo'llanilishi mumkin.
3. Ma'lumotlarga kirish komponenti yoki ma'lumotlar do'konlari (ma'lumotlar
bazalari, ierarxik fayllar tizimi) bilan yoki masofaviy ma'lumot manbalarining
biron bir turi bilan, masalan, boshqa dastur tizimi bilan o'zaro aloqada.
Ma'lumotlarga kirish funktsiyalari odatda biznes tarkibiy qismlari tomonidan
qo'llaniladi [3].
Shunday qilib, sanoat jarayonlarini qayta injiniring mexanizmlari bilan bog'liq
bo'lgan sanoat korxonalarining biznes jarayonlarining quyidagi tipik modellarini
aniqlash mumkin:
• qayta ishlab chiqarishga tobe bo'lmagan asosiy ishlab chiqarish faoliyatini
va reinjiniring natijasida autsorsing mexanizmi orqali amalga oshiriladigan
yordamchi faoliyatni tavsiflovchi moddiy oqim modeli;
• reinjiniring natijasida autsaffing mexanizmi orqali amalga oshiriladigan
yordamchi faoliyatni tavsiflovchi axborot va moliyaviy oqimlarning modellari.
Nazorat savollari:
5.
6.
7.
8.
Axborot texnologiyalari tushunchasini tavsiflab bering?
Ishlab chiqarishda axborot oqimi deganda nimani tushunasiz?
Axborot texnologiyalarini biznes jarayonlarda qanday qo’llash mumkin?
Tizimdagi dasturlarni tizimning necha turdagi axborot tarkibiy qismlaridan
iborat bo’ladi?
272
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“TEXNOLOGIK JARAYONLAR BOSHQARUVI VA
KOMPYUTER TIZIMLARI”
FAKULTETI
“AXBOROT TEXNOLOGIYALARI”
KAFEDRASI
«Yo’nalishga kirish» FАNIDАN
TEST SAVOLLARI
Andijon-2020 y
273
№
Savol
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
«Kompyuterlashtirishni
yanada rivojlantirish va
axborot-kommunikatsiya
1.
texnologiyalarini joriy
etish to’g’risidagi»
farmoni qachon qabul
qilingan?
Axborot so’zining
2.
ma’nosi nima?
Axborot
texnologiyalari va
3.
tizimlari – yo’nalishibu…..
Axborot
texnologiyalari hozirgi
4.
vaqtga qadar necha
bosqichlarni
bosib
o’tdi?
Kilobayt necha
5.
baytdan iborat?
Megabayt necha
kilobaytni tashkil
6.
qiladi?
7.
ARM nima
bayt necha bitdan
8.
iborat?
Axborot qanday
sifatlarga ega bo’lishi
9.
kerak?
10.
Axborotning eng
A
B
C
D
2002 yil 7
aprelda
2001 yil 23 mayda
* 2002 yil 30
mayda
2004 yil 29 aprelda
axborot-so’zi
lotincha
«informatio»
so’zidan olingan
bo’lib,
hisoblovchi
degan ma’noni
anglatadi
axborot-so’zi
grekcha
«informatio»
so’zidan olingan
bo’lib, qayta
ishlash degan
ma’noni anglatadi
axborot-so’zi grek
cha «informatio»
so’zidan olingan
bo’lib, tushuntirish, bayon etish
degan ma’noni
anglatadi
* axborot-so’zi
lotincha
«informatio»
so’zidan olingan
bo’lib, tushuntirish,
tanishtirish, bayon
etish degan ma’noni
anglatadi
Dasturchilar
tayyorlovchi
sohadir
*bu axborot
texnologiyalari va
tizimlari sohasida
chuqur bilimlarni
talab qiladigan
kasblarning butun
oilasi dasturchi
tizim arxitektopi
axborot tizimlari
va resurslari
mutaxasisi tizimlar
bo’yicha tahlilchi
malumotlar bazasi
ma’muri va
xakozolardan
iboratdir
axborot tizimlari
va resurslari
mutaxasisligidir
malumotlar bazasi
ma’murini
tayyorlovchi
yo’nalish
3
4
*5
6
8 bayt
256 bayt
8 Kbayt
256 Kbayt
512 Kbayt
*Axborot resurs
markazi
Axborotlarni
to’plash markazi
Axborotni qayta
ishlash markazi
Axborot uzatuvchi
uskuna
1024
*8
256
2
*ishonchli,
qimmatli va
to’liq
uzluksiz va uzlukli
ishonchli,
qimmatli va
uzlukli
ishonchli, qimmatli
va uzluksiz
kilobayt
bayt
* bit
bitta simvol
* 1024 bayt
*1024 Kbayt
274
512 Kbayt
kichik o’lchov birligi
nima?
Agar kitobning har bir
beti 30 ta satrdan va
har bir satri 75ta
11.
simvoldan iborat
bo’lsa, 250 betda necha
kilobayt axborot bor?
Kompyuter xotirasiga
kiritilgan 4ta AVSD
12.
harflari necha bayt
hajmga ega?
Axborotning o’lchov
birliklari to’g’ri
13.
ko’rsatilgan javobni
toping?
Kompyuterlarda
ishlatiladigan dasturlar
14.
shartli ravishda uch
guruhga bo’linadi.
Bular qaysilar?
Kompyuterlarda
ishlatiladigan amaliy
15.
dasturlar qanday
dasturlar?
Kompyuterlarda
ishlatiladigan
16.
uskunaviy dasturlar
qanday dasturlar?
Kompyuterni o’chirish
17.
tartibini ko’rsating?
Kompyuterni qayta
ishga tushirish uchun
18.
qaysi tugmachalar
majmuasini ishlatish
mumkin?
Disk formatlanganda
19.
undagi ma’lumotlar
o’chiriladimi yoki…?
Disklar qanday
20.
nomlanadi?
Disklar nima uchun
21.
ishlatiladi?
Qaysi dastur kompakt
disklarga
22.
ma’lumotlarni yozishni
ta’minlaydi?
562500
* 4500000
0.5
550
8
1
* 32
4
* bayt, kilobayt,
megobayt,
gigobayt,
terobayt
bit, bayt va dyum
millimetr, dyum,
bit
to’g’ri javob yo’q
tizimli, amaliy
va faylli
amaliy, uskunaviy
va faylli
* tizimli, amaliy
va uskunaviy
kompyuterni
boshqarish va
tekshirish
vazifalarini
bajaruvchi
dasturlar
kompyuter uchun
yangi dasturlar
tayyorlash va tahrir
qilishni
yengillashtiruvchi
dasturlar
* kompyuterni
boshqarish va
tekshirish
vazifalarini
bajaruvchi
dasturlar
kompyuter uchun
yangi dasturlar
tayyorlash va tahrir
qilishni
engillashtiruvchi
dasturlar
Puskzavershen
ie
seansavo’klyu
chit kompyuter
*)
Puskzavershenie
raboto’vo’klyuc
hit kompyuter
CtrlAlt
CtrlDel
CTRLAltShif
t
* CTRLAltDel
o’chirilmaydi
* o’chiriladi
bilmayman
ma’lumotlar boshqa
disketga nusxalanadi
kirill
alifbosining
harflari bilan
* lotin alifbosining
harflari bilan
* foydalanuvchiga
aniq bir sohaga
tegishli bo’lgan
zarur ishlarni
bevosita
bajarishga imkon
beruvchi dasturlar
foydalanuvchiga
aniq bir sohaga
tegishli bo’lgan
zarur ishlarni
bevosita
bajarishga imkon
beruvchi dasturlar
Puskzaversheni
e
raboto’vklyuchi
t kompyuter
raqamlar bilan
uskunaviy, tizimli va
faylli
foydalanilayotgan
ma’lumot
nusxalarini hosil
qiluvchi
dasturlar
foydalanilayotgan
ma’lumot
nusxalarini hosil
qiluvchi
dasturlar
Puskzavershenie
raboto’perezagruz
ka
klaviaturadagi
ixtiyoriy simvollar
bilan
ma’lumotlarni
bir
kompyuterdan
ikkinchisiga
o’tkazish uchun
ma’lumotlarni
saqlash uchun
* barcha javoblar
to’g’ri
Ma’lumotlarni bir
kompyuterdan
ikkinchisiga
o’tkazish
va ma’lumotlarni
saqlash uchun.
FineReader
Scan Disk
* Nero Express
Zvukozapis
275
Diskni
defragmentatsiya qilish
23.
deganda nimani
tushunasiz?
CD-R va CD-RW disk
24.
yurituvchilarining farqi
nimada?
Kompyuterning
quyidagi qo’shimcha
25.
qurilmalarining
vazifalarini to’g’ri
yozilganini ko’rsating?
Kompyuterlarning
qo’shimcha qurilmalari
26.
to’g’ri keltirilgan
qatorni ko’rsating?
27.
Operativ xotira nima?
28.
Modem nima?
29.
Mikroprotsessor nima?
Quyida monitor turlari
30.
keltirilgan javobni
diskni
formatlashni
* CD-R disk
yurituvchisi
ma’lumotlarni
o’qishga, CDRW esa
ma’lumotlarni
o’qish va
yozishga
mo’ljallangan
* Modemkompyuterni
boshqa
kompyuterlar
bilan telefon
tarmog’i orqali
axborot
almashinuv
qurilmasi;
Plotter –
chizmalarni
qog’ozga
chiqarish
qurilmasi;
Skaner – grafik
va mantli
axborotlarni
kompyuterga
ko’chirish
qurilmasi
* printer, skaner,
plotter, modem
*kiritiluvchi
ma’lumot va
dasturlarni
kompyuter
ishlash
jarayonida
vaqtincha xotira
da saqlaydi.
* telefon
tarmog’i orqali
boshqa
kompyuterlar
bilan
ma’lumotlar
almashishni
ta’minlaydi
matnli yoki
grafikli
ko’rinishdagi
ma’lumotlarni
ekranga
chiqaruvchi
qurilma
lazerli, matritsaviy va purkovchi
diskni tekshirishni
bunday tushuncha
yo’q
* diskdagi fayllarni
bir joyga to’plash va
ularni siqish
jarayoni
CD-R disk
yurituvchisi
ma’lumotlarni
o’qish va yozishga,
CD-RW esa
ma’lumotlarni
o’qishga
mo’ljallangan
ikkalasi ham faqat
ma’lumotlarni
o’qishga
mo’ljallangan
ikkalasi ham faqat
ma’lumotlarni
yozishga
mo’ljallangan
Modemkompyuterni
boshka
kompyuterlar bilan
ulovchi dastur;
Plotter –
chizmalarni
qog’ozga chiqarish
qurilmasi; Skaner
–grafik
axborotlarni
kopyuterga
ko’chirish dasturi;
Modemkompyuterni
elektr tarmog’iga
ulovchi qurilma;
Plotter –
chizmalarni
qog’ozga
chiqarish
qurilmasi;
Skaner – grafik va
mantli
axborotlarni
kopyuterga
ko’chirish
qurilmasi;
Modemkompyuterni boshqa
kompyuterlar bilan
ulovchi qurilma;
Plotter – grafik va
matnli axborotlarni
qog’ozdan
kompyuterga
ko’chirish qurilmasi;
Skaner –chizmalarni
qog’ozga chiqarish
qurilmasi
printer, monitor,
klaviatura,
sichkoncha.
sistemali blok,
monitor,
klaviatura,
sichkoncha
skaner, printer,
sistemali blok,
sichkoncha
kompyuter ishini
boshqaradi.
xotiradagi
ma’lumotlar
almashuvini
ta’minlaydi.
ma’lumotlarni o’qish
va yozishni
ta’minlaydi
ma’lumotlarni
kompyuterga
kiritishni
yengillashtiradi
ma’lumotlarni
qog’ozga
chiqarishni
ta’minlaydi
xotiradagi
ma’lumotlar
almashuvini
ta’minlaydi
kompyuterga
belgilarni kiritishni
ta’minlovchi
qurilma
kompyuterdagi
ma’lumotlarni
qog’ozga
chiqaruvchi
qurilma
* kompyuterning
«miya»si.
* EGA, VGA,
SVGA, XGA
Intel-8087, Intel80287, Intel-
lazerli va purkovchi (struyno’y).
276
toping?
Kesh xotira nima
31.
uchun ishlatiladi?
32.
Fayl nima?
Fayllar bilan ishlashda
33.
*.* belgisi nimani
bildiradi?
(struyno’y).
* kompyuterning
ishlash tezligini
oshirish uchun
* ma’lum bir
ma’lumot
saqlanuvchi
diskning
nomlangan
sohasi.
asosiyva
qo’shimcha
nomi bitta
simvoldan iborat
fayllar
80386
ma’lumotni doimiy
saqlash uchun
ma’lumotlarni
nusxalash uchun
o’chirilgan fayllar
ni vaqtincha saq lash uchun
katalog nomlari va
yozilish vaqti
haqidagi
ma’lumotlarni
saqlovchi diskdagi
maxsus joy
faqat matnli
ma’lumot nomi
o’chirilgan
ma’lumotlarni
saqlovchi joy
diskdagi barcha
kataloglar
faqat matnli
fayllar
*) diskdagi barcha
fayllar
Moi dokumento’
34.
yorlig’ining vazifasi
nima?
operativ xotira
haqida ma’lumot
olish
disklar bilan
ishlash va disklarni
tanlash
o’chirilgan
fayllarni vaqtincha
saqlash
*foydalanuvchi-ning
ishchi mate-riallari,
ya’ni fayllari va
papka
larini saqlash
ini.
Moy kompyuter
35.
yorlig’ining vazifasi
nima?
disklar bilan
ishlash, disklarni
tanlash,
o’chirilgan
fayllarni tiklash
va h.k.
* disklar bilan
ishlash, disklarni
tanlash, operativ
xotira haqida
ma’lumot olish va
h.k.
o’chirilgan
fayllarni vaqtincha
saqlash
foydalanuvchining
ishchi materiallari,
ya’ni fayllari
va papkalarini
saqlash.
Korzina yorlig’ining
36.
vazifasi nima?
operativ xotira
haqida ma’lumot
olish
disklar bilan
ishlash va disklarni
tanlash
* o’chirilgan
fayllarni vaqtincha
saqlash
foydalanuvchining
ishchi materiallari,
ya’ni fayllarini
saqlash.
Operatsion tizimlar
37.
to’g’ri keltirilgan
qatorni ko’rsating?
MS DOS,
Norton
Commander,
Windows 95,
Windows 98
* MS DOS,
Windows 95,
Windows 98,
Windows 2000,
NetWare,
Windows NT,
Windows XP, Unix
Lexicon,
Microsoft Word,
Wd.com
Wd. com, Super Cals
4, Microsoft Excel,
Ms Access
matn
muharrirlaridan
tuzilgan dastur
paketi
Microsoft Office
dasturi
kompyuter va uning
qurilmalaridan iborat
tizim
[F7] tugmachasi
yordamida
sichqonchaning
o’ng tugmachasi
bosiladi, ekranda
kontekstli menyu
paydo bo’ladi,
undan [F7]
tugmachasi
bosiladi
*sichqonchaning
o’ng tugmachasi
bosiladi, ekranda
kontekstli menyu
paydo bo’ladi, undan
SozdatPapku
buyrug’i tanlanadi
Moi dokumento’,
*Moy kompyuter,
Moy komyuter,
38.
Operatsion tizim nima?
Quyidagi
buyruqlarning qaysi
biri yordamida
39.
Windows OTning
ishchi stolida papka
tashkil qilish mumkin?
40.
Windows OTning
* foydalanuvchi
buyruqlarini
to’liq bajaruvchi
va quril
malarnidastur
asosida ishlashini
ta’minlovchi
drayverlar xamda
dasturlardan
tashkil topgan
dastur.
sichqonchaning
chap tugmachasi
bosiladi, ekranda
kontekstli menyu
paydo bo’ladi,
undan
SozdatPapku
buyrug’i
tanlanadi
Programmo’,
277
ishchi stolida asosan
qanday yorliqlar
joylashadi?
Dokumento’,
Spravka,
Vo’polnit va h.k.
Portfel, Nastroyka,
Nayti, Zavershenie
seansa va h.k.
Moi dokumento’,
Portfel, Korzina,
Setevoe
okrujenie,
Soedinenie s
Internetom va h.k.
Korzina,
Zavershenie raboto’,
Programmo’ va h.k.
Korzinadan faylni
41.
qayta tiklash qanday
bajariladi?
* korzinaga
kiriladi, kerakli
fayl tanlanib,
vosstanovit
buyrug’i
tanlanadi
korzinaga kiriladi,
kerakli fayl
tanlanib, ochistit
korzinu buyrug’i
tanlanadi
korzinaga kiriladi,
kerakli fayl
tanlanib, obnovit
buyrug’i tanlanadi
korzinaga kiriladi,
kerakli fayl tanlanib,
spisok buyrug’i
tanlanadi
o’chirilgan fayllarni
saqlash uchun
42.
korzinaga qattiq
diskdan qancha joy
ajratiladi?
.
50 foiz
* 10 foiz
ajratilmaydi
30 foiz.
Matn muharrirlari
43.
to’g’ri keltirilgan
qatorni ko’rsating?
MS-DOS,
Norton
Commander,
Windows 95,
Windows 98
MS-DOS,
Windows 96,
Windows 98,
Windows 2000,
Net Were,
Windows NT,
Unit, CPG’M, TR
DOS
*Lexicon,
Microsoft Word,
Bloknot
44.
Animatsiya nima?
*ekranda
ob’ektlarning
ko’rinishini
formasi va
o’lchamlari,
hamda
joylashishini
multiplikatsion
ko’rinishda
o’zgarishi
45.
Multimedia nima?
* ovozli va
videoinformatsiy
ali ma’lumotli
umumlashgan
dastur
Web sahifani
HTML tili
formatiga o’tkazadi
*Foto tasvirlarni
qayta
ishlaydigan
dastur
arj, rar, pkzip,
pkunzip
Matnli
ma’lumotlarni
qayta ishlaydigan
dastur
winrar, winzip,
winarj
aniqlab
bo’lmaydi
internet orqali
xabar keladi
mikrob
* maxsus yozilgan
dastur
qog’ozdagi
ma’lumotni
kompyuter
ekraniga tasviriy
ravishda
ko’chiradi
Jadvalli
ma’lumotlarni
qayta ishlaydigan
dastur
* drweb, nod32,
Kaspersky
*fayl ma’lumotlari
o’zgaradi, ekranga
notanish belgilar
chiqadi, diskdagi
ma’lumotlar
o’chiriladi va h.k.
barcha javoblar
to’g’ri
Hisoblash;
Diagramma tuzish;
Grafik qurish;
* To’g’ri javob A, B
va С
Belgi bilan
boshlanmaydi
g’
G’
*q
Adobe Photoshop
46.
dasturi nima uchun
mo’ljallangan?
Antivirus dasturlarini
47.
ko’rsating?
Kompyuterda virus
paydo bo’lganligini
48.
qanday aniqlash
mumkin?
Kompyuter virusi
49.
nima?
Quyidagi
funksiyalardan qaysi
50.
birlari elektron jadval
tarkibiga kiradi?
Formulali yacheykalar
51.
qanday belgi bilan
boshlanadi?
internet
xizmatlaridan biri.
278
Web-sahifa turi
Wd.com, Super Calk
4, Microsoft Excel,
Ms Access
Web-sahifalar
tuzishda
ishlatiladigan
sahifalarga
joylashtiruvchi
dasturlash tili.
internetda
ma’lumotlarni izlab
topish imkoniyatiga
ega bo’lgan Websahifa.
Internet xizmatini
ko’rsatuvchi dastur
pak, lha
barcha javoblar
to’g’ri
matnli fayl
1 dan ∞ gacha
tartiblanadi;
* 1 dan 65536
gacha tartiblanadi;
1 dan 65563
gacha tartiblanadi
1 dan 65566 gacha
tartiblanadi;
*
“Formulalarsiz”;
“Sonlarsiz”;
“Diagrammalarsiz”;
“Grafiklarsiz”;
Markaziy protsessor
54.
quyidagi funksiyani
bajaradi......
* arifmetik va
mantiqiy
operatsiyani
bajaradi;
ma’lumotlarni
uzatish jarayonini
boshqaradi;
qurilmalarni fizik
boshqarishni
amalga oshiradi
qurilmalar holatini
tekshirib boradi
Kompyuter ishlash
55.
tezligi ....... bog’liq:
printerning
ulanganligiga
operatsion
sistemaga;
* protsessor
chastotasiga va
tezkor xotiraga
) ma’lumotlar
hajmiga.
modem
plotter
displey
*)protsessor
16 lik sanoq
sistemasi;
8 lik sanoq
sistemasi;
3 lik sanoq
sistemasi;
* 2 lik sanoq
sistemasi.
Katorlar tartibi qanday
52.
oraliqda tartiblanadi?
... elektron jadvalllar
oddiy matn
53.
muharririga aylanib
qoladi. Jumlani
to’ldiring
Kompyuterning
56.
arifmetik-mantiqiy
qurilmasi-bu.....
Qaysi sanoq sistemasi
kompyuterning
57.
arifmetik asosini
tashkil etadi?
279
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“TEXNOLOGIK JARAYONLAR BOSHQARUVI VA
KOMPYUTER TIZIMLARI”
FAKULTETI
“AXBOROT TEXNOLOGIYALARI”
KAFEDRASI
«YO”NALISHGA KIRISH» FАNIDАN BAHOLASH VA
NAZORAT QILISH MEZОNLАRI АSОSIDА TАLАBАLАR
BILIMINI BАHОLАSH BO`YICHА
USLUBIY KO’RSАTMА
280
Andijon-2020 y
Tuzuvchilar:
1.
2.
3.
4.
X.Sarimsaqov- AndMI «Axborot texnologiyalari» kafedrasi mudiri , iqt.f.n.
E.Qo’ldashev- AndMI «Axborot texnologiyalari» kafedrasi dotsenti, iqt.f.n.
M.Yusupov - AndMI «Axborot texnologiyalari» kafedrasi katta o’qituvchisi.
B.Urishev - AndMI «Axborot texnologiyalari» kafedrasi assistenti.
Taqrizchilar:
1. U.Sobirov – AndMI «Axborot texnologiyalari» kafedrasi dotsenti, f-m.f.n.
2. A.Medatov – AndDU “Informatika” kafedrasi mudiri, p.f.n.
«TASDIQLANGAN»
Andijon mashinasozlik instituti O‘quv-uslubiy
Kengashida ko’rib chiqilgan va tasdiqlangan
Kengash raisi ____________Q. Ermatov
№____ «_____» ______________________2020 yil
«MAQULLANGAN»
Texnologik jarayonlar boshqaruvi va kompyuter tizimlari fakultеt
Kengashida muhokama qilingan va maqullangan
Kengash raisi ____________M. SHerboev
№____ «_____» ______________________2020 yil
«TAVSIYA ETILGAN»
«Axborot tеxnologiyalari» kafedrasi majlisida
muhokama qilingan va tavsiya etilgan
Kafedra mudiri: _______________X.Sarimsaqov
№____ -sonli bayonnomasi«_____» ______________2020 yil
281
1.
Kirish
Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturini аmаlgа оshirishning yangi sifаt bоsqichidа оliy tа’lim
muаssаsаlаridа tаlаbаlаr bilimini bаhоlаsh vа nаzоrаt qilishning baholash tizimini jоriy etishdаn
mаqsаd mаmlаkаtimizdа tа’lim sifаtini оshirish оrqаli rаqоbаtbаrdоsh yuqоri mаlаkаli
mutахаssislаrni tаyyorlаshdаn ibоrаtdir. Оliy o’quv yurtlаridа tаlаbаlаrning bilim dаrаjаsi аsоsаn
baholash tizimi bo`yichа bаhоlаnаdi. Tаlаbаlаr bilimini baholash tizimi аsоsidа bаhоlаsh –
tаlаbаning butun o`qish jаrаyoni dаvоmidа o`z bilimini оshirishi uchun muntаzаm ishlаshni
hаmdа o`z ijоdiy fаоliyatini tаkоmillаshtirishini rаg`bаtlаntirishgа qаrаtilgаn.
Baholash tizimi mаmlаkаtimizdа yuqоri mаlаkаli mutахаssislаr tаyyorlаshning sifаt
ko`rsаtkichlаrining jаhоn аndоzаlаri hаmdа хаlqаrо mezоnlаrgа muvоfiqligini tа’minlаshgа
qаrаtilgаn.
«Yo’nalishga kirish»” fаni bo`yichа tаyyorlаngаn mаzkur uslubiy ko`rsаtmа O`zbekistоn
Respublikаsining “Tа’lim to`g`risidа”, “Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi to`g`risidа”gi qоnunlаri
vа O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2018-yil 5-iyundagi PQ-3775-son “Oliy ta’lim
muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan kеng
qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora–tadbirlar
to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining
2018-yil 9-avgust 19-2018-son buyrug‘i bilan tasdiqlangan hamda O‘zbеkiston Rеspublikasi
Adliya vazirligi tomonidan 2018-yil
26-sеntyabrda 3069-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan
“Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholash tizimi to‘g‘risidagi
Nizom” аsоsidа ishlаb chiqilgаn. Ushbu uslubiy ko`rsаtmа АndMI “Axborot texnologiyalari
kafedrasisi tоmоnidаn «Yo’nalishga kirish» fаnidаn tаlаbаlаr bilimini bаhоlаshdа keng
fоydаlаnishgа tаvsiya etilib, аyni pаytdа tаlаbаlаr uchun hаm mаzkur fаnni o`zlаshtirish
jаrаyonidа qаndаy bаholаr olishi mumkinligi hаqidа tаsаvvurgа egа bo`lish imkоnini berаdi.
Baholash tizimining аsоsiy vаzifаlаri quyidаgilаrdаn ibоrаt:
а) tаlаbаlаrdа Dаvlаt tа’lim stаndаrtlаrigа muvоfiq tegishli bilim, ko`nikmа vа
mаlаkаlаr shаkllаngаnligi dаrаjаsini nаzоrаt qilish vа tаhlil qilib bоrish;
b) tаlаbаlаr bilimi, ko`nikmа vа mаlаkаlаrini bаhоlаshning аsоsiy tаmоyillаri: Dаvlаt
tа’lim stаndаrtlаrigа аsоslаngаnlik, аniqlik, hаqqоniylik, ishоnchlilik vа qulаy shаkldа
bаhоlаshni tа’minlаsh;
v) fаnlаrning tаlаbаlаr tоmоnidаn tizimli tаrzdа vа belgilаngаn muddаtlаrdа
o`zlаshtirilishini tаshkil etish vа tаhlil qilish;
g) tаlаbаlаrdа mustаqil ishlаsh ko`nikmаlаrini rivоjlаntirish, ахbоrоt resurslаri
mаnbаlаridаn sаmаrаli fоydаlаnishni tаshkil etish;
d) tаlаbаlаr bilimini хоlis vа аdоlаtli bаhоlаsh hаmdа uning nаtijаlаrini vаqtidа mа’lum
qilish;
e) tаlаbаlаrning fаnlаr bo`yichа kоmpleks hаmdа uzluksiz tаyyorgаrligini tа’minlаsh;
j) o’quv jаrаyonining tаshkiliy ishlаrini kоmpyuterlаshtirishgа shаrоit yarаtish.
Fаnlаr bo`yichа tаlаbаlаr bilimini semestrdа bаhоlаb bоrish baholash nаzоrаti jаdvаllаri
vа bаhоlаsh mezоnlаri аsоsidа аmаlgа оshirilаdi.
«Yo’nalishga kirish» fаnidаn tаyyorlаngаn ushbu baholash tizimi bo`yichа uslubiy ko`rsаtmа
bаkаlаvriаt bоsqichining
5330200-“Axborot texnologiyalari va tizimlari (tarmoqlar bo’yicha)” yo`nаlishlari 1-kurs
tаlаbаlаrigа mo`ljаllаngаn.
2. Nаzоrаt turlаri vа uni аmаlgа оshirish tаrtib
282
«Yo’nalishga kirish» fаni uchun o’quv rejаdаgi bаrchа yo`nаlish bo`yichа jаmi 58 sоаt
аjrаtilgаn: shundаn 18 sоаt mа’ruzа, 18 sоаt аmаliyot, va 22 sоаt mustаqil ish.
«Yo’nalishga kirish» fаni bаkаlаvriаtning o’quv rejаsi bo`yichа
5330200-“Axborot texnologiyalari va tizimlari (tarmoqlar bo’yicha)” yunаlishlaridа 1-kurs
tаlаbаlаri uchun 1 semestrgа mo`ljаllаngаn. O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vazirining 2018-yil 9-avgust 19-2018-son buyrug‘i bilan tаsdiqlаngаn “Oliy ta’lim
muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholash tizimi to‘g‘risidagi Nizom” dа
ko`rsаtilgаnidek tаlаbаlаrning fаn bo`yichа o`zlаshtirishni bаhоlаsh muntаzаm rаvishdа оlib
bоrilаdi hаmdа quyidаgi nаzоrаt turlаri оrqаli аmаlgа оshirilаdi:
оrаliq bаhоlаsh (О.B.);
yakuniy bаhоlаsh (YA.B.).
«Yo’nalishga kirish» fаni bo`yichа tаlаbаlаrni bir semestr dаvоmidаgi o`zlаshtirish
ko`rsаtkichi 5 bаholik tizimdа bаhоlаnаdi.
3. Tаlаbаlаr bilimini bаhоlаsh tаrtibi vа mezоnlаri
Ushbu 5 baho quyidаgichа:
Talabaning «Yo’nalishga kirish» fani bo`yicha o`zlashtirish
ko`rsatkichi quyidagi mezonlar asosida baholanadi
Ball
Baho
Talabaning bilim darajasi
- xulosa va qaror qabul qila olish;
- ijodiy fikrlay olish;
5 ball uchun
- mustaqil mushohada yurita bilish;
talabaning bilim
- olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish ko‘nikmalariga
darajasi
A’lo
ega bo‘lish;
quyidagilarga javob
- iqtisobiy voqea-xodisalar mohiyatini tushunish;
berishi lozim
- mavzular mohiyatini to‘la bilish va aytib bera olish;
- iqtisobiy tasavvur va fikrlashga ega bo‘lish;
- fanga oid termin va tushunchalarni izohlay olish;
- mustaqil mushohada yurita olish;
4 ball uchun
- auditoriyada olgan bilimlarini amalda qo‘llay ola bilish;
talabaning bilim
- iqtisobiy voqea va hodisalar mohiyatini tushunish;
darajasi
Yahshi
- mavzular mohiyatini bilish, aytib berish;
quyidagilarga javob
- iqtisobiy tasavvur va fikrlashga ega bo‘lish;
berishi lozim
- fanga oid termin va tushunchalarni izohlay olish;
3 ball uchun
- iqtisobiy voqea va hodisalar mohiyatini tushunish;
talabaning bilim
- mavzular mohiyatini bilish, aytib berish;
darajasi
Qoniqarli
- iqtisobiy tasavvurga ega bo‘lish;
quyidagilarga javob
- fanga oid termin va tushunchalarni izohlay olish;
berishi lozim
2 ball bilan
- iqtisobiy voqea va hodisalar mohiyatini tushunib
talabaning bilim
yetmaslik;
darajasi quyidagi
Qoniqarsiz
- aniq iqtisobiy tasavvurga ega bo‘lmaslik;
holatlarda
- fanga oid termin va tushunchalarni izohlay bilmaslik.
baholanadi
Talabalar bevosita auditoriyada o’qitilganda oraliq va yakuniy nazoratlar fan
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda og’zaki, test va yozma shakllarning birida o’tkazilishi
mumkin.
Talabalar bevosita auditoriyada o’qitilganda Mikroiqtisodiyot fanidan oraliq nazorat og’zaki
283
shaklda, yakuniy nazorat yozma shaklda o’tkaziladi.
Talabalar masofadan o’qitilganda oraliq va yakuniy nazoratlar “Test” shaklida o’tkaziladi.
Oraliq nazoratda “Test” javoblarni baholash mezoni
Oraliq nazorat “Test” shaklida amalga oshiriladi. Har bir variant 25 ta savoldan
iborat. Har bir savol 0 yoki 0,2 ball bilan baholanad, ya’ni to’g’ri javob uchun 0,2 ball,
noto’g’ri javob uchun 0 ball beriladi. Talaba maksimal 5 ball to’plashi mumkin.
Talabalarning baholarini ular to’plagan ballari asosida quyidagicha guruhlanadi:
1. To’g’ri javoblar soni 0 – 13 ta bo’lganda “2” baho;
2. To’g’ri javoblar soni 14 – 17 ta bo’lganda “3” baho;
3. To’g’ri javoblar soni 18 – 21 ta bo’lganda “4” baho;
4. To’g’ri javoblar soni 22 – 25 ta bo’lganda “5” baho;
Talaba oraliq nazoratdan qoniqarsiz “2” baho olsa u yakuniy nazoratga qo’yilmaydi.
Yakuniy nazoratda “Test” javoblarni baholash mezoni
Yakuniy nazorat “Test” shaklida amalga oshiriladi. Har bir variant 25 ta savoldan iborat.
Har bir savol 0 yoki 0,2 ball bilan baholanadi, ya’ni to’g’ri javob uchun 0,2 ball, noto’g’ri javob
uchun 0 ball beriladi. Talaba maksimal 5 ball to’plashi mumkin.
Talabalarning baholarini ular to’plagan ballari asosida quyidagicha guruhlanadi:
1. To’g’ri javoblar soni 0 – 13 ta bo’lganda “2” baho;
2. To’g’ri javoblar soni 14 – 17 ta bo’lganda “3” baho;
3. To’g’ri javoblar soni 18 – 21 ta bo’lganda “4” baho;
4. To’g’ri javoblar soni 22 – 25 ta bo’lganda “5” baho;
4. Nаzоrаt turlаrini o`tkаzish muddаti
Оrаliq vа yakuniy nаzоrаt turlаri kаlendаr temаtik rejаgа muvоfiq dekаnаt tоmоnidаn
tuzilgаn nаzоrаt jаdvаllаri аsоsidа o`tkаzilаdi. Yakuniy nаzоrаt semestrning охirgi 2 hаftаsi
mоbаynidа o`tkаzilаdi.
Аkаdemik qаrzdоr tаlаbаlаrgа semestr tugаgаnidаn keyin qаytа o`zlаshtirish uchun bir оy
muddаt berilаdi. Shu muddаt dаvоmidа fаnni o`zlаshtirа оlmаgаn tаlаbа, fаkultet dekаni
tаvsiyasigа ko`rа belgilаngаn tаrtibdа rektоrning buyrug`i bilаn tаlаbаlаr sаfidаn chetlаshtirilаdi.
Tаlаbа nаzоrаt nаtijаlаridаn nоrоzi bo`lsа, fаn bo`yichа nаzоrаt turi nаtijаlаri e’lоn
qilingаn vаqtdаn bоshlаb bir kun mоbаynidа fаkultet dekаnigа аrizа bilаn murоjааt etishi
mumkin. Bundаy hоldа fаkultet dekаnining tаqdimnоmаsigа ko`rа rektоr buyrug`i bilаn 3 (uch)
а’zоdаn kаm bo`lmаgаn tаrkibdа аppelyatsiya kоmissiyasi tаshkil etilаdi.
Аppelyatsiya kоmissiyasi tаlаbаlаrning аrizаlаrini ko`rib chiqib, shu kunning o`zidа
хulоsаsini bildirаdi.
Bаhоlаshning o`rnаtilgаn tаlаblаr аsоsidа belgilаngаn muddаtlаrdа o`tkаzilishi hаmdа
rаsmiylаshtirilishi fаkultet dekаni, kаfedrа mudiri, o’quv bo`limi hаmdа ichki nаzоrаt vа
mоnitоring bo`limi tоmоnidаn nаzоrаt qilinаdi.
5. Yakuniy bаhоlаshni yozma o`tkаzish tаrtibi
Tаlаbаlаr bilimini reyting tizimi bo`yichа bаhоlаshning оg`zаki usuli, tаlаbаlаrdа
mustаqil fikrlаsh vа o`z fikrini оg`zаki ifоdаlаsh ko`nikmаlаrini rivоjlаntirаdi.
«Yo’nalishga kirish» fаnidаn yakuniy bаhоlаsh
5330200-“Axborot texnologiyalari va tizimlari (tarmoqlar bo’yicha)”
Yo`nаlishlari 1-kursdа 1-semestrdа, yozma shаklidа o`tkаzilаdi. Yakuniy bаhоlаsh
sаvоllаri vа vаriаntlаri hаr o’quv yilining bоshidа kаfedrа prоfessоr-o`qituvchilаri tоmоnidаn
yangidаn tuzilib, kаfedrа mаjlisidа muhоkаmа etilаdi vа tаsdiqlаnаdi.
Hаr bir vаriаnt bo`yichа qo`yilgаn sаvоllаrning mаzmuni, qаmrоv dаrаjаsi vа
аhаmiyatligi dаrаjаsi kаfedrа mudiri tоmоnidаn tekshirilib, uning imzоsi bilаn tаsdiqlаnаdi.
Vаriаntlаrdа 5 tа sаvоl bilаn keltirilаdi. Bаhоlаsh mezоnlаri yakuniy bаhоlаsh meyoriga ko’ra 5
284
bаholiligidаn kelib chiqqаn hоldа ishlаb chiqilаdi, ya’ni hаr bir sаvоlgа mаksimum 5 bаhodan
baholanib natinjaviy o’rta qiymat olinadi.
6. Baholash nаtijаlаrini qаyd qilish tаrtibi
Tаlаbаning fаn bo`yichа nаzоrаt turlаridаn olgan bаholari semestr yakunidа reyting
qаydnоmаsigа butun sоnlаr bilаn qаyd qilinаdi..
Hаr bir fаn bo`yichа o`tkаzilаdigаn nаzоrаt turlаrining nаtijаlаri guruh jurnаli hаmdа
qаydnоmаlardа qаyd etilаdi vа shu kunning o`zidа (nаzоrаt turi yozmа ish shаklidа o`tkаzilgаn
bo`lsа, 2 (ikki) kun muddаt ichidа) tаlаbаlаr e’tibоrigа etkаzilаdi.
285
Fanning o‘ziga
xosligiga qarab
o‘rganish bo‘yicha
Boshqa
materiallar.
286
Axborot tushunchasi. Informatika fanining asosiy vazifalari
Sayyoramizda tirik mavjudot paydo bo‘lgandan boshlab, atrofni o‘rab turgan
muhit haqida ma’lumot olish muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Bundan 50-60 yillar
oldin informatsiya (axborot) deganda asosan odam-lar orasida o‘zaro
almashinadigan ma’lumotlar tushunilgan.
Asta-sekin ilmiy-texnik taraqqiyot o‘sib borishi bilan axborot jamiyat hayotida
muhim rol o‘ynab, mahsulot ko‘rinishini ola boshladi. Shuning uchun axborotni
yangi mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniladigan darajada qayta ishlash va
undan unumli foydalanish muammolari paydo bo‘la boshladi. Buning uchun esa
keyingi vaqtlarda tabiatni o‘rganish uchun har hil mashinalar, apparatlar, texnik
jarayonlar yaratildi hamda ma’lumotlarning ahamiyati yanada oshib, axborot
atamasi paydo bo‘ldi.
Hozirgi kunda ishlatilayotgan axborot so‘zi to‘la ma’noda fransuz tilida
ishlatiluvchi «informatiuquc» so‘ziga mos tushadi.
O‘tgan asrning ikkinchi yarimlaridan boshlab informatsiya tizimi keng ma’noga
ega bo‘la boshladi. Masalan, biolog o‘simliklarni o‘rganadi. Bu holda biolog
o‘simlik hayoti haqida «informatsiya oldi» deb tushu-niladi. Yoki issiq narsaga
qo‘lni yaqinlashtirsak, predmetning yuqori tem-peraturasi haqida inson miyasi
informatsiya oladi. Mashina motorining shovqini yo‘lovchilar uchun halaqit
beruvchi shovqin hisoblansa, hay-dovchi uchun informatsiya hisoblanadi. Undan
haydovchi motorning ishlashi holatini aniqlash uchun foydalanadi.
Har qanday mahsulotda bo‘lgani kabi axborotning ham o‘z manbasi va
iste’molchilari mavjud.
Informatsiya manbasi-planetalar, yulduzlar, odamlar, jonivorlar, mashi-nalar,
apparatlar, texnologik jarayonlar va shu kabilardir.
Informatsiya iste’molchilari-odamlar, hayvonlar, o‘simliklar va har hil asbob va
uskunalardir.
Shunday qilib, hozirgi vaqtda informatsiya deganda mumkin bo‘lgan obyektlar,
hodisalar va jarayonlar haqidagi ma’lumotlar to‘plami tushu-niladi.
Informatsiya manbasi va iste‘molchilarning turli-tuman bo‘lganligi uchun
ularni har xil, ya’ni belgilar, matnlar va grafiklar shaklida yozish-ga to‘g‘ri keladi.
Belgilar shaklidan harflar, sonlar va boshqa belgilar orqali asosan murakkab
bo‘lmagan obyektlar haqidagi oddiy informatsiyalarni yozish-da foydalaniladi.
Informatsiyalarni yozishning murakkab shakli-bu informatsiyalarni matn
shaklida yozishdir.
Bunda informatsiyalar belgilarning o‘zaro qoidalariga qarab yoziladi. Masalan:
«Tok» so‘zi harflarini teskari joylashtirsak, «Kot» so‘zi hosil bo‘lib ma’nosi
umuman o‘zgarib ketadi. Bu shakl (asosan matbuotda) juda ko‘p ishlatiladi.
Eng murakkab shakllardan biri-informatsiyalarni grafik shaklda be-rishdir. Bu
shaklga fotografiyalar, chizmalar, sxemalar, rasmlar va shu kabilar kiradi va ular
juda muhim informatsiyalarni o‘z ichiga oladi.
287
Informatsiya bu moddiy narsa emas, shuning uchun uni uzatadigan va
saqlaydigan moddiy obyektlar kerak bo‘ladi. Bunday obyektlar juda ko‘p bo‘lib,
ularning asosiylari quyidagilardir.
Informatsiyalarni uzatishda: havo, suv, elektr toki, efir, rentgen nuri, yorug‘lik
nuri va hokazolar.
Informatsiyalarni saqlashda: qog‘oz, yog‘och, temir, kremniy, plast-massa va
hokazolar.
Informatsiyalar turli ko‘rinishlarda (belgilar, matnlar, tasvirlar) berili-shi
mumkin. Shuning uchun ularning miqdorini aniqlash uchun yagona ko‘rinishga,
ya’ni yagona standart ko‘rinishga keltirish kerak. Bunday standart ko‘rinish ularni
ikkilik shaklda tasvirlashdir. Bu usulda har qan-day informatsiya ikkita belgining
ketma-ketligida ifodalanadi. Qulaylik uchun bu ikkita belgi sifatida 0 va 1 olingan.
Oddiy qilib aytganda «ha» va «yo‘q» javoblarini mos ravishda «1» va «0» deb
ifodalash mumkin.
Bu eng kichik axborotlar hajmi—bitda aniqlanadi. Shuningdek javob-lar
ketma-ketligini 0 va 1 larning ketma-ketligi orqali ifodalash mumkin.
Kodlashtirishda turli razryadli kodlashtirishdan foydalaniladi. Masalan:
bir razryadli: 0,1;
Ikki razryadli: 00,01,10,11;
Uch razryadli: 000,001,010,011,100,101,110,111.
Demak, har bir razryad oshganda oldingisiga nisbatan qiymatlar soni ikki marta
oshadi.
Barcha harf va belgilarni kodlashtirish uchun esa sakkiz razryadli
kodlashtirishdan foydalaniladi.
M
A
B
11001110
11000001
11000010
Demak, har bir harf 8 bitdan iborat, 8 bitga 1 bayt deyiladi. Katta hajmdagi
axborotlar hajmini ifodalashda quyidagi o‘lchov birliklaridan foydalaniladi:
1 kilobayt=210 bayt= 1024 bayt;
1 megabayt=210 kilobayt=1024 kilobayt;
1 gigabayt=210 megabayt=1024 megabayt.
Axborot haqida aniq bir ta’rif yo‘q, lekin unga quyidagicha ta’rif berish
mumkin: bizni o‘rab turgan dunyo, tabiat va jamiyatdagi voqealar, hodisalar va
jarayonlar haqidagi xabarlarning to‘plami axborotdir.
Informatika fani axborotlarning xususiyatlarini, axborotlarning beri-lish
usullarini o‘rganuvchi va axborotlarni to‘plash, jamlash, saqlash, qayta ishlash,
texnik va dasturiy vositalar yordamida uzatish qonun-qoi-dalarini o‘rganadi.
Informatikaning texnik asosi ko‘p fanlar bilan, misol uchun, fizika, kimyo,
elektronika va radiotexnika fanlari bilan bog‘langan.
Informatikaning o‘zagini aniq texnik va dasturiy vositalar majmuasi deb
qaraluvchi axborot texnologiyasi tashkil etadi. Bu texnologiya yorda-mida
hayotimizdagi va faoliyatimizdagi axborotlarni qayta ishlashda ba-jariladigan ko‘p
ishlarni amalga oshiramiz.
288
Umuman, texnologiya deganda ma’lum bir maqsadga erishish uchun amalga
oshiriladigan jarayonlar tizimidan iborat bo‘lgan yaratuvchilik faoliyati tushuniladi
(texno - lotincha so‘z - hunar, sa’nat, logi - fan).
Texnologiyani tashkil etuvchi tizim jarayonlarida va ular orasidagi axborot
almashinuvini tashkil etishda kompyuterlardan foydalanish maz-kur
texnologiyaning samaradorligini oshiradi. Bu texnologiyaga kompyu-terni qo‘llash
uchun mazkur texnologiyada axborotlar almashinuvini, jarayonlar tizimini
boshqarishning axborot ta’minotini tahlil etish zarur. Shularga qarab bu
texnologiyaning unga mos axborotli modeli tuziladi. Ushbu modelda
texnologiyaning bajarilishi jarayonida yuz beradigan hamma axborot
almashinuvlari, axborotlar ustida bajariladigan amallar, axborot manbalari va
jarayonda qatnashadiganlarning imkoniyatlari to‘liq aks et-diriladi. Bu modelning
algoritmini tuzib, shu asosda texnologiyani ba-jaruvchi dastur tuziladi.
Texnologiyaning ana shu dasturli variantini yan-gi axborot texnologiyasi deb
yuritiladi.
Demak, axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash va yangi axborotni yaratish
bilan shug‘ullanuvchi texnologiyalarni kompyuter asosida joriy etish yangi axborot
texnologiyalarini vujudga keltiradi.
Shunday qilib, yangi axborot texnologiyalari deganda qandaydir yaratish
faoliyatini amalga oshiruvchi kompyuter va unda joriy etilgan dasturiy ta’minot
nazarda tutiladi.
Axborot texnologiyasida markaziy o‘rinda kompyuter turadi. U ax-borotlarni
qayta ishlash uchun texnik vosita bo‘ladi.
Zamonaviy mutaxassis quyidagi narsalardan xabardor bo‘lishi va amaliy
ishlarda ulardan foydalanish yo‘llarini bilishi kerak:
-dasturiy va texnik vositalarning asosiy ishlash tamoyillari va kompyuter
tizimlarida berilganlarni tashkil qilish yo‘llarini;
-shaxsiy kompyuterda ishlashni;
-zamonaviy axborot texnologiyasining asosiy elementlarini, matnli hujjatlarni
qayta ishlashni, ma’lumotlar jamg‘armasi bilan ishlashning tamoyillarini;
-hozirgi jamiyatda turli sohalarda kompyuterni qo‘llash yo‘nalishlarini.
Zamonaviy kompyuterlarning yaratilishi axborotlarni qayta ishlash va
axborotlarga qarashni tubdan o‘zgartirib yubordi.
Mamlakatimiz rivojlangan davlatlar qatoridan mustahkam o‘rin egal-lashi
uchun zamonaviy axborot (kompyuter) texnologiyalarini hayotimizning barcha
jabhalariga keng joriy etish zarur. Buning uchun, birinchidan, zamonaviy axborot
texnologiyalarini rivojlantirish, davlat muassasalari va xo‘jalik subyektlari,
muassasa va tashkilotlar, xususiy shaxslar uchun axborot xizmatini yo‘lga qo‘yish.
Ikkinchidan, ilm, fan, ta’lim, texnika, iqtisodiyot, tibbiyot, halq xo‘jaligi va uni
boshqarish sohalarida axborot tizimlarini shakllantirish. Uchinchidan,
289
respublikaning jahon axborot tizim-lari va xalqaro tarmoqlarga ulanishini
ta’minlash kerak.
Inson axborotni kamida uch xil yo‘l bilan qayta ishlaydi va o‘z mu-nosabatini
bildiradi :
1) Fiziologik -jismoniy yo‘l bilan qayta ishlash. Bu holda xabarlarni inson
organizmi orqali qabul qilib, shunga qarab axborotga o‘z munosa-batini bildiradi.
Misol uchun, issiq choynakdan ehtiyot bo‘ladi, achchiqni sezib ichmaydi, olovni
ko‘rib, uning oldiga bormaydi va hokazo;
2) Ongli ravishda qayta ishlash;
3) Aql-idrok va fikrlash asosida qayta ishlash. Bu ikki holda axborotlarni qayta
ishlash juda ham murakkab bo‘lib, u odamning yoshi, hayotiy tajribasi,
mutaxassisligi, hatto xulqi va xarakteriga, unga qanchalik zarur va hokazolarga
bog‘liq.
Masalan, mashina dvigatelining notekis ishlashiga haydovchi darrov e‘tibor
bersa, haydovchi bo‘lmagan odam e‘tibor bermaydi.
Shu paytgacha insonga noma’lum bo‘lgan biror yangi bilimni egal-lash ilm
bo‘lsa, shu egallagan bilim asosida qandaydir yangi mahsulot (u
xoh moddiy, xoh ruhiy ozuqa beradigan mahsulot bo‘lsin) yaratish tex-nologiya
bo‘ladi. Ilm texnologiyani rivojlantirishga olib kelsa, texnologiya ham ilmning
rivojlanishiga ta’sir qiladi. Hayotimizning juda ko‘p sohalarida va inson
faoliyatida axborotlarni qayta ishlash bilan bog‘liq har xil amallarni bajaradigan
muayyan texnik va dasturiy vositalar majmuasi axborot texnologiyasi deyiladi.
Axborot texnologiyasi bu umuminsoniy madaniyatning ajralmas bir qismidir.
Yuqorida axborot texnologiyasiga berilgan ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, u quyidagi
ikki qismdan iborat:
- texnik asbob-uskunaviy ta’minot;
- dasturiy ta’minotdan iborat.
Texnik asbob-uskunaviy ta’minot kompyuter va unga tegishli bo‘lgan
qo‘shimcha asbob-uskunalardan iborat. Hozirgi kompyuterlarning qurilmalari juda
ko‘pki, ular yordamida axborotlarni kompyuter xotirasiga kiritish va xotiradagi
axborotlarni tashqi har xil ma’lumot tashuvchilarga chiqarish ishlari qulay va oson
bajariladi.
Bularga har xil asbob - uskunalar, misol uchun, skanerlar, “sichqoncha”,
planshet, CD-ROM, grafopostroitellar, ovoz berish qurilmalari, musiqa platalari va
hokazolar kiradi.
Hozirgi zamon kompyuterlari mahalliy, hududiy va jahon tarmoqlari tizimi
bilan ishlay oladi. Bular uchun maxsus tarmoq va kommunikatsion asbobuskunalar (tarmoq platalari, modemlar, adapterlar va hokazolar) kerak bo‘ladi.
Axborot texnologiyasining ikkinchi asosiy qismi - dasturiy ta’minot qismidir.
Har qanday takomillashgan, tez ishlaydigan kompyuter bo‘lmasin dasturiy
ta’minoti bo‘lmasa, u temirdir, chunki kompyuterning ishlashi faqat dasturlar bilan
bajariladi.
290
Dasturiy ta’minotni ikki guruhga ajratish mumkin:
- tizimli dasturiy ta’minot;
- amaliy dasturiy ta’minot.
Tizimli dasturiy ta’minotning asosiy vazifasi asbob - uskuna vositalarining
ishlarini boshqarish, uning imkoniyatlaridan to‘liq foydalanishni, odamnig
kompyuter bilan dialog olib borishini va amaliy dasturlarni ishga tushirishni
bajarishdir. U kompyuterdan foydalanuvchilarni va amaliy dasturlarni kompyuter
qurilmalari bilan muloqotda bo‘lishning qulay usullari bilan ta’minlaydi.
Amaliy dasturiy ta’minot dasturlari kompyuterlarda amaliy masalalarni
yechishni ta’minlaydi.
Hozirgi paytda hamma sohalarda bunday amaliy dasturlar juda ko‘p.
Ularni bajaradigan ishlariga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
- matn muharrirlari;
- nashriyot tizimlari;
- jadval ma’lumotlarni qayta ishlash;
- axborot jamg‘armalarini qayta ishlash.
Buning ichiga xalq ta’limi ishlarini boshqarish, fanlarni o‘qitish va sinovnazorat ishlarini bajaradigan amaliy dasturlar ham kiradi.
Jadval ma’lumotlarni qayta ishlash dasturlar to‘plami berilgan ifodalar bo‘yicha
har xil ma’lumotlar jadvallarini hisoblash, har xil diagramma, grafiklar chizish, har
xil jadval ko‘rinishida berilgan ma’lumotlarni qayta ishlash ishlarini bajaradi.
Keng ommalashgan jadval protsessorlar Lotus 1-2-3, SuperCalc, Microsoft Excel,
Karat_m va hokazolardir.
Axborot jamg‘armalarini qayta ishlash dasturlari katta hajmdagi axborotlar
to‘plamlarini boshqarish ishlarini bajarishga mo‘ljallangan. Eng sodda axborot
jamg‘armalari bu bir o‘lchamli jadvallar bo‘lib, ular ustida kiritish, tuzatish,
qidirish, saralash va har xil hisobotlar tayyorlash ishlarini bajarishdan iboratdir.
Hayotda esa qancha murakkab bir necha o‘lchamli jadval axborotlar bilan
ishlashga to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda kiritiladigan va chiqariladigan
ma’lumotlarni foydalanuvchi qulay holda olishi uchun maxsus axborot
jamg‘armalari tuziladi. Bunday jamg‘armalarni qayta ishlash uchun maxsus dastur
to‘plamlari tuzilgan. Misol uchun DBase, Fox Pro, Clepper, Paradox, RBaselar.
Shunday dasturlar to‘plamlari va texnik hamda dasturiy ta’minot vositalari
yordamida juda katta hajmdagi axborotlarni tez qayta ishlab, kerakli natijalarni o‘z
vaqtida olish mumkin.
Shularning hammasini birgalikda zamonaviy yoki yangi axborot texnologiyasi
deb yuritilishi ham shundan kelib chiqqan.
Savol va topshiriqlar
291
1. Axborot nima?
2. Axborotlarni uzatish va saqlash vositalari.
3. Informatika fani nimani o‘rganadi?
4. Informatsion texnologiyalar deganda nimani tushunasiz?
Algoritm tushunchasi, xossalari va berilish usullari
Algoritm so‘zi va tushunchasi IX asrda yashab ijod etgan buyuk bobokalonimiz
Muhammad al-Xorazmiy nomi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning arifmetikaga
bag‘ishlangan «Al jabr va al-muqobala» nomli asarining dastlabki betidagi «Dixit
Algoritmic» («Dediki Al-Xorazmiy» ning lotincha ifodasi) degan jumlalardan
kelib chiqqan.
Al-Xorazmiy birinchi bo‘lib o‘nlik sanoq sistemasining prinsiðlarini va unda
turli amallar bajarish qoidalarini asoslab berdi. Bu esa hisoblash ishlarini
ixchamlashtirish va osonlashtirish imkonini yaratadi. Chunki bu bilan o‘sha davrda
qo‘llanib kelingan rim raqamlari va sonlarni so‘z orqali yozib bajarishdagi
noqulayliklar bartaraf etildi.
Dastlab algoritm deyilganda o‘nlik sanoq sistemasidagi sonlar ustida turli
arifmetik amallar bajarish qoidalari tushunib kelingan.
Al-Xorazmiyning ilmiy asarlari fanga algoritm tushunchasining kiritilishiga
sabab bo‘ldi.
Algoritm nima? Umuman olganda uni aniq ta’riflash mushkul. Lekin
algoritmning mohiyatini aniq va chuqurroq tushuntirishga harakat qilamiz.
Algoritm deganda biror maqsadga erishishga yoki qandaydir masalani
yechishga qaratilgan buyruqlarning aniq, tushunarli, chekli hamda to‘liq tizimi
tushuniladi.
Algoritmga quyidagicha ta’rif berishimiz mumkin: algoritm deb aniq natijaga
olib keladigan amallarning cheklangan ketma-ketligiga aytiladi.
Ayrim manbalarda algoritmga «Vazifani bajarishga qaratilgan aniq belgilangan
qoidalarning tartiblangan chekli to‘plami» yoki «Dastlabki ma’lumotlarni oxirgi
natijaga o‘tkazuvchi hisoblash jarayoni orqali masala yechimini aniq ko‘rsatuvchi
amallar mazmuni va ketma - ketligi», shuningdek, «Algoritm – ma’lum bir tilga
oid hamma masalalarni yechishda ishlatiladigan amallar sistemasining muayyan
tartibda bajarilishi haqidagi aniq qoida» kabi ta’riflar ham berilgan.
Algoritmning xizmati nimadan iborat?
Algoritmalar-bu bilimlar ustida fikrlash va yetkazib berishdan iborat. Haqiqatan
ham kimdir qandaydir masalani yechishni o‘ylab topish va uni boshqalarga
aytmoqchi bo‘lsa, u holda u o‘ylab topgan yechimini shunday tasvirlashi kerakki,
natijada boshqalar ham uni tushunsin hamda shu tasvirga ko‘ra boshqalar ham
masalani to‘g‘ri yechishsin. Shuning uchun tasvir bir necha talablarga bo‘ysunishi
kerak.
Agar yechimning tasviri aniq bo‘lmasa, ya’ni mujmal bo‘lsa, u holda shu
tasvirga asosan boshqa javobni olish mumkin. Chunki, har kim masala
292
yechimining tasvirini noaniq mujmal joyini o‘zicha aniqlashtirishi mumkin.
Bunday tasvirni algoritm deb bo‘lmaydi. Algoritmlarga misol sifatida taomlar
tayyorlash reseptlarini, formulalarini, turli avtomatik qurilmalarni ishlatish yo‘lini,
mexanik yoki elektron o‘yinchoqlarni ishlatish bo‘yicha yo‘riqnomalarni, ko‘cha
harakati qoidalarini keltirish mumkin. Algoritmga ba’zi bir misollar keltiramiz:
1-misol. Choy damlash algoritmi:
1) choynak qaynagan suv bilan chayilsin;
2) bir choy qoshiq miqdordagi quruq choy choynakka solinsin;
3) choynakka qaynagan suv quyilsin;
4) choynakning qopqog‘i yopilsin;
5) choynak ustiga sochiq yopib, uch daqiqa tindirilsin.
Har kuni bir necha martadan bajaradigan bu ishimiz ham algoritmga misol bo‘la
oladi.
Algoritmni bajarishda ko‘rsatmalarni berilgan ketma-ketlikda bajarish muhim
ahamiyatga ega ekanligi, 2-o‘rindagi ko‘rsatma bilan 3-sini yoki birinchi bilan 4o‘rindagi ko‘rsatmalarning o‘rnini almashtirish bilan oldimizga qo‘yilgan
maqsadga erishmasligimiz yaqqol ko‘rinib turibdi. Bundan tashqari har bir
ko‘rsatmaning mazmuni algoritmni bajarayotgan kishiijrochi uchun aniq va
ravshan bo‘lishi kerak.
2-misol. y=α(b+cx)−dx formula bo‘yicha y ning qiymatini hisoblash algoritmi:
1) sinx ga ko‘paytirib, natija R1 bilan belgilansin;
2) b ni R1 ga qo‘shib, natija R2 bilan belgilansin;
3) a ni R2 ga ko‘paytirib, natija R3 bilan belgilansin;
4) b ni x ga ko‘paytirib, natija R4 bilan belgilansin;
5) R3 dan R4 ni ayirib, natija y ning qiymati hisoblansin.
Bu ko‘rsatmalar ketma-ketligi berilgan formula bo‘yicha tuzilgan. Bu
algoritmni oddiy arifmetik amallarni bajarishni bilgan ijrochi, qanday formulaning
qiymati hisoblanayotganini bilmasa ham, to‘g‘ri natija olishi mumkin. Sababi,
formuladagi ifodaning qiymatini hisoblash faqatgina oddiy arifmetik amallarni
bandma-band tartib bilan bajarishga olib kelindi.
Algoritmni ishlab chiqishda masalani yechish jarayonini shunday rasmiylashtirish
kerakki, bu jarayon yetarli darajadagi oddiy qoidalarning chekli ketma-ketligini
ko‘rinishiga keltirilsin. Masalan, biz ko‘pincha ko‘p xonali sonlar ustida asosiy
arifmetik amallarni bajarishda Al-Xorazmiyning IX asrda yaratgan qoidalarini
ishlatamiz.
Shuning uchun algoritm deb, masala yechimini tasvirlashning ixtiyoriy tasviri
olinmasdan, balki faqatgina ma’lum xossalarini bajara oladiganlari qabul qilinadi.
Ko‘rsatmalarning mazmuni, kelish tartibi, qo‘llanish doirasi va olinadigan
natijadan kelib chiqib, algoritmning eng asosiy xossalari bilan tanishamiz.
Algoritmning xossalari
Algoritmning asosiy xossalari quyidagilardan iborat:
293
1.Diskretlilik. Bu xossaning mazmuni-algoritmlarni doimo chekli qadamlardan
iborat qilib bo‘laklash imkoniyati mavjudligidir. Boshqacha aytganda, uni chekli
sondagi oddiy ko‘rsatmalar ketma-ketligi shaklida ifodalash mumkin.
Algoritmning bu xossasi yuqorida keltirilgan hamma misollarda yaqqol ko‘rinib
turibdi. Agar kuzatilayotgan jarayonni chekli qadamlardan iborat qilib bo‘laklay
olmasak, u holda uni algoritm deb bo‘lmaydi.
2. Tushunarlilik. Algoritmning ijrochisi hamma vaqt inson bo‘lavermaydi.
Choy damlashni yoki boshqa ishlarni bajarishni faqat odamga emas, balki robotga
ham buyurish mumkin. Ijrochiga tavsiya etilayotgan ko‘rsatmalar uning uchun
tushunarli bo‘lishi kerak, aks holda ijrochi oddiygina amalni ham bajara olmaydi.
Bundan tashqari, ijrochi har qanday amalni bajara olmasligi ham mumkin.
Har bir ijrochining bajara olishi mumkin bo‘lgan ko‘rsatmalar yoki buyruqlar
birikmasi mavjud bo‘lib, u ijrochining ko‘rsatmalar tizimi (sistemasi) deyiladi.
Shuning uchun ijrochi uchun berilayotgan har bir ko‘rsatma ijrochining
ko‘rsatmalar tizimiga tegishli bo‘lishi kerak.
Ko‘rsatmalarni ijrochining ko‘rsatmalar tizimiga tegishli bo‘ladigan qilib
ifodalay olishimiz muhim ahamiyatga ega. Masalan, pastki sinfning a’lochi
o‘quvchisi «son kvadratga oshirilsin» degan ko‘rsatmani tushunmasligi natijasida
bajara olmaydi. Lekin «son o‘zini o‘ziga ko‘paytirilsin» shaklidagi ko‘rsatmani
bemalol bajaradi. Sababi, u ko‘rsatma mazmunidan ko‘paytirish amalini bajarish
kerakligini anglaydi.
3. Aniqlik. Ijrochiga berilayotgan ko‘rsatmalar aniq mazmunda bo‘lishi kerak.
Chunki, ko‘rsatmadagi noaniqliklar mo‘ljaldagi maqsadga erishishga olib
kelmaydi.
Odam uchun tushunarli bo‘lgan «3-4 marta silkitilsin», «5-10 daqiqa qizdirilsin»,
«1-2 qoshiq solinsin», «tenglamalardan biri yechilsin» kabi noaniq ko‘rsatmalar
robot yoki kompyuterni qiyin ahvolga solib qo‘yadi. Bundan tashqari,
ko‘rsatmalarning qaysi ketma-ketligida bajarilishi ham muhim ahamiyatga ega.
Demak, ko‘rsatmalar aniq berilishi va faqat algoritmda ko‘rsatilgan tartibda
bajarilishi shart ekan.
4. Ommaviylik. Har bir algoritm mazmuniga ko‘ra bir turdagi masalalarning
barchasi uchun ham o‘rinli bo‘lishi kerak. Ya’ni, masaladagi boshlang‘ich
ma’lumotlar qanday bo‘lishidan qat’iy nazar algoritm shu xildagi har qanday
masalani yechishga yaroqlidir. Masalan, ikki oddiy kasrning umumiy maxrajini
topish algoritmi, kasrlarni turlicha o‘zgartirib berilganda ham ularning umumiy
maxrajlarini aniqlab beraveradi.
5. Natijaviylik. Har bir algoritm chekli sondagi qadamlardan keyin albatta natija
berishi shart. Bajariladigan amallar ko‘p bo‘lsa ham baribir natijaga olib kelishi
kerak. Chekli qadamdan keyin qo‘yilgan masala yechimga ega emasligini aniqlash
ham natija hisoblanadi. Agar ko‘rilayotgan jarayon cheksiz davom etib natija
bermasa, uni algoritm deb ayta olmaymiz.
294
Algoritmning berilish usullari
Algoritmning berilish usullari xilma-xildir. Hozir ularning eng ko‘p
uchraydiganlari bilan tanishamiz. Algoritmlarini quyidagi ko‘rinishlarda tasvirlash
mumkin:
1. Algoritmning so‘z orqali berilishi. Bunda ijrochi uchun beriladigan har bir
ko‘rsatma so‘zlar orqali buyruq mazmunida beriladi (yuqorida keltirilgan
misollarga e’tibor bering).
2. Algoritmning formulalar yordamida berilishi. Algoritmning formulalar bilan
berilish usulida matematika, fizika, kimyo va boshqa aniq fanlarni o‘rganishda
ko‘proq foydalaniladi. Masalan: uchburchakning yuzini uning asosi va balandligi
bo‘yicha hisoblash formulasi
3. Algoritmning jadval ko‘rinishda berilishi. Algoritmning bu ko‘rinishida
tasvirlanishidan ham ko‘p foydalaniladi. Masalan: to‘rt xonalik matematik
jadvallar yoki turli lotoreya jadvallari. Funksiyalarning grafiklarini chizishda ham
algoritmning qiymatlar jadvali ko‘rinishlaridan foydalanamiz.
4. Algoritmning dastur shaklida ifodalanishi. Millionlab kompyuterlarning keng
tarqalib ketishi algoritmlarning dastur tarzidagi tasvirining keng ommalashib
ketishiga katta turtki berdi. Sababi shundaki, kompyuterlar doimo dasturlar
yordamida boshqariladi.
Dasturdagi buyruqlar kompyuter-ijrochiga tushunarli bo‘lishi shart. Beriladigan
buyruqlar tizimi kompyuter uchun tushunarli tilda bo‘lishi yoki shu tilga tarjima
qilib berilishi kerak. Hozirgi kunda minglab dasturlash tillari mavjud va yangilari
yaratilmoqda.
5. Algoritmlarning grafik (blok-sxema) shaklida tasvirlanishi. Algoritmning
blok-sxema ko‘rinishidagi tasvirida geometrik figuralar shaklidagi oddiy
elementlardan foydalaniladi.
Nisbatan murakkab masalalarni yechishda algoritmdan muayyan EHM tilidagi
dasturga o‘tish juda qiyin. Bunday bevosita o‘tishda algoritmning alohida qismlari
orasidagi bog‘lanish yo‘qoladi, algoritm tarkibining asosiy va muhim bo‘lmagan
qismlarini farqlash qiyin bo‘lib qoladi. Bunday sharoitda keyinchalik aniqlash va
to‘g‘rilash ancha vaqt talab qiladigan xatolarga osongina yo‘l qo‘yish mumkin.
Odatda algoritm bir necha marta ishlab chiqiladi, ba’zan xatolarni to‘g‘rilash,
algoritm tarkibini aniqlashtirish va tekshirish uchun bir necha marta orqaga
qaytishga to‘g‘ri keladi. Algoritm ishlab chiqishning birinchi bosqichida
algoritmni yozishning eng qulay usuli algoritmni blok-sxema ko‘rinishida
ifodalashdir.
295
Algoritm blok-sxemasi berilgan algortmni amalga oshirishdagi amal-lar ketmaketligining oddiy tildagi tasvirlash elementlari bilan to‘ldirilgan grafik tasviridir.
Algoritmning har bir qadami blok-sxemada biror bir geometrik shakl-blok (blok
simvoli) bilan aks ettiriladi. Bunda bajariladi-gan amallar turiga ko‘ra turlicha
bo‘lgan bloklarga GOST bo‘yicha tas-virlanadigan turli xil geometrik shakllar –
296
to‘g‘ri to‘rtburchak, romb, parallelogramm, doira, oval va hokazolar mos keladi.
Algoritm blok-sxemalarini ko‘rish qoidalari GOST 19.002-80 da (xalqaro standart
ISO 2636-73 ga mos keladi) qat’iy belgilab berilgan. GOST 19.003-80 (ISO 102873 ga mos) algoritm va dasturlar blok-sxemalarida qo‘llaniladigan simvollar
ro‘yxatini, bu simvollarning shakli va o‘lchamlarini, shuningdek ular bilan
tasvirlanadigan funksiyalarni (amallarni) belgilaydi. Quyidagi jadvalda algoritmlar
blok-sxemasini ifodalashda ko‘p qo‘llaniladigan blok (simvol) lari keltirilgan va
ularga tushuntirishlar berilgan.
Yo‘naltiruvchi chiziq blok-sxemadagi harakatning boshqaruvini belgilaydi.
Blok-sxema ichida hisoblashlarning tegishli bosqichlari ko‘rsatiladi. Shu yerda
har bir simvol batafsil tushuntiriladi.
Har bir blok o‘z raqamiga ega bo‘ladi. U tepadagi chap burchakka chiziqni uzib
yozib qo‘yiladi. Blok-sxemadagi grafik simvollar hisoblash jarayonining
rivojlanish yo‘nalishini ko‘rsatuvchi chiziqlar bilan birlash-tiriladi. Ba’zan
chiziqlar oldida ushbu yo‘nalish qanday sharoitda tanlan-ganligi yozib qo‘yiladi.
Axborot oqimining asosiy yo‘nalishi tepadan pastga va chapdan o‘ngga ketadi. Bu
hollarda chiziqlarning yo‘nalishini ko‘rsatmasa ham bo‘ladi, boshqa hollarda
albatta chiziqlarning yo‘nalishini ko‘rsatish majburiydir. Blokka nisbatan oqim
chizig‘i kiruvchi yoki chiquv-chi bo‘lishi mumkin. Blok uchun kiruvchi chiziqlar
soni chegaralanma-gan. Chiquvchi chiziq esa mantiqiy bloklardan boshqa hollarda
faqat bitta bo‘ladi. Mantiqiy bloklar ikki va undan ortiq oqim chizig‘iga ega
bo‘ladi. Ulardan har biri mantiqiy shart tekshirishining mumkin bo‘lgan natijalariga mos keladi.
O‘zaro kesishadigan chiziqlar soni ko‘p bo‘lganda va yo‘nalishlari ko‘p
o‘zgarganda tizimdagi ko‘rgazmalik yo‘qoladi. Bunday hollarda axborot oqimi
chizig‘ini uzishga yo‘l qo‘yiladi, uzilgan chiziq uchlariga «birlashtiruvchi» belgisi
qo‘yiladi.
Agar uzilish bitta sahifa ichida bo‘lsa, kichik aylana belgisi ishlatilib, ichiga ikki
tarafga ham bir hil harf-raqam belgisi qo‘yiladi. Agar tizim bir necha sahifaga
joylansa, bir sahifadan boshqasiga o‘tish «sahifalararo bog‘lanish» belgisi
ishlatiladi. Bunda axborot uzatilayotgan sahifadagi blokga qaysi sahifa va blokga
borishi yoziladi.
Blok-sxemalar ko‘rinishdagi algoritmlarni ko‘rishda quyidagi qoidalarga rioya
qilish kerak. Parallel chiziqlar orasidagi masofa 3mm dan kam bo‘lmasligi, boshqa
simvollar orasidagi masofa 5mm dan kam bo‘lmasligi kerak.
Bloklarda quyidagi o‘lchamlar qabul qilingan: bo‘yi a=10,15,20; eni b=1,5*a.
Agar tizim kattalashtiriladigan bo‘lsa, ularning o‘lchamlari bir xil masshtabda
oshiriladi.
Algoritmlarning turlari
Algoritmlarni asosan 3 turga bo‘lish mumkin:
1) Chiziqli algoritmlar (3.1-rasm, a);
297
2) Tarmoqlanuvchi algoritmlar (3.1-rasm, b);
3) Takrorlanuvchi algoritmlar (3.1-rasm, c);
Chiziqli algoritmlar. Chiziqli
tekshirilmaydi va jarayonlar tartib
algoritmlar sodda hisoblashlar
algoritmlarga misol qilib quyidagi
mumkin:
algoritmlarda asosan hech qanday shart
bilan ketma-ket bajariladi. Demak, chiziqli
yoki amallar ketma-ketligidir. Chiziqli
formulalar bo‘yicha hisoblashlarni keltirish
Tarmoqlanuvchi algoritmlar. Biror shartning bajarilishi bilan bog‘liq ravishda
tuziladigan algoritmlarga tarmoqlanuvchi algoritmlar deyiladi. Tarmoqlanuvchi
algoritmlar hisoblashlar ketma-ketligini aniqlay-digan shartlarni o‘z ichiga oladi.
Blok-sxema ko‘rinishida bu shuni bildiradiki, blok-sxemada hech bo‘lmaganda
bitta romb ishtirok etadi. Masalan: Ko‘chaga qanday kiyimda chiqishimiz obhavoga, avtomatdan sharbatli yoki mineral suv ichishimiz esa unga qancha so‘mlik
«jeton» tashlashimizga bog‘liqdir.
Takrorlanuvchi (siklik) algoritmlar. Ma’lum bir shart asosida al-goritmda bir
necha marta takrorlanish yuz beradigan jarayonlar ham ko‘plab uchraydi. Masalan,
yil fasllarining har yili bir xilda takrorlanib kelishi, har haftada bo‘ladigan
darslarning kunlar bo‘yicha takrorlanishi va hokazo. Demak, takrorlanuvchi
algoritmlar deb shunday algoritmlarga ayti-ladiki, unda bir yoki bir nechta amallar
ketma-ketligi bir necha marta takrorlanadi, bu ketma-ketlik tarmoqlardan iborat
bo‘lishi ham mumkin. Bundan chiziqli va tarmoqlanuvchi algoritmlar
takrorlanuvchi algoritm-larning xususiy holi ekanligi kelib chiqadi.
298
Masalan: Natural sonlarning yig‘indisini topish algoritmi takrorlanuv-chi
algoritmga misol bo‘la oladi. Haqiqatan ham, yig‘indi quyidagicha hisoblanishi
mumkin:
1) S ning dastlabki qiymati 0 deb olinsin (S=0);
2) i ning qiymati 1 deb olinsin (i=l);
3) S ga i ni qo‘shib, natija S deb olinsin (S=S+i);
4) i ga 1 ni qo‘shib, uni i bilan belgilansin (i =i+l);
5) agar i<=n bo‘lsa, u holda 2-banddan boshlab takrorlansin;
6) tugallansin.
Bu masala yechish algoritmini blok-sxema ko‘rinishida ham ifodalash mumkin.
KOMPYUTERLARNING DASTURIY TA’MINOTI
Dasturiy ta’minot haqida umumiy tushunchalar
Axborot texnologiyasining ikkinchi asosiy qismi - dasturiy ta’minot qismidir.
Har qanday takomillashgan, tez ishlaydigan kompyuter bo‘lmasin dasturiy
ta’minoti bo‘lmasa, u hech qanday ishni bajara olmaydi.
Dasturiy ta’minotni ikki guruhga ajratish mumkin:
-tizimli dasturiy ta’minot;
-amaliy dasturiy ta’minot.
Tizimli dasturiy ta’minotning asosiy vazifasi asbob - uskuna vosi-talarining
ishlarini boshqarish, uning imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish-ni, odamning
kompyuter bilan dialog olib borishini va amaliy dasturlarni ishga tushirishni
bajarishdir. U kompyuterdan foydalanuvchilarni va amaliy dasturlarni kompyuter
qurilmalari bilan muloqotda bo‘lishning qulay usullari bilan ta’minlaydi.
Amaliy dasturiy ta’minot dasturlari kompyuterlarda amaliy masala-larni
yechishni ta’minlaydi.
Hozirgi paytda hamma sohalarda bunday amaliy dasturlar juda ko‘p.
Ularni bajaradigan ishlariga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
matn muharrirlari;
nashriyot tizimlari;
jadval ma’lumotlarni qayta ishlash tizimlari; ma’lumotlar
jamg‘armalarini boshqarish tizimlari.
Buning ichiga xalq ta’limi ishlarini boshqarish, xalq ta’limi muassasalari
ishlarini boshqarish va fanlarni o‘qitish, sinov-nazorat ishlarini bajaradi-gan amaliy
dasturlar ham kiradi.
Dastlabki ikki guruh dasturlarining vazifalari matnni tahrir qilish, nashriyot
ishlarini bajarishdir.
Jadval ma’lumotlarni qayta ishlash dasturlar to‘plami berilgan ifodalar bo‘yicha
har xil ma’lumotlar jadvallarini hisoblash, har xil diagramma, grafiklar chizish, har
299
xil jadval ko‘rinishida berilgan ma’lumotlarni qay-ta ishlash ishlarini bajaradi.
Ulardan keng tarqalganlari Lotus 1-2-3, Su-perCalc, Microsoft Excel va
hokazolardir.
Axborot jamg‘armalarini qayta ishlash dasturlari katta hajmdagi ax-borotlar
to‘plamlarini boshqarish ishlarini bajarishga mo‘ljallangan.
Eng sodda axborot jamg‘armalari bu bir o‘lchamli jadvallar bo‘lib, ularning
vazifasi kiritish, tuzatish, qidirish, saralash va har xil hisobotlar tayyorlash ishlarini
bajarishdan iboratdir.
Hayotda esa ancha murakkab bir necha o‘lchamli jadval axborotlar bilan
ishlashga to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda kiritiladigan va chiqarila-digan
ma’lumotlarni foydalanuvchi qulay holda olish uchun maxsus ax-borot
jamg‘armalari tuziladi. Bunday jamg‘armalarni qayta ishlash uchun maxsus dastur
to‘plamlari tuzilgan. Misol qilib DBase, Fox Pro, Access, Clepper, Paradox,
Rbaselar dasturlarini keltirish mumkin.
Shunday dasturlar to‘plamlari va texnik hamda dasturiy ta’minot vosi-talari
yordamida juda katta hajmdagi axborotlarni tez qayta ishlab, kerak-li natijalarni
o‘z vaqtida olish mumkin.
Operatsion sistemalar (operating system). Operatsion sistemalar - kompyuter
ishga tushishi bilan faoliyat ko‘rsatuvchi dasturiy vosita bo‘lib, asosan quyidagi
vazifalarni bajaradi:
- kompyuter qurilmalarining ishga tayyorligini tekshirib chiqadi va ularning
ishlashini nazorat qiladi hamda boshqaradi. Agar qurilmalarning ishlashida
nuqsonlar sezilsa, bu haqda ekranga ma’lumot chiqaradi;
- kompyuterning ishlash jarayonida uning xotiralaridagi (operativ xotira;
vinchester; disketlar) bo‘sh joylardan unumli foydalanishni tashkil qiladi. Shu
xotiralarga ma’lumotlarning yozilishini yoki ulardagi ma’lumotlarning o‘qilishini
nazorat qiladi va boshqaradi;
- kompyuter bilan foydalanuvchi o‘rtasida muloqot o‘rnatadi, ya’ni
foydalanuvchining buyruqlarini kompyuterga kiritadi va shu buyruqlar-ning
bajarilishini nazorat qilib boradi. Shu bilan birga kompyuterning foydalanuvchiga
atalgan ma’lumotlarini ekranga chiqaradi;
- foydalanuvchining xohishiga ko‘ra boshqa amaliy dasturlarni ishga tushiradi.
Hozirgi paytda quyidagi operatsion sistemalar qo‘llanilib kelinmoqda: MS
DOS (Microsoft Disk Operating System)–Microsoft firmasi mahsuloti;
PS DOS (Personal Computer Disk Operationg System)–IBM firmasi mahsuloti;
DR DOS (Digital Research Disk Operating System)–Digital Re-search firmasi
(hozir Novell firmasining bir bo‘limi) mahsuloti.
Linux operatsion(amaliy) tizimi.O’zagi Unix operatsion tizimi asosida
ishlangan, tarmoq operatsion tizimi. Linux ilk bor 1991yili Linius Torvalds
tomonidan chiqarilgan. Linuxning muhim xususiyatlaridan biri – u bepul
dasturiy ta’minot Fondi doirasida, GNU oshkora litsenziyasiga ko’ra bepul
tarqatiladi. Asosan,Internetda va intratarmoqlarda serverlar yaratish uchun
qo’llanadi.
300
UNIX operatsion(amaliy) tizimi.Bell laboratoriyasi tomonidan yaratilgan
tarmoq operatsion tizimi. Ilk bor UNIX operatsion tizimi Bell Laboratory
tomonidan 1969 yili taklif qilingan, azaldan tarmoqlarda ishlatish uchun
mo’ljallangan edi. Hozirgi kunda UNIX, Si tilida yozilgan ko’p foydalanuvchili
va ko’p masalali operatsion tizim. Tizimning bosh tarkibiy qismi bo’lib
mikroo’zak hisoblanadi.
Uning ichiga tarmoqlararo uzatishni boshqarish bayonnomasini bajaruvchi
modul joylashtirilgan. UNIX operatsion tizimi bir qancha ijobiy xislatlarga ega,
ulardan birinchi navbatda quyidagilarni ko’rsatish zarur:
-amaliy dasturlarni bir turdagi kompyuterdan boshqa turdagisiga ko’chirib
o’tkaza olish;
- ma‟lumotlarni tarqoq ishlovini bajarish imkonini beradigan tarmoq
xizmatlarining keng yig’masi;
- bir vaqtning o’zida turli xildagi fayl majmualarining mavjud bo’lishi;
- yuz berayotgan ishlov jarayonlarini foydalanuvchilar tomonidan rejalash
imkoni;
- RISC protsessorlaribilany axshi uyg’unlashuvi;
- xar xil ishlab chiqaruvchilar tomonidan taqdim qilingan mahsulotlarni oson
ishlatish;
-rivojlanish va kengayish uchun ochiqlik;
UNIX super kompyuterlari, ishchi-stansiyalar va maxsus shaxsiy
kompyuterlarda keng ishlatiladi.
UNIX Ware operatsion(amaliy) tizimi. UNIX operatsion tizimining Novell
korporatsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan rusumi.
UNIX Ware tizimi birinchi navbatda Net Ware tarmoqlarida ishlatish uchun
yaratilgan. Shu bilan birga, bu operatsion tizimining muhitida hududiy
tarmoqlarning bayonnomalari ham bajariladi. UNIX Ware oddiy grafik
interfeysga ega. Bu 32-xonali tizim «ish stoli» deb ataluvchi muhitda ishlaydi.
UNIX Ware ko’p masalali, ko’p foydalanuvchili, ko’p oqimli tizimdir.
Solaris operatsion(amaliy) tizimi.SUN
Microsystems korporatsiyasi
tomonidan taklif qilingan UNIX operatsion tizimining rusumi. Solaris simmetrik
multiprotsessorli ishlov bajaradi, tasvirlar bilan ishlash vositalariga ega,
ma’lumotlar xavfsizligini ta‟minlaydi. Tizim Internet tarmog’i, electron
pochta, shu jumladan, nutqiy pochta, faksimil aloqa bilan o’zaro ishlay oladi.
Yuqori unum va masshtablanuvchilik xususiyatlariga ega.
Windows operatsion(amaliy) tizimi.Microsoft korporatsiyasi
tomonidan
shaxsiy kompyuterlar uchun taklif qilingan operatsion tizimlar oilasi. Windows
tizimi ko’p masalali va ko’p oqimli bo’lib, qulay grafik interfeys bilan tavsiflanadi,
virtual xotiraning boshqaruvini taqdim qiladi va ko’pgina tashqi qurilmalarni
qo’llab-quvvatlaydi. Windowsni ishlatib, foydalanuvchi birdaniga bir necha
amaliy jarayonlar bilan samarali ishlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Dunyoda 90%
ga yaqin kompyuterlar Windows operatsion tizimi boshqaruvida ishlaydi.
Windows NT
operatsion(amaliy) tizimi.Windows
New
Technology
(Windowsning yangi texnologiyasi) 32-bitli operatsion tizim bo’lib, Microsoft
korporatsiyasi tomonidan Windows95 va MS-DOSlarning o’rniga taklif qilingan.
WindowsNTning auditoriyasi, kuchli
operatsion tizimga talabi bo’lgan,
foydalanuvchilarning eng qiziquvchan 10% qismidir.
WindowsNTning asosiy ustunliklari quyidagilardir:
301
-funksional uyg’unlik;
-mobillik;
-masshtablanuvchanlik;
-tizimning boshqarilishi;
-ochiq interfeys;
- sanoat standartlarini quvvatlash.
WindowsNTning ikki rusumi mavjud: Windows NT Server, tarmoqlarda
serversifatida ishlash uchun va Windows NT Workstation alohida yoki mijoz ish
stansiyalari uchun ishlangan.
WindowsXP operatsion(amaliy) tizimi.Microsoft korporatsiyasi tomonidan
2001yilda taqdim qilingan operatsion tizim. Microsoft, Windows XPni
Windows95 chiqarilgandan buyon eng muhim dasturiy mahsulot deb atadi.
Windows XP, Windows2000ning o’zagida qurilgan bo’lib, yangi tashqi ifodaga
va grafik interfeysga ega. Windowsning avvalgi rusumlariga nisbatan o’zaroy
uqori barqarorlik va ishonchlilikni mujassamlashtirgan.
Windows XPning ikki rusumi mavjud: Home va Professional. Microsoft
har ikkala rusumning mobilligiga kata e’tibor qaratdi.
Simsiz tarmoqlarga ulanish uchun “plug-and-play ” vositasi,WindowsXpda
«XP»«eXPerience»ni anglatadi.
Savol va topshiriqlar
1. Operatsion sistemalar qanday vazifalarni bajaradi?
2. Operatsion sistemalarning qanday turlarini bilasiz?
3. Agar nusxasi olinayotgan faylning nomi noto‘g‘ri ko‘rsatilsa yoki shu
nomdagi fayl joriy diskda bo‘lmasa nima bo‘ladi?
4. Bir necha kataloglar ichidagi turli nomdagi fayllarni birdaniga xotiradan olib
tashlash mumkinmi?
5. Kerakli fayllarni disklar va kataloglar bo‘ylab izlashni qanday tashkil qilish
mumkin?
6. Ish stolida qanday asosiy obyektlar bor?
7. Bosh menyuning vazifasini tushuntiring.
8. Ishni tugallash tartibi qanday?
Microsoft Office dasturi haqida umumiy ma’lumotlar
Zamonaviy ofis paketlarini tashkil qiluvchi dasturlar izchil o‘zaro aloqalarni
ta’minlash imkoniyatlarini yarata oladi. Matnli hujjatga elektron jadvalni o‘rnatish
mumkin va aksincha. Aytish kerakki, ofis das-turlari unchalik ko‘p emas.
Istalgan to‘liq funksionalli ofislar paketi- standart ofis masalalarini hal qiladigan
va yechadigan bir nechta dasturlarni o‘z ichiga oladi. Bitta dastur matnlar bilan
ishlashga javob bersa, boshqasi elektron jadvallar bilan ishlashga ixtisoslashadi.
Shu sababli, istalgan ofis paketida matn muharrirlari va elektron jad-vallari
bo‘lishi lozim.
Ofis tarkibiga kiradigan barcha dasturlar, ular qanchalik ko‘p bo‘lmasin, bitta
hujjatni yaratish va qayta ishlashda birgalikda ishlay olishlari zarur. Agar ofisda
kompyuter tarmog‘i yaratilgan bo‘lsa, ofis dasturlari, tegishli hujjatlarni tarmoqqa
tegishli kompyuterlar yordamida bir vaqtning ichida qayta ishlash imkoniyati
302
yaratiladi. Microsoft Word ning muharriridagi istalgan hujjatga, Microsoft Excel
da yaratilgan elektron jadvalni yoki boshqa dasturlarda yaratilgan tovush yoki
video klip qo‘yishi, joylashti-rishi, o‘rnatishi mumkin. Bulardan tashqari Microsoft
Office tarkibidagi MS Access, MS Binder, MS Power Point kabi dasturlardan ham
keng foydalaniladi.
Word matn muharriri, unga kirish va chiqish, asosiy imkoniyatlari
Tahrirlovchi dasturlar. Tahrirlovchi dasturlar ikki guruhga bo‘linadi:
- sistemada mavjud ichki tahrirlovchi dasturlar;
- sistemadan tashqi tahrirlovchi (protsessor) dasturlar. Hozir hamma
foydalanuvchilar Windowsda ishlashga o‘tgani munosabati bilan quyida undagi
mavjud ichki va tashqi muharrirlarni keltiramiz.
Ichki muharrir misoli sifatida Write ni keltirishimiz mumkin. Bunday
muharrirlarning tahrirlash imkoniyatlari yetarlicha bo‘lmagani uchun un-dan
odatda oddiy xatlarni va turli hujjatlar matnini tayyorlashda foydalaniladi.
Tashqi muharrir misoli sifatida hozirda eng ko‘p tarqalgan Word
tahrirlovchisini keltirishimiz mumkin. Albatta bu tahrirlovchi o‘zining
imkoniyatlari jihatidan boshqalaridan ancha ustun turadi. Uning inglizcha va
ruscha versiyalari mavjud bo‘lib, u doimo rivojlanib boradi. Uning yangi
versiyalari paydo bo‘lmoqda. Avval u MS Word 6.0 nomi bilan (Windows 3.X
uchun) atalgan bo‘lsa, hozirda Windows 97 da Word 97, Windows 98 da esa Word
98, Windows 2000da Word 2000 deb ataladi. Tashqi tahrirlovchilar (protsessorlar)
formatlash imkoniyatiga ega. Ichki tahrirlovchilarda bunday imkoniyat yo‘q.
Word oddiy rejimda ishlash bilan birga, ikkinchi tomondan chegaralanmaganlik
imkoniyatlariga ega. U boy shriftlarni, shu jumladan, milliy shriftlarni osongina
ishlatish imkoniyatini beradi. Hozircha ingliz, rus hamda xorijiy tillarda yozilgan
jumlalarning orfografik va semantik hatolarini avtomatik ravishda tuzata olishi,
matnlarni istalgan ko‘rinishda va o‘lchamda chiqarishi, matnlar bilan ishlashni tez
amalga oshirishi, texnikaviy matnlardagi formulalar bilan hamda ishlashning
osonligi va yana juda ko‘p boshqa jihatlari bilan boshqa matn tahrirlovchilardan
farq qiladi. Uning yana muhim bir xususiyati, agarda turli jadvallar, diagrammalar
va grafiklar matnda ishlatilishi talab qilinsa, boshqa amaliy dasturlardan
foydalanish (OLE texnologiyasi) imkoniyatini beradi, masalan:
elektron jadvallardan Lotus 1, 2, 3, Excel;
grafik tahrirlovchilardan Corel Draw, Paint Brush;
taqdimot uchun foydalaniladigan Power Point;
ma’lumotlar bazasi boshqarish tuzilmalari Access, Visual Fox Pro va
boshqalardan foydalanib, ulardan olingan obyektlarni tayyorlangan hujjatlar
tarkibiga kiritish mumkin.
Shuni aytish lozimki, Word 2000, Word 2007, Word 2010 Microsoft firmasi
tomonidan ishlab chiqarilgan bo‘lsa, boshqa firma Word Perfect tomonidan ishlab
chiqarilgan shu ismli tahrirlovchi dasturlar ham hozirda keng qo‘llaniladi. U ham
o‘z imkoniyatlari jihatidan Word ga yaqin.
303
Funksiya va buyruqlar. Windows 98 da buyruqni to‘rt xil usullardan biri, ya’ni
piktogrammali menyu, buyruqlar menyusi, dinamik menyu va qaynoq klavishalar
orqali bajarish mumkin.
WinWord 2000 oynasi orqali ko‘pgina tez-tez ishlatiladigan buyruqlarni osongina
bajarish mumkin (masalan, hujjatni ochish yoki to‘gri yozilganligini tekshirish va
hokazo). Buyruqni chaqirish uchun klavia-turadan ham, sichqonchadan ham
foydalanish mumkin. WinWord 2000 ning buyrug‘i va opsiyalari mantiqan
tartiblangan bo‘lib, menyu bo‘limlariga vazifasiga mos ravishda birlashtirilgan.
Masalan, formathujjatni formatlash, tablitsa-jadvallar tayyorlash va hokazolarni
o‘z ichiga birlashtirgan. Sichqoncha va klaviatura. WinWord 2000 ning hamma
buyruqlari ham sichqoncha, klaviatura bilan chaqirilishi mumkin. Sichqonchadan
foydalanish dastur bilan ishlashni ancha osonlashtiradi. Qoidaga ko‘ra buyruqni
chaqirish uchun sichqonchaning chap klavishasi ishlatiladi, u orqali belgilash,
bajarish va obyektni ko‘chirish kabi buyruqlarni bajarish mumkin.
Microsoft Excel haqida tushuncha. MS EXCEL elektron jadvali.
Excel dasturi Microsoft Office paketi tarkibiga kirib, u elektron jadvallarni
tayyorlash va qayta ishlash uchun mo‘ljallangan.
Excel hujjati (ya’ni qayta ishlanadigan obyekt) kengaytmasi .XLS bo‘lgan
ixtiyoriy nomli fayl hisoblanadi. Exse1da bu fayl ish kitobi deb nomlanadi.
Har bir .XLS faylda 1 dan 255 tagacha elektron jadval joylashishi mumkin,
ularning har biri ish varag‘i deb ataladi. Excel jadvali 16384 satr va 256 ustundan
iborat. Satrlar 1 dan to 16384 gacha bo‘lgan butun sonlar yordamida nomerlanadi.
Ustunlar esa lotin alifbosi harflari bilan belgilanadi, yani A, V, ..., Z, AA, AV, ...,
IV. Ustun satrlarning kesishish joyida jadvalning strukturali elementlariyacheykalar joylashgan bo‘ladi. Ixtiyoriy yacheykaga boshlang‘ich ma’lumotlarni
son, matn yoki ixtiyoriy ma’lumotni hisoblash formulasini kiritish mumkin. Ustun
kengligi va satr balandligini o‘zgartirish mumkin.
Elektron jadvaldagi aniq bir yacheykani ko‘rsatish uchun adreslardan
foydalanish zarur, ya’ni adreslar o‘zaro kesishadigan ustun belgisi va satr
nomerlaridan iborat bo‘ladi va ular orqali aniqlanadi. Masalan: A1, A8, S24, AA2
va hokazo.
Kompyuterga Exse1ni o‘rnatishda foydalanuvchi bir nechta variantlaridan
birortasini tanlashi mumkin: minimal, tanlanma, standart va to‘liq.
Microsoft Excel programmasi (dasturi) elektron jadvallarni qayta ishlash uchun
mo‘ljallangan. Biz ko‘pchilik hollarda qayta ishlanadigan ma’lumotlarni jadvallar
ko‘rinishida tasvirlaymiz. Shuning uchun jadval katakchalarining bir qismiga
boshlang‘ich ma’lumotlar va boshqa qismiga esa hosil qilinadigan hosilaviy
ma’lumotlar yoziladi.
Masalan: terimchilarning kunlik tergan paxtasi uchun mehnat haqini hisoblash
talab qilinsin, u holda terilgan paxta miqdori -A, bir birlik (1kg) paxta uchun
to‘lanadigan ish bahosi (so‘mda) -B, boshlang‘ich ma’lumot sifatida va har bir
304
o‘quvchining bir kunlik jami tergan paxtasi uchun ish haqi miqdori (summasi)
hosilaviy ma’lumot bo‘lib hisoblanadi.
Katta hajmli tekshirish natijalarini jadval ko‘rinishida tasvirlash maqsadga
muvofiqdir.
Ma’lumotlarni jadval ko‘rinishida tasvirlash ularni tahlil qilishni ancha
soddalashtiradi. Shuning uchun ko‘pchilik hollarda hisob-kitoblar samaradorligi va
sifatini oshirish uchun avtomatlashtirilgan hisoblashlarni joriy qilish maqsadga
muvofiqdir.
Jadval ko‘rinishida tasvirlanadigan masalalarni yechish uchun maxsus amaliy
dasturlar paketlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ular elektron jadvallar yoki jadval
protsessori deb ataladi.
INTERNET VA ELEKTRON POCHTA
Tarmoqlar va ularning turlari
Kompyuterda axborot almashinish uchun magnit va kompakt disklardan
foydalanish yoki boshqa kompyuterlar bilan umumiy tarmoqqa ulanish kerak
bo‘ladi.
Kompyuterlarning o‘zaro axborot almashish imkoniyatlarini beruvchi
qurilmalar majmuiga kompyuter tarmoqlari deyiladi.
Tarmoqning asosiy vazifasi foydalanuvchining taqsimlangan umumtarmoq
resurslariga oddiy, qulay va ishonchli kirishini ta’minlash va ruxsat berilmagan
kirishdan ishonchli himoyalangan holda axborotdan jamoa bo‘lib foydalanishni
tashkil etish. Shuningdek, foydalanuvchilar tarmoqlari o‘rtasida ma’lumotlarni
uzatishning qulay va ishonchli vositasini ta’minlash. Kompyuterlarning fizik
jihatidan birlashishi (simlar yoki boshqa yo‘llar bilan) tarmoq o‘zidan – o‘zi
ishlayveradi degani emas. Tarmoqdagi kompyuter operatsion tizim boshqaruvida
ishlaydi.
Tarmoqning asosiy imkoniyatlari tarmoqqa ulangan kompyuterlar va axborot
ashyolariga bog‘liq.
Axborot ashyolari deganda arxiv, kutubxona, fondlar, ma’lumotlar ombori va
boshqa axborot tizimlaridagi hujjatlar yig‘indisi tushiniladi.
Kompyuterlar soniga qarab tarmoqlar lokal, mintaqaviy va global tarmoqlarga
bo‘linadi.
Lokal tarmoqlar. Bir-biridan uzoq yoki bir-biriga yaqin binolarda joylashgan
kompyuterlarda o‘zaro axborot almashish imkonini beruvchi tarmoq hisoblanadi.
Bu holda axborot almashish asosan aloqa kabellari orqali amalga oshiriladi. Bu
yerda printer, modem kabi qurilmalardan birga foydalanish imkoniyati ham paydo
bo‘ladi.
Lokal tarmoqda axborotni uzatish uchun axborotni marshrutlash va
seleksiyalash kerak bo‘ladi.
Marshrutlash - bu kerakli manzilga axborot blokini uzatish yo‘lini aniqlash
jarayonidir.
305
Seleksiyalash – tegishli manzildagi axborotni saralash demakdir. Lokal
tarmoqlarni xizmat vazifasiga ko‘ra quyidagi turlarga ajratish mumkin:
- Ishchi tizimlar katta miqdordagi ma’lumotlarni saqlash, izlash, murakkab
hisoblashlar, modellashtirish, dasturiy ta’minotni rivojlantirishga xizmat qiladi.
- Ma’muriyat tizimlari tarmoqni boshqaradi.
-Kommunikatsion tizimlar abonent tizimlar orasida axborotlarni uzatish uchun
marshrutlash va bog‘lanishlarni kommutatsiya qilish vazifasini ba-jaradi.
Mintaqaviy tarmoq – biror tuman, viloyat yoki respublika miqyo-sidagi
kompyuterlarini o‘zaro mujassamlashtirilgan tarmoq. Bu yerda bir nechta
markazlashgan juda katta serverlar mavjud bo‘ladi va ular orasidagi axborot
almashish aloqa kabeli, optik tolali yoki sun’iy yo‘ldosh radio-aloqa kanallari
yordamida amalga oshiriladi.
Global tarmoq – dunyoning ixtiyoriy davlatidagi kompyuterlarni o‘zida
birlashtirish imkoniyatiga ega bo‘lgan tarmoq. Bu tarmoq Internet deb ham ataladi.
Kompyuter tarmoqlari shu, jumladan internet ham server, konsentrator (HUB),
axborot uzatish kabellari va modem kabi texnik vositalardan tashkil topadi.
Server – tarmoq ishini ta’minlovchi maxsus kompyuter. Unda kompyuterlarning
birgalikda ishlash imkonini beruvchi dasturlar, ma’lumotlar bazasi va boshqalar
saqlanadi. Ular modelli va faksli aloqalarni, ma’lumotlarni bosmaga chiqarish
ishlarini ham bajaradi.
Konsentrator (HUB) – tarmoqda kompyuterlarning o‘zaro axborot
almashinuvini ta’minlovchi maxsus qurilma. Ular 8,12,16,32 ta kompyuterni
o‘zaro bog‘lash mumkin.
Axborotni uzatish kabellari tarmoqda axborotni bir kompyuterdan boshqasiga
uzatish uchun xizmat qiladi.
Modem – axborotni kompyuterdan uzatish kabeliga o‘tkazuvchi maxsus
elektron qurilma.
Modem «modulyator» va «demodulyator» so‘zlari birikmasidir. Modem
yordamida axborotlar uzatuvchi kompyuterda raqamli
ko‘rinishdan analog ko‘rinishga aylantiradi. Qabul qiluvchi kompyuterda esa
analogdan raqamli ko‘rinishga aylantiriladi.
Internetning dasturiy ta’minoti tarmoqqa ulangan kompyuter va tarmoq
vositalarini yagona standart asosida muloqot qilish, ma’lumotlarni ixtiyoriy aloqa
kanali yordamida uzatish darajasida qayta ishlash, axborotlarni qidirib topish va
saqlash hamda tarmoqda axborot xafsizligini ta’minlash kabi muhim vazifalarini
amalga oshiruvchi dasturlar majmuasidan iborat.
Internetning axborot qismi internet tarmog‘ida mavjud bo‘lgan turli elektron
hujjat, grafik rasm, audioyozuv, videotasvir va hokazolar ko‘rinishdagi axborotlar
majmuasidan tashkil topadi. Ular butun tarmoq bo‘ylab taqsimlangan bo‘lishi
mumkin.
INTERNET (International Network-xalqaro kompyuter tarmog‘i)-butun dunyoni
qamrab olgan global kompyuter tarmog‘idir. Hozirgi kunda INTERNET
dunyoning 150 dan ortiq mamlakatida 100 millionlab abonentlariga ega. Har oyda
306
tarmoq miqdori 7-10%ga ortib bormoqda. INTERNET dunyodagi turli xil
ma’lumotlarga oid axborot tarmoqlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqani amalga oshiruvchi
yadroni tashkil qiladi.
INTERNET qachonlardir faqat tadqiqot va o‘quv guruhlarigagina xizmat qilgan
bo‘lsa, hozirgi kunga kelib, u ishlab chiqarish doiralari orasida keng tarqalmoqda.
Kompaniyalarni INTERNET tarmog‘ining tezkorligi, arzon, keng qamrovdagi
aloqa, hamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon beruvchi
dastur hamda ma’lumotlarning noyob bazasi ekanligi o‘ziga tortmoqda.
Internet paydo bo‘lishining qisqacha tarixi quyidagicha:
1969-yilda AQSH mudofaa vazirligining istiqbolli tadqiqotlari agentligi
(ARPA) ga mamlakatdagi barcha harbiy muassalardagi kompyuterlarni
birlashtiruvchi yagona tarmoq yaratish topshirilgan .
Bu tarmoq ARRA Net harbiy muassasalarga axborot almashishga mo‘ljallangan
edi. Uni yaratishda foydalanuvchilarning tizimga kirish imkoniyati, boshqa
kompyuterdagi dasturlarni ishlatish, fayl va axborotlarni elektron aloqa orqali
uzatish va o‘ta chidamli tarmoqni yaratish nazarda tutilgan.
ARRA Net tarmogini rivojlanishi bilan turli tarmoqlarni o‘zaro bog‘lash,
yagona tarmoq yaratish muammosi yuzaga keldi.
Bunday tarmoq 1974-yilda yaratiladi. Bu tarmoqni ishlatishda UNEX
operatsion tizimi ishlatiladi.
1986-yilda AQSH milliy fanlar fondi (NSF) tomonidan o‘zining 6 ta
superkompyuterli markaziy birlashtirish uchun tarmoq yaratiladi. Bu yuqori sifatli
qurilmalardan iborat bo‘lib, AQSH mudofaa vazirligi standartlariga ishlangan edi.
1992-yilda NSF kompaniyasi ana shu tayanch tarmoqni boshlashga kelishib
oladi. Ana shu vaqtdan boshlab internet davlat muassalaridan tashqari tijorat
maqsadlarida ham ishlatila boshlandi.
Shundan keyin internet AQSH chegarasidan chiqib Yevropa, Osiyo, Afrikaga
ham tarqaladi va dunyoviy tarmoqqa aylanadi.
Kommunikatsiya vositalarining eng zamonaviysi sifatida hozirgi kunda
INTERNET tarmog‘i tan olingan.
Kompyuterning tibbiyot ishlarida, masalan: Tomograf – ya’ni siljib
harakatlanadigan rentgen apparati insonning istalgan organi haqida to‘liq
ma’lumot olishi, ulardagi mikroskopik deffektlar, chet jinslar (masalan,
buyrakdagi tosh) haqida ma’lumot berishi mumkin. Tomagraf uzatgan axborotni
tez qayta ishlash va ekranda ko‘rsatish uchun albatta u kompyuter bilan
bog‘langan bo‘lishi shart.
INTERNET- boshqa sohalar singari tibbiyotda ham muhim rol o‘ynaydi.
Tibbiyotda buning ahamiyati shundaki hozirgi kunga kelib chiqayotgan yangi
turdagi kasalliklar haqidagi hamma ma’lumotlar shifokorlarga yetkaziladi va chora
tadbirlari haqida ma’lumotlar beriladi. Uzoq manzilda joylashgan mutaxassislar
bilan tezkor aloqa o‘rnatish va maslahatlar olish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Internet va unga ulanish usullari
307
Internet yagona tilda muloqot qiluvchi kompyuterlarning global tarmog‘idir. U
xalqaro telefon tarmog‘iga o‘xshash bo‘lishiga qaramasdan, hech kimga mone
emas va uni hech kim to‘laligicha boshqarmaydi. Shunga qaramasdan, u shunday
bog‘langanki, go‘yoki u sizga yagona katta tarmoq bilan ishlagandek imkon
yaratadi.
Tarmoqdagi barcha kompyuterlar TCP/ IÐ tili deb nomlangan tarmoq
bayonnomalaridan foydalanadilar va bu til orqali kompyuterlar o‘zaro muloqotda
bo‘ladilar. TCP (Transmission Control Bayonnomasi — uzatishlarni boshqarish
protokoli), IÐ(Internet Protocol — internet bayonnomasi). Bular birgalikda
standart tilni tashkil etadi va uning yordamida global tarmoq kompyuterlari
ma’lumotlarni almashadilar.
Internet tizimida mijozlarni ishlashda xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar
«ПРОВАЙДЕР» deyiladi. Provayderlar turli nomda bo‘ladi. Masalan
<(NAYTOV», «ТЕХНОПРОСИСТЕМ» va hokazo.
Ushbu provayderlar mijozlar o‘rtasida shartnoma tuzib, ularni «ЛОГИН» va
«ПАРОЛ» bilan ta’minlaydi.
Login — masalan: servin, ziyonur, mansur, akbar kabi nomlanishida bo‘ladi.
Parol - ******** (faqat foydalanuvchi biladigan yashirin belgilar). Internet-bu
minglab lokal va mintaqaviy kompyuter tarmoqlarini bir butun qilib birlashtiruvchi
butun dunyo kompyuter tarmog‘idir.
Internet asosan uchta—texnik, dasturiy, axborot tarkibiy qismlaridan iborat.
Ma’lumki, texnik tarkibiy qismi turli kompyuterlar, aloqa kanallari, tarmoq
texnik vositalari majmuasidan tashkil topgan.
Ulardan ixtiyoriy birining ishdan chiqishi tarmoqning umumiy faoliyatiga ta’sir
etmaydi.
Internetning dasturiy ta’minoti tarmoqqa ulangan kompyuter va tarmoq
vositalarini yagona standart asosida muloqot qilish, ma’lumotlarini ixtiyoriy aloqa
kanali yordamida uzatish darajasida qayta ishlash, axborotlarni qidirib topish va
saqlash hamda tarmoqda axborot xavfsizligini ta’minlash kabi vazifalarni amalga
oshiruvchi dasturlar majmuasidan iborat.
Internetning axborot ta’minoti tarmoqda mavjud bo‘lgan turli elektron hujjat,
grafik, rasm, audioyozuv, vidiotasvir va hokazolar ko‘rinishidagi axborotlar
majmuidan tashkil topgan.
Tarmoqdagi elektron hujjatni o‘zaro moslanuvchan «giðerbog‘lanishlar» orqali
bir necha manbalar majmuasi ko‘rinishida tashkil etish mumkin. Natijada
millionlab o‘zaro bog‘langan elektron hujjatlar majmuasidan tashkil topgan
axborot muhiti hosil bo‘ldi.
Internet tizimining mohiyatini tushinish uchun uning mantiqiy tuzilishi bilan
tanishib chiqamiz.
Internetdan foydalanuvchi hammaga bir xil bo‘lgan kompyuterda ma’lumotlarni
uzatish tartibini belgilovchi yagona qoidalar majmui belgilangan.
308
Ikki kompyuter orasida ma’lumotlarni uzatish tartibi va formatni belgilovchi
qoidalar majmui bayonnoma (protokol) deb ataladi.
Masalan: http, stp va boshqalar bayonnomaga misol bo‘ladi. Tarmoqda ishlash
uchun berilgan bayonnomaga mos holda ma’lumotlarni uzatish imkonini beradigan
maxsus dastur ta’minotiga ega bo‘lishi kerak. Bun-day dasturlar bayonnomalarni
amalga oshirish deyiladi.
Hozirgi zamon operatsion tizimlarining barchasi internetda ishlashni
ta’minlovchi asosiy bayonnomalarga ega.
Internetda axborotni paketli uzatish prinsiðidan foydalaniladi.
Ma’lumotlarning qismlarga bo‘linishi paketlar deb ataladi.
Paketda ma’lumotlar bilan birga uni berilgan manzilga to‘g‘ri yetkazish
imkonini beruvchi boshqaruv axboroti (masalan, qabul qiluvchining manzili)
beriladi.
Axborotni uzatishda ba’zi xabarlar yetib bormasligi, ba’zi birlari esa bir necha
nusxada yetkazilishi ham mumkin.
Internetning samarali ishlashi uchun mavjud axborotni qanday qilib paketlar
shaklida uzatish va yetkazilgan axborotni qayta ishlash hamda bo‘laklangan
paketlarni foydalanuvchiga qanday yetkazish kerakligi muam-mosini hal qilish
kerak bo‘ladi.
Bu muammolarni hal qilish uchun TCP (Transmission Control Protocol)
ma’lumotlarni uzatishni boshqarish va IÐ (Internet Protocol–tarmoq-lararo o‘zaro
bog‘lanish) bayonnomalari yaratilgan.
Bu bayonnomalar internet tuzilmasini aniqlovchi asosiy bayonnoma-lar bo‘lib
xizmat qiladi. Odatda ular TCP / IÐ ko‘rinishda yoziladi.
Internet bilan bog‘liq quyidagi tushunchalardan ham keng foydalaniladi:
WWW-«jahon o‘rgimchak to‘ri» aloqa tarmog‘i (qisqacha Web) tizimida
ma’lumotlar giðermatnli hujjatlar shaklida olinadi. Giðermatn boshqa matnli
hujjatlarga yo‘l ko‘rsatuvchi matndir. Matnlar bilan bir qatorda WWW hujjatlarida
multimediya ma’lumotlarini ham ko‘rish mumkin. Matndan tashqari boshqa
shakldagi ma’lumotlarni ham beruv-chi hujjatlar giðermedia hujjatlari deyiladi.
HTML (Hyper Text Markup Landuade-giðermatn belgilanishi) WWW xizmati
uchun hujjat tayyorlashda ishlatiladi. HTML buyruqlari orqali matnlarning
shaklini istalgancha o‘zgarish, ya’ni matnning bir qismini ajratib olish, boshqa
faylga yozish, rangli ta’svirlarni qo‘yish mumkin. U boshqa hujjatlar bilan
bog‘laydigan gipermatnli aloqalarga ega.
Multimediya – kompyuterda axborotning turli xil ko‘rinishlari: rangli grafika,
matn va grafikda dinamik effektlar, ovozlarni chiqishi va sintezlangan musiqalar,
annimatsiya, videokliðlar, hatto videofilmlar bilan ishlashdir.
Sayt – grafika va multimediya elementlari joylashtirilgan giðermediya hujjatlari
ko‘rinishidagi mantiqan butun axborot hajmidir. Sayt–bu manzil, nom, shu manzil
nom orqali ma’lumotlarni yetkazish yoki qabul qilish mumkin. Saytlar bir necha
bo‘lim va sahifalardan iborat bo‘lishi mumkin. Saytda reklamalar, matnlar,
309
rasmlar, qo‘shiqlar, kliðlar, kino filmlar, dasturlar, to‘g‘ri efir-ovoz va tasvir
ko‘rinishlari bo‘lishi mumkin. Ulardan nusxa olish mumkin. Saytlarning nomi har
xil nomda bo‘ladi.
Masalan:
www.rambler.ru, aport2000.ru, sport.com, uzeum.com, www.coca-cola.com,
porfum.fr, game.is, setora.uz, uzpak.uz va hokazo nomlarda bo‘ladi.
Hozirgi kunda axborot tarmog‘idan foydalanish an’anaviy tus olgan. Undan
foydalanish uchun avvalo tarmoqqa ulanish kerak. Hozirgi vaqt-da internetga
ulanishning bir nechta usuli mavjud. Ular o‘zaro imkoniyatlari va ma’lumotlarni
uzatish tezligi bilan bir-biridan farqlanadi. Bog‘lanish imkoniyati va tezligi
internetdan foydalanish narxini belgilaydi.
Bog‘lanish turlarini narxining pasayishi tartibida quyidagicha tartiblash
mumkin:
1) to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lanish:
2) SLIÐ va RRR yordamida bog‘lanish:
3) «Chaqiruv» asosida bog‘lanish:
4) UUCP yordamida bog‘lanish:
To‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lanish usuli tarmoqning barcha imkoniyatlari-dan to‘liq
foydalanishga imkon beradi. Bunda foydalanuvchi uchun alo-hida tarmoq ajratiladi
va buni provayder ta’minlaydi. Bunday holda siz-ning kompyuteringiz Server
sifatida ishlaydi. Bu holda ma’lumotlarni uzatish tezligi kamida 10mb/sek bo‘ladi.
SLIÐ va RRR orqali boglanish oddiy telefon tarmoqlaridan modem yordamida
ishlovchi internet dastur ta’minotidir. Bu holda ish seansini tugatgandan keyin
telefon tarmog‘ini bo‘shatasiz va keyin boshqa foy-dalanuvchi undan foydalanish
mumkin bo‘ladi.
SLIÐ-bu oddiy telefon tarmog‘i va modemdan foydalanadigan inter-net
bayonnomasidir.
RRR-bu SLIÐ ga o‘xshash va undan keyinroq yaratilgan bayonnoma.
Bayonnoma bu kompyuterlar orasida ma’lumotlarni uzatish va formatini belgilovchi qoidalar mavjud.
Chaqiruv asosida bog‘lanish internetga kirishga imkon beradi. Bun-da
foydalanuvchi mantiqiy nom va parol yordamida internetga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib
ishlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bunday tarmoqdan bir necha foydalanuvchi
foydalanadi, shuning uchun tarmoqning tezligi past bo‘ladi.
UUCP yordamida bog‘lanish UNTX operatsion tizimi UUCP deb ataluvchi
Serverdan foydalanadi va ma’lumotlarni telefon tarmog‘i orqali uzatish imkonini
beradi.
Respublikamizda 1997-yildan internet xizmatini ko‘rsatuvchi qator
provayderlar o‘z ishini boshlagan.
Endi internetga doir ba’zi asosiy tushunchalaridan mazmuni bilan tanishamiz:
Mijoz – Serves resurslaridan va xizmatidan foydalanuvchi kompyuter yoki
dastur.
310
Shlyuz – bayonnomani bir turdagi muhitdan ikkinchi turdagi muhitga
o‘tkazuvchi tarmoq qurilmasi. Kompyuter internetga bog‘langanda shlyuzdan
foydalaniladi.
Proxy – bir necha kompyuterning internetga ulanishi ta’minlovchi tizim. Proxy
Server odatda ko‘p ishlatiladigan resurslarni saqlash imkoniyatiga ega.
URL – internetga murojaat qilishning eng oddiy usuli bo‘lib, u manzilni
ifodalaydi. URL manzilidan ixtiyoriy foydalanuvchi bir vaqtning o‘zida
foydalanishi mumkin.
Masalan:
http: // www. youthcenter. Com/ rndex. Htme Bu URL manzil tarkibiy qismlari
quyidagicha:
http – resursdan foydalanishda giðermatn bayonnomasi ishlatilayotganligini
bildiradi.
www.youthcenter. - Com ma’lumot joylshgan internet sahifa nomini bildiradi.
rndex. Htme – faylning kompyuterdagi to‘la nomini bildiradi. Aytaylik,
internetda biror sahifani ochib ko‘rmoqchisiz. U holda sahifa manzilini kiritasiz va
uni ochasiz. Bu sahifani topish uchun www dasturi provayderda joylashgan domen
nomlari xizmatchi dasturlar majmuidan foydalaniladi. U DNS deb ataladi va u
kompyuterga internet o‘rnatilganda kiritiladi.
Netcape Windows bilan ishlayotganda TCP/IÐ bayonnomasi bu domen nomini
sizning Serveringizga uzatadi.
Domenlar nomi ko‘pincha com edu yoki org bilan tugaydi. Ulardan ko‘p
ishlatiladiganlari quyidagilar:
Com – tijorat tashkilotlari uchun; Edu – o‘quv muassasalari uchun; Gov – davlat
muassasalari uchun; Int – xalqaro ma’lumotlar uchun; Mie – harbiy ma’lumotlar
uchun;
Net – internetning xizmat provayderi uchun; Org – notijorat tashkilotlar uchun
ishlatiladi.
Internet manzillarida turlicha identifikatorlar ishlatiladi.
Masalan: *.UZ – O‘zbekiston, *.ru – Rossiya, *.Ua – Ukraina, *.Kg– Qozog‘iston, *.Kd –
Qirg‘iziston, *.US – AQSH, *.UK – Buyuk brita-niya, *. Cn – Kanada, *. Sh – Shvetsariya
va hokazo.
Agarda domen ichida davlatni izohlovchi qo‘shimcha ma’lumotlar bo‘lmasa, bu
domen AQSH da ekanligini bildiradi.
Foydalanilgan asosiy va qo‘shimcha o‘quv adabiyotlar hamda axborot
manbaalari
Asosiy adabiyotlar
1.
2.
3.
4.
5.
O’zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to’g’risida”gi Qonuni.
O’zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat almashinuvi haqida”gi Qonuni.
O’zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to’g’risida”gi Qonuni.
O’zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli imzo to’g’risida”gi Qonuni.
Yusupbekov N.R., Muxamedov B.E., Gulomov SH.M. Texnologik jarayonlarni
boshqarish sistemalari. «O’qituvchi», Toshkent, 1997. -352b.
311
6. Igamberdiev X.Z., Sevinov J.U. «Avtomatik boshqarish nazariyasi» fanidan kurs
ishini bajarish uchun uslubiy ko‘rsatma. Toshkent 2011. – 32 b.
7. Информатика / Под ред. Н.В.Макаровой. - М.: Финансы и статистика, 2002.
8. Андреев А.А., Солдаткин В.И. Прикладная философия открытого
образования: педагогический аспект. — М.: РИЦ «Альфа» МГОПУ им.
М.А.Шолохова, 2002.
9. Бордовская Н.В. , Реан А.А. Педагогика. Учебник для вузов — СПб:
Издательство «Питер», 2000.
10. Zakirova F. va boshqalar. Elektron ukuv-metodik majmualar va ta’lim resurslarini
yaratish metodikasi. -Toshkent: OUMTV. – 2010. – 64 b.
Qo’shimcha adabiyotlar
11. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016
yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
nutqi. // “Xalq so’zi” gazetasi. 2017 y., 16 yanvarь, №11.
12. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 2017. - 46 b.
13. Intellektual muxandislik tizimlari ta’lim yo’nalishi uchun Davlat ta’lim standarti.
– T.: O’zstandart, 2015y.
14. Бозиев С.Н. MATLAB 2006a в примерах. РГУ нефти и газа им. И.М.Губкина,
2006. – 150 с.
15. Автоматизация проектирования технологических процессов и средств
оснащенаия / Под ред. А.Г.Раковича. - Минск: ИТКАН БЕЛАРУСЬ, 1997.
16. Вороненко В.П. и др. Автоматизированное производство. - М.: Высшая
школа, 2001.
Internet saytlari
17. www.ziyonet.uz;
18. www.edu.uz;
19. www.multimedia.com
312