* Đọc bài ca dao sau đây:
Bà già đi chợ Cầu Đông
Bói xem một quẻ lấy chồng lợi chăng?
Thầy bói xem quẻ nói rằng:
Lợi thì có lợi nhưng răng không còn.
I. Thế nào là chơi chữ?
1. Ví dụ: Sgk/163:
2. Nhận xét
VD:
Bà già đi chợ Cầu Đông,
Bói xem một quẻ lấy chồng lợi chăng?
Thầy bói xem quẻ nói rằng:
Lợi thì có lợi nhưng răng không còn.
(Ca dao)
HOẠT ĐỘNG NHÓM ĐÔI (1’)
Dãy 1,2: Em có nhận xét gì về nghĩa của các từ lợi trong
bài ca dao trên? Chúng thuộc từ loại nào (DT,ĐT,TT) ?
Dãy 3: Việc sử dụng từ lợi ở cuối bài ca dao là dựa vào
hiện tượng gì của từ ngữ? (đồng âm, đồng nghĩa, trái
nghĩa, gần âm,…)
“Lợi
lợi có
nhưng
Dãy 4: Việc sử dụng từ
lợi thì
nhưcótrên
tác dụng gì?
răng không còn”.
I. Thế nào là chơi chữ?
2. Nhận xét
- Lợi 1 : thuận lợi, lợi lộc, lợi ích.
Bà già đi chợ Cầu Đông,
Bói xem một quẻ lấy chồng lợi 1 chăng?
Thầy bói xem quẻ nói rằng:
Lợi 2 thì có lợi 3 nhưng răng không còn.
- Lợi 2 ,3 : Phần thịt bao quanh răng.
Âm: giống nhau
Lợi
Nghĩa: Khác xa nhau
-> Hiện tượng đồng âm.
-Tác dụng: tạo sắc thái hài hước, dí dỏm,
câu văn thêm hấp dẫn, thú vị.
3. Kết luận:
Chơi chữ là lợi dụng đặc sắc về âm, về nghĩa của từ ngữ để tạo
sắc thái dí dỏm, hài hước, ... làm câu văn hấp dẫn và thú vị.
I. Thế nào là chơi chữ?
Em hãy lấy vài ví dụ
về lối chơi chữ.
1. Đi tu Phật bắt ăn chay.
Thịt chó ăn được, thịt cầy thì không .
- chó  cầy => Hiện tượng đồng nghĩa
2. Cô Xuân đi chợ mùa hạ.
Mua cá thu về chợ hãy còn đông.
=> Hiện tượng đồng âm
3. Da trắng vỗ bì bạch
Rừng sâu mưa lâm thâm.
=> Hiện tượng đồng nghĩa, gần nghĩa
(Từ thuần Việt – Từ Hán Việt)
II. Các lối chơi chữ.
1. Từ “ranh tướng” có nghĩa là
gì? Sử dụng nhằm mục đích gì?
2. Nhận xét cách dùng phụ âm
đầu trong ví dụ 2 ? Nêu tác dụng
của cách dùng đó?
3. Hãy đảo phần vần của các âm
tiết sau: “cá đối”, “mèo cái” và
nhận xét về âm, nghĩa của từ
trước và sau khi đổi.
4. Từ “sầu riêng”
trong bài thơ có những nghĩa
nào? Hiện tượng trái nghĩa nào
được tạo ra ở câu cuối?
Xác định các lối chơi
chữ trong các câu sau:
Thảo luận
nhóm (3’)
1.
Sánh với Na-va “ranh tướng” Pháp
Tiếng tăm nồng nặc ở Đông Dương
2.
Mênh mông muôn mẫu một màu mưa
Mỏi mắt miên man mãi mịt mờ.
Con cá đối bỏ trong cối đá
Con mèo cái nằm trên mái kèo
Trách cha mẹ em nghèo, anh nỡ phụ duyên em.
3.
4.
Ngọt thơm sau lớp vỏ gai
Quả ngon lớn mãi cho ai đẹp lòng
Mời cô, mời bác ăn cùng
Sầu riêng mà hóa vui chung trăm nhà.
I. Thế nào là chơi chữ?
II. Các lối chơi chữ
(1)
Sánh với Na – va “ranh tướng” Pháp
Tiếng tăm nồng nặc ở Đông Dương.
(Tú Mỡ)
1. Ví dụ: Sgk/164
2. Nhận xét
Henri Eugène Navarre (Na-va) là tên tướng chỉ huy
tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ - tên toàn quyền
Đông Dương .
NHÓM 1
II. Các lối chơi chữ
1. Ví dụ: Sgk/164
2. Nhận xét
- (1) Dùng lối nói trại âm
(gần âm).
- “ranh tướng”: tên tướng ranh mãnh, nhãi ranh.
 ý coi thường.
- “danh tướng”: danh tiếng, uy danh của một vị tướng .
-Thay vì dùng “danh tướng” tác giả lại dùng cách nói
trại âm:“ranh tướng”
 giễu cợt, châm biếm, đả kích tên tướng Pháp Na-va.
-> xét về mặt âm, hai từ này gần âm.
II. Các lối chơi chữ
1. Ví dụ: Sgk/164
2. Nhận xét
- (1) Dùng lối nói trại âm (gần
âm).
- (2) Dùng cách điệp âm.
NHÓM 2
(2)Mênh mông muôn mẫu một màu mưa
Mỏi mắt miên man mãi mịt mờ.
(Tú Mỡ)
? Nhận xét cách dùng phụ âm đầu trong ví dụ trên.
Tác dụng của nó.
- giống nhau phụ âm đầu: m
 tạo sự đặc sắc về ngữ âm cho câu thơ.
 Hiện tượng này gọi là điệp âm
Ví dụ: Bà Ba béo bán bánh bèo bên bờ biển bị
bom bỏ̉ ba bốn bận.
NHÓM 3
II. Các lối chơi chữ
1. Ví dụ: Sgk/164
- cá đối -> cối đá;
2. Nhận xét
- mèo cái - mái kèo
- (1) Dùng lối nói trại âm (gần
âm).
- (2) Dùng cách điệp âm.
- (3)Dùng lối nói lái.
 Hiện tượng nói lái
-> Vần được đánh tráo
tạo từ mới, nghĩa mới
 chỉ sự vật khác.
I. Thế nào là chơi chữ?
II. Các lối chơi chữ.
HS lấy thêm ví dụ
Khi đi cưa ngọn, khi về cũng cưa ngọn.
Đáp án: cưa ngọn- con ngựa (Nói lái)
Trùng trục như con bò thui.
Chín mắt, chín mũi, chín đuôi, chín đầu.
Đáp án: Con bò bị thui chín (Đồng âm)
NHÓM 4
II. Các lối chơi chữ
1. Ví dụ: Sgk/164
2. Nhận xét
- (1) Dùng lối nói trại âm (gần
âm).
- (2) Dùng cách điệp âm.
(4) Ngọt thơm sau lớp vỏ gai,
Quả ngon lớn mãi cho ai đẹp lòng.
Mời cô, mời bác ăn cùng,
Sầu riêng mà hoá vui chung trăm nhà.
- Sầu riêng: là một loại quả có vị ngọt thơm,
-> Hiện
trồng nhiều ở miền Nam.
- (3) Dùng lối nói lái.
tượng từ
- Sầu riêng: trạng thái tâm lí tiêu cực: buồn
đồng âm
- (4) Dùng từ ngữ đồng âm và của cá nhân khó thổ lộ.
trái nghĩa.
->Trái nghĩa: sầu riêng >< vui chung (trạng
thái tâm lí: tích cực, có tính tập thể)
-> Hiện tượng từ đồng âm và trái nghĩa
- Chuồng gà kê sát chuồng vịt.
=> gà = kê (từ Hán Việt) -> từ đồng nghĩa
I. Thế nào là chơi chữ?
II. Các lối chơi chữ.
- Bà đồ Nứa, đi võng đòn tre, đến khóm trúc
thở dài hi hóp.
Những từ gần nghĩa với nứa : tre, trúc,
hóp (cùng họ).
HS lấy ví dụ:
NỨA
HÓP
TRÚC
TRE
I. Thế nào là chơi chữ?
II. Các lối chơi chữ.
1. Ví dụ: SKG/165
2. Nhận xét
- (1) Dùng lối trại âm (gần âm).
- (2) Dùng cách điệp âm.
- (3) Dùng lối nói lái.
-(4): Dùng từ ngữ trái nghĩa,
đồng nghĩa, gần nghĩa
3. Kết luận: Ghi nhớ 2: SGK/165
Qua các ví dụ trên, em hãy
cho biết có mấy lối chơi chữ
thường gặp?
Đọc kĩ rồi chỉ rõ lối chơi chữ cụ thể trong
từng ví dụ sau:
Nhận xét nghĩa
của tiếng “da”
và “bì”,“trắng”
và “bạch” ?
VD: Da trắng vỗ bì bạch
Rừng sâu mưa lâm thâm
(Câu đối)
Da- bì ; trắng - bạch
Rừng – lâm; sâu- thâm
=> Dùng từ
đồng nghĩa.
 Chơi chữ bằng cách dùng từ gần nghĩa.
II. Các lối chơi chữ
1. Ví dụ: Sgk/164
2. Nhận xét:
- (1) Dùng lối nói trại âm (gần
âm).
- (2) Dùng cách điệp âm.
- (3) Dùng lối nói lái.
- (4) Dùng từ ngữ đồng âm,
trái nghĩa, đồng nghĩa, gần
nghĩa
Bài tập: Mỗi câu sau đây có những tiếng nào chỉ
các sự vật gần gũi nhau? Cách nói này có phải là
chơi chữ không?
a/ Trời mưa đất thịt trơn như mỡ, dò đến hàng
nem chả muốn ăn.
b/ Bà đồ Nứa, đi võng đòn tre, đến khóm trúc,
thở dài hi hóp.
 a/ thịt, mỡ, dò, nem, chả: Những thực phẩm
gần nghĩa với từ thịt.
b/ nứa, tre, trúc, hóp: Những loài thực vật cùng
họ với tre.
 Chơi chữ bằng cách dùng từ gần nghĩa
Vd 7: Chàng Cóc ơi! Chàng Cóc ơi !
Thiếp bén duyên chàng có thế thôi
Nòng nọc đứt đuôi từ đây nhé
Ngàn vàng khôn chuộc dấu bôi vôi.
(Hồ Xuân Hương)
Cóc
-> “ Cóc, nhái bén, chàng hiu, nòng nọc, chẫu
chuộc ”  họ nhà cóc
Gần nghĩa– cùng trường nghĩa)
Chẫu chàng
Nhái bén
Nòng nọc
Chuộc (chẫu chuộc)
III. Luyện tập:
BT1/ trang 165: Ñoïc baøi thô döôùi ñaây vaø cho
bieát Taùc giaû ñaõ duøng töø ngöõ naøo ñeå chôi
chöõ.
liu ñiu
Chaúng phaûi
liu ñiu vaãn gioáng
nhaø.
ai tha.
Raén
Raén ñaàuhoå
bieáng hoïc chaúng
mailöûa
Theïn ñeøn
hoå löûa ñau loøng
meï,
gaàm
Raù
roi coå cha.
LoNay
aèn theùt mai gaàm raùt
Traâuchæ
Loã quen tuoàng
Raùo meùp
noùi doái, hoå mang
Laèn löng cam chòu daáu roi tra.
RAÉN
ROI
RAÉN RAÙO
BT3/ trang 166:Söu taàm moät soá
caùch chôi chöõ trong saùch
baùo(Baùo Hoa hoïc troø,Thieáu
nieân Tieàn phong,Vaên ngheä… )
* Caâu
ñoá.
* Caâu ñoái.
* Truyeän cöôøi...
* Vaên thô traøo phuùng, chaâm
bieám...
BT4/Trang 166: Naêm 1946, baø Haèng
Phöông bieáu Baùc Hoà moät goùi
cam,Baùc Hoà ñaõ laøm moät baøi thô
toû loøng
caûmônônbaø
nhöbieáu
sau: goùi cam,
Caûm
Nhaän thì khoâng ñuùng,töø laøm
sao ñaây?
AÊn quaû nhôù keû troàng
caây,
Phaûi
chaêng
khoå
taänHoà
ñeán
ngaøy
? Trong
baøi
thô
naøy
Baùc
ñaõ
duøng
cam lai?
loái chôi chữ õnhö theá naøo?
Trong baøi thô naøy Baùc Hoà
ñaõ duøng loái chôi chö õnhö
1
theá naøo?
Caûm ôn baø bieáu goùi cam,
Nhaän thì khoâng ñuùng,töø laøm
sao ñaây?
AÊn quaû nhôù keû troàng
caây,
2
Phaûi
chaêng
khoå
taän
ñeán
ngaøy
Cam
(1):
cam lai?Quaû
Duøng töø
cam
Cam (2): Ngoït,
ñoàng aâm.
söôùng