IBRAGIMOV R.Z.
MARKAZIY OSIYO ARXEOLOGIYASI
T o sh k e n t 2 0 1 3
Mas'ul muharrirlar: t.f.d., prof. Suleymanov R.X.
t.f.n., dots.Xaydarov M.M.
Taqrizchi: t.f.n. dots. Egamberdiyeva N.A.
1
O'quv qollanmada Markaziy Osiyo xalqlarining paleolit davridan so'nggi o'rta
asrlar davriga qadar bo'lgan moddiy madaniyati tarixi taraqqiyoti eng yangi arxeologik
materiallar asosida berilgan. Mintaqaning turli davrlarga oid lokal madaniyatlari
batafsil tavsiflangan.
В учебном пособии на базе новейших археологических исследований
показано развитие материальной культуры населения территориии Центральной
Азии от палеолита до позднего средневековья. Детально характеризуются
локальные культуры различных эпох региона.
This manualis based on the latest archaeological research and shows the
development of material culture in the history of the population of Central Asia from
the Stone Age to the late Middle Ages are. In details Characterized the individual
cultures of different eras of the region.
Muqaddima
Arxeologiya oquv qollanmasi O'zbekiston Respublikasi oliy oquv yurtlarining
arxeologiya ta'lim yo'nalishi “Umumkasbiy fanlari blokidagi” “Markaziy Osiyo
arxeologiyasi”, tarix ta'lim yo'nalishi “Arxeologiya asoslari” fani namunaviy oquv
dasturiga mos ravishda bakalavriat talabalari va o'qituvchilari uchun mo'ljallangan.
Shuningdek, ushbu oquv qollanmadan arxeologiya va tarix yo'nalishining “Ixtisoslik
fanlar” blokidagi qadimgi va o'rta asrlar shaharlari tarixi maxsus kurslari ham
foydalanish mumkin.
Kishilikning qadimgi davr tarixi va madaniyatini o'rganishda arxeologiya fanining
ahamiyati nigoyatda katta. Markaziy Osiyo, xususan, Vatanimiz jahon sivilizatsiyasi
taraqqiyotida muhim o'rin ega bo'lgan hududlardan biri sanalib, ularni o'rganishda
moddiy manbalar muhim o'rin egallaydi.
O'zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini e'lon qilgandan so'ng
vatanimizning qadimgi davr tarixi va madaniyati masalalarini holisona va haqiqoniy
o'rganish harakati yo'lida talaygina amaliy ishlar qilindi. “Arxeologiya” yo'nalishining
tashkil qilinishi ham bu boradagi harakalarning boshlangich bo'gini sanaladi.
Bugungi kunga qadar O'zbekiston va Rossiyada nashr qilingan o'quv-qo'llanmalar
va darsliklari arxeologiya yo'nalishida o'qitiladigan “Markaziy Osiyo arxeologiyasi”
fani uchun etarli ma'lumotlarni berolmaydi. Shunga ko'ra 5120400 - arxeologiya
yo'nalishi bo'yicha umumkasbiy fanlar blokidagi “Markaziy Osiyo arxeologiyasi” fani
o'quv dasturiga mos keladigan ushbu o'quv-qo'llanmaga zarurat tugiladi. Shuningdek,
ushbu o'quv-qo'llanmada tarix yo'nalishida o'qitiladigan “Arxeologiya va etnologiya
asoslari” fanining arxeologiya qismini, “O'zbekiston tarixi”ning qadimgi davrini va
shular bilan birgalikda arxeologiya yo'nalishining ihtisoslik fanlardan ham keng
foydalanish mumkin.
2
KIRISH
Insoniyat o'zining o'tmish tarixida uzoq yo'lni bosib o'tib, u murakkab tarixiymadaniy jarayonlardan iborat. Ularni o'rganish hozirgi zamon tarix fanining muhim
vazifasidir. Bunday jarayonlarni yoritib berish insonyatning o'tmish faoliyatidan darak
beruvchi manbalarni o'rganish asosida amalga oshiriladi. Ular odatda moddiy va
yozma manbalardan iboratdir. Dastlabki yozuvlarning paydo bo'lishi ilk sivilizatsiya
markazlarida taxminan olti ming yilllik tarixga ega, xolos. Keyingi davrlar tarixiga oid
saqlangan uzuq-yuluq va cheklangan yozma manba ma'lumotlari insoniyat tarixini
toliq yoritib berish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun insoniyatning qadimgi davr
tarixini ashyoviy dalillar asosida o'rganadigan fanga ehtiyoj tuqiladi. Bunday holatda
arxeologiya faniga zarurat paydo bo'ladi.
Arxeologiya atamasi ilk bor qadimgi yunon faylasufi Platon (mil.avv. 427-347
yillar - arxayos - qadimgi, logos - fan) qadimgi davr tarixini bayon qilish maqsadida
qollagan. XVIII asrdan boshlab Еvropada bu atama qadimgi san'atni ifodalashda
ishlatilib, hozirga qadar ayrim chet mamlakatlarda ahamiyatini saqlab qolgan. Boshqa
bir chet mamlakatlarda esa arxeologiya biologiya, xususan, antropologiya yoki boshqa
tabiiy fanlarning tarkibida o'rganiladi.
Arxeologik manbalar. Insoniyat tarixi taxminan 3/2,6 mln. yillarga teng bo'lib,
shundan yozuvdan foydalanila boshlagan davri 100 dan 0,2-0,3 foiz ulushini tashkil
etadi, xolos. Bundan ko'rinib turibdiki insoniyat tarixining asosiy qismi yoritib
berishda moddiy manbalar asosiy o'rin egallar ekan. Ko'pchillik xalqlar yaqinga qadar
yozuvdan foydalanmagan. Shuning uchun ularning o'tmish tarixini yoritishda moddiy
manbalar asosiy o'rin egallaydi. Umuman, arxeologiya insonyatning ilk ajdodlari
shakllangan paleolit davrining quyi bosqichidan boshlab, yozuv paydo bo'lgunga qadar
davr tarixini toliq o'rganadi. Yozuv paydo bo'lgandan to o'rta asrlarga, ayrim
hududlarda so'nggi o'rta asrlar davri tarixini o'rganishda moddiy manbalar ahamiyati
saqlanib qoladi.
Shuni unitmaslik kerakki, qadimgi va qisman o'rta asrlar davri yozma manba
ma'lumotlari tarixnining ayrim jihatlarini yoritish imkoniyatiga ega. Bunday holatda
jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotining yozma manbalar ochib bera
olmaydigan tomonlari moddiy manbalar asosida tiklanadi.
Moddiy manbalar o'z navbatida tabiiy va bevosita inson tomonidan yaratilgan
turlarga bo'linadi. Birinchisi, qadimgi odamlar, hayvon suyaklari va o'simlik
qoldiqlaridan iborat bo'lib, ularni asosan paleoantropologiya, paleozoologiya,
paleobotanika fanlari tomonidan o'rganiladi va arxeologiya fani ularning yutuqlaridan
foydalangan holda kishilik jamiyati tarixining antropogonez jarayoni masalasi, ibtidoiy
davr faunasi va florasi hamda ular asosida shakllangan xojalik xususiyatlarni yoritishda
foydalanadi.
Ikkinchisi, moddiy manbalar insonyat o'zlari uchun yaratilgan jamiki zaruriy
narsalardan tashkil topgan bo'lib, ular oddiy qopol tosh qurollari-yu, sodda ishlangan
sopol buyumlaridan tortib, yirik qurilish inshootlari va ishlab chiqarish mahsulotlari
qoldiqlari yoki o'ta nozik did bilan ishlangan san'at namunalari va shu kabi cheksiz
qadimiy ashyolardan iborat.
3
Arxeologiya fani sohasida moddiy manba tushunchasiga sinonim sifatida
“yodgorlik” iborasi ham keng qollaniladi. Shuning uchun insoniyat ijtimoiy faoliyati
bilan bogliq barcha moddiy ashyolarni yodgorlik, deb atash mumkin. Yodgorlik
atamasi keng ma'noda insoniyat yashab o'tgan joylar: ibtidoiy makonlar, qishloqlar.
mozor-qorgonlar, shahar xarobalari, yer ustida saqlanib qolgan turli inshootlar, tog-kon
metallurgiyasiga tegishli barcha turdagi inshootlar va narsalarga nisbatan ham keng
qollaniladi.
Arxeologik ma'lumotlar ibtidoiy gor va ochiq joy makonlari, tosh asri goyatosh
rasmlari, ilk otroq dehqonchilik qishloqlari, bronza davri ilk shaharlari, qadimgi va
o'rta asrlar davri yirik shahar markazlari va ularning mudofaa inshootlari, mozorqorgonlar, tog-konlari va metalchilik yodgorliklari, ixtisoslashgan hunarmandchilik
ishlab chiqarish ustaxonalari, qadimgi irrigatsiya inshootlari va boshqa arxeologik
yodgorliklarida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish davomida to'planadi. Tadqiqot
ishlari mahsus ilmiy muassasalar: arxeologik tadqiqot institutlari, oliy oquv
yurtlarining arxeologiya kafedralari, san'atshunoslik institutlari va muzeylarning ilmiy
malakaga ega bo'lgan mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi. Arxeologik tadqiqot
ishlarining vazifasi ma'lum hudud yodgorliklarini o'rganish orqali mazkur hudud
o'tmish tarixini imkon darajada yoritib berishdan iborat. Arxeologik tadqiqot ishlari
tashkiliy jihatdan qidirish, tekshirish va qazish ishlaridan tashkil topgan.
Arxeologik davrlashtirish. Rimlik antik davri mutafakkiri Lukresiy Kar
(mil.avv. I asr) o'z davrida insoniyat tarixini tosh, mis, bronza, temir davrlariga bo'lgan.
Bu davrlashtirish zamonaviy arxeologiyada ahamiyatini saqlab qolgan. Arxeologiya
fan sifatida XIX asrda toliq shakllangandan keyin garblik arxeologik olimlar
o'zlarining ilmiy tadqiqot natijalariga asoslanib, ibtidoiy davr va davlatlar paydo
bo'lishining ilk bosqichlariga oid davrlarini ishlab chiqishadi. Hozirgi paytda
insoniyatning qadimgi davr tarixini tosh (paleolit, mezolit, neolit), paleometall (eneolit,
bronza), temir va o'rta asrlariga bo'lib o'rganish an'anasi qabul qilingan. Ular o'z
navbatida kichik davrlar va bosqichlardan tashkil topgan. Kishilik jamiyati tarixi
davrlarini belgilashda nisbiy va mutloq davrlashtirish usullaridan foydalaniladi.
Nisbiy davrlashtirish usuli yodgorlikning aynan bir madaniy qatlami yoki
qatlamlari va ulardan olgan ashyoviy manbalarning ma'lum davrga va uning
bosqichlariga tegishli ekanligini aniqlashda qollaniladi. Nisbiy davr bevosita moddiy
topilmalarning ishlangan ashyosi, yodgorlik stratigrafiyasi (madaniy qatlami) asosida
aniqlanadi. Unda ma'lum bir davr (paleolit, mezolit, neolit va boshqalar) va
bosqichlariga (ilk, o'rta, so'nggi) tegishli ekanligi togrisidagi xulosalar beriladi. Nisbiy
davrni aniqlashda o'ziga qadar o'rganilgan madaniyatlar yoki yodgorliklar aniq
natijalariga tayanilib, ular bilan solishtirish asosida amalga oshiriladi.
Mutloq davrlashtirish esa voqea va hodisaning aniq sanasi (kun, oy, yil yoki faqat
yili, asri, ming yillik) ni aniqlab beradi. Mutloq davrlashtirishda yozma manba
ma'lumotlari, tangalar (numizmatik), epigrafik yodgorliklar ma'lumotlari asosiy vosita
bo'lib xizmat qiladi. Davrlashtirishning bunday usulidan yozuv paydo bo'lgandan
keyingi tarixini ayniqsa, qadimgi va o'rta asrlar davrlarini aniqlashda yaxshi natija
beradi.
Mutloq davrlashtirishning boshqa bir turi tabiiy-ilmiy usullar bo'lib, ulardan
ibtidoiy tarixning mutloq sanasini aniqlashda keng foydalaniladi. Bular uran-toriy,
4
termolyuminisisent, kaliyargon, radiokarbon (radiouglerod), arxeomagnit,
dendroxronologik va boshqalardan iborat. Uran-toriy, termolyuminisisent, kaliyargon
usullaridan million va undan ortiq bo'lgan davrlarni belgilashda, radiokarbon usulidan
esa 40-50 ming yilgacha davrlarni aniqlashda foydalaniladi.
Arxeologik tadqiqot usullari. Arxeologiya fanining maqsadi tarixiy-madaniy
jarayonlarni moddiy manbalar asosida imkon darajada toliq yoritib berishdan iborat
bo'lib, uni amalga oshirishda arxeologik ilmiy tadqiqot ishlari asosiy o'rin tutadi.
Arxeologik tadqiqot ishlari qidiruv, kuzatuv va keng qamrovli qazish ishlaridan tashkil
topadi. Qidiruv ishlari ilmiy tadqiqotning dastlabki bosqichi bo'lib, unda tadqiqotchi
yoki ilmiy guruh kishilik jamiyati tarixining ma'lum muammosi yechimiga qaratilgan
masala bo'yicha qidiruv ishlarini olib borib, mazkur davrga oid yodgorliklarni qidirib
topish bilan yakunlanadi. Agar masala paleolit davri tarixi bilan bogliq bo'lsa, unda tog
oldi va tog hududlari tekshirilib, gorlar yoki buloqlar atroflarida qidiruv ishlari olib
boriladi. Mezolit va neolit davrlariga oid makonlar esa togli hududlar bilan birgalikda
pastekisliklar keng tarqalganligi sababli ushbu hududlardan izlash mumkin.
Shuningdek, togli hududlarda qadimgi konlarning o'rni va konchilarning
manzilgohlarini uchratish mumkin. Qadimgi va o'rta asrlar davrlariga oid kohna shahar
va qishloq xarobalari esa yer yuzining barcha hududlarida mavjud.
Arxeologik tadqiqot ishlarining ikkinchi bosqichida yodgorlik haqida ma'lumotlar
to'planadi. Birinchi, navbatda yodgorlik taponimi va u bilan bogliq afsonalar togrisida
so'rab surishtirilish bilan birgalikda yuza qismida saqlanib qolgan moddiy ashyolar
ilmiy tahlil qilinib, dastlabki xulosalar yasaladi. Ulardan keyin yodgorlikning davri va
uning bosqichlari, madaniy qatlamlari togrisida umumiy ma'lumotga ega bo'lish
maqsadida yodgorlikning bir qismida shurf solinadi. “Shurf” nemischa so'z bo'lib,
qazimoq, degan ma'noni anglatadi. Shurf kvadrat yoki togri to'rtburchak shaklidan
iborat bo'lib, tomonlari ikki va undan ortiq hatto o'n metrdan ortiq bo'lishi mumkin.
Oxirgi bosqichida yodgorlikda keng ko'lamli qazishma ishlari olib borilib, har
qanday stratigrafik qazish ishlari yodgorlikning materik, ya'ni yerning soz tuproq
qismiga qadar qazib tushiladi. Ayrim hollardagina planigrafik qazish ishlari olib
borilishi mumkin. Planigrafik qazishma ishlari ma'lum davrga oid inshootlarni
o'rganishga qaratilgan bo'lib, ko'pincha yodgorlikning yuqoridagi madaniy qatlamlarini
o'rganishda foydalaniladi. Madaniy qatlamlarda insoniyatning turmush tarzi, xojalik va
goyaviy faoliyatlari izlari saqlanib qolgan. Bu qatlamlar yillar, asrlar davomida astasekin to'planib boradi. Arxeologik yodgorliklarda bir yoki bir necha o'nlab madaniy
qatlam mavjud bo'lib, ularning qalinligi bir necha santimetrdan 30-35 metrlargacha
bo'lishi mumkin. Bu esa ushbu manzilgohda kishilar hayot faoliyatining davomiyligi
bilan bogliq.
Arxeolog olimlar barcha turdagi tadqiqot ishlarini amalga oshirish jarayonida
qilingan kundalik tadqiqot ishlari natijalarini qayd qilib boradilar. Arxeologik dala
tadqiqot ishlari natijasida to'plangan barcha turdagi ashyoviy manbalar tadqiqot
ishlarini amalga oshirgan muassasa ilmiy laboratoriyasida qayta ishlanadi. Dastlab
topilmalarni muhofazalash va tiklash ishlari bajariladi. Keyin ular turlar bo'yicha
ajratilib, ilmiy tahlil etiladi va qazishma ishlari davomida yozma qaydlari bilan
umumlashtirilib mazkur yodgorlikning ma'lum hudud tarixida tutgan o'rni masalalarini
5
yoritib berish bilan ilmiy tadqiqot ishlari yakuniga etkazilib, ularning tafsilotlari
bo'yicha tadqiqotchi tomonidan tegishli ilmiy muassasaga yozma hisobot beradi.
Birinchi bo'lim. TOSH ASRI
I. Bob. Paleolit
Ilk paleolit. Insoniyat yashab turgan yer shari taxminan besh milliard yil avval
paydo bo'lgan. Еr shakllangandan keyingi davri geologik jihatdan ma'lum davrlarga
bosqichlarga bo'linadi. Shundan oxirgi bosqichi sanaladigan Kaynozoy (taxminan 70
mln. yil avval boshlangan) erasi sut emizuvchilar hukmronlik qilgan. Kaynazoy erasi
o'z navbatida paleogen va neogen davrlariga bo'linib, uning Oxirgisi uchlamchi va
to'rtlamchi yoki antropogen (antropos-odam, genezis-tugilish, vujudga kelish)
bosqichlariga bo'linadi. Aynan mana shu davrdan boshlab insoniyatning dastlabki
ajdodlari shakllana boshlaydi.
Ma'lumki, yer yuzi o'z tarixi davomida ma'lum muddat sovib, shimoliy
mintaqalar muzlik bilan qoplanib, ma'lum muddat isib turgan. Bunday holat
antropogen davrida ham sodir bo'ladi. Bu davrda bir necha pleystosen muzliklari
(glyasial-gyuns, mindel, riss va vyurm) va ular oraligida issiq davrlari (interglyasialgyuns-mindel, mindel-riss, va riss-vyurm) bilan almashadi. Muzlikning boshlanishi
ayrim iqlimshunos olimlarning ilmiy taxminlariga ko'ra qor yogish yoginning ortishi
sabab bo'lgan. Dastlabki muzlikning markazi Еvropa, Amerika qit'alarining shimoliy
hududlari, xususan, Kanada, Buyuk Britaniya, Skandinaviya va Rossiyaning shimoliy
hududlaridan o'tgan chegarasi yer yuzining 30% qismini egallab, hozirgi muzliklarga
nisbatan 3 baravar katta bo'lgan. Yirik tog tizmalari ham muzlik bilan qoplangan.
Muzliklar oraligi davrida ob-havo issiq va namchil hisoblangan. Muzlik oldi
hududlarida ob-havo keskin sovuq bo'lgan tundrani tashkil etgan. Janubiy hududlarda
ob-havo iliq va yogingarchilik miqdori ancha yuqori bo'lgan.
Hozirgi zamon turli fan sohasi olimlari orasida antropogen davrining
boshlangich sanasi borasida turli qarashlar mavjud. Ayrim tabiatshunos olimlar orasida
uning boshlangan davrini garbiy Еvropadagi villafrank fauna yotqiziqlari bilan
qiyoslab, 3,5/3 mln. yil avval boshlanganligini ta'kidlashsa, boshqa bir
paleontropologiya va arxeologiya sohalari olimlari esa keyingi yillarda topib
o'rganilayotgan paleoantropologik va moddiy topilmalarning mutloq davrlashtirish
natijalariga tayanib, uni quyi sanasini mil.avv. 3/2,5 mln. yilliklar doirasida
belgilashmoqda.
6
Paleolit (yun. paleyos-qadimgi, litos-tosh) tosh asrining qadimgi bosqichi bo'lib,
bu davrda ibtidoiy odamlar hamda hozirgi paytda turlari yo'qolib ketgan qazilma
hayvonlar yashagan. Paleolit kaynazoy erasining so'nggi bosqichi bo'lgan antropogen
(to'rtlamchi) davrining eopleystosen va pleystosen bosqichlariga deyarli toliq mos
tushadi. Paleolit davrining boshlanishi yer yuzida sodda tosh qurollari yasay olish va
ulardan foydalanish ko'nikmasini hosil qilgan insoniyatning eng qadimgi ajdodlari
paydo bo'lgan davrdan taxminan 3/2,5 mln.- mil.avv. XII ming yilliklarga qadar davom
etadi.
Paleolit davrining ilk bosqichlariga oid moddiy topilmalar Sharqiy Afrika
hududlarida tarqalgan makonlarda o'z aksini topgan bo'lib, Olduvay makoni nomi bilan
dastlabki bosqichi sifatida fanga kiritilgan. Qadimgi tosh asrining keyingi bosqichlari
ashel, o'rta paleolit (muste), so'nggi paleolit davrlaridan iborat bo'lib, ular quyidagi
tartibda belgilanadi:
Davr
Bosqichilari
Madaniyat bosqichlari
Davriy sanalari
Olduvay (ilk, o'rta, mil.avv. 3/2,6 mln.-800
so'nggi)
m.y.
Ilk paleolit
Ashell (ilk, o'rta va mil.avv. 800/700-120/100
so'nggi)
m. y.
O'rta paleolit
Муsте
mil.avv.
m.y.
120/100-40/35/
Madlen
Paleolit
mil.avv. 40/35-12 m.y.
So'nggi paleolit
Tardenauz
Salyutra
Olduvay davri. Sharqiy Afrikadan topib o'rganilgan dastlabki makon nomidan
olingan paleolit davrining ilk bosqichi. Bu bosqichda insoniyatning ilk ajdodlari
shakllanib, ularga tegishli makonlar Afrika qitasinig Sharqiy hududlarida keng
tarqalgan. Ulardan eng mashhuri Tanzaniya hududida joylashgan Olduvay darasidagi
makonda amerikalik paleoantropolog olim Luis Liki mil.avv. 1,75 mln. yilliklarda
yashagan Xoma habilis - ishbilarmon odamiga tegishli suyak qoldiqlarini topib
o'rganishga erishadi. Bu topilma o'z davri paleoantropologiya fani sohasidagi muhim
kashfiyot sanalar edi. Yodgorlikda paleolit davrining barcha bosqichlariga tegishli 100
metrdagi to'rtta madaniy qatlamlar aniqlanib, uning yuqori qismi so'nggi paleolit
davriga oid bo'lgan. Yodgorlikning eng quyi qismidagi 40 metrli madaniy qatlami
paleolit davrining ilk bosqichiga tegishli bo'lib, undan tosh qurollari va hayvon
suyaklari o'rin olgan. 1-madaniy qatlamidan bir tomoni urib sindirib ishlangan qopol
tosh qurollari-chopperlar, ikkinchi madaniy qatlamda esa ikki tomoni urib sindirib
ishlangan tosh qurollari-choppinglar paydo bo'ladi. Ulardan keyingi madaniy qatlami
esa ashel davriga tegishli.
7
Lekin, Olduvay makonidagiga nisbatan qadimiyroq tosh qurollari Sharqiy
Afrikadagi bir necha yodgorliklarning madaniy qatlamlaridan topilgan. Ularning eng
qadimgisi Efiopiyadagi Vest Gona (2,8-2,4 mln.yil avval) va Keniyadagi Koobi Fora
(2 mln. yil avval) kabi makonlardan topib o'rganilgan. Mehnat qurollarining asosiy
qismini vulqon lavasi qotishmasidan hosil bo'lgan jinslaridan yasalgan qurollar tashkil
etadi. Boshqa bir necha qurollar esa kvars va chaqmoqtoshli slansdan yasalgan.
Mazkur makonlar madaniy qatlamlarida ibtidoiy jamoa kishilar vakillariga tegishli
suyaklar qoldiqlari uchramaydi.
Bu davr ibtidoiy kishilari toshlarga ishlov berishda hali aniq va maqsadli
zarbalarni amalga oshirish ko'nikma va malakasiga ega bo'lmaganliklari tufayli
yasagan qurollari sodda va ancha qopol shakl hosil qilgan.
Olduvay davrida asosan qopol uchirilgan uzunchoq (sferoid) qurollardir. Ular
go'sht va o'simlik mahsulotlarini maydalash maqsadida foydalanilgan. Uchinchi turdagi
tosh quroli “chopper” (ing. - kesuvchi) tomondan urib-uchirish asosida yasalgan
bo'lib, kesish va chopish maqsadlarida foydalanilgan. Ishlov berilmagan yuqori qismi
ushlash uchun qulay bo'lgan. Keyinchalik ikki tomondan urib uchirilgan “chopping”
lar paydo bo'ladi. Olduvay davri tosh qurollari orasida nukleuslar muhim o'rin
egallaydi. Nukleus - toshning mehnat quroli yasash maqsadida tabiiy qobigi uchirib
olingandan keyingi holati bo'lib, undan tosh qurollari yasash uchun bo'lakcha ko'chirib
olish bilan bir vaqtda o'zidan qurol sifatida foydalanish mumkin bo'lgan. Olduvay
bosqichi tosh qurollarining o'lchami 8-10 sm. ni tashkil etgan. Ayrim arxeologik
ma'lumotlarning guvohlik berishga ko'ra olduvayliklar dastlabki qol choqmoridan
foydalanishgan. qol choqmori zamonaviy tadqiqotlar davomida aniqlangan ashyoviy
dalillarga ko'ra taxminan 1,5 mln. yilliklarda paydo bo'lgan ekan. Tosh qurolining
bunday turi arxeologiya fani tilida “bifas”, deb ataladi. Dastlabki qol choqmorlari yirik
(uzunligi 35 sm. gacha) oval yoki bodomsimon shaklga ega bo'lgan ogir mehnat quroli
hisoblangan. Yuqori qismi keng va pastga tomon torayib, o'tkir uch hosil qilgan bu
qurol bilan o'ng qolda zarba berilib, nisbatan ogir vazifalar bajarilgan. Bunday turdagi
tosh qurollari majmuasiga nisbatan “Olduvay madaniyati” atamasi arxeologiya fani
sohasida keng qollaniladi.
Shuni alohida ta'kidlab o'tish kerakki, Gruziya respublikasidagi Dmanisi
shaharchasi yaqinidagi ilk tosh davriga oid makondan ham tosh davrining ibtidoiy
odamining eng qadimgi vakillariga tegishli suyaklar topib o'rganilgan bo'lib, uning
mutloq sanasini mil.avv. 1600 yilliklar bilan sanalangan. Bu bevosita insoniyatning
Olduvay davrining oxirgi bosqichlaridan boshlab ibtidoiy odamlar Sinay yarim oroli
orqali Yaqin Sharq hududlariga o'ta boshlaydi. Bu hudud fauna va florasi hozirga
ancha yaqin bo'lgan. Bundan 2 million yillar avval Sharqiy O'rta yer dengizi atroflari
hududlaridagi yerlarlarda villafrank faunasiga xos fil, etrusk nasorgi, gippopatam,
timsoh va shular kabi issiqsevar hayvonlar yashagan. Bu davrda yer yuzining relefi
ham hozirgidan ancha farq qilib, nisbatan past va tekis bo'lgan. Dengiz atrofi hududlari
savannani eslatgan. Taxminan ikki milion yillar avval tog tizmalarining ko'tarilishi va
toglar oraligi vodiylarining pasayish jarayoni faollashadi. Toglarning ko'tarilishi va
eroziya jarayoni natijasida tabiiy gorlar ochib, keyinchalik qadimgi odamlar panoh
topish imkoniyati paydo bo'ladi. Bunday qulay tabiiy sharoit so'nggi olduvay davri
ibtidoiy odamlarining ushbu hudud bo'ylab keng tarqalishiga imkon yaratgan. Suriya
8
va Livanning dengiz bo'yi hududlaridagi ibtidoiy makonlardan choppinglar va ularni
yasashda hosil bo'lgan ko'plab mayda uchirindilar topilgan.
Ashel davri. Bu bosqichda yer yuzida ikkita muzlik oraligi va ikki muzliklar
hukmronlik qilgan davrga togri keladi (gyuns-mindel, mindel, mindel-riss va riss).
Olduvay davrining oxirlarida Еvrosiyoga, ya'ni Sharqiy O'rta yer dengizi
hududlarigacha tarqalgan ibtidoiy kishilar guruhining shimoliy-garbga tomon tarqala
borishi Kichik Osiyodan Dardanell va Bosfor bugozlari orqali Bolqon yarim oroliga
o'tib Еvropaning sharqiy va janubiy hududlari bo'ylab tarqala boshlaydi.
Afrikaning shimoli-garbiy qismi bo'ylab siljigan boshqa bir to'lqini ilk ashel
davridan Dardanel bugozi orqali Priney yarim oroliga o'tib, Еvropaning janubiy
hududlarini egallaydi va shimoliga tomon kengayib boradi. Bu davrda Еvropa, ayniqsa
uning janubiy hududlarida issiq iqlim sharoiti hukron bo'lib, unga xos villafrank
faunasiga xos issiq iqlim sharoitiga mos hayvonot dunyosi keng tarqalgan. Ilk ashel
davriga oid arxeologik yodgorliklar Ispaniya, Portugaliya, Fransiya kabi davlatlarning
hududlarida ko'plab uchraydi.
Bu paytda Olduvay bosqichida ma'lum bo'lgan tosh qurollari turi ko'payib,
ularning ishlanish usuli takomillashadi, ayniqsa, qol choqmori yanada
mukammallashadi. Ashel davrining o'rtalaridan boshlab tosh qurollariga zamonaviy
arxeologiya fan tilida levallua (Parij yaqinidagi Levallua-Perre nomidan olingan)
texnikasi, deb ataladigan usulda ishlov berish an'anasi vujudga keladi. Toshga ishlov
berishning bunday chaqmoqtoshli toshning atrofidagi tabiiy qobigi urib uchirib
olingandan so'ng hosil bo'lgan gardishsimon (toshbaqa po'stiga oxshash) shaklli
nukleusdan ko'chirib olinadigan tosh bo'laklari va ularning mehnat quroli sifatida
ishlanish usuliga nisbatan levallua texnikasi, deb ataladi. Levallua texnikasi muste
davrida rivojlanadi va ayrim janubiy o'lkalarda so'nggi paleolit davrida ham saqlanib
qoladi. Bunday nukleuslarning konturi ilgarigiga nisbatan togri va tekis bo'lib, undan
tomonlari togri va nisbatan yupqa tosh bo'laklari uchirib olish imkoniyati oshadi.
Levallua texnikasiga asoslangan usul vujudga kelgandan so'ng tosh qurollari turi ancha
ko'payadi. Bu davrda tosh qurollariga retushlash asosida ikkilamchi ishlov berish usuli
paydo bo'ladi. Retushlash deganda, o'zak, ya'ni nukleusdan ko'chirib olingan tosh
bo'lakchasiga yordamchi vosita orqali kichik zarbalar orqali tig hosil qilish tushuniladi.
Retush suyak, yogoch va ayrim hollarda toshlar yordamida amalga oshiriladi.
Keyinchalik “отжимный ретуш”, biror vosita bilan siqib tig hosil qilish usuli
vujudga keladi.
Turli tosh navlaridan tashqari ibtidoiy odamlar yogoch va suyaklardan ham qurol
sifatida foydalanishgan. Ibtidoiy kishilar yogochlardan turli maqsadli qurollar sifatida
foydalanishgan bo'lsalarda, bizgacha ularning kam sonli nushalari saqlanib qolgan.
Ularning saqlanib qolgan namunalari Ispaniyaning Torralba manzilgohidan topib
o'rganilgan. Bunday qurollardan kovlash ishlarini amalga oshirish yoki hayvonlarni
ovlash maqsadlarida foydalanilgan bo'lishi kerak. Angliyadagi Klekton makonidan
tissa novdasidan yasalgan nayza topilgan. Laringen (Germaniya) makonidan ham
o'ldirilgan fil qovurgalari orasidan 215 sm. uzunlikdagi nayza sifatida ishlatilgan tissa
navdasi aniqlangan.
Ashel davri uchun bir necha turdagi makonlar xos. Ular bir necha qalin madaniy
qatlamlardan iborat ochiq joy, gor-makon va ov jarayonida yashagan qisqa muddatli
9
kulbalardan iborat bo'lgan. Ibtidoiy kishilari gor-makonlarda va tekisliklardagi ochiq
joylardagi chayla kulbalarida istigomat qilishgan. Gorlarning ichki qismi odatda zah
bo'lganligi sababli ularning oldida chaylalar barpo qilinib, ularning ayvonidan
yoginlardan tusuvchi tabiiy vosita foydalanilgan. Ibtidoiy kulbalarning izlari Tera
Amanta, Lazaret gori (Fransiya), va Azix gori (Ozarbayjon) lardan topilgan. Ularning
ayrimlarida ochoq izlari uchraydi. gorlar kishilarning yashashi uchun boshpana bo'lib
qolmay yirtqichlardan himoyalanuvchi vositasi vazifasini bajargan.
Ashel davri oxiriga kelib, odamzod yer yuzining keng hududi bo'ylab yoyiladi. Bu
davr yodgorliklari Atlantika okeanidan sharqda Tinch, janubda Hind okeanigacha
bo'lgan yerlarga tarqalgan.
Еvropaning ashel davri aholisi o'rmon fili, qisman yovvoyi ot, kamchilik
holatlarda bugu, va nosorglarni ov qilib kun kechirishgan. Aynan fil go'shti ibtidoiy
odamlar oziq-ovqatining 5/4 qismini tashkil etgan. O'lja asosan yosh fil yoki uning
bolalariga tegishli bo'lgan. Odatda o'lja ov qilingan joyda iste'mol qilingan. Bu davrga
oid Torralba (Ispaniya), Ambrone yodgorliklaridan topib o'rganilgan suyak topilmalari
shundan dalolat beradi. Ibtidoiy jamoa a'zolarining ov jarayoni nihoyatda mashaqqatli
kechgan. Birgina hayvonni ovlash uchun bir necha kunlab hayvonlar izidan ommaviy
izgib yurishlariga togri kelgan.
O'rta Osiyoning ashel davri arxeologiyasi. O'rta Osiyo hududi ibtidoiy kishilar
tomonidan qachon egallanganligi togrisidagi ayrim ilmiy farazlar doirasida fikr yuritish
mumkin bo'lgan yodgorliklar o'rganilgan. Ma'lumki, O'rta Osiyoning paleolit davri
yodgorliklarini o'rganish ishlari A.P.Okladnikovning o'tgan asrning 30-yillarida olib
borgan qidiruv ishlari natijasida Teshiktosh gor-makonining o'rganilishidan boshlanib,
hozirga qadar ko'plab yodgorliklar aniqlangan.
Hozirga qadar O'rta Osiyo hududidan ashel davriga oid yigirmaga yaqin
aniqlangan ochiq turdagi joy makonlar va gor-makonlardan iborat arxeologik
yodgorliklar mintaqaning pastekistliklarida, tog oldi va togli hududlarida joylashgan.
Yodgorliklarning aksariyatida stratigrafik qazishmalar amalga oshirilgan,
ayrimlarining sirtidan topilgan mazkur davrga oid tosh qurollari bilan mashhur. Ashel
davri arxeologik yodgorliklari O'rta Osiyoning barcha hududlarida uchraydi. Xususan,
otgan asrning 40-yillarida A.P.Okladnikov Turkmaniston Yangaja II, 60-70-yillarida
M.R.Qosimov Toshkent vohasi (Ko'lbuloq), U.I.Islomov Fargona vodiysi (Selungur),
V.A.Ranov Janubiy Tojikiston (Qoratov I va Lohutiy I va Guldara) H.A.Altpisbayev
Janubiy Qozogiston (Bo'riqazigan, Tanirqazigan) va yaqin yillarda A.P.Drevyanko
rahbarligidagi sibirlik arxeologlar guruhi (Janish va Dostig) hududlarida olib borilgan
tadqiqot ishlari sababli O'rta Osiyoning ashel davri bo'yicha muhim yangi ma'lumotlar
to'plangan.
Bu mintaqaning ashel davri yodgorliklari sanasi akademik O.I.Islomov o'zining
oxirgi ilmiy maqolalarida Selungir makoni sanasini mil.avv. 1,5 mln. yilliklar
doirasida beligilagan. Lekin, boshqa bir tadqiqotchi olimlar unga e'tiroz bildirgan
holda, so'nggi ashelning ilk bosqichlariga oidligini e'tirof etishadi.
O'rta Osiyoning eng qadimgi yodgorliklari orasida arxeolog olim V.A.Ranov
tomonidan o'rganilgan Janubiy Tojikiston hududidagi Guldara, Qaratov I va Lohutiy I
kabi makonlari muhim o'rin egallab, ular ashel davrining turli bosqichlaridan xabar
beradi.
10
Ulardan eng qadimgisi Obimozor daryo vohasidagi Guldara makoni paleomagnit
usulidagi tekshirish natijalariga ko'ra ashel davrining ilk bosqichiga oid. Makonning
madaniy qatlamidan olingan tosh qurollarining hajmi ancha kichik. Ular dumoloq
shaklli nukleuslar, tosh bo'lakchalari, uchrindilar, qirgichlar va sanchqilardan iborat
bo'lib, ular qayroqtoshlardan yasalgan.
Ashel davrining keyingi bosqichlariga oid Qaratov I, Lohutiy I va boshqa joy
makonlari muhim ahamiyatga ega. Qaratov I yodgorligi Dushanbe shahridan 50 km.
janubi-sharqda dengiz sathidan 1125 metr balandlikda joylashgan. Yodgorlikning
madaniy qatlamlari yerning tektonik siljishi natijasida soz tuproq tagiga ko'milib
ketgan. Madaniy qatlamlaridan qazib olingan tosh qurollarining yasalishi juda sodda
bo'lib, nisbatan kam sonli qismi past navdagi chaqmoqtosh va ko'progi daryo
toshlaridan ishlangan. Ular chopperlar (skrebla, skrebki, prokolki to'qnagich)
Yodgorlikda termolyuminissent usulidagi tekshirish natijalari asosan mil.avv. 200
ming yilliklar doirasida sanalanishi mumkinligi ta'kidlangan.
Nisbatan rivojlangan madaniyat bosqichiga ega bo'lgan Lohutiy I yodgorligi
Obimozor daryosining o'ng irmogi Hashar daryosi soxilida joylashgan bolib, tosh
qurollari daryo toshlaridan yasalgan bo'lib, Qaratov I yodgorligidagi tosh qurollarga
nisbatan ishlanishi takomillashgan shaklga ega bo'lgan. Nukleuslari gardishsimon va
bir maydonchali, bir tomonli. Shuningdek, daryo toshidan qopol ishlangan nukleuslar
ham mavjud. Tosh qurollarga ishlov berishda qisman levallua texnikasi kuzatiladi.
Tishli, oyiq qilib ishlangan tosh qurollari va chopperlar ham uchraydi. Makonning
madaniy qatlamlarini termolyuminissent usuli bo'yicha mutloq tekshirish natijalari
uning 120-130 ming yil qadimiylikga egaligini ko'rsatgan.
Janubiy Qozogistonning Qoratov hududidagi H.A.Altpisbaev o'rgangan
Bo'riqazigan va Tanirqazigan yodgorliklari muhim o'rin egallaydi. Kichik Qoratov
hududida Kamer togining janubiy yonbagirlarida Ko'ktol daryosidan Sharqda yerning
ustki qismidan tadqiqotchi ko'psonli tosh qurollarini terib olgan. Qurollar ko'kimtirQora rangli chaqmoqtosh tosh navidan ishlangan. Ulardan chopper va chopping shaklli
tosh qurollar ko'pchillikni tashkil etadi. Ikki tomonlama ishlov berilgan qol
choqmorlari mavjud bo'lib, tadqiqotchi olim ularning shakli, urib sindirish va ishlov
berilish texnikasiga ko'ra ikki turini ajratadi. Sindirilmalar shakli va o'lchamiga ko'ra
turli xildagi yirik nushalardan iborat. Mazkur yodgorliklar tadqiqotchi tomonidan
ashell davrlari bilan sanalangan.
Janubiy Qozogistonda, Jambil viloyatida joylashgan Shabakti makoni muhim
o'rin egallaydi. Tadqiqotchi tomonidan Kichik Qoratovning shimoli-sharqiy tomonidan
ashell-muste davrlari bilan sanalagan Takali va Qizilrisbek makonlari ham o'rganilgan.
Tosh qurollari juda sodda bo'lib, yuqorida keltirilgan tosh navlaridan yasalgan.
Sindirilmalar yuqorida keltirilgan xillaridan iborat. Nukleuslardan gardishsimon ikki
tomonlilari ajralib turadi va ularning ayrimlari 20 sm.ga boradi. Ayrim nukleuslar
uchburchak shaklli levallua ko'rinishda. Stratigrafik qatlamga ega bo'lmaganligi
sababli tosh qurollarining shakllariga ko'ra ularning bir qismi muste davriga oid
bo'lishi mumkin, degan xulosaga kelingan.
Ochiq turdagi makonlardan Angren shahridan janubi-garbda Ko'lbuloq makoni
Ohangaron daryosining o'ng irmogi hisoblanadigan Jarsoyning o'ng tomonidagi soy
bo'ylab uzunasiga joylashgan tepalikning qiyalangan joyida shu nomdagi buloq
11
yaqinida joylashgan. Bu hudud Toshkent vohasidagi yirik tog tizmalaridan biri
hisoblanadigan Chotqol tog tizimasining janubi-garbiy yon bagirlarida joylashgan.
Arxeologik yodgorlik 1962 yili O.M.Rostovsev tomonidan aniqlangan bo'lib, 2007
yilga qadar ma'lum to'xtalishlar bilan bir necha bor qazishma ishlari olib borilgan.
O'tgan asrning 60-80 yillarida M.R.Qosimov, 1994-1994 yillarda O'zR FA
Arxeologiya instituti ilmiy rahbarligida (O'.I.Islomov - ekspedisiya ilmiy rahbari,
K.A.Kraxmal, B.K.Sayfullayev, N.O.Hushvaqtov) RF FA Arxeologiya instituti
Leningrad bo'limi hamkorligida (N.K.Anisyutkin) va 2007-2008 yillarda O'zR FA
Arxeologiya instituti, RF FA Sibir bo'limi Arxeologiya va etnografiya instituti va
Bryussel san'at va tarix qirollik muzeylari qo'shma ilmiy espedisiyasi (O'zbekistonRossiya-Belgiya) tomonidan o'rganilgan.
Amalga oshirilgan qazishma ishlari natijasiga ko'ra 19 metr qalinlikda 49 ta
madaniy qatlamlar aniqlanib, ulardan 22 tasi ashel, 24 tasi o'rta paleolit (muste) va 3
tasi esa so'ngi paleolit davrlariga oid bo'lib, bu yerda ibtidoiy jamoa a'zolari taxminan
ashel davrining ўxirgi bosqichlari (mil.avv. 200 ming yilliklar) dan to so'nggi paleolit
(mil.avv. 24 ming yilliklar) davriga qadar muntazam hayot kechirganliklaridan habar
beruvchi ashyoviy dalillar aniqlangan.
O'rta Osiyoning ashel davri topilmalari orasida Selungir makoni ahamiyati yuqori
sanaladi. Yodgorlik Oloy tog tizmasidagi qaydarkon degan joyda joylashgan. Dastlab
u o'tgan asrning 50-yillarida A.P.Okladnikov tomonidan o'rganilgan bolib, so'nggi
paleolit davri bilan sanalangan. 80-yillarda arxeolog olim O'.Islomov va 90-yillarda
uning shogirdi K.Kraxmallar tomonidan qazishma ishlari davom ettirilgan. qazishma
natijalarida yodgorlikning beshta madaniy qatlami aniqlanib, ulardan jami 1417 dona
tosh qurollari, shundan 852 ta uchrindi, 306 ta turli tosh qurollari va 38 ta nukleuslar
olingan. Shuningdek, hayvon suyaklari bilan birgalikda eng qadimgi odamlarga
tegishli suyaklar ham topib o'rganilgan. Suyaklar ibtidoiy odam bosh chanogining
yuqori qismi, olti dona tish va yelka suyak bo'laklaridan iborat bo'lgan. Hayvon
suyaklari topilmalari esa ayiq, bori, yovvoyi cho'chqa, buqa, tur, ot, arhar, bugu va
nasorglarga tegishli bo'lgan.
Yodgorlikning shakllangan vaqtining mutloq davri bo'yicha ikki xil sanalar
keltiriladi. U.I.Islomov yodgorlikning mutloq sanasini mil.avv. 1,5 mln. yillik bilan
davrlashtirishsa, ayrim xorijlik mutahassislar uning qadimiyligini inkor etgan holda
ashel davrining so'nggi bosqichiga oid ekanligini aytishadi.
Shuningdek, Turkmaniston hududida Turkman (ilgargi Krasnavodsk) yarim oroli
hududida Yangaja va hara Tengir temir yo'l stansiyalari oraligida arxaik shakldagi
ko'chirindi (otshep) va ikki nushadagi keskich (rubilsa) topilgan Qashqirbuloq
(Turkmaniston) On Archa (Qirgiziston), yodgorliklari O'rta Osiyo hududida ashel
davrining boshlaridan ibtidoiy jamoa kishilari yashay boshlab, ularga tegishli makonlar
mintaqaning pasttekisliklaridan tortib, baland tog tizmalariga qadar bo'lgan keng
hududlariga yoyilgan.
O'rta Osiyoning muste davri arxeologiyasi. Muste davri - riss-vyurm
(interglyasial-muzlik oraligi) va vyurm muzligi davrlariga togri keladi. Bu davrda
o'tgan asrning oxirlariga qadar odamzodning paleoantrop (neandertallar) turi yashab,
ulardan zamonaviy qiyofadagi odamlar-neoantroplar (xoma sapiens) ajralib chiqqanligi
togrisidagi ilmiy qarashlar hukmron bo'lgan. Taxminan o'tgan asrning Oxirgi
12
choragidan neandertallar zamonaviy qiyofadagi ongli odamlarning ajdodi emasligi,
ular mil avv. 23 ming yillikga qadar birga yashab, keyinchalik ularning turlari qirilib
ketgan, degan ilmiy fikrlar ilgari surilib, hozirgi paytda uni tasdiqlovchi
paleoantropologik ma'lumotlar doirasi kengaygan.
Muste davrining dastlabki bosqichi (mil.avv.120/100-80/70 ming yilliklar) rissvyurm muzliklari oraligi davridan iborat bo'lib, harorat issiq va yogingarchilik miqdori
yuqori bo'lgan bu davrda yer yuzida ashel davriga xos villifrank (issiqsevar) faunasi
vakillari tarqalib, ibtidoiy kishilarning yashashlari uchun ancha qulay bo'lgan.
Muste davri moddiy madaniyati sohasida ma'lum ijobiy o'zgarishlar sodir bo'ladi.
Bu davrda Еvrosiyoning garbiy mintaqalarida tosh qurollariga ishlov berishning
levallua texnikasi yanada takomillashadi. Janubiy o'lkalarda esa uning lokal hududlar
uchun xos bo'lgan usullari vujudga keladi. Nukleuslar mukammallashib, ular obdon
tayyorlangan zarb maydonchasi bilan farq qilgan. Zarb maydonchasi hosil qilingan
nukleuslardan tekis burchakli uchrindilar ko'chirib olish va ulardan mehnat qurollari
sifatida foydalanishlari mumkin bo'lgan. Bu davrda tosh qurollariga ikkilamchi ishlov
berish, ya'ni retushlash (tigini o'tkirlash) usullari takomillashadi. Retushlashda biror
vositalar: suyak, shoh yoki toshlardan foydalanilgan. Bu davrda ayniqsa, tosh
qurollarining tigini qol kuchi bilan siqib o'tkirlash “otjimniy retush” usuli
takomillashadi. Uni amalga oshirish uchun ko'proq suyak yoki hayvon shohlaridan
foydalanilgan. Tosh bo'lakchasini retushlash jarayonida tosh qurol tigi tishli yoki
arrasimon shakl hosil qilgan. Natijada aniq shakl hosil qilgan, ko'p hollarda o'tkir uchli
bodomsimon tosh qurollari vujudga kelib, ulardan xojalik maqsadlari va ov jarayonida
foydalanish mumkin bo'lgan. Tabiiy xususiyatiga ko'ra faqat chaqmoqtosh navli
toshlarda retushlash ishlarini qollash mumkin. Chaqmoqtosh navli toshlar asosan
Еvrosiyoning shimoliy qismida ko'proq uchraydi, janubiy o'lkalarda uning noyobligi
tufayli Mehnat qurollari yasashda qayroqtosh va daryo toshlaridan foydalanilgan.
Bunday turdagi tosh qurollariga ikkilamchi ishlov berish imkoniyatining bo'lmaganligi
sababli ularning arxaik shakli saqlanib qoladi. Shuning uchun paleolitshunos olim
H.L.Movius tosh qurollarining ishlanish usuliga ko'ra ikki asosiy guruhga ajratib
o'rganishni taklif qiladi.
V.A.Ranov O'rta Osiyodagi paleolit davri arxeologik yodgorliklarning tosh
qurollariga ishlov berish texnikasiga ko'ra levallua, levallua-muste, togli muste, mustesaon kabi guruhlarga bo'lgan. Keyinchalik Toshkent vohasidagi Ko'lbuloq makoni tosh
qurollari texnikasi asosida M.R.Qosimov tishli muste texnikasi faoliyati togrisida fikr
bildirgan. Lekin, R.H.Suleymanov mazkur davr tosh qurollarining ishlanish
texnikasiga ko'ra ikki guruhga ajratgan.
O'rta Osiyoning muste davriga oid dastlabki makon 1938 yili A.P.Okladnikov
tomonidan o'rganilgan Teshiktosh gor makon so'nggi oradan 70 yildan ortiq davr
mobaynida O'rta Osiyo hududidan muste davriga oid 200 dan ortiq arxeologik
yodgorliklar aniqlangan. Muste davri yodgorliklari O'rta Osiyoning barcha hududlarida
mavjud bo'lsada, ularning asosiy kopchlik qismi O'zbekiston va Tojikiston
respublikalari hududlaridan tarqalgan ochiq turdagi joy-makon va gor makonlardan
iborat. Muste davriga oid yodgorliklarni o'rganishda A.P.Okladnikov, D.N.Lev,
V.A.Ranov, R.H.Suleymanov, S.A.Nesmyanov, M.R.Qosimov, M.J.Jo'raqulov,
13
T.Mirsoatov, Ne'matov, B.Sayfullayev, N.Hushvaqtov va boshqalar tomonidan amalga
oshirilgan stratigrafik mazmundagi arxeologik ilmiy ishlari muhim o'rin tutadi.
Muste davri makonlari orasida Boysun togining janubiy yonbagrida
Turgandaryoning (Sheraboddaryoning yuqori oqimi) chap tomonida Zovtalashgansoy
yoqasida, dengiz sathidan 1500 metr balandlikda joylashgan Teshiktosh gor-makoni
muste davri yodgorliklari orasida muhim o'rin egallaydi. Gor-makonda 1938 yili
arxeolog olim A.P.Okladnikov tomonidan arhologik qazishma ishlari olib borilgan.
Gor-makonda amalga oshirilgan tadqiqot ishlari davomida muste davriga oid beshta
madaniy qatlam aniqlanib, ulardan jami 2859 nushadagi artefakt olingan. Ulardan 2520
tasi tosh qurollari yasash jarayonida hosil bo'lgan uchirindilarni va 339 tasi esa ishlov
berish tugallangan tosh qurollarini tashkil etadi.
Tosh qurollari asosan kremniylashgan ohaktoshdan yasalgan, nisbatan yuqori
sifatli tosh navi, ya'ni yashmasimon chaqmoqtoshdan qisman foydalanilgan Tosh
qurollari muste davriga xos ishlov berish usullari asosida yasalgan. Tosh qurollari
orasida nukleuslar (134 ta) va plastinlar kopchlikni tashkil qiladi. Keyingi o'rinni ovda
foydalanilgan to'gnagich, tosh nayza, qirgich kabilar egallaydi.
Nukleuslardan notekis gardishli radial qiyshiq sindirilganlari nisbatan kopchlikni
tashkil qilib, ular notogri o'lchamga ega. Nukleuslardan kam sonli ikki tomonlama
gardishlilari ham mavjud. Ikkinchi turdagi nukleuslar uch burchakli bo'lib, ularning
ayrimlarini bir zarb maydonchali guruhiga kiritish mumkin. Maqsadli ishlangan
qurollardan tognagich, qirgich va sanchqilar muhim o'rin egallaydi. Tognagich va
qirgichlar nisbatan yirikroq uchrindilardan yasalib, ikkilamchi ishlov berilganda
qavariq va tekis tig hosil qilgan. Sanchqilarning ikki turi: uchburchak va bir tomoni
qavariq, qarama-qarshi tomoni qayrilganlari ajralib turadi. Ulardan birinchisi ov
jarayonida, ikkinchisi esa novdalarga ishlov berish ishlarini bajargan. Sanchqilar
o'lchami va bir tomonlama ishlov berilganligi bilan ajralib turadi. Tognagichlarning
ham o'lchami kichkina. Boshqa bir turli tosh bo'laklari-plastinlardan ham
foydalanilgan.
Teshiktosh uchun baland tog hududlarida yashovchi fauna vakillari xos bo'lib,
topilgan hayvon suyak topilmalari orasida asosiy ko'pchillikni sibir tog echkisi, ya'ni
kiyik (38 bosh), kam sonli bugi, ot, ayiq, giena, leopard, quyon (bir qisman ikki bosh)
va kemiruvchilar hamda qushlarning suyaklarini tashkil etadi. Teshiktoshliklarning
ovchilikdagi asosiy o'ljasi ko'proq kiyiklarga qaratilgan bo'lib, boshqa turdagi
hayvonlarni imkoniyat tugilgan holatlarda qolga tushirishgan bo'lsa kerak.
Teshiktosh gor-makonidan topilgan neandertal bolasining bosh chanogi O'rta
Osiyoda tosh davri makonlari orasidagi muhim paleoantropologik topilma hisoblanadi.
Bosh chanoq yuqori madaniy qatlamda joylashgan bo'lib, butun tana qismi skleti toliq
saqlanmagan. Tadqiqotchining xulosasiga kora bola qabri atrofida tog echkisining juft
shoxlari tartib bilan terib qo'yilgan. Neandertallar marxumlarni dafn etish ko'nikmasiga
ega bo'lishi mumkin. Antropolog olim M.M.Gerasimov bo'laklangan bosh chanoqni
tiklab, uning qiyofasini yaratishga erishgan. Shuni alohida ta'kidlash zarurki, hozirgi
paytda neandertallar zamonaviy qiyofadagi odamlarning ajdodi bo'lmagan, degan
qarashlar ustinlik qilmoqda. Paleantropologik ma'lumotlarning guvohlik berishicha
neandertallar zamonaviy odamlar bilan birga yashashib, ular bundan taxminan 23 ming
yillar burun qirilib ketishgan ekan.
14
Toshkent vohasidagi ko'p qatlamli ochiq turdagi Ko'lbuloq makoni Ohangaron
daryosining o'ng irmogi hisoblanadigan Jarsoyning o'ng tomonidagi soy bo'ylab
uzunasiga joylashgan tepalikning qiyalangan joyida shu nomdagi buloq yaqinida
joylashgan. Makon O.M.Rostovsev (1962) tomonidan aniqlanib, M.R.Qosimov
tomonidan O'zR FA Tarix instituti (keyinchalik Arxeologiya instituti) dastlabki
qazishma ishlar (1963, 1967, 1971, 1975 yilllar). Keyinchalik akad. O'.I.Islomov
boshchiligidagi ekspedisiya (1994, 2007-2008) Rossiya Federasiyasi mutaxassislari
bilan hamkorlikda qazishma ishlarini davom ettirish bilan birgalikda Ko'lbuloq atrofi
hududlarida paleolit davriga oid yangi makonlar aniqlangan.
Ochiq turdagi makonlardan Ko'lbuloq yodgorligi O'rta Osiyoning paleolit davriga
oid muhim yodgorliklaridan biri hisoblanib, yodgorlikning o'rtadagi madaniy
qatlamlari (4-28 qatlamlar) muste davriga oid. Tosh qurollari kremniylashgan tosh
navlari va qayroqtoshlardan ishlangan Mehnat qurollaridan iborat. Makondan
gardishsimon levallua va protoprizma shakldagi nukleuslari xos. Tosh qurollari
qirqish, kesish, teshish va boshqalardan iborat bo'lib, ular tishli yoki o'yiqli usuldagi
ikkilamchi ishlov berish asosida yasalgan. Yodgorlikning madaniy qatlamlarida kul
qoldiqlari va hayvon suyaklari ham uchraydi. Bu erdagi ibtidoiy odamlar chayla
uylarda yashashib, ovchilik va terib termachilik bilan kun kechirishgan
Samarqand viloyati hududida Omonqoton gor-makoni, Qotirbuloq va Zirabuloq
kabi ochiq turdagi joy makonlar mavjud bo'lib, ular arxeologik jihatdan yaxshi
o'rganilgan.
Zarafshon tog tizmasining yon bagrida Omonqoton qishloqi yaqinida joylashgan
Omonqoton gori o'tgan asrning 40-yillari oxirlarida (1947-1949 yillar) D.N.Lev
tomonidan o'rganilgan, gorning ogzi shimoliy-garbga tomon qaragan bo'lib, kenligi 1,5
m., balandligi 0,9 m. va ichkarisi 25 m. ni tashkil etib, taxminan yarmidan oshgandan
so'ng ikkiga ajraladi. Tadqiqot ishlari davomida madaniy qatlamlari butunlay qazib
olingan. Undan topib o'rganilgan qurollari chaqmoqtosh, kvas, diorit kabi tosh
navlaridan yasalgan. Ular uchli paykonlar, plastinkasimon qurollar, chopqilar,
nukleuslar va uchrindilardan iborat. Hayvon suyaklari orasida qo'ngir ayiq, tog echkisi,
mayda kemiruvchilar va boshqalarning suyaklari ko'plab uchraydi.
Samarqand shahridan taxminan 100 km. janubi-garbida Qotirbuloqni ochiq
turdagi yodgorliklar sirasiga kiritadi. Qotirbuloq makonidagi tosh qurollarini
chaqmoqtosh, diorit, kvarsit va daryo toshlaridan yasalgan o'tkir uchli paykonlar,
qirgichlar, teshgichlar, parmalar, bargsimon qurollar hamda daryoning shagal va
chaqmoq toshlaridan yasalgan chopping va chopper, yassi va gardishsimon nukleuslar,
uchrindilar va boshqalardan iborat. Ular O'rta Osiyoning boshqa muste davri
makonlariniki bilan umumiy oxshashlikga ega. Unga yaqin bo'lgan joydagi Zirabuloq
makoni moddiy topilmalarini ham kiritish mumkin.
Obirahmat gor-makoni. O'rta Osiyodagi paleolit davrining noyob gormakonlaridan biri sanaladigan Obirahmat Toshkent viloyati Bo'stonliq tumani
hududida Toshkent shahridan 100 km. Sharqda Tyanshan tog tizmasining janubigarbiy qismida joylashgan bo'lib, gor makon A.R.Muhammadjonov tomonidan (1962)
aniqlanib, M.M.Gerasimov va H.K.Nasriddinovlar tomonidan dastlabki qazishma
amalga oshiriladi va R.H.Suleymanov (1964-1965) davom ettirgan. 1998 yildan
15
O'zRFA Arxeologiya instituti va Rossiya FA Sibir bo'limi Arxeologiya va etnografiya
institutlari hamkorligida ilmiy tekshirish ishlari qayta tashkil etiladi.
Amalga oshirilgan qazishma ishlarining natijalariga ko'ra gor-makon 10 m.
qalinlikdagi 21 ta madaniy qatlamlar aniqlangan. R.H.Suleymanov olib borgan
arxeologik tadqiqotlari natijasida makondan aniqlangan tosh qurollarining ishlanish
texnikasiga bo'lgan o'z davri yondashuvlariga asoslangan olimi yodgorlikni muste
davri bilan belgilagan. Keyingi qazishma ishlari natijasida toshga ishlov berish
texnikasi xususiyatlarini asoslangan tadqiqotchilar yodgorlikni mustening keyingi va
so'nggi paleolit davrining ilk bosqichlari bilan belgilashmoqdalar.
Yodgorlikda amalga oshirilgan bir nechta kalibrli mutloq tekshirishlari orasida
uran toriy va radiokarbon usuli natijalarining ahamiyati katta sanaladi. Yodgorlikning
yuqori madaniy qatlami mil.avv. 42000+-1400 ming yillik bilan sanalangan. Boshqa
turdagi mutloq tekshiruvlar esa, yanada qadimiyroq sanani (95 000 va 125 000 yillar)
ko'rsatgan. Gor makon qalin madaniy qatlami unda ibtidoiy kishilar uzoq muddat
istiqomat qilganliklaridan dalolat beradi.
Gordan topilgan suyaklarning yarmidan ko'progini yovvoyi echkilarga tegishli.
Shuningdek, tog echkisi (kiyik), bugu, qo'y, cho'chqa suyaklari ham mavjud. Bu yerda
yashagan kishilar asosan tog echkisiga ov qilishgan. Topib o'rganilgan tosh
kurollarining aksariyatini kremniylashgan toshdan yasalgan prizmasimon, ya'ni
protoprizma texnikaga asoslangan turli qurollardan iborat. qurollar hududdagi
kremniylashgan mahalliy tosh zahiralariga ishlov berish imkoniyatlariga mos holda
ko'chirib olingan uchrindilar nisbatan ancha qalin bo'lib, ularning ba'zilariga qayta
ikkinchi marta ishlov berilgan. Asrimiz boshlarida A.P.Drevyanko rahbarligidagi
ekspedisiya hodimlari tomonidan arxeologik qazishmalarida zamonaviy qiyofadagi
qadimgi odamlarga tegishli suyak qoldiqlarini topib o'rganishga muvoffaq bo'lishgan.
Muste davrining bunday turdagi makonlaridan Tojikiston Respublikasi Vaxsh tog
tizmalarining janubi-garbiy qismida joylashgan Ogzikichik gori muhim yodgorliklar
sirasiga kiradi. gordagi madaniy qatlam 1 m. ni tashkil etadi. Bu erdan qayroq toshdan
ishlangan qurollar: plastinkalar, o'tkir uchli qurollar, parakchalar va qurol sifatida
ishlatilgan uchrindilar, pichoq, qirish, kesish, teshish maqsadlarida foydalanilgan tosh
parchalari qazib olingan. Bu qurollarning aksariyati retushlangan.
Ochiq turdagi makonlar sirasiga Vaxsh vohasida joylashgan Qorabura va Oqjar
yodgorliklari tegishli. Qorabura joy-makonidan juda ko'p tosh parchalari va Mehnat
qurollari topilgan bo'lib, ularning yarmi qurol yasash maqsadida o'zakdan ko'chirib
olingan mayda bo'laklardan iborat. Ular nukleuslar, uchrindi, uchli paykonlar.
Nukleuslarning asosiy qismini bir tomonli gardishsimonlilar va kamchilik qismini esa
ikki tomonli gardishsimonlari va protoprizma shaklga ega bo'lganlari tashkil etadi.
Tosh qurollar orasida ayniqsa, chopper va choppinglar ham ko'p uchraydi.
Qirgizistonning muste davriga oid makonlari ham nisbatan yaxshi o'rganilgan.
Bu erdagi Tossor va Georgiy do'ngligi kabi yodgorliklari muste davrining mashhur
makonlari sanaladi. Tossor tosh qurollari muste davrining so'nggi bosqichi va so'nggi
paleolitning ilk bosqichlariga oid. Georgiy do'ngligi mehnat qurollari yuqori
pleystosenning boshlanish davriga oid. Janubiy Qirgizistondagi Isfara daryosi
vodiysidagi Ho'jagayir degan joydan ham muste davriga oid manzilgoh topilgan. U
16
yerdan toshdan yasalgan-parrakchalar, qirgichlar, pichoqsimon qurollar, nukleuslar,
sixchalar topilgan.
So'nggi paleolit. So'nggi paleolit davrida muzlikning oxirgi (vyurm yoki
valday) bosqichga togri keladi. Bu davr davomida ibtidoiy jamoa a'zolari yangi yerlarni
o'zlashtira borib yer yuzining barcha hududlariga (Amerika va Avstraliya) tarqalib
bo'ladi. Eng muhim yangilik insoniyat qiyofasidagi o'zgarishlarning sodir bo'lishi edi.
Zamonaviy qiyofadagi odamlar-xoma sapiens sapiens, ya'ni kramanyon turidagi
odamlarning shakllanishi bilan antropogonez jarayoni nihoyasiga etadi. Kishilik
jamiyati taraqqiyotidagi bunday muhim o'zgarish ularning ijtimoiy, iqtisodiy va
madaniy hayotidagi dastlabki tub burilish davrining boshlanishi hisoblanardi.
Ongli odamning paydo bo'lishi jamiyat hayotining barcha sohalarida muhim
o'zgarish va yangiliklarning sodir bo'lishi bilan davom etadi. Moddiy madaniyat
o'zgarishlaridan toshga ishlov berishning prizma texnikasi paydo bo'ladi. Prizma
shaklli nukleuslardan yupqa va uzunroq tosh bo'laklarini (plastinka) ko'chirib olish
qulay bo'lib, ilgargiga tosh qurollarga nisbatan tigi o'tkir va ixcham tosh qurollarini
yasash imkoniyatini yaratadi. Prizmasimon nukleuslardan sindirib olingan tosh
bo'laklari ko'pincha ikkilamchi ishlov berish-retushlashga zarurat qolmaydi.
Ibtidoiy kishilarning sun'iy uy-joylarni qurish amaliyotini o'zlashtirishi natijasida
ularning yashash sharoitlari yaxshilanib bordi. Ibtidoiy kishilar faqat tog va tog oldi
hududlarida yashab qolmasdan keng vodiylar bo'ylab tarqala boshladi.
Ongli inson tafakkurining takomillashib borishi bilan tabiat sirlarini anglashga
bo'lgan harakat amaliy tajribalarining ortib borishiga sabab bo'ladi. Inson ongidan
tashqaridagi kuchlar togrisida tasavvurlar paydo bo'lishi bilan ibtidoiy diniy qarashlar
shakllanib bordi. Bunday qarashlar bir jihatdan ibtidoiy tasviriy san'atning vujudga
kelishiga ham turtki bo'ldi.
So'nggi paleolit muste davriga nisbatan yaxshi o'rganilmagan, mavjud joymakonlar soni ham kamchilikni tashkil etadi. Bu davr kishilari faqat gorlardagina
yashamasdan, vodiylar va daryo bo'ylariga ham tushib kelib kun kechira boshlaydilar.
Shuning uchun bu davrga oid makonlar tabiat hodisalari oqibati va keyinchalik
yerlarning o'zlashtirilishi natijasida ularning madaniy qatlamlar yo'qolib, hozirgi
paytda saqlanib qolmagan. O'rta Osiyoda so'nggi paleolit davri mil.avv. 40/35-12 ming
yilliklar doirasida sanalanadi. O'rta Osiyoning barcha hududlarida joylashgan
arxeologik yodgorliklarda amalga oshirilgan arxeologik tadqiqot natijalariga
asoslangan olimlar butun mintaqaning butun davrga oid arxeologik majmuasini
bosqichlarga ajratishga harakat qilishgan. Masalan, arxeolog olim V.A.Ranov so'nggi
paleolit davrining quyidagi to'rtta variantini ajratib ko'rsatadi: Qorakamar, Ho'jagor,
Samarqand, Ko'lbuloq.
Toshkent vohasida so'nggi paleolit davriga oid Ko'lbuloq joy-makoni va
Obirahmat gor makonlari tegishli bo'lib, ularning har ikkisi o'zidan oldingi muste
davrining davomida rivojlanib, moddiy madaniyat xususiyatlarini saqlab qoladi.
Ko'lbuloq joy-makonining yuqoridagi uchta madaniy qatlami so'nggi paleolit davriga
oid bo'lib, tosh qurollari ishlanish usuliga ko'ra muste davridagidan farq qilmaydi.
Samarqand makoni. Samarqand manzilgohi shahar markazida Siyobcha
soyining o'ng soxilida joylashgan. Makonning madaniy qatlami joylarda 3-4 va 3-7
metrdan iborat. Makondan 75 mingga yaqin tosh qurollar topilgan. qurollarning
17
ko'pchiligi chaqmoqtosh, diorit, amfibolit kabi tosh jinslaridan yasalgan. Tosh qurollar
uchun xom-ashyo 7-8 km. shimolda joylashgan Cho'pon ota, degan joydan olib
kelingan bo'lishi mumkin. Toshdan yasalgan Mehnat qurollari qirgich, keskich,
sihchalar, pichoqlar, gardishsimon nukleuslar, uchrindilar, ushatgichlar, boltalar va
yupqa parrakchalardan iborat. Bular orasida hayvon terilariga ishlov berish uchun
mo'ljallangan qirgichlar, teshgichlar va suyakdan yasalgan mehnat qurollari ham ajralib
turadi. Ayniqsa, topilmalar orasida 16 sm. tosh bolta, tesha vazifasini bajaruvchi
toshdan yasalgan qurol diqqatga sazovor. Bunday topilma boshqa manzilgohlardan
uchramaydi. Makonda ibtidoiy odamlar yashagan chaylalarning izlari ham uchraydi.
Chaylaning umumiy maydoni 100 metr kvadratni tashkil etadi. M.J.Jo'raqulov
Samarqand makonini so'nggi paleolit davrining o'rta bosqichiga oidligini ta'kidlaydi.
Lekin, tadqiqotchi arxeolog N.Hushvaqtov tosh qurollarini shakllariga asosan so'nggi
paleolitning oxirlariga qadar yoshartirish taklifini bildiradi. Makondan topilgan odam
suyaklari 25 yoshlardagi zamonaviy qiyofaga ega bo'lgan ayol jinsiga tegishli elka
suyak, pastki jagining 9 ta tishi va boshqa tishlaridan iborat. Keyinchalik birinchi
topilmaga o'xshash 35 yoshlardagi erkak yoki ayol jinsiga tegishli bo'lgan 10 ta tishi
saqlangan pastki jag topilgan.
Qorakamar varianti Shimoliy Afgonistonning shu nomdagi yodgorligi asosida
belgilangan. Turkmanistondagi Krasnovodsk yarim orolida joylashgan Yangaja II
ustaxona-makoni Qorakamar variantiga mos keladigan yodgorlik hisoblanadi. Bu
makondan nukleuslar, uchrindilar, parrak va parrakchalar, teshgich, keskich va boshqa
tosh qurollari topib o'rganilgan. Ular orasida nukleussimon qirgichlarning ahamiyati
yuqori bo'lib, ularga oxshash qurollar Falastinning so'nggi paleolit davriga oid
yodgorliklarining quyi qatlamidan ham topib o'rganilgan.
Tojikistondagi Ho'jagor makonidan esa oq, qora va ko'k rangdagi
chaqmotoshlardan yasalgan mehnat qurollari majmuasi topib o'rganilgan. Bu tosh
qurollar nukleus, qadama, plastinka va boshqalardan iborat. Bulardan tashqari mahsus
Mehnat qurollari: parmalagich, teshgichlar ham topib o'rganilgan.
Tojikiston Pomir tog tizmasidan Darvoza togining garbiy qismidagi daryo
vohasida ko'p qatlamli Shugnou joy-makoni joylashgan. Bu makonda to'rtta madaniy
qatlam aniqlangan. Makonning umumiy maydoni 500 metr kvadrat bo'lib, madaniy
qatlamlar nisbatan kichrayib boradi. Birinchi va ikkinchi madaniy qatlamlarda olovdan
kuygan tuproq izlari aniqlangan. Uchinchi madaniy qatlamdan esa ibtidoiy jamoa
kishilarining ish joyi o'rni aniqlangan. To'rtinchi madaniy qatlamda yashash joylari
bo'lmagan. Olov qoldiqlari makonda odamlar uzoq yashamaganliklaridan dalolat
beradi. Mehnat qurollariga ko'ra manzilgoh bu erda yashagan ovchi qabilalarining
mavsumiy manzili bo'lganligidan guvohlik beradi. Shugnoudan topilgan barcha tosh
qurollarni uch (1-madaniy qatlam, II-madaniy qatlam, III-madaniy qatlam) guruhga
bo'lish mumkin. Birinchi madaniy qatlamdan ko'p sonli plastinka, nukleus-qirgichlar
topilgan. Mehnat qurollari bir xilda: keskich, plastinka, retushli parrakchalar va
boshqalar.
Ikkinchi madaniy qatlamda plastinkalar kopchlikni, nukleuslar esa kamchilikni
tashkil etadi. Ammo, qirgichlar, ushatgichlar, keskichlar soni ko'payadi. III va IVmadaniy qatlamida esa kam sonli plastinka va nukleuslar topilgan. Bu esa pastki ikki
madaniy qatlamning yoshi o'rta paleolit davriga oid ekanligidan dalolat beradi.
18
Asrimiz boshlarida O'zMU arxeologiya kafedrasi R.H.Suleymanov rahbarligida
Kolorado universiteti (AQSH) antropologiya departamenti xodimlari bilan
hamkorlikda Qashqadaryo vohasi hududida tadqiqot ishlarini olib borib,
Oyoqchisoyning yuqori qismida Angillak gor-makonida qazishma ishlarini olib bordi.
Qazishma davomida tosh qurollari, paleozoologik va paleoantropologik topilmalar
aniqlangan. Tosh qurollari kvars va qayroqtoshlardan iborat. Bu yerdan odam
oyogining kaftidan iborat bir nushadagi suyak topilgan. Radiokarbon tekshirish
natijalariga ko'ra gor-makon madaniy qatlami mil.avv. 42-26 ming yillikga tegishli
bo'lgan.
O'rta Osiyoning bu davrga oid manzilgohlarida oldingi davrga nisbatan hayvon
suyaklari qoldiqlari ko'plab uchraydi. O'rta Osiyoning so'nggi paleolit davriga oid
ko'pgina makonlarda hayvon suyaklari ko'proq uchraydi. Masalan, Shugnou
makonidagi ochoqlar yonida ot, ho'kiz yoki bizon, qoy echkilarning suyaklari topib
o'rganilgan. Samarqand manzilgohida ham hayvon suyaklari ko'plab uchraydi. Bu
yerdagi suyaklarning ko'pchilligini ot, so'nggi paleolit davri eshagi, ibtidoiy turlarniki
tashkil etsa, tuya, Buxoro bugusi, kam sonli cho'l qoyi, jayron, toshbaqa, bo'ri va
qushlarning suyaklari aniqlangan. Bu hududda cho'l, to'qay, tog va tog oldi hududlarga
mansub hayvonlar ko'p bo'lgan. Ko'lbuloqdan topib o'rganilgan suyaklar bugu, ot,
sirtlon, yovvoyi qoylarga tegishli.
Umuman olganda yer sharida yashovchi aholi turli tabiiy sharoitdan kelib chiqib,
mahalliy sharoitga moslashgan hayvonlarni ov qilish va terib termachilik bilan kun
kechirishgan. O'rta Osiyo hududidagi makonlardan topib o'rganilgan yavvoyi hayvon
suyaklari ularning turi xilma-xilligidan dalolat berib, ibtidoiy kishilar hayotida
ovchilikning ahamiyati yuqori bo'lganligidan dalolat beradi.
Ibtidoiy davr tasviriy san'ati. Tasviriy san'at insoniyat tafakkurining mahsuli
bo'lib, u kishilik jamiyatining dastlabki bosqichlaridan shakllanna boshlagan. Aql
idrokli odamlarning paydo bo'lishi bilan san'at insoniyat oliy tafakkuri mahsuliga
aylanadi. Bu davrga oid chizma-tasvir va haykaltoshlik kabi amaliy san'atining kam
sonli namunalari bizgacha etib kelgan. Bunday san'at namunalari o'z davri kishilarining
xojalik, ijtimoiy hayoti va goyaviy-dunyoqarash qarashlaridan darak beradi.
Ibtidoiy davr chizma-tasvirlarning dastlabki namunalarini bundan sal kam 150 yil
ilgari (1879 yil) ispaniyalik arxeolog olim M.Sautol Ispaniyadagi Altamir gorida
aniqlagan. Undagi tasvirlar gorning shift qismida joylashgan.
1895 yili ibtidoiy kishilar tomonidan chizilgan tasvirlar Fransiyadagi Lya Mut
goridan aniqlangan. 1901 yilda esa A.Breyl Fransiyaning Vezer vohasida joylashgan
Le Kombarell goridan mamont, bizon, bugi, ot, ayiq tasvirlaridan tashkil topgan
taxminan 300 ta tasvirlarni aniqlagan. Tasvirlar orasida qisman odamlarniki ham
uchraydi, ularning kopchlik qismi niqob kiygan holda berilgan.
O'sha yilining o'zida mazkur goridan uzoq bo'lmagan Fon de Gom goridan
arxeolog Peyroni tomonidan turli hayvonlar tasvirlarini o'rganishga muvoffaq bo'ladi.
Tasvirlarning ko'pchiligi ot, keyin mamont va qisman bugilarga tegishli bo'lgan.
Tasvirlar oxra va boshqa boyoqlar bilan chizilgan.
Shu yili arxeolog olimlar E.Kartalyak va A.Breyllar Altamir gorini o'rganadilar.
Gorning uzunligi 280 metrdan iborat bo'lib, uning shifti va devorlpriga chizilgan 150
hayvon tasvirlari kishi diqqatini o'ziga tortadi. 1959 yili zoolog olim A.V.Ryumin
19
Rossiyaning Ural togida joylashgan Kapova gorida so'nggi paleolit davriga oid
tasvirlarni aniqlashga erishadi.
Dastlab 7 ta mamont, 2 ta ot va 2 ta nasorglardan iborat jami 11 ta tasvir
aniqlangan bo'lib, ularning barchasi tosh bo'lakchalari bilan chizilgan tasvirlarga qizil
bo'yoqlar berib ishlangan. Ular qaysi davrga tegishli, degan savolga tasvirlarning
mazmun mohiyati qadimiy ekanligidan dalolat beradi. Gorda tasvirlari keltirilgan
hayvonlar allaqachonlar qirilib ketgan. Radikarbon ularning dastlabkilari 30 ming
yillik qadimiylikga, so'ngilari esa taxminan 12 ming yil qadimiylikga egaligini
ko'rsatgan.
So'nggi paleolit davri tasviriy san'atining boshqa bir turi ayol jinsiga tegishli
haykalchalardan iborat. Ular odatda yolongoch yoki kam hollarda kiyim-boshi bilan
ishlangan. 12-15 sm.dan iborat bu haykalchalar ohaktosh yoki ohakgil (mergel) kabi
yumshoq turlardagi toshlardan va qisman hayvon suyaklaridan yasalgan.
Paleolit davri zuxrosi nomi bilan mashhur bo'lgan bir turli haykalchalar
Еvropaning ko'plab davlatlari-Fransiya, Belgiya, Italiya, Germaniya, Avstriya,
Chehiya, Ukraina va nisbatan ko'proq Rossiyadagi arxeologik yodgorliklaridan topib
o'rganilgan.
II. Bob. Mezolit
Mezolit davri xronologiyasi masalalari. Mezolit davri (yun. mezos-o'rta, litostosh) - o'rta tosh davri bo'lib, ilk bor Allen Braun tomonidan (1883) paleolit va neolit
davrlari oraligi tosh qurollari majmuasini belgilash maqsadida qollanilgan. Rossiya
arxeologiyasida dastlab M.Ya.Roginskiy tomonidan (1928) ishlatilgan. Hozirgi paytda
ushbu atamaning ekvivalenti epipaleolit va golosen davri paleoliti kabi atamalar ham
ayrim horijiy mamlakatlar arxeologiyasida qollanilib kelinadi.
Еvrosiyo hududlarida arxeologik tadqiqot ishlari yutuqlari hozirgi paytda
mezolitning davri va sanalini aniqlashga asos bo'lib xizmat qilgan. Shunga ko'ra
mezolitning nisbiy (makonlar stratigrafiyasi-madaniy qatlam) va mutloq davrlashtirish
asosida mil.avv. XII-VII/VI ming yilliklar doirasida belgilangan. Bu sana bevosita
Old Osiyo, xususan, O'rta Osiyo hududilari uchun mos keladi. Еr yuzining boshqa
hududlarida, xususan, Еvrosiyoning shimoliy ayrim janubiy (Osiyo) mintaqalarida
mezolit davri an'analari mil.avv. V/IV ming yilliklarga qadar ham davom etganligi
ma'lum.
Mezolit davri tabiat o'zgarishlari. So'nggi paleolit davrining oxirgi
bosqichlarida er yuzi tabiiy sharoitida boshlangan muhim o'zgarishlar mezolit davriga
kelib muzlik erib, issiq iqlim sharoitining qaror topishi bilan yakun topadi. Muste
davrining oxirgi bosqichi va so'nggi paleolit davrlarida er sharining shimoliy qismini
qoplagan so'nggi vyurm (valday) muzligi erib, er yuzida global isish boshlanadi va
pleystosen golosen bilan almashadi. Zamonaviy qadimgi iqlimshunoslik fani ilmiy
yutuqlariga asosan muzlik erishining boshlanishi mil.avv. 14 ming yillikdan boshlanib,
mil.avv. 8300 yillarda batamom erib tugaydi.
Muzlik davri tugab ob-havo isishi bilan er yuzining flora va faunasida keskin
o'zgarishlar sodir bo'ladi. Muzlikdan tozalangan hududlar landshaftlari manzarasi
keskin o'zgarib, muzliklar o'rnida daryolar va ko'llar paydo bo'ladi.
20
Muzlik oldi hududlarida yashovchi sovuq iqlim sharoitiga moslashgan mamont,
karkidon, qoybuqa kabi hayvonlar so'nggi paleolit davrining oxirlaridayoq yashash
sharoitlari ogirlashib, muzlik ortidan chekka shimolga chekinishga majbur bo'lishgan
va keyinchalik ularning kopchiligi tur sifatida qirilib ketgan. Hayvonot olamidagi
o'zgarishlar, ya'ni yirik hayvonlarning o'rniga tez chopar, ziyrak va kichik tuyoqli
hayvonlar turining ko'payishi paleolit davri ovchilik an'analarini qiyinlashtiradi.
Natijada bu turdagi hayvonlarga ov qilish uchun yangi vositalarni ixtiro qilishga
zarurat tuqiladi. Bu albatta mezolit davrining buyuk ixtirosi o'q-yoydan
foydalanishning boshlanishi edi. Bu esa butun paleolit davrida yirik hayvonlarni butun
jamoa a'zolari hamkorlikda qamal usulidagi ov qilishga barham berib, nisbatan kichik
va tez harakatlanuvchi hayvonlarni yakka holda ovlash usuliga o'tishga olib keladi.
Bu darda muzlikdan bo'shagan hududlarda va janubiy mintaqalarning togli
hududlarida ot, ho'kiz, sayga, yovvoyi eshak o'rmon hududlarida esa los, bugu,
cho'chqa, bo'ri, tulki va boshqalar yashashgan. Muzlik va muzlik oldi shimoliy
hududlarida sodir bo'lgan tabiiy o'zgarishlar er yuzining janubiy mintaqalarida
unchalik sezilmaydi. Bu erning flora va faunada ham tub o'zgarishlar kuzatilmagan.
So'nggi paleolit davri takomillashgan tosh qurollari mezolit davri qurollarining
paydo bo'lishiga zamin yaratadi. Еvrosiyoning janubiy mintaqalarida hajmi 1-2
santimetrdan iborat geometrik shaklli tosh qurollardan foydalanila boshlaydi. Sigment,
trapesiya va uchburchak shaklli choqmoq tosh qurollari hajmi jihatdan ancha kichik
bo'lib, ular arxeologiya fanida mikrolitlar (yun. mikros-kichik, litos-tosh), deb
nomlanadi. Bunday tosh bo'lakchalaridan odatda qadama sifatida qollanilgan.
Mikrolitlar odat biror vosita, yogoch yoki suyakga qotirilib, kamon o'qi uchi, boshoqli
o'simliklarni o'rish uchun o'roq sifatida foydalanilgan. Shuningdek, teriga ishlov berish
kabi nozik ishlarini bajarishda qurol sifatida ham ishlatish mumkin bo'lgan. Mikrolit
texnikasiga asoslangan tosh qurollar dastlab janubiy o'lkalar aholisi orasida tarqala
boshlagan bo'lsa, shimoliy mintaqalarda so'nggi paleolit davri an'anasiga ega bo'lgan
plastikasimon (yapaloq shakldagi) tosh qurollardan foydalanish davom etgan. Bu
hududlarda mikrolitlar nisbatan keyinroq vujudga keladi. Bu davrda mikrolitlar bilan
birgalikda makrolit (yun. makros-katta, litos-tosh)) qurollari, xususan tosh boltalar ham
paydo bo'ladi. Bunday qurollarning ahamiyati o'rmon mintaqalari va togli hududlarda
yuqori bo'lgan. Tosh boltalar yirik toshlarni tekis yorish va sirtini silliqlash asosida
amalga oshirilgan.
Mezolit davri tabiiy-geogafik o'zgarishlari ibtidoiy davr kishilarining turmush
tarzini keskin o'zgarishiga olib keladi. Jamoa a'zolari mahalliy hududlarda tarqagan
fauna va florasi xususiyatlaridan kelib chiqib o'zlashtiruvchi xojalik shakllarini tashkil
etishib, bu sohada ma'lum ixtisoslashishni keltirib chihargan. Natijada ibtidoiy
ajdodlarimiz ovchilik, baliqcilik va termachilik yoki ularning ikki turi bilan
shugullanib kun kechirishgan.
Dukkakli o'simliklarni termachlashga asoslangan qabilalar boshoqli o'simliklarni
madanishlashtirish, ovchi qabilalar esa yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirib, oxir
oqibat ilk ishlab chiqarish-dehqonchilik va chorvachilik shakllarining vujudga
kelishiga zamin yaratishgan. Bu jarayon nisbatan ilgariroq mezolit davrining o'rtalarida
Yaqin, O'rta Sharq va Kichik Osiyo hududlarida sodir bo'lgan.
21
Old Osiyo pleystosen davri muzligidan ancha uzoq bo'lib, iqlim sharoiti nisbatan
issiq va namgarchilik miqdori yuqori bo'lgan. Bunday sharoit esa hududda boy flora va
faunasining qaror topishi uchun imkoniyat yaratgan. Bu o'z navbatida mezolit davri
ilgor xojalik shakllari va madaniy an'analarining vujudga kelishini ta'minlashi tabiiy
edi. Shuningdek, bunday qulay sharoit hududda mezolit an'analarining uzoq davom
etmaganligiga sabab bo'lgan. Yaqin va O'rta Sharq hududlarida mezolit davri qisqa
muddat davom etib, ishlab chiharuvchi xojalik shakllariga juda erta o'tishgan.
O'rta Osiyoning mezolit davri madaniyatlari. Hozirgi paytda O'rta Osiyo
hududida mezolit davriga oid ikki yuzdan ortiq yodgorliklar aniqlanib, ular madaniy
qatlamga ega makonlar va terma moddiy manbalarga ega manzillardan iborat. Ular gor,
ochiq joy makonlar va mavsumiy manzillardan iborat bo'lib, pasttekisliklardan tortib
baland tog tizmalariga qadar bo'lgan hududlarda keng tarqalgan. Ularning davriy
sanasi nisbatan yaxshi o'rganilgan Yaqin Sharq hududi yodgorliklariga solishtirish va
radiokarbon usulidagi tekshirishlar asosida mil avv. XII-VII\VI ming yilliklar doirasida
sanaladi. Bu erda mezolit davriga oid barcha turdagi yodgorliklarda ilmiy tadqiqot
ishlarini olib borgan arxeolog olimlar ularni madaniyatlar, madaniyat majmualari
(komplekslar) va variantlarga ajratib o'rganishga harakat qilishgan. Arxeolog olima
G.F.Korobkova Kaspiy dengizining sharqiy hududlaridagi mezolit davriga oid
arxeologik yodgorliklarini tosh qurollariga ishlov berishning turli usullariga asoslanib,
Balxanbo'yi va Zarzi alomatlariga ega bo'lgan Sharqiy Kaspiybo'yi guruhlarini ajratib
ko'rsatadi. Shuningdek, olima Markaziy Fargona hududi yodgorliklarini ham ikki
guruhga: tekislik (Fargona) va gor-makon (Obishir) variantlari yoki madaniy
majmualariga ajratgan. Gor-makon variantini Obishir varianti nomi bilan ilk
bosqichiga, tekislikdagi yodgorliklarni esa Fargona varianti nomi bilan rivojlangan
bosqichiga ajratgan. Akademik O'.I.Islomov esa ularni umumiy Obishir madaniyati,
nomi bilan yuritish kerakligini taklif etadi. Shuningdek, arxeolog olim Qo'shilish va
Machay gor makonlarida amalga oshirgan arxeologik tadqiqotlari natijalariga
asoslanib, Toshkent va Surxondaryo hududlarini ham alohida arxeologik majmualar
sifatida qayd etadi.
Janubiy Tojikiston hududlarida joylashgan mezolit davri arxeologik
yodgorliklarida uzoq yillar tadqiqot ishlarini olib borgan arxeologik olim V.A.Ranov
tekislikda Vaxsh, Pomir togi hududida Markansuv madaniyatlari tarqalganligi
togrisidagi fikrni ilgari suradi. Tekislikdagi yodgorliklar toshga ishlov berish usullariga
ko'ra to'rtta (1-4) madaniy majmua, togdagi yodgorliklar Markasuv va Istiq
majmualariga ajratilgan.
Bulardan tashqari Markaziy Qizilqumda Varobeva tomonidan Lavlakon,
Samarqand vohasida M.Jo'raqulov tomonidan mezolitning so'nggi bosqichiga oid
Sazagon madaniyatlarining faoliyat yuritganligi togrisidagi fikrlar ilgari surilgan.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, O'rta Osiyoning mezolit davriga oid ayrim
yodgorliklarini alohida madaniyatlar, madaniy komplekslar va variantlarga ajratish
hamda ularning davrni belgilashda qollanilgan sanalar masalasiga G.F.Korobkova
tanqidiy yondashadi. Olimaning fikrlariga ko'ra birinchidan, stratigrafik jihatdan
o'rganilgan yodgorliklar soni kamchilikni tashkil etishi va arxeologik qazishma ishlari
olib borilgan yodgorliklarning ko'pchiligida radiokarbon tekshirishlarining amalga
22
oshirilmaganligi ular mezolit davri bosqichlari va sanasi bilan bogliq masalalarni toliq
hal etish imkoniyatini bermasligi togrisidagi fikrni ilgari suradi.
Sharqiy Kaspiybo'yi (mil.avv. X-VIII ming yilliklar) ning mezolit davri
yodgorliklari Krasnovodsk yarim oroli, Balxanbo'yi, Qorabo'giz va quyi O'zboy
hududlarida tarqalgan. Bu erda Jebel, Kaylu va Damdamchashma I, II kabi stratigrafik
jihatdan yaxshi o'rganilgan to'rtta gor-makon va 30 dan ortiq ochiq turdagi joy
makonlar ma'lum. Ulardan mashhuri Defichiganoq, Ho'jasuv va Korailmlardir.
Ularning quyi qatlamida hayot mezolit davrining ilk bosqichlaridan boshlanib, neolit
davrida, ayrimlarida bronza davriga qadar hayot davom etgan. Mazkur hududdagi
yodgorliklarning mezolit davriga oid tosh qurollari tahlili va qiyosiy tavsifiga ko'ra
Balxanbo'yi (ilk, o'rta va so'nggi bosqichlari) va Sharqiy Kaspiybo'yi (ilk va so'nggi
bosqichlari) dan iborat ikki madaniy majmua yoki guruhga ajratilgan. Ularning har
ikkalasi uchun tosh kurollari yasashda o'zakdan ko'chirib olingan plastinkasimon
uchirindilar xos bo'lib, ikkinchi guruhdagilarida mikrolidlashish (kichiklashish)
jarayoni kechadi.
Bu hududda yashagan aholi ovchilik, baliqcilik va termachiliklardan iborat
o'zlashtiruvchi xojalik shakllari bilan kun kechirishgan. Qazishma ishlari davomida
yovvoyi qoy, echki, qulon va baliq (Damdamchashma II), Qoramol, jayron, mushuk
(Jebelning quyi katlami) suyaklari aniqlangan. Termachilikda yovvoyi boshoqli
o'simliklar bilan birgalikda dengiz molyuskalarini terishgan. Mikrolit toshlardan
kamon o'qining, yirikroqlaridan nayza uchii sifatida foydalanilgan. Mezolit davrining
so'nggi bosqichlariga oid madaniy qatlamlarida (Damdamchashma) xonakilashtirilgan
ko'y, echkilarga tegishli suyak topilmalari mavjud. Ularning ijtimoiy hayotlarida teri,
suyak va yogochlarga ishlov berish, chiganoq va toshlardan taqinchoqlar yasash, ishlov
berilgan terilardan kiyim-kechak tikish kabi uy ishlari muhim o'rin tutgan.
Bu erdagi yodgorliklarning mezolit davri so'nggi bosqichlariga oid madaniy
qatlamlaridan qoy va echki kabi xonakilashtirilgan hayvon suyaklarining topib
o'rganilishi yangi xojalik-ishlab chiqarishning chorvachilik shakliga o'tayotgan-ligidan
dalolat beradi. Mezolit davri Sharqiy Kaspiybo'yi madaniyati Turkmanistonning neolit
davrida ishlab chiharuvchi xojalik shakliga asoslangan Jebel (chorvachilik) va Joytun
(dehqonchilik) madaniyatlarining shakllanishida muhim o'rin tutadi. Bu turdagi
madaniyatga oid yodgorliklarning quyi qatlamlaridagi topib o'rganilgan tosh qurollari
yasalish usullariga ko'ra Sharqiy Kaspiybo'yidagi yodgorliklarning yuqori qatlami va
Janubiy Turkmanistondagi neolit davriga oid yodgorliklarning quyi qatlamlaridan
topib o'rganilgan tosh qurollari bilan bir xilligi kuzatilgan. Bu holat ishlab chiharuvchi
xojalik shakliga asoslangan neolit davri Jebel va Joytun madaniyatlari Sharqiy
Kaspiybo'yi hududi mezolit davri madaniyati negzida shakllangan, degan xulosaga olib
kelish uchun ilmiy asos bo'lib xizmat qiladi. Bu esa o'z navbatida O'rta Osiyoga ishlab
chiharuvchi xojalik shakllari Old Osiyodan kirib kelgan, degan qarashlarni inkor
etuvchi muhim asos bo'lib xizmat qiladi.
Ustyurt (mil.avv. VIII-VI ming yilliklar) Ustyurtda mezolit davriga oid 20 dan
ortiq manzilgohlar o'rganilgan. Ular asosan Aydabolquduq va Jayronquduqlar atrofida
guruh-guruh holda joylashgan ochiq turdagi doimiy, qisqa muddatli va vaqtincha yoki
mavsumiy makonlardan iborat. Yodgorliklarning ma'lum hududda to'p bo'lib
joylashishiga ko'ra ustyurtliklar aholisi ovchilari guruhi yoki ijtimoiy-iqtisodiy
23
jihatdan bogliq bo'lgan sodda ichki tuzilmadagi jamoadan iborat bo'lgan. Arxeolog
Е.B.Bijanovning ilmiy farazlariga ko'ra Ustyurt manzilgohlari mahalliy sharoitda
Sharqiy Kaspiybo'yi va Janubiy Ural hududlarining mezolit davri madaniyatlarning
ma'lum ta'sirida shakllangan. Bu erda olib borilgan tadqiqot ishlarini natijasida
o'rganilgan topilmalar xususiyatlariga ko'ra quyidagi xronologik guruhlarga ajratilgan:
ilk (rivojlangan mezolit) - mil.avv.VIII-VII ming yilliklar va so'nggi (so'nggi mezolit
va ilk neolit) mil.avv.VII-VI ming yilliklar. Aholi ovchilik va baliqcilikga asoslangan
o'zlashtiruvchi xojalik shakli bilan shugullanishgan. Shuningdek, uy sharoitida suyak
va yogochlarga ishlov berish ishlari ham asosiy mashgulotlaridan sanalgan.
Qo'shilish. Toshkent vohasining mezolit davri arxeologik yodgorliklari orasida
Qoshilish makoni (mil.avv. X-IX ming yilliklar) alohida o'rin tutadi. Toshkent
shahrining garbida qadimgi Bo'zsuv angorining chap soxilida jarlik atrofida
joylashgan. Makon 1967 yili arxeolog olim O'.I.Islomov tomonidan o'rganilgan.
Makon madaniy qatlamiining bir qismi jarlik hosil bo'lish jarayonida buzilib ketgan.
Saqlanib qolgan madaniy qatlamlaridan 200 dan ortiq chaqmoqtoshdan yasalgan
plastinka va mikroplastinkalardan iborat mehnat qurollari majmuasi aniqlangan. Ular
kam sonli nukleuslar, mayda parakchalar, qirgichlar, pichoqlar, boshqa turdagi
silliqlangan qurollar va uchrindilardan iborat.
Yodgorlikning unchalik qalin bo'lmagan madaniy qatlamlaridan qora mol, qoy va
echki suyaklari uchraydi. Ulardan birini tadqiqotchi xonakilashtirilgan yosh qoramolga
tegishli, deb hisoblaydi. Lekin, bu davr uchun mintaqada hayvonlarni xonakilashtirish
xos bo'lmagan jarayon bo'lish bilan birgalikda birgina nushadagi topilma bilan yakuniy
xulosa chiqarish maqsadga muvoffiq emas. Moddiy topilmalarga ko'ra Qoshilish
makonida istiqomat qilgan jamoa a'zolari xojalikning ovchilik va termachilik shakllari
bilan kun kechirishgan.
Obishir madaniyati. Fargona vodiysi hududida mezolit davriga oid 40 dan ortiq
gor va ochiq joy makonlar aniqlangan. Ularning kopchlik qismi Sirdaryo bo'ylaridagi
qadimgi ko'llar yoqasida joylashgan ochiq joy makonlar va kamchillik qismi esa bir va
bir necha madaniy qatlamlarga ega bo'lgan (Obishir 1-5 va Toshko'mir) gor-makondan
iborat yodgorliklarni tashkil etadi. Gor-makonlar Fargona vodiysidagi So'x daryosining
yuqori qismida joylashgan. Ulardan Obishir I,V va Toshko'mir gor-makonlari yaxshi
o'rganilgan. Ularning madaniy qatlamlaridan tosh qurollari (mikrolit, qirgich, qadama,
oroq-randa, nukleus va boshqalar), suyakdan yasalgan qurollar, chiganoq, tosh va
suyaklardan yasalgan taqinchoqlar va turli yovvoyi hayvonlarga tegishli suyaklar topib
o'rganilgan. Toshko'mir makoni tosh qurollari Obishirnikiga ancha o'xshash bo'lsada,
chaqmoqtoshdan ancha qopol qilib ishlangan qurollar ham uchraydi.
Fargona vodiysi tekisliklarida esa mezolit-neolit davrlariga oid sal kam yuzga
yaqin joy-makonlari o'rganilgan. Ularning bir qismi markaziy tekisliklarda qadimgi
ko'llar bo'ylarida joylashgan ibtidoiy makonlardan Ashiko'l 1 2, 3, 16, Yangiqadam 1,
Toyloq 3,5,7 va boshqa yodgorliklar muhim ahamiyatga ega.
Makonlarning ustiki qismidan terib olingan ashyoviy manbalar majmuasi
chaqmoqtosh, slanes va qayroqtoshlardan yasalgan mehnat qurollarini tashkil etadi.
Tosh qurollari katta-kichik nukleuslar, qirgichlar, qadamalar va har xil uchrindilardan
iborat.
24
Arxeolog olim O'.I.Islomov butun Fargona vodiysining mezolit davriga oid
barcha yodgorliklarini umumiy Obishir (IX-VIII) madaniyatiga kiritib, ularni ikki
variantga yoki kompleks: Obishir (gor-makon) ilk va Fargona (tekislik) so'nggi
bosqichlardan iborat bo'lgan, deb hisoblaydi. Ularning har ikkalasi uchun ham
plastinkasimon shaklda yasalgan tosh qurollar xos bo'lgan. Ilk bosqichida kishilar
gorlarda yashab xojalikning ovchilik va termachilik turi bilan shugullangan bo'lsalar,
keyingi bosqichda tekislikga kelib joylashib, termachilik va baliqcilik bilan kun
kechira boshlashgan.
Shuni alohida ta'kidlash mumkinki, Fargona vodiysida mezolit davrida
shakllangan ibtidoiy kishilar madaniy an'analari keyingi davrlarda ham uzliksiz davom
etadi. Shunga ko'ra umumiy Obishir madaniyatining davrini mil.avv. IX-VI ming
yilliklar doirasida belgilab, uning birinchi bosqichi IX-VIII, ikkinchi bosqichi esa VIIVI ming yilliklar doirasida rivojlanganligi togrisidagi xulosaga kelish mumkin.
Machay gor makoni (mil.avv. VII-VI ming yilliklar) Surxondaryo viloyati
Boysun togining janubiy-garbida shu nomdagi qishloqda Turkandaryo (Sherabod
daryoning yuqori oqimi) ning o'ng soxilila joylashgan. Yodgorlikda 1930 va 1950
yillarda G.V.Parfiyenov, M.V.Vorones, A.P.Okladnikovlar o'rgangan. 1970-1971
yillarda esa O'.Islomov qazish ishlarini davom ettirgan. Yodgorlikda ikkita madaniy
qatlamlar aniqlangan.
Undandan tosh va suyakdan yasalgan mehnat qurollari, hayvon va odam suyaklari
topib o'rganilgan. Toshdan yasalgan qurollar nukleuslar, pichoqlar, kesgichlar,
geometrik shakldagi (trapesiya, sigment) mikrolit qurollar, nayza o'qi uchlar va
boshqalardan iborat.
Odam suyaklari yodgorlikning ikkinchi madaniy qatlamidan topib o'rganilgan.
Odam suyaklarining biri erkak, ikkinchisi ayol va qolgan ikkitasi esa yosh bolalarga
tegishli bo'lib, suyaklar antropolog olimlar V.Ya.Zezenkova va T.K.Xodjayovlarning
xulosalariga ko'ra evropioid irqining Sharqiy O'rta er guruhiga xos uzunbosh kishilar
vakillariga tegishli bo'lgan.
Yodgorlikdan topib o'rganilgan hayvon suyaklarining ko'pchillikni sibir echkisi,
osiyo mufloni, kichik tuyoqli hayvonlarniki tashkil etadi. Shuningdek, kam sonli
xonakilashtirilgan hayvonlarga tegishli suyaklar ham uchraydi. Ulardan qoy tegishlilari
ko'pchillikni tashkil etadi, shuningdek chochqa, it va qora molga tegishli kamsonli
topilmalar ham mavjud. Machay gorida yashagan ibtidoiy odamlarning asosiy
mashguloti mahalliy tog sharoitida yashovchi hayvonlarga ov qilishdan iborat bo'lgan.
Termachilik esa machayliklar xojaligining ikkinchi tarmogi hisoblangan. Machayliklar
ko'rinishdan yovvoyi hayvonlarni qolga o'rgata boshlab, dastlabki chorvachilik
ho'jaliga asos sola boshlaganliklaridan dalolat beradi.
Janubiy Tojikiston. Vaxsh, Kofirnigon, Panj vodiylari, hatto Pomir togining
baland hududlariga qadar tarqalgan. Bu erdagi mezolit davriga oid 30 ga yaqin
yodgorliklar mil.avv. XI-VIII ming yilliklar doirasida chegaralanib, alohida guruhlar
va majmualarni tashkil etadi. Asosiy yodgorliklaridan Tutqovul III, Chilichorchashma,
Daraisho'r, Quyibulyon, Obikiyik, Oshxona, Alichur va boshqalar. Janubiy
Tojikistonning togoldi hududi aholisi asosan termachilik, ovchilik va baliqcilik bilan
kun kechirishgan. Janubiy Tojikistonning mezolit davri madaniyatlari va majmualari
25
xojaligi, moddiy madaniyati, xususan, tosh qurollariga ko'ra umumiy va o'ziga xos
jihatlariga ega.
Vaxsh, Kofirnigon va Panj vodiylarida mezoliti. Bu erda mezolit davriga oid 20
ta yodgorlik ochilgan va tadqiq qilingan. Kopchlik joy-makonlarning madaniy
qatlamlari buzilib ketgan. Bu hududda mezolit rivojlanishi ikki yo'nalishda borgan:
togoldi va tekislikda. Turli davrlarga va madaniyatlarga bo'linadigan to'rtta
yodgorliklar majmuasi ajralib turadi. Bu mintaqada mezolit davri mil.avv. XI-VIII
ming yilliklar bilan sanalangan.
Birinchi majmua: Tutqovul 3, Chilchorchashma va boshqa yodgorliklardan
iborat guruh shartli ravishda Tutqovul madaniyati nomi bilan atalib, mil.avv. XI/XVIII ming yilliklar doirasida sanalanadi.
Ikkinchi majmua: Daraisho'r, Tutqovulning ikkinchi madaniy qatlami mil.avv.
VIII-VII m. yilliklar bilan sanaladi. Vaxsh daryosining o'rta oqimi hududi mezolit
davri Vaxsh madaniyatiga oid, deb taxmin qilinadi. Bu madaniyat an'anasi keyinchalik
Tojikistonning togli hududi ibtidoiy kishilarining neolit davri Hisor madaniyati paydo
bo'lishida muhim o'rin egallaydi.
Uchinchi majmua: Quyi Bulyon va Obi Kiyik (obi kiyik majmuasi). Bu
makonlar uchun faqat chaqmoqtoshdan yasalgan mikrolitlar va plastinkasimon
qurollar xos bo'lib, mil.avv. VIII-VII ming yillikla bilan sanalanadi.
Tortinchi majmua: Shugnau makonining 0 gorizonti (Shugnou majmuasi)
mil.avv. X ming yilliklar (XI ming yilliklar ham bo'lishi mumkin) bu makonning
paydo bo'lishi togridan-togri o'zining yuqori paleolit davri bilan boglangan.
Bu hududdagi madaniyat sohiblari ham o'zlashtiruvchi xojalikning ovchilik,
baliqcilik va termachilik shakllari bilan kun kechirishgan. Ovchilik va baliqcilikda
nayza, oq va yoydan foydalanganlar. Hayvonlardan qoy va echkilarning suyaklari
topilgan. Ovchi va baliqchilar vaqtinchalik yashash uchun chaylalardan foydalanganlar
yoki ochiq havoda yashashgan. Tojikistonning mezolit davri makonlarida bir vaqtda
yoyilgan shimoliy Afgoniston, Falastin, Suriya va Old Osiyoning boshqa
hududlaridagi manzilgohlar bilan o'xshash belgilari seziladi. Bu esa Yaqin Sharq
qabilalari bilan uzoq genetik yaqinlikdan darak berishi mumkin.
Sharqiy Pomir mezoliti. Bu mezolit davri yodgorliklari Markansuv madaniyati
(Alichur va Oshxona makoni) va Issiq madaniyati yoki aniqrogi Issiq majmuasidan
(Issiq gor-makoni) iborat. Pomirda mezolit davri mil.avv. VII ming yilliklarga togri
keladi. Markansuv madaniyati Pomirdan tashqarida shakllangan. Uning kelib chiqish
ildizi aniqlanmagan bo'lsada, tosh qurollariga ishlov berish xususiyatlari mahalliy
tabiiy sharoitga bogliqligi seziladi.
Oshxona makonida bir davrga oid uchta madaniy qatlam aniqlangan. Yirik dagal
ishlangan mehnat qurollari va kichik nafis mehnat qurollari ajralib turadi. Bu erda silliq
toshdan yasalgan ikkita ochoq joylashgan bo'lib, uning atrofida yashash maydonchasi
aniqlangan. Bu yashash maydonchasi engil turdagi chaylasimon uylarning qoldiqi
bo'lishi mumkin.
Issiq gor-makonining madaniy qatlami bir yarim metr. U erdan kichik va o'rta
hajmdagi toshlardan aylana qilib terilgan ochoq topilgan.
26
Markansuv makoni mavsumiy foydalaniladigan joy bo'lib, undan ov o'lja izlab
chiqqan vaqtda yashash uchun foydalanilgan bo'lsa kerak. Markasuvliklar ovchilik
bilan birgalikda terimchilik bilan kun kechirishgan.
O'rta Osiyodagi mezolit davri madaniyatlari va majmualari o'ziga xosligi va turli
xiligi bilan ajralib turadi. O'rta Osiyoning mezolit davri madaniyatlarining
shakllanishida avvalambor so'nggi paleolit davri mahalliy madaniyat an'analarining
davom etishdan bo'lsada, tosh asrining yirik madaniy markazi hisoblangan Yaqin
Sharq qabilalarining ham sezilarli ta'siri bo'lgan, degan fikrlarni quvvatlaydigan
tadqiqotchilar mavjud. Lekin, bu davr sezilarli ta'sir etish quvvatiga ega bo'lgan
qabilalar tolqining siljishi haqiqatdan yiroq bo'lishi, tabiiy. Tosh qurollarga ishlov
berish usullarining o'xshashligi asoslanib, bunday xulosalarga kelish togri emas.
Zamonaviy arxeologlar O'rta Osiyo hududida mezolit davrida xojaligi va madaniy
xususiyatlari jihatdan o'zaro ajralib turadigan bir qancha qabilalar yashab, ularning
izlari aniqlangan yodgorliklarda o'zining aksini topgan.
Mezolit davri tasviriy san'ati. O'rta Osiyodagi mezolit davri tasviriy san'at
namunalarining eng qadimgisi davrining oxirlariga oid bo'lib, ularning noyob
namunalari Zarautkamar (Surxondaryo) va Shaxta (Sharqiy Pomir) goya toshlari
chizgilarida saqlanib qolgan. Zarautkamar suratlari 1939 yili I.F.Lamayev aniqlab, u
haqda Termiz o'lkashunoslik muzeyi direktori G.V.Parfenovga ma'lumot beradi. U
o'tgan asrning 40-yillari birinchi yarmida bir necha bor tekshish natijasida qazil
boyoqlarda chizilgan 200 dan ortiq tasvirlarni aniqlaydi. Yodgorlikgaga uyushtirilgan
tekshir ishlarida moskvalik mussavir A.Yu.Roginskaya hamkorligida teskhirilgan
tasvirlarni paleolit davriga tegishli, degan xulosaga keladi. Lekin, o'tgan asrning 60-70
yillarida dastlab A.A.Formozov, keyinchalik esa A.P.Okladnikov, A.Kabirov,
Ya.A.Sherlar tomonidan rasmlarni o'rganishib, ularning eng qadimgisi mezolit
davrining oxirlariga, qolganlari esa keyingi davrlarga oid, degan xulosaga kelishadi.
Zarautkamar Surxondaryo viloyati Sherobod shahridan taxminan 30 km.
shimoliy-garbda Kohitang togining janubi-sharqiy yonbagirida Zarutsoy soyi bo'yida
joylashgan. Kamarda madaniy qatlamlar uchramaydi. Tasviriy san'at na'munalari qoya
shiftlari va yon devorlarida joylashgan. Tasvirlar qizil boyoqlarda chizilib, mezolitning
so'ngi bosqichi va neolitning ilk davriga oid. Ulardan uchta ov manzarasi tasvirlangan
uchta kompozisiyasi diqqatga sazovor. Birinchi tasvir 19 nafar kishidan iborat
ovchilarning yovvoyi buqalarlarni xalqa bo'lib ov qilayotgani tasvirlangan. Ulardan
ikkitasi qochishga urinmoqda. Ikkinchi tasvirda ovchilar oldida jayronlarning
qochayotgan va ulardan jarohatlangan holati tasvirlangan. Uchinchi tasvirda esa
yovvoyi echkilarga qilinayotgan ov manzarasi aks ettirilgan. Bu erda mezolit davri
jamoasining real hayoti tasvirlangan bo'lib, ularning asosida goyaviy qarashlar o'z
aksini topgan. goyadagi kishilar ayrimlari boshiga niqob kiygan holatda chizilgan
bo'lsa, ayrimlari sxematik tarzda berilgan. Kamarda madaniy qatlamning
uchramasligiga ko'ra mezolit davri kishilarining ov oldi goyaviy qarashlari, ya'ni ov
kulti o'z aksini topganligini ko'rish mumkin.
Shaxta tasvirlari Zarautkamar tasvirlaridan keskin farq qilib, unda
yirtkich hayvonlar, xususan, ayiq tasvirlari berilgan. Yodgorlikda madaniy
qatlam mavjud bo'lib, undan aniqlangan moddiy ashyolar mezolit davriga
tegishli.
27
Bu tasvirlar o'z davri faunasi va xojalik xususiyatlari togrisida qimmatli
ma'lumotlar taqdim etishdan tashqari ibtidoiy ajodlarimizning o'z davri diniy-dunyoviy
mafkurasi togrisida muhim va o'z navbatida o'z davri dunyoqarash tushunchalari
yashiringan.
III. Bob. Neolit
Neolit davri xususiyatlari. Neolit - (yun. neos-yangi, litos-tosh, yangi tosh asri)
o'zoq davom tosh asrining so'nggi bosqichi. Neolit atamasi 1865 yilda ingliz arxeologi
Lebbok taklifi bilan arxeologiya faniga kiritilgan. Neolit davrda kishilar jamoasi er
yuzining nisbatan kengroq hududlarni egallashib, turli geografik sharoitlarga mos
xojalik shakllari bilan kun kechirishlariga togri kelgan. Bu esa xojaligi va moddiy
madaniyatiga ko'ra o'zaro farq qiladigan madaniyatlarning qaror topishiga olib kelgan.
Neolit davrida tabiiy sharoiti qulay bo'lgan Old Osiyo hududida mezolit davrining
oxirlaridayoq namoyon bo'la boshlagan ishlab chiharuvchi xojalik shakllari vujudga
kelgan bo'lsa, nisbatan sovuq o'lkalar aholisi xojaligining o'zlashtiruvchi shaklllari
saqlanib qoladi. Xojalik shakllari esa o'z navbatida ularning moddiy madaniyatida ham
ma'lum tafavvutlar kelib chiqishiga sabab bo'lgan. Еr yuzining barcha hududlaridagi
xojalik sohasidagi keskin tafovvutlar neolit davri madaniyatlarini belgilashda ayrim
noqulayliklarni keltirib chiharadi.
Neolit davrini belgilashda qanday xususiyatlar asosiy omil bo'lib xizmat qilish
togrisidagi masala tadqiqotchi arxeolog olimlarning munozaralariga sabab bo'lgan.
Ayrim tadqiqotchilarlar neolit davrini belgilashda xojalik va madaniy xususiyatlaridan
kelib chiqishni taklif qilishsalar, boshqalar esa mazkur davr uchun xos bo'lgan barcha
xususiyatlarni e'tibor olgan holda tadrijiylik asosiy o'rin egallashini ta'kidlashadi. Shu
nuqtai nazardan neolit davri xronologik chegarasini er yuzining barcha hududlari
uchun ma'lum sanalarni qollab bo'lmaydi. Tabiiy sharoiti qulay bo'lgan janubiy
o'lkalarda ishlab chiqaruvchi xo'jalik shakllari, neolit davri xususiyatlari mil.avv.VIIIVII ming yilliklarda, boshqa hududlarda esa kechroq namoyon bo'lib, mil.avv. III/II
ming yilliklarga qadar davom etganligini kuzatish mumkin.
Neolit davrida toshga ishlov berish yanada takomillashgan va mukammal usullari
vujudga kelib, ularning turi va soni yanada ko'payadi. Bu asosan chaqmoqtosh keng
tarqalgan Еvrosiyoning shimoli-garbiy hududlarida koproq namoyon bo'ladi.
Chaqmoqtosh kam uchraydigan janubiy o'lkalar, xususan, O'rta Osiyoning ayrim
hududlarida tosh qurollariga ishlov berishning arxaik shakli saqlanib qoladi. Janubiy
o'lkalarda mikrolit texnikasi takomillashgan bo'lsa, shimolda toshga ishlov berishning
so'nggi paleolit davridan ma'lum bo'lgan “plastinkasimon” usuli saqlanib qoladi.
Shimolning o'rmon dashtlarida makrolit tosh boltalar keng tarqaladi. Yogoch va
suyaklarning turli mehnat qurollari va qurol-yaroglar tayyorlashdagi muhim xom ashyo
sifatidagi ahamiyati yanada ortadi.
Sopol buyumlarining paydo bo'lishi neolit davrining muhim kashfiyotlaridan biri
bo'lib, bu ixtiro dehqon jamoalari tomonidan qilingan. Dastlabki sopol buyumlari
mahalliy hudud xususiyatlaridan kelib chiqib mato goliblarda yoki tasmasimon va
arqonsimon usullarda yasalgan. Birinchi holatda tuproq yoki qum solingan mato atrofi
28
loy bilan suvalib yasalgangan buyumning ichki tomonida matoning izlari qolgan.
Ikkinchi holatda tasma shakliga keltirilgan loy biriktirilib idish hosil qilinadi. Uchinchi
holatda arqon shakliga keltirilgan loy aylantirib, idish shakli hosil qilinib, ichki va
tashqi tomonlaridan silliqlanadi. Sopol buyumlari quritilgandan so'ng sirtiga naqshlar
berilgan va pishirilgan. Neolit davrda sopol buyumlarini ochiq olovda pishirishgan.
Otroq dehqon jamoalarining sopol buyumlar odatda tabiiy boyoqlarda berilgan turli
naqshlardan iborat bo'lgan. Shimoliy hudud aholisi ko'p hollarda tasmasimon va
arqonsimon usulda yasalgan sopol buyumlari sirtiga o'yma yoki chizma naqshlar berish
an'anasi ustun bo'lgan. Ko'pincha eshma arqon shaklida ishlangan dumoloq tagli sopol
buyumlar erga botirib qoyish uchun qulay bo'lgan. Sopol buyumlarning eng qadimgi
namunalari Yaponiyadagi mil.avv. IX-VIII ming yilliklarga oid yodgorlik madaniy
qatlamlarida uchraydi.
Neolit davrida turli o'simliklarning poyalaridan to'r toqish paydo bo'lib, chuchuk
suvli ko'llarga boy bo'lgan baliqcilik rivojlangan hududlarda ulardan keng
foydalanilgan. Hayvon junlaridan matolar tayyorlash, terilarni oshlash va ulardan ustki
kiyim tayyorlash dehqon-charvador aholisining qo'shimcha mashguloti sanalgan.
Xo'jalikning ishlab chiharuvchi shakliga o'tish Еvrosiyoning janubiy o'lkalarida
iqlim sharoiti nisbatan ancha qulay bo'lgan mintaqalarda, aniqroqi garbiy Osiyo
hududida sodir bo'lishi mumkin edi. Hozirgi payda ishlab chiharuvchi xojalik shakllari
erta qaror topgan ilk markazlar Yaqin, O'rta Sharq va Kichik Osiyolardan iborat bo'lib,
bu hudud arxeologiya fani tili bilan “serunum yarimoy hududi”, deb ataladi.
O'rta Osiyoning neolit davri madaniyatlari. Paleonologik ma'lumotlarga ko'ra
mil.avv VIII-VII ming ming yilliklardan “Lavlakon namgarchiligi”, davri boshlangan.
Bu davrda issiq va namchil iqlim sharoiti hukmron bo'lib, yillik yogingarchilik miqdori
250 dan 450 sm. oraligida bo'lgan. Hozirgi Qizilqum cho'li hududlari keng yaproqli
o'rmonzordan tashkil topgan bo'lib, ko'llarga boy bo'lgan. Bu esa o'z navbatida
hayvonat dunyosining ko'payishi uchun qulay sharoit yaratgan.
Kopetdag togining shimoliy yonbagirlarida ham shunga oxshash tabiiy-iqlim
sharoiti mavjud bo'lib, hozirgiga nisbatan ancha sersuv bo'lgan. Bu esa dehqonchilik
xojaligini rivojlanishi uchun qulaylik yaratgan.
Ishlab chiharuvchi xojalik nisbatan erta shakllangan boshqa bir hudud shubhasiz
O'rta Osiyo hisoblanadi. Janubiy Turkmaniston hududida mil.avv. VII ming yillikning
oxirlarida mahalliy Sharqiy Kaspiybo'yi mezolit davri madaniyati asosida ishlab
chiharuvchi xojaligi paydo bo'ladi. Bu erda chorvachilikga asoslangan Jebel,
dehqonchilikga asoslangan Joytun madaniyatlari shakllanadi. Bir tomondan
Turkmanistonning issiq haroratli tabiiy-geogarafik sharoitning mavjudligi mezolit
davri mahalliy aholisining ishlab chiharuvchi xojalik shakliga o'tishlari uchun asos
bo'lgan bo'lsa, ikkinchi tomondan ilk dehqonchilik markazlariga yaqinligi sababli
ularning ma'lum ta'siri mazkur jarayonning tezlashishiga ta'sirini o'tkazgan bo'lishi
mumkin. Joytun madaniyatiga oid yodgorliklarning quyi qatlamlaridan topilgan tosh
qurollari ishlanish usuli mezolit davri Sharqiy Kaspiybo'yi yodgorliklarining yuqori
qatlamlaridan topilgan qurollar bilan aynan bir xil. Demak, Sharqiy Kaspiy bo'yining
mezolit davri ovchiligi negizida chorvachilikga asoslangan Jebel madaniyati va
termachiligi asosida esa dehqonchilikga asoslangan Joytun madaniyati shakllanganligi
shubhasiz.
29
O'rta Osiyoning shimoliy hududlari va nisbatan tog va tog oldi hududlarida
xojalikning ixtisoslashgan o'zlashtiruvchi shakliga ega bo'lgan madaniyatlar rivojlanib,
ushbu xojalik shakli uzoq muddat saqlanib qoladi. Bu o'z navbatida mazkur hududlarda
tabiiy sharoitning qulayligi ishlab chiharuvchi xojalik shakliga o'tish uchun zarurat
qoldirmaganligidan dalolat beradi. Mazkur jarayon zamonaviy paleoiqlimshunoslik
fanida taxminan mil.avv. VIII-III ming yilliklarda “Lavlakon namgarchiligi” nomi
bilan yuritilgan qulay tabiiy sharoit davriga togri keladi. Bu davrda Amudaryoning
quyi oqimi, Orolbo'yi, Qizilqum, Qoraqum hududlarida neolit davri terib termachilik
va baliqcilik xojaliklariga asoslangan Kaltaminor doirasidagi madaniyat,
Zarafshonning o'rta oqimida ovchi va terib termachilikga asoslangan Sazagon
madaniyati, Fargona vodiysida terib termachilik va baliqchi asoslangan neolit davri
jamoalari madaniyatirivojlanishi va O'zbekiston va Tojikistonning janubiy tog va tog
oldi hududlarida termachilik va ovchilikga asoslangan Hisor madaniyatlarining
rivojlanishi kuzatiladi.
Joytun madaniyati (mil.avv. VII-VI ming yillik birinchi yarmi) Janubiy
Turkmanistonda neolit davriga ko'plab manzilgohlar aniqlangan bo'lib, ulardan dastlab
o'rganilgani va mashhuri Joytun (ikkinchi nomi Chaqmoqlidepa) manzilgohi
hisoblanadi. Ashgabat shahridan 30 km. shimolda qum barhanlarida joylashgan Joytun
keyinchalik Janubiy Turkmanistonning butun neolit davri ishlab chiharuvchi xojalik
shaklidagi madaniyati bilan fanga kiritildi. Manzilgoh o'tgan asning 30-yillarida
ashgabadlik arxeolog A.A.Marushenko tamonidan aniqlangan. Yodgorlikda amalga
oshirilgan tadqiqotlarning keyingi bosqichi ikkinchi jahon urushidan so'ng tashkil
etilgan Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi (JTAKE) faoliyati
bilan bogliq bo'lib, 50-yillarda B.A.Kuftin tomonidan qisman qazishma ishlari olib
borilgan. 1955-1963 yillarda V.M.Masson rahbarligida amalga oshirilgan qazishmalar
davomida yodgorlik toliq o'rganiladi. Turkmanistonning janubida Kopetdag tizmalari
yonbagrida shakllangan bu madaniyat Eronning shimoli-sharqiy hududlariga ham
tarqalgan. Joytun madaniyati taraqqiyoti ilk, rivojlangan va so'nggi bosqichlardan
iborat.
Joytun ilk bosqichiga oid manzilgoh 5,5 metr balandlikdagi tepalikdan iborat, 2,5
metr qalinlikda 5 ta madaniy qatlam aniqlangan. Manzilgohda kvadrat shaklidagi 30 ta
uylar o'rganilgan. Uylar hajmi 60-70 sm. Hajmdagi gishtlar va paxsadan barpo
qilingan. Xom gisht va paxsaga samon qoshilgan. Uylarning sathi va devorlari
loysuvoq qilingan va oxra bilan bo'yalgan. Betartib qurilgan uylar yagona rejaga
asoslangan: kichkina xona, o'rtasida ochoq joylashgan, xona atrofida xojalik xonalari
va kichkina hovli mavjud. Uylarning hajmi 13-39 kv.m. ni tashkil etadi. Arxeolog olim
V.M.Massoning taxminlariga ko'ra ularning har birida 5-6 nafar a'zolardan tashkil
topgan oila istigomat qilgan. Hovlida joylashgan o'ralarda galla saqlangan.
Topilmalar tosh va suyakdan yasalgan qurollar, sopol buyumlari va taqinchoq va
boshqalardan iborat. Toshdan oroq qadamalari, kamon oqlari, boltalar, yorguchoq
suyakdan igna, pardozlagich yasalgan. Sopol buyumlar qolda tasmasimon shaklda
dagal, silliq tagli qilib ishlangan. Idishlarning bir qismining yuqorisi obdon
silliqlangan. Ayrim sopollarga naqshlar solingan. Naqshlar jigar va kashtan rangli
boyoqlar tolqinsimon va qavssimon shakllardan iborat bo'lib, idishlarni pishirish
jarayonida turli belgilar paydo bo'lgan. Rangsiz sopol buyumlar: pastki qismi qirra
30
xumchalar va kosalar. Shuningdek, loydan hayvon va odam tasvirlaridan iborat
haykalchalar ham yasalgan. Ulardan biri shahmat donasini eslatadi. Haykalchalar
pishirilmagan ularning birontasining bosh qismi saqlanmagan. Ko'rinishdan bu
qurbonlik keltirishga taqlid bo'lishi mumkin. Tosh va suyaklardan munchoqlar
yasalgan, shuningdek chiganoqlardan ham munchoq sifatida foydalanganlar. Tosh
munchoqlar odam, hayvon va togri to'rtburchak shaklida yasalgan.
Joytun xo'jaligining asosini dehqonchilik, chorvachilik, baliqcilik yordamida
oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish tashkil etgan. Dehqonchilik liman usulida
bo'lib, bugdoy va arpa etishtirilgan. Dehqonchilikda ketmonchadan foydalanilgan. Don
xumcha va xojalik oralarida saqlangan. Ko'rinishdan boshoqli o'simliklar donidan non
pishirilmagan, maydalab bo'tqa sifatida iste'mol qilishgan. Joytun madaniyatining ilk
davrlarida go'sht mahsulotlari etishtirishning asosini tashkil etuvchi ovchilikning
mavqei baland bo'lgan. Qoy va echki xonakilashtirilgan. Chorvachilik yaylov
(qaydama) shaklida bo'lib o'rganilgan qoton va molxonalarning o'rni fikrimizni toliq
tasdiqlaydi. Ovchilikda jayron, yovvoyi chochqa, tulki ovlashgan. Asosiy ov qurollari
oq-yoy, shuningdek, palohmondan ham foydalanilgan.
Joytun madaniyatining ikkinchi bosqichiga oid Qadimtepa manzilgohida 1000
metr kv. joy ochib o'rganilgan. Umumiy hovlida togri burchakli uylarida ochoqlar o'rin
olgan va xojalik xonalari joylashgan. Uy devorlari paxsadan barpo qilinib, xonalar
sathlari ohaklangan, ayrimlari qollarda ganch suvoq qilingan.
Joytun madaniyatining rivojlangan bosqichiga oid qadimtepa yodgorligida olib
borilgan qazishma ishlari davomida paxsadan qurilgan togri to'rtburchak uylar va
xojalik maqsadlarida foydalanilgan yordamchi xonalarning o'rni ochib o'rganilgan.
Uylarning har birida xojalik maqsadida foydalanilgan ochoq bo'lgan. Uylari ichki
tomondan sathi ganch bilan suvoq qilinib, sirti ohaklangan va unda qizil oxra izlari
ham uchraydi.
Joytun madaniyatining so'nggi bosqichiga oid Chagiltepa manzilgohi (mil.avv. V
ming yillikka oid) arxeologik jihatdan yaxshi o'rganilgan. Yodgorlikning 13 ta
madaniy qatlamlari 6,5 metrni tashkil etadi. Manzilgohda 12 ta uyning o'rni ochib
o'rganilgan. Imoratlar to'rtburchak gishtlardan barpo qilinib, uylarda kvadrat va
to'rtburcha ochoqlar o'rin olgan. Uylarning sathi loysuvoq qilinib, ayrimlari bo'yalgan,
ba'zan bo'yra to'shalgan. Umumiy hovlida xojalik xonalari va o'ralar ajralib turadi.
Manzilgohning markaziy qismida nisbatan kattaroq o'lchamdagi imoratning o'rni
aniqlangan. Uy qurilishi hiyla murakkab. Uy ichida joylashgan ochoq qarshisidagi
devorda oqsuvoq ustiga qora va qizil boyoqlarda geometrik bezaklar, qoplon va boshqa
bir o'tlovchi hayvon va darah tasvirlari chizilgan. Unda uy-ro'zgor buyumlari
uchramaydi, aksincha, ko'plab loydan yasalgan antropomorf va zoomorf haykalchalari,
kam sonli ayol haykalchalari topilgan. Tadqiqotchi olimlarning hisobariga ko'ra
imorat manzilgohda yashagan barcha a'zolarni sigdirishi mumkin ekan. Bu imorat
shubhasiz qadimgi dehqon jamoasining ibodatxonasi bo'lgan. Unda shuningdek, echki
tasviridagi haykalchalar, tosh va suyak, chiganoqlar, xususan, hind okeanida
uchraydiganlaridan ishlangan munchoq ham topilgan.
Chagiltepaning mehnat qurollari turli shakldagi paloxmon uchun mo'ljallangan
yadrolar, turli geometrik shaklli tosh qurollaridan iborat. Ular oroq qadamalari, kamon
oqi uchlari, boltalar suyakdan ishlangan igna, pardozlagichlardan iborat.
31
Joytun madaniyatining tosh qurollari Kaspiy bo'yi manzilgohlaridagi so'nggi
mezolit davri tosh qurollari bilan aynan oxshash. Shu va boshqa jihatlarga ko'ra Joytun
madaniyati mezolit davri Sharqiy Kaspiybo'yi o'zlashtiruvchi xojalik shaklidagi
qabilalarning otroqlashuvining natijasi, degan xulosani keltirib chiharadi.
Sopol buyumlari qolda (tasmasimon shaklda) dagal, silliq tagli qilib ishlangan.
Idishlarning yuqori qismi obdon pardozlangan (ba'zilari silliqlanmagan). Ular naqshli
va naqshsiz guruhlarga bo'linadi. Naqshlari jigar va kashtan rangli boyoqlarda
chizilgan va pishirish jarayonida doglar hosil qilgan.
Topilgan zeb-ziynat buyumlari tosh va suyaklardan yasalgan munchoqlar va turli
taqinchoqlardan iborat. Ayrim hollarda chiganoqlardan ham munchoq sifatida
foydalanishgan. Toshdan yasalgan munchoqlar odam, hayvon va togri to'rtburchak
shakliga ega. Bular tumor sifatida taqilgan bo'lishi mumkin.
Toshdan yasalgan qurollar pichoq, oroq, randa va yorguchoqlardan iborat.
Naqshli sopol buyumlar an'anaviy bezaklar saqlanishi bilan birgalikda ular mazmunan
boyiydi. Ular turli chiziqlar, daraxt va o'simlik tasvirlaridan iborat.
Qayd etilgan yodgorliklardan tashqari Bomi, Tog‘aloqtepa, Monjuqlitepa,
Chopontepa, Pomajtepa va boshqalar ham Joytun madaniyatining turli bosqichlariga
oid qishloqlarni tashkil etgan.
Umuman olganda ishlab chiharuvchi xojalikga asoslangan Joytun madaniyati
shakllanishining ilk bosqichlaridan, dehqonchilik va chorvachilik paydo bo'lgan
bo'lsada, o'zlashtiruvchi xojalik shakllarining mavqei baland bo'lgan. Keyingi
bosqichlarda dehqonchilik va chorvachilikning ahamiyati ortib, iqtisodning muhim
tarmogini tashkil etgan.
Uy sharoitida mehnat qurollari tayyorlash, teriga ishlov berish va charmdan
buyumlar tayyorlash, yogochga ishlov berish, sopol buyumlar tayyorlash, taqinchoqlar
yasash joytunliklarning kundalik mashgulotlaridan biri sanalgan. Jamoa a'zolari ona
urugiga asoslangan juft oilalardan tashkil topib, ular umumjamoa ishlarini ya'ni, erga
ishlov berish, hosilni yigishtirish, ovchilikni tashkillashtirish, jaoatchilik qurilish
ishlarini bajarishda yoki tashqi havf paydo bo'lgan kezlarda yagona jamoaga
birlashganlar.
Shunday qilib taxminan mil.avv. VII ming yillikning oxirlariga kelib
Turkmanistonning janubida Kopetdog tizmalari yonbagrida qadimgi dehqonchi-lik
madaniyati ochoqlaridan biri Joytun madaniyati vujudga keladi. Bu madaniyat
Eronning shimoli-sharqiy hududlariga ham yoyilgan.
Jebel madaniyati Turkmaniston Respublikasining janubiy-garbida Sharqiy
Kaspiybo'yi va Balxanbo'yi hududlarida mezolit davri o'zlashtiruvchi xojalik
shaklidagi madaniyatning davomida chorvachilikga asoslangan Jebel madaniyati
vujudga keladi. Bu madaniyat nisbatan yaxshi o'rganilgan Jebel yodgorligi nomi bilan
yuritiladi. Bu erdagi mezolit davriga oid Jebel, Damdamchashma 1,2, Qaylu,
Defichiganoq va boshqa shu turdagi yodgorliklarning yuqori madaniy qatlamlari neolit
davriga oid. Bu madaniyat mil.avv. VII-IV ming yilliklar bilan sanalib gorlarda hayot
bronza davriga qadar saqlanib qoladi. Tosh qurollariga ishlov berish texnikasi yuqori
cho'qqisiga chiqadi. Tekis tomonlarga ega prizma nukleuslari va mikrolitlar xos.
Shuningdek, yorguchoqlar ham topib o'rganilgan. qoy va echkiga tegishli suyak
topilmalarining aksariyati xonakilashtirilgan hayvonlarga tegishli. Ular xojalikning
32
asosini chorvachilik shakli tashkil etgan. Yodgorliklardan yassi tagli sopol
buyumlarlarning bo'laklari topilgan. Bu madaniyat vakillari joytunliklar bilan bir
davrda yashagan va ularning chaqmoqtoshdan yasalgan mehnat qurollarida
oxshashliklar mavjud. Joytun va Jebel ko'rinishdan bitta madaniyatning ikki tarmogi
bo'lib, Joytunda xojalikning asosini dehqonchilik, Jebelda esa chorvachilik tashkil
etgan. Jebelliklar hayotida o'zlashtiruvchi xojalik shakllari o'z ahamiyatini
yoqotmagan. Yodgorliklarning neolit davriga oid madaniy qatlamlaridan yavvoy
hayvon suyaklaridan tashqari chuchuk suvda yashovchi baliqlarning ko'plab suyaklari
uchraydi. Ma'lumki, bu davr O'rta Osiyo hududida namgarchilik miqdori yuqori
bo'lgan davr bo'lib, Qoraqumning janubi-garbiy etaklarida sersuv ko'llarga boy bo'lgan.
Demak, aholi chorvachilik bilan birgalikda baliqcilik oziq-ovqat manbaining ikkinchi
tarmogi bo'lgan. Namgarchilik miqdori yuqori bo'lgan joyning florasi boy bo'lishi,
tabiiy. Bunday holatda terib-termachilik xojalik shaklli o'z ahamiyatini saqlab qoladi.
Kaltaminor madaniyati majmuasi (mil.avv.VII ming yillik oxiri-III ming yilliklar)
dastlab 1939 yili S.P.Tolstov tomonidan Amudaryoning quyi oqimidagi qadimiy
Oqchadaryo o'zani hududi Jonbos-4 yodgorligini o'rganish bilan mazkur madaniyat
aniqlangan. Keyinchalik quyi Amudaryoning kengroq hududlari, xususan, so'l
soxilidagi O'zboy o'zani, Sariqamish, shimoli-sharqiy Orolbo'yi hududlarda
A.V.Vinogradov, Mamedovlar amalga oshirgan arxeologik tadqiqot ishlari natijasida
mazkur madaniyatga oid ko'plab yodgorliklar o'rganiladi. Shuningdek, Zarafshonning
quyi oqimidagi qadimiy o'zanlari va uning ichkarisida Lavlakon hududlarida ham
neolit davriga oid o'zlashtiruvchi xojalik shakllari bilan kun kechirishgan jamoa
a'zolariga tegishla arxeologik yodgorliklar aniqlangan. To'da yashovchi hayvonlar jayron, qulon, saygoq va qushlar to'dasiga ov qilish hamda baliqcilik kabi
ixtisoslashgan o'zlashtiruvchi xojalik xususiyatlari va moddiy madaniyatidagi yaqinlik
umumiy Kaltaminor madaniyati majmuasidan dalolat beradi.
Bu madaniyatga oid yodgorliklar nisbatan yaxshi o'rganilgan hudud quyi
Amudaryoning qadimgi Oqchadaryo o'zanida quyi oqimi hisoblanib, bu erdan 100 dan
ortiq neolit davri makonlari aniqlangan va ularning ayrimlarida qazishma ishlari
amalga oshirilgan. Yaxshi o'rganilgan yodgorliklardan biri Jonbos IV makonida ikkita
madaniy qatlam aniqlangan. Asosiy moddiy topilmalar quyi madaniy qatlamda
aniqlangan.
Unda umumiy maydoni 290 m. kv. Hajmli (24 x17) turar joyning o'rni ochib
o'rganilgan. Jamoaning chayla shaklidagi ushbu makonining asosini yogochlar tashkil
etib, erdagi chuqurcha izlari saqlanib kolgan. Ustunlar orasiga ko'ndalang chuqurchalar
tashlanib, ustidan qamish bilan yopilgan. Uning atrofida kuyib kulga aylangan yogoch
va kamish qoldiqlari mavjud. Chayla o'rtasida katta markaziy ochoq, uning atrofida esa
yuzga yaqin kichik ochoqlarning o'rni mavjud. Bu uy-joy neolit davri urug jamoasi
istiqomat qilgan. Markaziy o'chokning tag qismi 50 sm. kuygan. Atrofida xojalik
buyumlari uchramaydi. Demak, unda doimiy olov yonib turgan va umumjamoaning
diniy e'tigodlari uchun xizmat qilgan. Boshqa ochoqlar atrofida esa sopol parchalari va
hayvon suyaklari mavjud.
Zarafshonning quyi oqimi hududlarida neolit davriga oid ko'plab makonlar topib
o'rganilgan. Bular ichida Darvozaqir I, II, Kichik Tuzkon, Daraisho'r makonlari ajralib
turadi.
33
Darvozaqir I makoni. Bu makonning yuqori qismi buzilib ketgan, pastki
qismidan 3 ta madaniy qatlam ochib o'rganilgan. Bu erdan 81 m. kv. (7x11,6) hajmgi
togri to'rtburchak shaklidagi uyning o'rni saqlanib qolgan bo'lib, uning har joy-har
joyida chuqurchalar uchraydi. Bu chuqurchalar yogoch ustunlarning o'rni bo'lib
ustunlar ustiga yogoch tashlanib qamish bilan yopilgan bo'lgan. Chaylada ochoq izlari
topilmagan, lekin madaniy qatlamda kul qoldiqlari uchraydi.
Mehnat qurollari: tosh bolta, qirgich, teshgich, oroq-randa, parma, sopol
buyumlarning bo'laklari mavjud.
Darvozaqir II makoni. Mehnat qurollari: tosh qirgichlar, pichoqlar, parraklar,
oroq-randalar, nukleuslar, parma, teshgich, oroq qadamalari, yorgichoq, qayroqtosh,
tosh boltalardan iborat. Qurollari: nayza uchlari, paykonlar, oq uchlari. Bulardan
tashqari tosh munchoqlar va taqinchoqlar ham mavjud. Suyakdan yasalgan qurollar
uchramaydi.
Sopol buyumlar: rangli va rangsiz, ogzi keng, tag tomoni esa pastga qarab
dumaloq. Kichik Tuzkon topilmalari: qirgich, teshgich, oroq qadamalari, nukleuslar,
parrakchalar. Sopol buyumlari qolda rangli va rangsiz qilib yasalgan. Quyi
Zarafshonda yashagan aholi ovchilik va baliqcilik bilan kun kechirganlar.
Sazagon madaniyati (mil.avv. VII-IV ming yillik.) O'rta Zarafshon vohasida
Zarafshon tog tizmasining garbiy qismida Qoratepa togi shimoliy yonbagirlari
hududlarida mezolit-neolit davri ibtidoiy qabilalar madaniyati. Bu madaniyatga
tegishli dastlabki yodgorlik Samarqand shahridan 27 km. janubda Sazogonsoyning
yuqorisida Qoratepa massivining shimoliy yonbagrida 1966 yili arxeolog olim
O.Ibragimov tomonidan aniqlanib, shu yili D.N.Lev boshchiligida arxeologik
tekshirish ishlar boshlab yuboriladi. Keyinchalik M.J.Joraqulov tadqiqot ishlarini
davom ettirib, hozirga qadar uning rahbarligidagi Samarqand Davlat universiteti
arxeologlari ilmiy jamoasi tomonida Sazagonsoy va Egrikulchasoylarning tog oldi
qismlaridan kech mezolit-neolit davrlariga tegishli 20 dan ortiq yodgorliklarni
aniqlangan. Ulardan Sazogon 1-9, Jangal 1,2 va Tepaqul 1-5, Ko'ktepa kabi madaniy
qatlamli yodgorliklar muhim o'rin egallaydi. Sazagon 1,2, Jangal 1 va Tepaqul 3,4,5
yodgorliklarida arxeologik qazishma ishlari amalga oshirilgan bo'lsa, qolganlaridan
terma moddiy ashyolar aniqlangan.
Sazagon 1 yodgorligi madaniy qatlamidan olingan hayvon suyaklari-echki, qoy,
tur, jayron, ot, eshaklarga tegishli bo'lib, ularda xonakilashtirish belgilari kuzatilmagan.
Aksincha, Sazagon 2 yodgorligi madaniy qatlamlaridan aniqlangan suyaklarning
aksariyatini esa xonakilishtirilgan hayvonlarga tegishli bo'lib, etakchi o'rinni kichik
tuyoqli (echki va qoy) va yirik tuyoqli (qora mol, ot, eshak), tuya va it kabi hayvonlar
tegishli.
Agar mezolit davrining oxirgi bosqichlarida shakllangan mazkur madaniyat
sohiblari dastlabki bosqichlarda xojalikning ovchilik va terib termachilik shakllari
bilan kun kechirishgan bo'lsalar, madaniyatning keyingi bosqichida ovchilik asosida ilk
chorvachilik qaror topadi. Ovchilik esa kundalik tirikchilikning yordamchi tarmogi
sifatida o'z ahamiyatini saqlab qoladi. Asosiy ov vositasi jayron, qisman qulon va
buxoro bugilaridan iborat bo'lgan. Shuningdek, aniqlangan bo'ri va tulki kabi yirtqich
hayvonlarning ham suyaklari uchraydiki, ularni ibtidoiy kishilar muynasidan
foydalanish maqsadida ov qilishgan bo'lsalar kerak.
34
Ma'lumki, Sazagon madaniyati faoliyat yuritgan davr mazkur hududda tabiiy
sharoit nihoyatda qulay, fauna va florasi nisbatan boy bo'lgan “Lavlakon
namgarchiligi” davrida togri kelib, ibtidoiy ajdodlarimiz kun kechirishlari uchun ancha
qulay bo'lgan.
Amalga oshirilgan qazishmalar natijalari aniqlangan ma'lumotlarni o'rgangan
tadqiqotchining ilmiy xulosalariga ko'ra bu erda mezolit davrining oxirlaridayoq
yovvoyi hayvonlarni qolga o'rgata boshlagan qadimgi jamoa a'zolari neolit davrida
chorvachilikga asos solishgan. Ovchilik va termachilik ahamiyatini saqlab qolgan.
Tosh qurollarining asosiy qismini mikrolitlar tashkil etadi. Sazogonliklar qolda qopol
ishlangan sopol buyumlarining sirtiga sodda naqshlar berishgan.
Umuman, olganda neolit davri aholisi mahalliy tabiiy-geografik sharoitdan kelib
chiqib xojalik shakllarini yuritishgan. Bu esa o'z navbatida mahalliy sharoittga xos
moddiy madaniyaning shakllanishida asos bo'lishini ta'minlaganligi tabiiy.
Hisor madaniyati (mil.avv. V ming yillik oxiri - III/II ming yillik) O'rta
Osiyoning neolit davri madaniyatlaridan biri Hisor madaniyati hisoblanadi. Bu
Tojikistonning garbiy tog oldi hududlarida tarkalgan madaniyat. A.P.Okladnikov va
V.A.Ranovlar tomonidan 100 dan ortiq makonlar aniqlanib, ularning aksariyatida
tadqiqot ishlari olib borilgan. Ular qisqa mudatli, mavsumiy va doimiy yashash uchun
xizmat qilgan yashash makonlaridan iborat. Qisqa muddatli yodgorliklar tog oldi
hududlarida joylashgan jamoa a'zolarining ov mavsumida yashagan kulbalaridan
tashkil topgan makonlar bo'lgan. Doimiy yashash makonlari Kofirnahar, Vaxsh va
ularning irmoqlari vodiylarida joylashgan.
Norak shahri yaqinida Tutqovul, Danhara atrofidagi Quyi Bulyon va shimoliygarbiy Tojikiston hududidagi Oqtangi makonlarida madaniyatiga oid moddiy
madaniyat namunalari nisbatan yaxshi o'rganilgan. Hisor madaniyatining ilk
bosqichiga Tutqovul, o'rta bosqichiga Qoyibulyon, so'nggi bosqichiga esa
Goziyontepa yodgorliklari mansub.
Hisor madaniyati jamoasi daryo toshlarini bir tomonlama urib uchirib mehnat
kuroli yasash an'anasiga ega bo'lishgan. Paleolit davri chopper shaklidagi tosh
kurollari an'anasi saqlanib qoladi. Shuningdek, Hisor madaniyati uchun yirik
uchrindilar va qo'pol plastinkalar ham xos. Qisman chaqmoqtoshdan ishlangan tosh
kurollar ham uchraydi. Ikki tomonlama urib ishlov berilgan kamon oqi, silliqlangan
tosh bolta, keli sopi va suyakdan yasalgan bigizlar ham topilgan. Hisor madaniyati
sohiblari dastlab xojalikning o'zlashtiruvchi shakli, ovchilik va terib termachilik bilan
kun kechirishgan bo'lsalar, keyingi bosqichda mato kolipda sopol idishlar
tayyorlashni o'rganishadi. Sopol idishlarning tagi cho'zik, ustki tomondan pardoz
qilingan. Hisor madaniyatining xojaligi togrisidagi masalalar o'z echimini topmagan.
A.P.Okladnikov bu madaniyat a'zolari ovchilik va dehqonilik bilan shugullangan,
degan fikrni bildiradi. Lekin, hisorliklarning dehqonchilik bilan shugullanganligi
togrisidagi ashyoviy dalillar uchramaydi. Shunga ko'ra hisorliklar daydi ovchilik bilan
shugullanishib, so'nggi bosqichlarida chorvachilikka o'ta boshlashganliklari, tabiiy.
Ularning xojaligida to'kimachilik rivojlanganligini sopol idishlarda saqlanib qolgan
izlaridan bilish mumkin. Bu madaniyatning oxirida janubiy Tojikiston hududida
dehqonchilik madaniyatining shakllanishi Quyibulyon makonidagi qazishmalarda
kuzatiladi. Manzilgoh aholisining sun'iy qurilgan uylari aniqlangan.
35
Ikkinchi bo'lim. PЕLЕOMЕTALL DAVRI
I. Bob. Eneolit
Insoniyatning qadimgi metall davrini qamrab olgan bosqichidan iborat bo'lib,
dastlabki mis va bronzadan foydalana boshlagan davrlardan tashkil tophan. Eneolit
(lot. “aeneus” - mis, yun. “litos”-tosh) - mis-tosh, degan ma'noni anglatib, halkolit
(halko-mis) atamasi muqobil atama sifatida ham ishlatiladi.
Eneolit (mil.avv. VI ming yillik oxiri - III ming yillikning boshlari) Bu davrning
katta yutuqi kishilarning dastlabki metal bilan tanishib, tosh qurollari bilan birgalikda
mis qurollaridan ham foydalana boshlanishidir. Mis qurollari tosh qurollariga nisbatan
ancha takomillashgan bo'lsada, misdan kuchli va ogir qurollar yasab bo'lmagan.
Shuning uchun misdan yasalgan qurollar kishilar ijtimoiy hayotida yuqori mavqega ega
bo'lmadi, tosh qurollar o'z ahamiyatini saqlab qoldi. Bu davrda kishilarning ijtimoiyiqtisodiy hayotida muhim o'zgarishlar sodir bo'lib, tub burilish davri yasalishiga sabab
bo'ladi.
Mis sof holda tabiatda kam uchraydigan ma'dan bo'lib, insoniyat samoviy
meteoritlar tarkibida bo'lgan namunalar orqali tanishishgan. Kishilar misga ishlov
berish malakasiga ega bo'lmagan dastlabki paytlarda go'yo toshni ishlash usuli kabi
muomalada bo'lishib, uni sindirishga harakat qilishgan. Umuman, qadimgi ma'dan misdan foydalanishning to'rt bosqichda ajralib turadi. Ilk bosqichda urib shakl berish
orqali, keyin esa olovda toblab shakl berish ko'nikmasi egallangan. Natijada uchinchi
bosqichda eritish malakasi egallanib, rudalarni keng o'zlashtirish ishlari rivojlanadi. Bu
bosqich malakasi asta-sekin bronza quyish tehnologiyasini o'zlashtirish bilan yakun
topadi.
Eneolit davri umumiy tavsifi. Eneolit ( mil.avv. V-III ming yilliklar) - bu
dastlabki metal (yunon. eneus - «mis», litos - lot. «tosh») davri bo'lib, mis-tosh va
halkolit kabi atamalalar ham qollaniladi. Bu davrning muhim jihati dastlabki
metallardan keng foydalana boshlanishidir. Arxeologik ma'lumotlarning guvohlik
berishicha Janubi-sharqiy Anatoliyada bundan 9-10 ming yillar burun dastlabki misdan
36
ishlangan buyumlarning namunalari aniqlangan. Bu erdagi Chayonyu depesi
yodgorligining neolit davri sopol buyumlar paydo bo'lgunga qadar madaniy
qatlamlaridag tosh imoratlar xarobalaridan yuzlab mis bo'laklari va bir necha malahit
(tarkibida mis minerali bo'lgan yashil rangli tosh) bo'laklarini aniqlangan. Ushbu
topilmalarning ayrimlar munchoq sifatida ishlangan. Markaziy Anatoliya hududidagi
mil.avv. 8 ming yilliklar bilan sanalgan Ashikli Guyuk yodgorligidan ham bir qancha
misdan ishlangan taqinchoqlar aniqlanadi. Mis va qorgoshin Shimoliy
Mesopotamiyadagi Yarimtepa 1,2 va Tellmazgaliya yodgorliklaridan ham aniqlangan.
Mis buyumlaridan Chatal Guyuk topilmalari muhim o'rin egallaydi. Bu yodgorlik
qadimiy imoratlari va ibodatxonalar xarobalaridan ko'plab mis va qorgoshin nushalari
aniqlangan.
Ma'lumki, Old Osiyo tabiiy mineral resurs zahiralariga boy bolib, dastlab metall
buyumlarining namunalari mazkur hududagi arxeologik yodgorliklardan topib
aniqlangan. Lekin, mazkur keyingi taraqqiyot bosqichida matallarga ishlov berish
ixtisoslashgan ishlab chiqarish darajasiga o'sib chiqmaydi.
Arxeologik ma'lumotlarning guvohlik berishiga ko'ra metallurgiya ishlab
chiqarish ilk sivilizatsiyalardan tashqarida Bolqon yarim orolidan shimolda va Karpat
havzasida shakllanadi. Arxeologik tadqiqot ishlari natijasida Bolgariyada Varnen “oltin
mozori” va mamlakat janubidagi Oybunar mis konini ochib o'rganiladi. Varnen “oltin
mozori”da oltindan ishlangan zeb-ziynat buyumlari bilan birgalikda mis ishlangan
qurol yaroglar va zaruriy mehnat qurollari: bolta, tesha, iskana va boshqalar topib
o'rganiladi. Bu topilmalar mil.avv. V ming yilliklarda ixtisoslashgan hunarmand ustalar
tomonidan yasalgan bo'lib, ixtisoslashgan ishlab chiqarish malakasiga ega bo'lgan
hunarmandchilik sohasining paydo bo'lishi natijasi edi.
Bundan ko'rinib turibdiki, metallsozlikga asoslangan ixtisoslashgan
hunarmandchilik ilk ishlab chiqarish markazlaridan tashqarida vujudga kelgan ekan.
Shunday qilib, mil.avv. V ming yillikda Pont (Qora dengiz) viloyatida (Shimoliy
Bolqon va Karpat havzasida) mahalliy kon manbalariga asoslangan ixtisoslashgan
metallarga ishlov berish hunarmandchilik ishlab chiqarishi vujudga keladi.
Umuman, insoniyat misdan faydalana boshlasada, bu metall ijtimoiy hayotdan
chuqur joy ololmaydi. Mis ishlangan qurollari tosh qurollariga nisbatan ancha
takomillashgan bo'lsada, undan kuchli va ogir qurollar yasab bo'lmas edi. Shuning
uchun mis yasalgan qurollar kishilar ijtimoiy hayotida yuqori mavqega ega bo'lmadi,
tosh qurollar o'z ahamiyatini saqlab qoldi.
Dehqonchilik va chorvachilik xojalik shakllariga o'tish Old Osiyoning bir
joylarida nisbatan tog va tog oldi hududlarida sodir bo'ladi. Ammo mazkur
hududlar keyingi davr taraqqiyoti asosiy markazlariga aylanmadi. Bu hududlarda
hosildorlik yuqori va barqaror bo'lmagan. Qadimgi dehqonlar Osiyo va Afrikaning
serhosil va subtropik daryo vohalariga o'tish bilan ishlab chiharuvchi kuchlarning
tezlik bilan va jamiyatning sivilizatsiya ostonasida bo'lgan keyingi taraqqiyot
bosqichiga o'sib o'tishiga olib keldi. Yogingarchilik miqdori etarli bo'lmagan yangi
iqlim sharoiti kishilarning agrar ishlab chiqarishining yangi shakli-sugorma
dehqonchilikga o'tishlariga turtki bo'ldi. Sugorish inshootlaridan foydalanishning
boshlanishi natijasida yiliga ikki marotaba hosil olish imkoniyati vujudga keladi.
37
Sun'iy sugorishga asoslangan dehqonchilik nafaqat barqaror hosil olish imkoniyatini
yaratdi, balki, boshoqli ekinlarning hosildor navlarini vujudga kelishiga sabab bo'ladi.
Natijada oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmining bir necha barobarga
osishga olib kelib, mu'lum ishchi kuchi qolining bo'shab qolishiga olib keladi va
natijasida holat yangi jamiyat a'zolarining toboro oshib borayotgan iste'mol
manfaatlarini qondiriladigan hunarmandchilik ishlab chiqarishning turli sohalari
bo'yicha ixtisoslashishning kuchayishini tezlashtirdi. Aholi orasida toboro ajralib
borayotgan davlatmand va nufuzli tabaqa vakillarining manfaatlariga mos keladigan
badiiy san'at shakllandi. Otroq dehqonchilik qishloqlari har tomonlama taraqqiy etib
borishi bilan birga jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va goyaviy sohalaridagi tub
o'zgarishlar mazkur aholi manzillarining yirik markazlarga aylaninib borishi bilan bilan
birga sodir bo'ldi. Bu jarayonlar nisbatan qadimgi Sharq mamlakatlarida dastlabki
shahar-davlatlarning vujudga kelishi bilan yakunlanadi.
O'rta Osiyoning janubiy hududlarida esa eneolit davrining dastlabki bosqichlarida
ilk ishlab chiharuvchi xojalik shaklidagi otroq dehqonchilik madaniyati taraqqiy etib,
kengroq hududlarga tarqala boshlagan. Lekin, bu jarayon Markaziy Osiyoning barcha
hududlarida bir xilda kechmagan. Tabiiy-geografik sharoitdan kelib chiqqan shimoliy
hududlarda yashovchi aholi xojaligida ixtisoslashgan o'zlashtiruvchi shaklida hayot
kechirish tarzini saqlab qoladi. Mazkur davrda mintaqada xojalik yuritish sohasi
bo'yichi bir-birilaridan farq qiladigan qabilalar madaniyati ajralib turgan. Mintaqaning
janubiy hududlarida neolit davri ilk otroq dehqonchilik ishlab chiqarish xojaligi
negzida sugorma dehqonchilikga asoslangan madaniyat taraqqiyotining
murakkablashib borishi bilan Turkmanistonning janubida mamlakatni ko'ndalangiga
meridiana bo'ylab joylashgan Kopetdag tizmasining shimoliy yogbagirlarining
Qoraqum cho'li bilan oraligda togdan ochib tushadigan bir necha kichik daryolar va
soylardan iborat tor vodiydan tashkil topgan. Hozirgi paytda bu er yogingarchilik
miqdori ancha past bo'lgan mo'tadil iqlim sharoitiga ega. Bunday tabiiy sharoit vohada
sun'iy sugorishga asoslangan dehqonchilikning rivojlanishiga asos bo'lgan. Bu erda
Dushak , Loinsuv, Archinyansuv, Miansoy va Chachasoy kabi mikrovohalar
joylashgan. Hozirgi payda qurgoqchil hudud sanaladigan bu joylarda o'z davrida
yogingarchilik miqdori ancha yuqori, daryo o'zanlar sersuv bo'lib, fauna va florasi ham
boy, otroq dehqonchilik xojaligini yuritish uchun qulay bo'lgan. Bunday holat ularning
o'rta oqimi hududlarida eneolit davri otroq dehqon jamoalari xojalik-madaniy
taraqqiyotini ta'minlay oladigan qulay sharoit hisoblanardi. Bu esa o'lkada ilk
dehqonchilik negzida vujudga kelgan sugorma dehqonchilikning yanada rivojlanishi
bilan qadimgi dehqon jamoalari manzilgohlarining soni toboro ko'payib, me'moriyrejaviy echimlari murakkablashib borishini ta'minlashga asos bo'lgan. Janubiy
Turkmanistonning Kopetdag tizmalari shimoliy yoni tekisliklarida eneolit davrining
yuksak taraqqiyotini o'zida mujassam etgan qadimiy aholi manzillarining o'rni saqlanib
qolgan.
Bu yodgorliklarini o'rganish ishlari XIX asrning oxirlarida chor Rossiyasi ofiseri
A.V.Kamarov tomonidan amalga oshirilgan havaskorlik mazmunidagi qazishma
(Kamarov 1888) harakatlari bilan bogliq. Keng ko'lamli qazishmalar ishlari 1904 yilda
amerikalik geolog olim R.Pampelli va nemis arxeologi G.Shmidtlar Anovtepa
yodgorligida amalga oshirgan arxeologik qazishmalarini olib borib, yodgorlikning to'rt
38
bosqichda (Anov 1-4) faoliyat yuritganligini qayd etadi. Undan keyin o'tgan asrning
30-40 yillarida A.A.Morushenko amalga oshirgan ilmiy izlanishlari arxeologik bu
erdagi arxeologik yodgorliklarni qayd etish bilan bogliq tadqiqotlardan iborat bo'lgan.
O'tgan asrning o'rtalarida Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleks
ekspeditsiyasi (JTAKE) tashkil etilgandan so'ng o'lka arxeologiyasini o'rganish ishlari
jonlanib, ilmiy izlanishlar ko'lamli juda kengayadi va arxeologik qazishma ishlari
metodologiyasi yangi pogonaga ko'tariladi. 50-yillarining birini yarmida B.A.Kuftin,
M.Е.Masson va Еrshov kabi olimlar tomonidan keng qamrovli qazishma ishlari olib
borilgan.
B.A.Kuftinning
Nomozggohdepadagi
qazishmalari
Janubiy
Turkmanistonning otroq dehqonchilik manzilgohlarining Pampeli va Shimitlardan
keyingi tadrijiy taraqqiyotini belgilashga asos bo'lgan. Arxeolog olim Nomozgohning
oltita, shundan uchta eneolit davri madaniy bosqichda (Nomozgoh 1-3) taraqqiy
etganligini belgilab bergan. Ayniqsa, 50-yillarning ikkichi yarmi va 60-yillar davomida
mazkur ekspedisiya va Leningrad (hozirgi Sankt-Piterburg) arxeologiya instituti
arxeolog olimlari V.M.Masson rahbarligi va I.N.Xlopin, V.I.Sarianidi va ashgabodlik
arxeolog O.K.Berdiyevlar tomonidan amalga oshirilgan arxeologik taqiqotlar
davomida eneolit davriga oid taxminan 30 ta arxeologik yodgorliklar aniqlanib,
taxminan ularning yigirmatasida stratigrafik qazish ishlari olib borilgan va
V.M.Massonning yuqorida keltirilgan olimlarning eneolit davri bosqichlari togrisidagi
takliflariga qo'shimchalar kiritadi (u Anov 1 ning ikki bosqichini ajraib ko'rsatadi).
Shuningdek, mazkur tadqiqot ishlarida paleogeograf olima N.G.Lisitsinaning o'lka
tabiiy-geografik sharoiti va paleoiqtisod masalalarini o'rganishdagi ilmiy
izlanishlarining ahamiyati kattadir.
Qadimgi otroq dehqonchilik qishloqlari va keyichalik ularning ayrimlarida
qadimgi Sharq sivilizatsiyaga xos markazlariga aylangan Anovdepa, Nomozgohdepa,
Altindepa, Dashlijidepa, Qoradepa, Yalangochdepa, Mo'lalidepa, Chaqmoqlidepa,
Monjuqlidepa, Ovadandepa, Gavachdepa Kaushatdagi depa, Geoksyur guruhidagi
tepalar va boshqalardan iborat arxeologik yodgorliklar eneolit davri dehqon
jamoasining qadimgi qishloqlarini tashkil etgan. Ularning saqlanib qolgan maydoniga
ko'ra arxeologik jihatdan uch guruhi ajralib turadi. Birinchi guruh 0,1 - 2 ga., ikkinchi
guruh 4-10 ga., uchinchi guruh 12 - 20 ga.dan iborat.
Yuqorida Janubiy Turkmanistonning eneolit davri yodgorliklarining tadqiqotchi
olimlar tomonidan ishlab chiqilgan arxeologik majmualari ustuni va ularning nisbiy
davrlari taqdim etilib, ma'lum o'zgarishlar kiritilib borilganlig togrisidagi ma'lumot
berilgan edi. quyidagi jadvallarda taklif etilgan arxeologik majmualar va ularning
zamonaviy arxeologik tadqiqot natijalarining qiyosiy-tahliliy asoslarda shartli ravishda
ishlab chiqilgan davriy sanalari taklif etiladi.
Pompelli-Shmitlar Anov yodgorligi madaniy qatlamlari madaniy majmualari
ketma-ketligini quyidagicha belgilashgan:
1. Anov 1 - ilk eneolit,
2. Anov 2 - rivojlangan eneolit,
3.Anov 3 - bronza
4. Anov 4 - ilk temir davrlari.
Keyinchalik Nomozgohdepa yodgorligida arxeologik qazishma ishlari olib borgan
B.A.Kuftin yodgorlikning oltita majmuasini (Nomozgoh 1-6) ishlab chiqadi.
39
Shulardan Nomozgoh (davomida NMZ) 1-3 bosqichlarini eneolit davrlari bilan
belgilagan. V.M.Masson esa bu erdagi boshqa manzilgohlarda amalga oshirgan
arxeologik qazishma ishlari natijalariga asoslanib, Anov majmuasi ikki (Anov 1A va,
1B) bosqichda rivojlanganligini qayd etib, ulardan birinchisi ilk eneolitning birinchi
yarmida, keyingisi esa ikkinchi yarmida NMZ 1 bosqichi bilan bir davrda faoliyat
yuritganligi togrisidagi ma'lumot bilan to'ldiradi.
t/r
T
Davr
bosqichlari
Arxeologik majmualar
1
Anov 1 A
1
2
Mil.avv. 4900-4400
Ilk eneolit
Anov 1 B yoki Nomozgoh 1 Mil.avv. 4400-4000
2Rivojlangan
eneolit
3
3
Davriy sanasi
So'nggi eneolit
Anov 2, Nomozgoh 2
Mil.avv. 3900-3500
Nomozgoh 3
Mil.avv. 3400-3000
Lekin, shuni unitmaslik zarurki, har bir majmua bir necha yuz yillardan, hatto
besh yuz yildan ortiq davrni o'zida qamrab oladiki, ularning har birida bir necha, hatto
o'nlab avlodlar hayotidan darak beradi. Bunday uzoq davr mobaynida kishilik
jamiyatining barcha sohalarida juda muhim o'zgarishlar, madaniy yangiliklar va
tehnologik yutuqlarga erishiladi.
Ilk eneolit. Bu davr uchun uchta arxeologik kompleks xos bo'lib, ulardan
dastlabkisi hisoblangan Anov 1A Joytun madaniyatining so'nggi bosqichlarida
garbidan bir guruh otroq dehqon jamoasining mahalliy hududga kelib joylashishi
natijasida paydo bo'lgan. Joytun madaniyatining vorisi sanalgan Nomozgoh 1
majmuasini Anov 1A ning 3-4 metrdan iborat madaniy qatlamlar qoplab olgan.
Bu davr arxeologik yodgorliklari hududiy jihatdan moddiy madaniyati ayrim
alomatlari, xususan, sopollarining sirtiga solingan naqshlarining turlariga ko'ra sezilarli
darajada farq qiluvi garbiy va sharqiy guruhlari ajratib ko'rsatilgan. Garbiy guruhdagi
sopollarining sirti qizil tag ustiga toq va qora rangdagi naqshlar solingan bo'lsa, sharqiy
guruh sopollari sirtiga esa, shu rangdagi naqshlar qizgish sariq yoki yorqin tag ustiga
solingan ekan. Sopol idishlari mayda qum qoshilgan loydan yasalib, sirtiga angob
surtilgan va bir tekis pishirilgan. Sopol buyumlar sirti ayrim hollarda pardoz qilingan.
Nomozgoh 1 bosqichi yodgorliklari esa garbiy markaziy va sharqiy guruhlarga
bo'linadi. Yodgorliklarning madaniy qatlamlari yodgorliklarda 3 metr (Geoksur), 5
metr (Oltindepa) dan iborat.
Ilk eneolitning (Anov 1A) birinchi bosqichida aholi uy-joylari neolit davri
Joytun imoratlari qurilish an'anasining davomida ayrim qo'shimchalar bilan boyitilgan
tartibsiz joylashgan imoratlardan iborat bo'lgan. Bu bosqichga oid uy-joy
imroatlarining o'rni Monjuqlidepa yodgorligida yaxshi o'rganilgan. Manzilgohning
o'rtasidan kesib o'tgan markaziy ko'cha bo'ylab uy-joy imoratlari tartibsiz joylashgan.
Imoratlar togri to'rt burchak gishtlardan barpo etilgan bo'lib, asosiy qismini yashash
40
xonalari tashkil etadi. Yashash uchun mo'ljallangan uylarning bir tomonida xojalik
ochogi joylashgan.
Manzilgohning keyingi (Anov 1A) qurilish davridan ko'p xonali uy-joy imoratlari
barpo etila boshlaydi. Imoratlar odatda uy-joy va xojalik maqsadlarida foydalanilgan
xonalardan tashkil topgan. Ayrim yashash xonalarining devorlari ichki tomondan qora
va qizil boyoqlarida solingan geometrik naqshlar aniqlangan.
Ilk eneolit (Anov 1A) davrida misdan keng foydalanila boshlanadi. Misdan
yasalgan buyumlardan sanchqi bigizlar koproq uchraydi. Ikki tomonlama tigga ega
bo'lgan pichoq nusxasi muhim o'rin tutadi. Keyingi (Anov 1A) bosqichida esa misdan
yasalgan nayza uchi paydo bo'ladi. Loydan yasalgan zoomorf va antropomorf, xususan
ayollar haykalchalari, terrakotik urchuqboshlar ko'plab uchraydi. Hayvon tasvirli
haykalchalar va o'ynash uchun mo'ljallanganin soqqalari neolit davri an'analari davomi
sifatida bosqichning ilk davrlari uchun xos bo'lgan.
Tosh qurollaridan ko'pincha qadama sifatida ishlatilgan geometrik shaklidagi
chaqmoqtoshli mikrolitlar tashkil etadi. Shuningdek, toshlardan narsalarni, xususan,
boshoq donlarini tuyish, ezish va yanchish uchun yorguchoq, keli tosh, motiga uchi va
bosh qurollar sifatida foydalanilgan.
Anov 1B yoki NMZ 1 bosqichida otroq dehqon jamoalari yangi erlarni
o'zlashtirishib, otroq dehqonchilik hududi kengayib boradi. Ushbu bosqichning
oxirlaridan boshlab aholi Geoksur vohasi tomon siljib borib manzilgohlariga asos
solishadi. Bu davr uchun birinchi turdagi kichik manzilgohlar faoliyat yuritib, ular
maydonining kengayib borishi bilan bosqichning oxirlarida ikkinchi guruhdagilari
shakllanadi. Mazkur davrga oid taxminan 30 dan ortiq arxeologik yodgorliklar qayd
qilingan.
Aholi yashash uy-joy imoratlarining xonalari soni ko'payib boradi. Ular kichik
oilaga tegishli bir xonali uylardan tortib, katta patriarhal oila yashaydigan ko'p xonali
uy-joy majmualaridan iborat.
Sopollari loyiga samon aralashtirilib, qalin qilib yasalgan buyumlardan iborat.
Ular qizil yoki ko'kimtir oqish taglik ustiga qoramtir-jigar rangda berilgan geometrik
shaklli monoxrom naqshlardan iborat. Buyumlar tuvaksimon chuqur tovoq, shokosa,
kosa va kichik kosa yoki piyollardan iborat.
Rivojlangan eneolit. Rivojlangan eneolit davriga kelib manzilgohlar maydoni
kengayib, ayrimlarilari ancha (Nomozgohdepa, Oltindepa, Qoradepa) yirik ko'rinish
oladi. Bu davrda kelib otroq dehqonchilik jamoalari yangi erlarni o'zlashtirishi
natijasida ko'p sonli yangi manzilgohlar paydo bo'ladi. Ba'zi bir manzilgohlar atrofida
alohida qirqim ko'rinishidagi aylanma devorlarga barpo etiladi (Geoksyur vohasi).
Rivojlangan eneolit davri uchun muntazam va rejali qishloqlar barpo etish xos
bo'lib, ularning ayrimlarining atrofi devorlar bilan o'ralgan (Mullalidepa, Yassidepa).
Bu davrda ko'p xonali uylar soni ko'payadi. Ko'chalar bo'ylab joylashgan katta jamoa
uylari oldindan o'ylangan aniq reja asosida tartib bilan qurish an'anasiga amal qilina
boshlaydi. To'rtburchak va aylana shakldagi alohida hovlilardan iborat bo'lgan uylar
12-15 xonadan tashkil topgan. Uylarning xonalarida kvadrat va xalqa shaklida
ochoqlar bo'lgan. Ularning yonida don saqlanadigan alohida xonalar va molxonalar
joylashgan (Geoksyurtepa).
41
Ayrim yodgorliklarda (Yassitepa va Dashlijitepa) o'rganilgan yirik hajmdagi
alohida imoratlarda doimiy olov yonib turgan ochoqlar joylashgan. Bunday imoratlar
umumjamoa ibodatxona vazifasini bajargan. qadimgi sharq, xususan,
Mesopotamiyaning janubidagi Sxumerning mazkur davrga oid Ubeyd davri
yodgorliklarida asosiy toat ob'ekti olov sanalgan alohida ibodatxonalar paydo bo'ladi.
Bu bosqichda sun'iy sugorish inshootlari: ariqlar va kichik suv togonlari barpo
etish dehqonchilikda sun'iy qazilgan suv inshootlaridan foydalanish keng tarqaydi.
Geoksyur vohasidan qadimgi ariqlarning o'rni aniqlangan. Dehqonchilik-dan tashqari
qoy va qisman chochqa boqishgan.
Misga ishlov berish mukammallashadi. Misdan yasalgan arra va boltacha
topilgan. Sopol idishlari yarimsferik va konussimon kosalalar va hurmachalardan
iborat. Oltin va kumushdan zeb-ziynat buyumlari tayyorlana boshlanadi. Tosh kurollari
miqdori kamayadi. Undan kamon oqlari, oroq-qadamalari va yorguchoqlar
tayyorlashgan. Suyaklardan bigiz sifatida foydalanilgan.
Loydan ishlangangan haykalchalari ayollarning qisman hayvon tasvirlaridan
iborat. Murdalar yonbosh holatida ko'milgan. Bu davr qabrlari kuzatuv buyumlari
miqdori va sifati jihatdan oldingi bosqichga nisbatan farq qiladi. Ochib o'rganilgan boy
qabrlardan oltin, kumush va lazuritdan ishlangan zeb-ziynat buyumlari uchraydi.
So'nggi eneolit. Bu davrda manzilgohlarning uchala shakli keng tarqaladi.
Maydoni 20 ga. bo'lgan yirik (Nomozgohdepa, Oltindepa, Qoradepa) markazlardan
tashkil topgan manzilgohlar qaror topadi. 20 tagacha xonalardan tashkil topgan katta
oila jamoasiga tegishli uylar quriladi.
So'nggi eneolit davri manzilgohlarning (Geoksyur 1) ko'p xonali uylarida ochoq
joylashgan alohida xonalarning mavjudligi xos. Ba'zan bunday uylarda tutatqi
solinadigan idish va odam kuygan suyaklari uchraydi. Bu xonalar ko'rinishdan katta
patriarhal oilaga tegishli kichik ibodatxona bo'lgan.
Dehqonchilikda ilgari qadam tashlanadi. Geoksyur vohasidan kichik suv
omborning o'rni aniqlangan. Uning chuqurligi 3 metrdan iborat bo'lib, taxminiy
hisobga ko'ra 1100 metr kub suv saqlangan bo'lishi mumkin. Bu esa yil davomida ikki
marta hosil olish imkoniyatini berar edi.
Metallurgiyada ham ma'lum yutiglarga erishiladi. Metalni yopiq holda eritish
tehnologiyasiga erishiladi. Misdan yasalgan oyna, tognagich, bilakuzik easalgan.
Shuningdek misdan yasalgan qilich topilgan. Misga va ishlov berish va zargarlik
umumjamoa hunariga aylanadi.
Sopol idishlari shokosa, kosa, piyolalardan iborat. Bundan tashqari marmarsimon
ohaksimondan idishlar yasalgan. Kulolchilik yangi yutuqlarga erishiladi. Sopollar
pishiriladigan xumdonlardan foydalanila boshlandi.
Toshdan yasalgan muhrlar hususiy mulkning shakllanganligidan dalolat.
Ohaktoshdan yorguchoq, keli, havvonchalar yasalgan.
Ayol haykalchalari saqlanib qolgan holda soqolli erkak haykalchalari ham paydo
bo'ladi.
Manzilgohlarda xom gishtdan alohida joylashgan kvadrat (Qoratepa) yoki cho'ziq
(Geoksyur 1) shakldagi jamoa saganalari paydo bo'ladi. Ularning usti xom gishtdan
aylana qilib yopilgan. Qabrlardan chaqmoqtosh qurollar, sopol idishlar mis buyumlar
va toshdan ishlangan marjonlar, haykalchalar topilgan. Shuningdek jamoaviy qabrlar
42
ham uchraydi. Ulardagi kuzatuv buyumlar juda kambagal. Asosan sopol idishlari,
savatlar va kam sonli zeb-ziynatlardan iborat.
Eneolit davri manzilgohlardan haykalchalarning ko'plab topilishi uning ommaviy
tayyorlanganligidan dalolat beradi. Ulardan hayvon (yovvoyi va xonaki) haykalchalari
(neolit davri an'analarining davom etishi) kopchlikni tashkil etadi. Ammo ayol
haykalchalari muhim o'rin tutadi. Haykalchalarda hosildorlik va ona ma'budalarining
qiyofalari yorqin tasvirlangan. Ilk va qisman o'rta eneolit uchun tik turgan nufuzli ayol
haykalchalarining tasvirlanishi xosdir. Haykalcha bo'ynidagi rangli munchoqlar va
tanasidagi ramziy shakllari uning tabiat bilan hamnafas ekanligini ko'rsatib turibdi.
So'nggi eneolit davriga kelib ayollarning o'tirgan holatdagi nafis haykalchalari keng
tarqalib, boyoqlar o'rniga o'yma hamda yopishtirilgan naqshlar bilan bezatiladi.
Erkaklarning tik va o'tirgan holatda ishlangan haykalchalari ham paydo bo'ladi.
Erkaklar haykalchalarida soqol-mo'ylovi hamda bosh kiyimi aniq tasvirlangan.
Erkaklar haykalchalari ma'budaning ilohiy sherigi yoki uning turmush o'rtogi yoki
ilohiy qahramon sifatida izohlanadi.
Eneolit davrida devoriy naqshlar paydo bo'ladi. Yassitepa ibodatxonasining
naqshlari geometrik shaklda bo'lib, ularga qora va qizil boyoqlar berilgan.
Naqshlarning motivi ancha sodda va naqshli sopol idishlarnikiga o'hshaydi: to'r
shaklidagi kvadrat va uchburchaklardan iborat. Lekin, shuni alohida ta'kidlash kerakki,
eneolit davrida bir necha ming yillardan so'ng O'rta Osiyo me'morchiligida muhim
o'rin tutgan geometrik shakllar bilan bezash usuli vujudga keladi.
Eneolit davri kulolchilik sohasida sezilarli yutuqlarga erishiladi. Ma'lum issiqlikni
saqlaydigan xumdonlar paydo bo'ladi, xom ashyo sifati oshadi, kulolchilik
buyumlarining ko'pligida bir rangli va ko'p rangli bezaklar bilan bezatila boshlaydi.
Asosan kosalar va xumchalar naqshlar bilan bezatiladi. Asosan ikki xil boyoqlar: qizil
va qora-jigar ranglar ishlatiladi. Dastlab idishlarning yuqori qismi uchburchak va
parallel chiziqlar bilan naqshlangan. Asta-sekin idishlar o'zgacha ko'rkka ega bo'lib,
bezaklkari ko'payib boradi. Idish atrofidagi aylana chiziqlar, uchburchak shakllarning
orasi goh chiziq, goh kvadrat shakldagi xoch, goh tolqinsimon chiziqlar bilan
to'ldirilgan. Keng tarqalgan motivlaridan biri xoch shakli bo'lib, ko'p sonli shakllarni
vujudga keltiradi. Ma'lum uslubga solingan va aniq geometrik shaklga keltirilgan
hayvon va qush tasvirlari paydo bo'ladi. Ular echkilar, mushuk zotiga oxshash
olachipor hayvon (qoplon bo'lishi mumkin), yirik qanotli burgut va kichik qushlardan
iborat. Odamlar tasvirlari kamchillikni tashkil qiladi. Masalan, sopol idish
bo'lakchalaridan birida qarama-qarshi holatda turgan kishilar tasvirlanib, ular o'rtasida
Janubiy Turkmanistonning eneolit davri manzilgohlarda uchraydigan ayol
haykalchasiga oxshash ayol ma'budasi tasvirlangan. Ko'rinishdan musavvir ayol
ma'budasiga siginish harakatini tasvirlagan. Kishilarning obrazi va hayvonlar tasviri
ba'zan ramziy belgi bilan uygunlashgan. Agar ilgari hayvonlar tasviri totemizm bilan
bogliq bo'lgan bo'lsa, keyinchalik qadimgi dehqonchilik aholisi afsonaviy tafakkurdan
chiqib, ular mazmunan boshqa bir ma'noli tasvirlarni aks ettira topa boradi.
Eneolit davri manzilgohlarda ko'p sonli tosh qurollari topilgan. Bular asosan
dehqonchilik mehnat qurollari: yorgunchoq, hovoncha, oroq, dasta, kelidasta, tagkurs
va boshqalar. Marmarsimon ohaktoshdan sirti qat-qat burma qilib ishlangan idish
ko'rkam qilib yasalgan. Tosh va gipsdan zeb-ziynat buyumlari, asosan munchoqlar
43
yasalgan. So'nggi eneolit davriga kelib bo'yinga osish uchun mo'ljallangan xoch yoki
bir necha tishli xoch ilk bor paydo bo'ladi. (Qoratepa, Geoksyur 1). Ular yumshoq
navli toshlardan yo'nib ishlangan. Suyakdan bigiz, sanchqi yasalgan. Keyingi davrida
misdan yasalgan qurollar uchraydi. Ular pichoq, sanchqi, toqnogich, aylana shakldagi
dastasiz oyna.
Sarazm madaniyati. Bu madaniyat Zarafshon daryosining yuqori oqimi
hududlarida eneolit va bronza davrlarida tarqalgan bo'lib, o'z nomini Samarqand
shahridan 30 km. Sharqda joylashgan manzilgoh nomidan olgan. Manzilgohning
umumiy maydoni 90 ga. bo'lib, o'nta kichik tepaliklardan iborat. Yodgorlik dastlab
1977-1986-yillarda arxeolog olim A.Isakov, keyinchalik uning shogirdi
Bobomulloevlar tomonidan o'rganilgan. Arxeologik tadqiqot ishlari natijalariga
asoslangan yodgorlikning tadrijiy ketma-ketlikda rivojlangan to'rta bosqichini qayd
qilib, ularning dastlabki ikki bosqichi (Sarazm 1-2) eneolit va keyingi ikkitasi esa
(Sarazm 3-4) bronza davrlari bilan sanalgan. Tadqiqotchi olim yodgorlikning quyi
qatlamidan topib o'rganilgan sopol buyumlarning ishlanish usuli va ularning sirtiga
solingan naqshlarining Geoksur vohasidagi rivojlangan eneolit davriga oid
yodgorliklar madaniy qatlamlarida o'rin olgan sopol buyumlari bilan bir xilligiga
asosan Sarazm qishloqiga Janubiy Turkmaniston kelgan bir guruh dehqonlar asos
solgan, degan fikrga keladi. Qadimgi jamoalari a'zolari ekin ekish va mol boqish orqali
kun kechirishdan tashqari ijtimoiy hayot faoliyatini tashkil etish vositalari uchun zarur
bo'lgan xom ashyo, ayniqsa, mis zahiralarini topish tashvishlari ularning zimmasidagi
vazifa bo'lgan. Zarafshonning yuqori oqimida Turkiston tog tizmalarida esa ma'dan
zahiralariga boy. Sarazm manzilgohi eneolit davrining rivojlangan bosqichida Geosur
vohasidan metall izlab kelib joylashgan qadimgi dehqon jamoalari tomonidan asos
solingan. Dastlabki tadqiqot natijalarida yodgorlikni mil.avv. IV ming yillikning oxiri
(3150 yil) bilan sanalashgan. Keyinchalik yodgorlikda arxeologik qazishma ishlari
davom ettirilib, amalga oshirilgan bir necha radiokarbon tekshirishlari quyidagi
xronologik davriy sanalardan iborat natijalarni ko'rsatganligi qayd qilinadi:
t/r
Arxeologik
majmua
Tarixiy bosqichi
Davri
1
Sarazm 1
Rivojlangan eneolit
mil.avv. 3900-3300 yy.
2
Sarazm 2
So'nggi eneolit
mil.avv. 3300-3000 yy.
3
Sarazm 3
Ilk bronza
mil.avv. 3000-2300 yy.
4
Sarazm 4
Rivojlangan bronza
mil.avv. 2300-1800 yy.
Sarazmning quyi qatlami sopol buyumlari (Sarazm 1) yuqorida qayd etilganidek,
Janubiy Turkmanistonning Geoksur vohasining Anov 2 bosqichiga oid sopollari bilan
bir xil bo'lib, qolda yasalgan sopollarining sirtiga qizil va qora rangdagi boyoqlarda
geometrik naqshlar berilgan. Bu bosqich qatlamlarida misdan yasalgan buyumlar ham
topilgan. qurilish inshootlaridan ko'p xonali imoratlarning o'rni ochib, ular ikki va uch
44
xonadan iborat kichik oilalar uchun mo'ljallangan alohida hovlilardan tashkil topgan.
Tarkibida oshxona va xojalik maqsadlarida foydalanilgan qo'shimcha xonalar ham
bo'lgan hovlinining atrofi yupqa devor bilan o'rab olingan. Yashash xonalari
ichkarisida aylana shakldagi ochoqlar joylashgan. Bunday ochoqlar Geoksur
vohasidagi yodgorliklarning Anov 2 bosqichi oid qatlamlarida ham ko'plab uchraydi.
Imoratlar guvala va paxsadan barpo qilingan. Moddiy topilmalarilari Geoksur vohasi
yodgorliklarida uchraydigan ashyoviy manbalari bilan umumiylik kuzatilish bilan
birgalikda, Eron, Afgoniston hamda Kaltaminor madaniyati yodgorliklar topilmalari
bilan ham oxshashliklarni kuzatish mumkin. Bu holat eneolit davri jamoalari
o'rtasidagi ma'lum darajadagi madaniy aloqalarning mavjud bo'lganligidan dalolat
beradi.
Sarazm 2 bosqichi davrida manzilgoh keng o'zlashtirilib, uy-joy imratlari
kengayadi. Amalga oshirilgan qazishmalar natijasida 8 ta mahalladan tashkil topgan 36
ta uy-joy imoratlarining o'rni aniqlangan. Alohida oilalarga tegishli hovlilar yashash,
xojalik va e'tigod masadlarida foydalanilgan xonalardan tashkil topgan bo'lib, o'zaro
ko'chalar orqali ajralib turgan. Qurilishda paxsa, guvala, ayrim hollarda togri burchak
xom gishtlardan foydalanilgan. Devorlarning sirti samonsuvoq qilingan. Ba'zi
xonalarda toat-ibodat maqsadlarida foydalanilgan aylana shakldagi ochoqlar bo'lgan.
Qazishma ishlari jarayonida uy devorlarining sirtiga tasvirlar berilganligi aniqlangan.
Qolda yasalgan sopol buyumlarining sirtiga qizil va qora rang boyoqlarda naqshlar
solish an'anasi davom etadi. Ikki tamonlama pardoz qilingan sargish rangli tag ustida
solingan naqshli sopol buyumlari bilan birgalikda nashsizlari ham keng tarqaladi. Tag
kismi uchli qilib, o'rtasida tortilgan chiziqlar bo'lab romb shakllari tushirilgan sopol
buyumlari ham ajralib turadi. Bu turdagi sopollar Kaltaminor madaniyatiga oid
yodgorliklarda uchraydi. Toshdan xojalik maqsadlarida foydalanilgan buyumlar:
urchuqbosh, kelitosh va boshqalar aniqlangan. Bu bosqichda misdan yasalgan
buyumlar soni nisbatan ko'payadi.
Markaziy Osiyoning o'zlashtiruvchi xojalik shakllarini saqlab qolgan jamoa
a'zolariga tegishli madaniyatlar faoliyat yuritadi. Ularda mahalliy hududning tabiiygeografik sharoitlaridan kelib chiqib, o'zlashtiruvchi xojalik shaklining ovchilik, teribtermachilik va baliqcilik shakllari bilan kun kechirishgan. Bu turdagi madaniyat egalari
neolit davrining oxirgi bosqichlarida ishlab chiqaruvchi xojalik shakllariga o'ta
boshlaydilar.
45
II.Bob. Bronza
Bronza davri umumiy tavsifi. Bu davr metallurgiya taraqqiyotining to'rtinchi
bosqichi-misni eritib, boshqa bir metall bilan eritishsh asosi bronza ko'tarilishi va
kishilik jamiyati taraqqiyoti yangi davrining almashinuvi bilan belgilanadi. O'rta
Osiyoda bronza davri nafaqat bronza qotishmasining paydo bo'lishi, balki mehnat
qurollari hamda bronza qurol-yaroglarining paydo bo'lishi va keng tarqalishi shu bilan
birgalikda boshqa qator belgilar: patriarhal munosabatlarning qaror topishi, chorvador
qabilalarning ajralib chiqishi, qadimgi sivilizatsiyaning shakllanishi mulkiy
tengsizlikning paydo bo'lishi, qabilalar o'rtasida madaniy-iqtisodiy aloqalarning
kuchayishi bilan belgilanadi.
Ammo, jamiyat taraqqiyoti O'rta Osiyoning barcha hududlarida birdek
kechmagan, janubiy hududlarga nisbatan shimoliy hududlar, xususan, cho'l hududlari
ancha orqada qolib ketgan. Xojalikning aynan dehqonchilik yoki chorvachilik shakli
bilan shugullanuvchi aholi to'plangan hududlar paydo bo'ladi. Buning natijasida birbiridan farqlanuvchi iqtisod vujudga keladi. O'rta Osiyoning janubiy hududlarida
yuqori darajada rivojlangan dehqonchilik bilan shugullanuv-chi aholi yashasa,
shimoliy va sharqiy hududlarda esa andronova madaniyati degan umumiy nomga ega
bo'lgan chorvador qabilalar yashab, ular xojalik va madaniyat shakllariga ko'ra birbirlaridan keskin farq qilgan. Ular doimiy aloqada bo'lishgan.
Shunday qilib, Turkmanistonning janubiy hududlarida dehqonchilik yuqori
darajada taraqqiy etgan. Bu hududda bronzaga ishlov berish texnikasi rivojlanadi,
sugorish tizimi rivojlanadi, ketmon dehqonchiligi o'rnini hayvonlarga omoch qoshilgan
qaydama dehqonchilik egallaydi. Qadimgi shahar madaniyati shakllanadi, mamahalliy
boshqaruv apparati vujudga keladi, metallarga ishlov berish, kulolchilik, toshni qayta
ishlash, toqimachilik, qurilish ishlari rivojlanib, ularning ixtisoslashuvi jarayoni
kuchayadi. Monumental memorchilik qaror topadi, kulolchilik yanada rivojlanib,
ularga bezak berish texnikasi murakkablashib boradi. Terrakotik haykalchalar,
zargarlik ishlariga e'tibor kuchayadi.
O'rta Osiyoning bronza davri mil.avv. III ming yillikning ikkinchi choragida
mil.avv. II ming yillikning oxirlarga qadar bo'lgan davr doirasida davrlashtirib
kelingan. Lekin, o'tgan asrning oxirlaridan boshlab O'rta Osiyoning otroq dehqonchilik
markazlaridagi arxeologik yodgorliklarda olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida
amalga oshirlgan ko'plab radiokarbon tekshiruv natijalari mintaqada bronza davrining
sanasi biroz qadimiylikdan iborat bo'lganligini ko'rsatmoqda. Shunga ko'ra olingan
kalibrli tekshiruv natijalariga asoslanib O'rta Osiyoning janubiy o’troq dehqonchilik
hududining bronza davri arxeologik majmualarining quyidagi xronologiyasi taklif
etiladi.
T/r
1
46
Bronza davri Arxeologik majmualar
bosqichlari
Ilk bronza
Nomozgoh 4
Davri
mil.avv. 2900-2400 yy.
2
Rivojlangan
Nomozgoh 5
mil.avv. 2300-1900 yy.
3
So'nggi
Nomozgoh 6
mil.avv. 1900-1400 yy.
Markaziy Osiyo mintaqasida bronza davri quruq va issiq iqlim sharoiti qaror
topadi. Bu dasht hududlarida, ayniqsa shimoliy o'lkalarda chorvachilik xojalik
shaklining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratsa, ayrim o’troq dehqonchilik
o'lkalarida rivojlangan madaniyatlarning inqirozga uchrashishiga olib kelgan. Natijada
butun davr mobaynida madaniy-xojalik shakliga ko'ra keskin farq qiladigan ikki
mintaqa qaror topadi. Tabiiy-geografik jihatdan qulay bo'lgan janubiy o'lkalarda
eneolit davridayoq vujudga kelgan ilk shaharlar ixtisoslashgan hunarmandchilik,
savdo, madaniyat rivojlangan markazlari sifatidagi ahamiyati o'sadi. Shimoliy
o'lkalarda esa o'zlashtiruvchi xojalik shakli (ovchilik) asosida chorvachilik shaklining
vujudga kelishi, mazkur davrning keyingi bosqichlarida sodda dehqonchilining paydo
bo'lishi bilan tavsiflanadi.
Bronza davri metallurgiya taraqqiyotining to'rtinchi-mis asosida metallarga
quyish asosida ishlov berish usulidan foydalanishning boshlanishiga togri keladi.
Yuqori haroratdagi issiqlikni saqlaydigan moslamalar (xumdon, metall eritish
pechlari) va kulolchilik charxidan foydalanishning boshlanishi hunarmadchilik
taraqqiyotiga sezilarli ta'sir qildi. Hunarmandchilik ishlab chiqarishining ixtisoslashuvi
va oxir oqibatda ijtimoiy mehnat taqsimoti sifatida ajralib chiqishi bilan yakunlanadi.
Bu esa ayrboshlash asosidagi ichki savdo munosabatlarining vujudga kelishiga olib
keladi. Jamiyatda shakllanayotgan aholining turli qatlamlari ehtiyoji talablariga javob
beradigan zargarlik san'ati takomillashib boradi. Bular qadimgi sharqning sivilizatsiya
dastlab shakllangan o'lkalarida chuqur kechayotgan jarayon bo'lib, ular bilan
birgalikda yirik shahar markazlari rivojlanib boradi. Markaziy Osiyoda bu jarayon
nisbatan ilgariroq sodir bo'lgan hudud Turkmanistonning janubiy qismida Kopetdag va
qizilqum o'rtasidagi kichik daryo va soylardan tashkil topgan tor vohalar hisoblanadi.
Bu hududda neolit davrida shakllangan otroq dehqonchilik madaniyat eneolit davri
davomida takomillashib, bronza davri qadimgi Sharq sivilizatsiyasiga xos
madaniyatning vujudga keklishi bilan yakunlanadi.
Janubiy-garbi Turkmanistonning bronza davri arxeologiyasi. Janubiy
Turkmaniston bronza boshqa davrlar kabi 1904 yilda R.Pampelli va G.Shmidtlarning
Anovtepa yodgorligida amalga oshirgan arxeologik qazishmalaridan ma'lum bo'lib,
Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleks ekspedisiyasining tashkil etilishi
arxeologik tadqiqot ishlari, xususan bronza davrini o'rganish ko'lami kengayadi. Turli
yillarda rossiyalik olimlardan B.A.Kuftin, V.M.Masson, I.N.Xlopin, V.I.Sarianidi,
A.F.Ganiyalin, turkmanistonlik arxeologiklardan D.D.Durdiyev, Е.Atagariyev
O.K.Berdiyevlar tamonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar davomida bronza davriga
oid qatlamlar qisman yoki toliq o'rganilgan. Mazkur tadqiqot ishlarida paleogeograf
olima N.G.Lisitsina va peleozoolog N.M.Еrmolovalarning ham tadqiqotlarini ta'kidlab
o'tish zarur.
Janubi-garbiy Turkmanistonning ilk va rivojlangan bronza davri
V.M.Massonning 80-yillarga qadar amalga oshirgan arxeologik tadqiqotlari asosida
quyidagi (Anov 3) bosqichlar doirasida belgilangan:
47
1. Ilk bosqichi (Nomozgoh 4) - mil. av. 2750-2250 yillar
2. Rivojlangan bosqichi (Nomozgoh 5) - mil. av. 2250-1850 yillar
Nomozgoh 4 bosqichi madaniy qatlamlari yodgorliklarda 4-9 metrni tashkil
etadi. Bu bosqich sirtiga monoxrom geometrik naqshlar yoki hayvon (echki), qisman
qushlar va quyosh belgilari tasviri berib, ishlangan sopol idishlar an'anasi urf bo'lgan.
Bosqich oxirlarida kulolchilik charxidan foydalanish boshlanadi. Nomozgoh 5
bosqichi madaniy qatlamlari 2,5 metrni tashkil etadi. Sopol buyumlari kulolchilik
charxida ishlanib, sirtiga qizgish-oq, sariq yoki qisman pushti rangdagi angob berib
ishlangan sopol idishlar paydo bo'ladi. Bu bosqichda Nomozgoh 4 davri naqshli
sopollari asta-sekin muomaladan chiqib boradi.
Bu davr manzilgohlarining ikki shakli: 10 va undan ortiq ga. maydonni egallagan
“markaz” manzilgohlar va 0,25-1 ga. maydondan iborat qishloqlardan iborat
yodgorliklar ajralib turadi. Yirik maydonni egallagan manzilgohlar sirasiga Oltindepa,
Nomozgohdepa, Dushakdagi Uluqdepa, Kaushutdagi Qoradepa va Tajang va Murgob
daryolari oraligidagi Hapavuzdepa yodgorliklarini kiritish mumkin.
Qishloq turidagi yodgorliklardan Ashgabad yaqinidagi Oqdepa, Shordepa, Anov
yodgorligining janubiy tepaligi va boshqalar shu kabi yodgorliklari toliq yoki qisman
bronza davri dehqon jamoalari hayotidan darak beradi.
Markaziy manzilgohlardan Nomozgohdepa va Oltindepa kabi yodgorliklar
nisbatan yaxshi o'rganilgan. Nomozgohdepaning umumiy maydoni 70 ga. ni tashkil
etadi. Yodgorlikda qazishma ishlari qisman olib borilgan. Ilk bosqichga oid madaniy
qatlamining qalinligi 4-7 metrdan iborat. Qazishmalar davomida tor ko'chalar bilan
ajratilgan ko'p xonali uylarning o'rni va kulolchilik xumdonlar ochilgan.
Yirik manzilgohlardan biri hisoblanadigan Oltindepa yodgorligi nisbatan yaxshi
o'rganilgan. Yodgorlikda V.M.Masson boshchiligidagi arxeologlar guruhi tomonidan
qazishma ishlari olib borilgan. Yodgorlikning quyi qatlami moddiy ashyolari NMZ 1
bosqichiga oid bo'lib, manzilgoh eneolit davrining boshlarida shakllangan. Bir necha
alohida tepaliklardan tashkil topgan manzilgohning umumiy maydoni 26 ga. dan
iborat. Eneolit davrining oxirlariga kelib har tomonlama rivojlanish bosqichini
boshlagan manzilgoh bronza davrida qadimgi sharq markazlariga xos taraqqiyot
yo'lidan boradi.
Manzilgoh tashqi tomonidan muhofaza devorlari barpo etilib, ichki tomondan
alohida qismlardan iborat mahallalar tarkib topadi. Arxeologik qazish ishlari natijasida
manzilgohning atrofini o'rab olgan qalin mudofaa devorining qoldiqlari o'rganilgan.
Muhofaza devori faoliyati davomida uch marta qurilish ishlari amalga oshirilgan
aniqlangan. Dastlab barpo etilgan devorning qalinligi 2 m., keyinchalik 4,8 m.,
rivojlangan bosqichida esa 6 m. dan iborat bo'lgan. Devor tashqi tomondan yarim
aylana burjlar bilan kuchaytirilgan. Mazilgohning janubiy tomonida joylashgan asosiy
darvozasi tomonlarida bino qilingan 6,2x3 m. o'lchamdagi minoralar tik tushirilgan
me'moriy bezak- “plyastr” bilan boyitilgan. Eniga 15 m. keladigan darvoza arava va
piyodalar uchun alohida yo'laklari ajralib turgan. Bu inshootlar manzilgohning
rivojlanish cho'qqisiga chiqqan davrda barpo qilingan. Manzilgohga umumiy
darvozadan boshlanadiga yo'l orqali kirilib, unga tutashgan yo'lakchalar mahallalarga
ajratib turgan. Asosiy yo'laklar 4-5 m. unga tutashgan yo'lakchalar esa 1,5-2 m. dan
iborat bo'lib, asosiy ko'chalarga sopol buyumlari siniqlari yotqizib chiqilgan.
48
Manzilgohda aholining kasbiga va jamiyatdagi mavqeaga ko'ra alohida
mahallalarga bo'lingan. Arxeologik jihatdan “hunarmandlar-(kulollar, misgarlar)
“davlatmand shaharliklar”, “zodogonlar” va “diniy markaz”lardan tashkil topgan
qismlarga bo'linadi. Arxeologik jihatdan ma'lumki, har birida aholining zichligi, uy-joy
imoratlarining maydoni hamda ularda aniqlangan ashyoviy buyumlar miqdori va sifati
jihatdan bir-biridan keskin farq qiladi. Hunarmandlar mahallasi bir xonadan tashkil
topgan o'rtacha 27 kv.m. pastham uylardan iborat bo'lsa, davlatmand aholi qatlamlari
uylari bir necha xonali hovlilardan iborat bo'lgan. Zodagon tabaqa vakillariga tegishli
mahallada uylarninig umumiy maydoni 100 kv. m., hatto 180 kv. m. ni tashkil etgan.
Oltindepaning sharqiy qismidagi tepalikda o'tgan asr 60-yillari oxiri 70-yillar
boshlarida V.M.Masson rahbarligidagi arxeologlar guruhi amalga oshirgan qazish
ishlarida o'ziga xos diniy imoratning xarobalarini ochib o'rganishga muvoffaq
bo'lishgan. Bu inshoot tashqi tomondan zinasimon shaklda barpo qilingan bo'lib,
faoliyati davomida uch marotaba qayta qurilish ishlari olib borilgan. Natijada ustidagi
minorasi baland va yirik ko'rinish olgan. Uning ikkinchi zinasi uch tabahali “plyastr”me'moriy bezak shaklida barpo qilingan. Ibodatxona sajda majmuasi, xojalik va
yashash uy-joy qismlaridan tashkil topgan. Sajda majmuasida kohinlar jamoasi
saganasi o'rin olgan, undagi xonalarning biri bevosita sajda uchun mo'ljallangan.
Undan topilgan “ko'tarma-uchoq” devoriga tutashtirib qurilgan “olov-mehrobi”ning
joylashishi muhim hodisa hisoblanadi. Ibodatxona majmuasidan buqaning oltindan
yasalgan haykalchasi topilgan. Uni ishlashda kumush (shohi), lazurit (ko'zi) lardan ham
foydalanilgan. Bu erda ham yulduz belgilari uchraydi. Mesopotamiyadagi Ur davri
zikkuratlarini eslatadi. Old Osiyoning turli hududlaridagi ibodatxonalardan aniqlangan
buqa shaklidagi haykalchalar tadqiqotchi olimlarni oy hudosiga bagishlangan
ibodatxona, sifatida e'tirof etishlariga sabab bo'lgan. Ma'lumki, sxumerliklar
mifologiyasiga ko'ra buqa guyoki oydan tushib, uning sharafiga ibodatxonalar barpo
etilgan.
Bu yodgorlikning bir qismida 2 ga. maydondagi hududda kulollar mahallasi
joylashgan. Bu erdan 60 dan ortiq kulolchilik xumdonlarning qoldiqlari ochib
o'rganilgan. Ular odatda ochoq va xumxona qismlaridan iborat ikki tabaqali yoki
qavatdan iborat qurilmani tashkil etgan.
Uy-joylari yuqorida qayd etilganligi kabi aholining jamiyatda tutgan mavqeiga
ko'ra bir va ko'p xonali uylardan tashkil topgan. Murdalar uylar atrofida
marxumlarning mavqeiga ko'ra kuzatuv buyumlari buyumlari bilan qo'shib ko'milgan.
Kulolchilikka nisbatan metalchilik taraqqiyoti ancha orqada edi. Ammo, turli xil
buyumlar yasashga ixtisoslashgan mis quyish ustaxonalari mavjud bo'lgan.
Chaqmoqtoshga ishlov berishning ba'zi bir ko'rinishlari saqlanib qoladi. Toshdan
dehqonchilik uchun kerakli bo'lgan mehnat qurollari, taqinchoqlar tayyorlanadi.
Toqimachilik keng rivojlangan bo'lgan. Bu davrda bronza, keyinchalik kumush va
oltinlar asosida zargarlik san'ati shakllanib, bronza davrining oxirida etilgan
hunarmandchilik turiga aylanadi. Zargar ustalar turli taqinchoq, ilohiy buyumlar
tayyorlashgan. qisman bronza, mis va koproq toshdan ishlangan muhrlar jamoa yoki
umumoilaviy mulkning shakllanishi bilan bogliq hodisadir. Muhrlardagi tasvirlarning
shakli va uslubi Messopotamiya muhrlariga oxshash. Dastlab muhlarda aniq hayvonlar
49
yoki fantastik mavjudotlarning tasviri kam uchragan bo'lsa, keyinchalik ko'payib
ularning ramzlari murakkablashadi va guruh tasvirlar ko'payib boradi.
Oltindepa yodgrligining bu davrga oid madaniy qatlamlaridan qadimgi sharq
markazlarida (Shumer, Elam, Hindiston) uchraydigan dastlabki yozuvlariga o’xshash
belgilar ko'plab uchraydi. Lekin, bunday belgilar hozirda alohida tadqiq etilmagan.
Terrakotik haykalchalarning sirtiga chizilgan belgilarni tadqiqotchi olimlar hafta, oy
va yillarni ifodalovchi taqvim sifatida foydanilgan, deb hisoblashadi.
Bronza davri haykalchalari uchun yangi shakldagi ayol ma'budalari obrazining
paydo bo'lishi xos. Beldan pastki qismi alohida ishlangan, bosh qismini ishlash asosiy
e'tiborni qaratishgan. Erkaklarning haykalchalari esa kam uchraydi. Rivojlangan
bronza davrida bir necha shakldagi ayol haykalchalari paydo bo'ladi, bu esa janubiy
Turkmaniston aholisi yagona hudoga emas, aksincha bir necha ayol ma'budalariga
e'tigod qilganliklaridan dalolat beradi. Bu davrda ham erkaklarning haykalchalari
ayollarnikiga nisbatan juda kam uchraydi.
Janubiy Turkmanistoning yirik hajmdagi manzilgohlari qadimgi dehqon
jamoasining bronza davri markazi sifatidagi ilk shahar shaklidagi manzilgoh
hisoblanadi. Bu manzilgohda tabaqalanish jarayoni barcha sohalarda namoyon
bo'lishi, goyaviy markaz hisoblangan ibodatxonaning mavjudligi, hususiy
mulkdan darak beruvchi muhrlarning paydo bo'lishi, ixtisoslashgan ishlab
chiqarishning rivojlanishi, yozuv va boshqa belgilariga ko'ra ilk shahar
shaklidagi manzilgohlar sirasiga kiradi. U ma'lum bir vohaning nafaqat ma'muriy,
balki sovdo-ishlab chiqarish va madaniy markazlar ham hisoblangan. Bu erda fil suyagi
va lazurit toshidan ishlangan turli buyumlar uzoq o'lkalar bilan savdo aloqalari olib
borilganligidan dalolat beradi. NMZ 5 bosqichining oxirlariga kelib, Kopetdagning
shimoliy hududidagi ilk shahar shaklidagi yirik aholi manzilgohlari inqirozga uchraydi.
Altindepa, Nomozgohdepa va boshqa shu kabi yirik markazlar inqirozga uchrab,
tashlandiq holga kelib qoladi. Oltindepaning bir qismida hayot davom etadi. Bu holatni
tadqiqotchi mutahassis olimlar bronza davrida vohada qurgoqchil iqlim sharoitining
qaror top bilan tavsiflanadi. B.Ya.Kircho Oltindepa yodgorligining yuqori madaniy
qatlamlarida qoramol suyaklarining uchramasligi-ni, aksincha kichik tuyoqli hayvonlar
suyaklarining ko'p uchrashini aytib o'tgan.
Ikkinchi tomondan esa qadimgi dehqon jamoasi tomonidan bir necha asrlar
davomida ekin maydonlaridan muntazam foydalanishi, ularning yaroqsiz holga kelib
qolishiga olib kelgan. Natijada aholining tarqab ketishiga sabab bo'lgan.
Murgob vohasining bronza davri arxeologiyasi. Ilk yozma manbalarda Mouru
(Avesto), Margush (qadimgi fors), Margiana (yunon-rim) nomlari bilan keltirilgan
tarixiy-madaniy o'lka hozirgi Turkmaniston Respublikasidagi Murgob vohasi
hududlarida joylashgan.
O'lkaning bronza davriga oid yodgorliklari Murgob daryosining quyi oqimi
hududlarida tarqalgan. Ularni arxeologik jihatdan o'rganish harakatlari XIX asrning
oxirlaridan boshlanib, o'tgan asrning boshlarida R.Pampelli va G.Shmidtlar tomonida
vohada amalga oshirgan arxeologik qidiruv ishlari davomida dastlabki otroq
dehqonchilik manzilgohlari aniqlangan. Murgob vohasi arxeologiyasiga jiddiy e'tibor
o'tgan asrning 70-yillaridan boshlangan bo'lib, hozirga qadar bronza davriga oid juda
ko'p arxeologik yodgorliklar topib tekshirilmoqda. Vohaning bronza davri
50
arxeologiyasini o'rganilishi Toshkent arxeologisi maktabi tarbiyalanuvchisi
V.I.Sarianidining tinimsiz mehnati samarasining natijasidir.
Vohaning bronza davriga oid arxeologik yodgorliklar alohida irrigatsiya
tarmoqlari (ariqlar) bilan sugoriladigan tor hududlardan iborat mikrovohalar yoki
xojalik tumanlarida joylashgan. Butun voha hududida bronza davrining turli
bosqichlarida faoliyat yuritgan quyidagi 9 ta xojalik tumanlari arxeologik jihatdan
o'rganilgan: Keleli, Gonur, Toqaloq, Tahirboy, Ajiquyi, Toip, Odambosan, Avchin,
Egriboqoz, ulardan xojalik tumanlari alohida o'rin tutadi. Ularning har birida asosiy
markaziy manzilgoh atrofida joylashgan 30 dan ortiq bo'lgan manzilgohlardan tashkil
topgan asosiy markaziy manzilgoh va uning atrofidagi kichik manzilgohlardan iborat.
Murgob vohasining quyi oqimi hududlari qadim aholining sugorma dehqonchilik
xojaligini yuritish uchun juda qulay erlar bo'lganligi sababli eneolit davrining
oxirlaridan Geoksur vohasi aholisining hududiy kengayishi natijasida u erdan ko'chib
kelgan bir guruh aholi tomonidan o'zlashtiriladi. Bronza davriga kelib ushbu o'lkaga
kirib kelgan boshqa bir etnik guruh tomonidan yaratilgan madaniyat qaror topadi.
Bunday madaniyat egalarining ildizlarini V.M.Masson Janubi-garbiy Turkmaniston
hududlari bilan boglaydi. Tadqiqotchi olim navbatdagi ekologik inqiroz sababli bu
erdagi yuksak darajada rivojlangan protoshahar turidagi madaniyat markazlarining
mil.avv. II ming yillikning boshlarida (mil.avv. 1800) tushkunlikga tushishi natijasida
aholi o'zlarining joylarini tashlab Margiyona va Baqtriya hududlariga ko'chib o'tadi,
degan ilmiy fakrlari asrimizning boshlariga qadar hukmron edi.
Bu erdadagi arxeologik yodgorliklarda uzoq yillar davomida qazishma ishlarini
olib borgan V.I.Sarianidi esa Murgob vohasining bronza davri madaniyati ildizlarini
Old Osiyoning chekka shimoli-sharqiy hududlaridagi erlardan izlashga harakat qiladi.
Uning fikrlariga ko'ra mil.avv. IV ming yillikning o'rtalaridan Sharqiy O'rta er dengizi
hududidan Eron toglariga qadar bo'lgan ulkan hududlar qurgoqchil iqlim sharoiti
hukmron bo'lib, yogingarchilik miqdori keskin pasayib ketgan ekologik sharoiti
Anatoliya va va Shimoliy Suriya aholisi hayotiga jiddiy ta'sir qilgan. Bunday sharoit
Oronto vohasidagi protoshahar madaniyati taraqqiyotiga ham jiddiy ta'sir ko'rsatib,
aholisi sharqiy o'lkalarga ko'chishga majbur bo'lishadi. Yangi erlarni ishlash harakatida
aholising asosiy qismi Murgob vohasiga, bir qismi esa Surxon va Balhob vohalariga
joylashishib, qolgan qismi hatto Sharqiy Turkiston hududlariga qadar borib etishadi.
Umuman, bu turdagi madaniyat egalari moddiy madaniyati va xojalik husuyatlari
umumiyligidan kelib chiqqan holda arxeologiya fani sohasida Baqtriya va Margiyona
arxeologik kompleksi, ya'ni majmuasi (BMAK), degan atamani ishlatish an'anasi
mavjud. BMAKning bronza davri xronologiyasi mil.avv. 1800/1700-1000 yillar
doirasida belgilangan. Lekin, keyingi radiokarbon tekshirishlari mazkur xronologik
ko'rsatkichni taxminan 500 yilga, ya'ni mil.avv. 2300/2150-mil.avv. 1400 yillikga
qadimiylashtirgan.
Vohaning bronza davri arxeologik yodgorliklarining vazifasi va maydoni o'zaro
farq qiladigan turlari ajralib turadi. Ular ilk shahar, qal'a qo'rgonlar, dehqonchilik
qishloqlari va diniy inshootlardan iborat bo'lib, maydoni 0,02 gektardan 25 gektarga
qadar boradi. Ulardan maydoni jihatdan yirik 10-25 gektarni tashkil etgan ilk shahar
turidagi manzilgohlar bo'lib, ular sirasiga Gonur, Toqaloq yodgorliklarini kiritish
51
mumkin. Bu manzilgohlar ark va shahriston qismlaridan tashkil topgan bo'lib,
muhofaza tizimiga ega bo'lgan.
Gonur manzilgohi vohadagi manzilgohlarning eng yirigi bo'lib, uning ma'muriy
markazi vazifasini o'tagan. Gonurning markazida kvadrat shakldagi ichki qala
joylashgan bo'lib, muhofaza devori bilan o'rab olingan. Devorlar tashqi tomonda togri
to'rtburchak burjlar bilan kuchaytirilgan. Qalada markaziy o'rinni saroy egallaydi.
Uning atrofida mahalliy hukmdor va saroy amaldorlari uchun xizmat qilgan
ibodatxonalar joylashgan. Bu erdagi ibodatxona olov va suvga siginish, qurbonlik
keltirish, in'om qilish odatlari uchun xizmat qiluvchi yagona majmuani tashkil etgan.
Boshqa yirik manzilgohlar Keleli, Toqaloq, Toip va boshqalar hisoblangan. Ular
alohida mikrovohalarning markazi hisoblangan. Gonur esa butun Murgob vohasining
markazi hisoblangan. Bu erdagi markaziy manzilgohlarda asosiy o'rinni ibodatxonalar
egallagan. Toqaloq 21, Toqaloq 1 kabi manzilgohlardagi ibodatxonalar markaziy
xonalaridan ko'plab haoma tayorlashda foydalanilgan o'simlikni yanchadigan keli
toshlar va haoma tayorlanadigan idishlar topilgan. Murgob vohasi aholisi orasida
otashparastlik va muqaddas ichimlik kulti keng tarqalgan. Muqaddas ichimlik kulti
mitraga siginish odati bilan bogliq. Klassik mitra kelishuv va muzokara hudosi
hisoblangan. Hindevropaliklar mitraga quyosh hudosi sifatida siginishgan. Regvida va
Avestoda quyosh chiqishning sherigi sifatida maydonga chiqib, yomgirni chaqiradi,
o'simliklar o'sishiga va butun hosilga yordam beradi, degan fikrni bildiradi Meri Boys.
Uning sheriklari tomonidan olov mitraning vakili sifatida qaraladi. Lingvistlar mitra
bilan olov va quyosh o'rtasidagi umumiylikni topishgan.
Qala-qo'rgon turidagi manzilgohlar sirasiga Keleli 3 mansub bo'lib, baland tag
kursi ustida barpo etilgan kvadrat shaklidadagi (128x128 ) atrofi muhofaza devori
bilan o'ralib, yarim aylana burjlar bilan kuchaytirilgan yodgorlikni kiritish mumkin.
Boshqa turdagi manzilgohlari dehqon jamoasining oddiy qishloqlaridan tashkil
topgan yodgorliklardan iborat. Har bir xojalik tumanilarida bunday manzilgohlarning
bir nechatasi joylashgan. Bu davrda Margiyonada ixtisoslashgan ishlab chiqarish
yaxshi rivojlanadi. Gonurtepa yodgorligining shimoliy va garbiy qismidagi kulollar
mahallasidan kulolchilik xumdonlari o'rganilgan. Metallarga ishlov berish ishlari
yanada takomillashadi. Bronzadan Mehnat qurollari va uy-ro'zgor bumlarini yasash
hunarmanchiligi takomillashadi. Shuningdek, hususiy mulk belgisini ifodalovchi
muhrlar va yozuv belilari ham keng tarqaladi. Shimoliy Gonur saroyi darvozasida loy
tahtachaga tushirilgan sxematik belgilar va qadimgi sxummer, qadimgi hind
yozuvlariga oxshash mixxat yozuv belgilari tushirilga muhrlar aniqlangan. Murgob
vohasining bronza davri taraqqiy etgan madaniyati bronza davrining oxirlariga kelib,
inqirozga yuz tutadi.
Baqtriyaning so'nggi bronza davri arxeologiyasi. Ilk yozma manbalarda Bahdi
(Avesto), Baqtrish (qadimgi fors), Baqtriya (yunon-rim) nomlari bilan keltirilgan
qadimiy o'lkada, uning hududi so'nggi bronza davrida Surxon vohasi va Shimoliy
Afgoniston doirasida chegaralangan. Bu o'lkada ilk otroq dehqonchilik madaniyati
so'nggi bronza davrida qaror topadi. Dastlabki topib aniqlangan yodgorliklarga
nisbatan Shimoliy Baqtriyada - Sopolli, Janubiy Baqtriyada esa - Dashli madaniyati
nomlari bilan yuritiladi.
52
Sopolli madaniyatiga oid dastlabki otroq dehqon jamoasi qishloqi
Kohitangtogning janubi-garbiy etaklarida (hozirgi Muzrobod cho'li) Ulanbuloqsoyning so'l yoqasida joylashgan shu nomdagi yodgorlik o'rnida shakllanib,
taraqqiyotining so'nggi bosqichlariga qadar Surxon vohasining Sharqiga tomon yoyilib
boradi. Mazkur madaniyatga oid arxeologik yodgorliklari A.A.Asharov, B.Abdullayev,
T.Sh.Shirinov, Sh.B.Shaydullayev, N.A.Avanesova kabi mutaxas-sislar tomonidan
o'rganilgan va hozirda ham davom ettirilmoqda. Shimoliy Baqtriyaning so'nggi bronza
davriga oid o'rganilgan arxeologik yodgorliklar va ulardan aniqlangan ashyoviy
manbalarga asosan Sopolli madaniyati shartli ravishda Sopolli, Jarqoton, Ko'zali,
Molali, Bo'ston kabi bosqichlarga ajratilgan.
Sopolli bosqichiga oid Ulanbuloqsoy mikrovohasidagi shu nomdagi yodgorlik
yaxshi o'rganilgan. 4 ga. maydoni egallagan manzilgohning madaniy qatlami 2,5
metrgacha boradi. Qazish jarayonida 3 ta qurilish davri aniqlangan. Manzilgoh labirint
shaklidagi uch qator mudofaa devori bilan o'rab olingan. Manzilgoh ichkarisida
janubiy tomondan kiriladigan birgina darvozadan boshlanadigan magistral ko'chaga
tutashgan kichik ko'chalar bilan ajratilgan 8 ta mahalla joylashgan. Ularda aholi uy-joy,
xojalik imoratlari mudofaa devorlariga to'tashtirib qurilgan. Manzilgoh o'rtasida ochiq
joy mavjud. Manzilgohning uch qurilish davri davomida imoratlarni qayta va
qoshimcha qurish davomida ochiq maydon biroz qisqaradi.
Har bir mahalladan manzilgohning barcha bosqichlariga oid kulolchilik
xumdonlarining o'rni ochib aniqlangan. Ular er osti, ikki kamerali va ikki yarusli
xumdonlardan iborat. Mayitlar manzilgoh ichkarisida uylarning poli tagida joylashgan.
Murdalar yonbosh, erkaklar chap tomonga, ayollar esa o'ng tomonga qaratib jinsiga
harab tegishla kuzatuv buyumlari bilan dafn qilingan. Sopollitepadan jami 138 qabr
ochib, 125 tasi yakka, 13 tasi juft jami 157 ta marqum mayiti joylashgan. Shuningdek,
hayvonlar dafn qilingan qabrlar va kenotaflar ham mavjud.
Sopol idishlari qisman qolda va asosiy qismi kulolchilik charxida yasalgan.
qolda ovqat pishirishga mo'ljallangan yirik va qalin idishlar yasalgan. Ularning loyiga
xashak qoshilgan. Kulolchilik charxida yasalgan idishlarning sirtiga angob berilgan va
yaxshi pishirilgan. Bundan tashqari bronzada va toshlar yasalgan sopol idishlari
sopollarnikiga o'hshatib ishlangan. Bronza buyumlari xanjar, kamon oqlari, pichoq,
bolta, tesha va boshqalarning ko'plab uchrashi “bronza metallurgiyasi” alohida
hunarmandchilik turi sifatida rivojlanganligidan dalolat beradi. Toshdan ishlangan
urchuqboshlar, kamon oqlarining uchlari yasalgan. Bronzadan oyna, bigiz pardozandoz buyumlari, xususan, surmadanlar yasalgan. Yodgorlikdagi ikkita qabrdan
metaldan ishlangan narvon nusxasi kishilarning kosmogonik qarashlari bilan bogliq
hodisa ekanligidan dalolat beradi. Muhrlar loy, tosh va bronzadan yasalgan.
Yodgorlikga yaqin joyda 70-yillarda A.A.Asharov er o'zlashtirilishi davrida
tekislanib, o'rnida qisman sopol parchalari, hayvon suyaklari va kul qatlamlari
saqlangan Kultepa va Kichiktepa yodgorliklarini ham qayd etgan. O'z davrida ularning
soni nisbatan koproq bo'lgan bo'lishi mumkin. Ulonbuloqsoy aholisi asosan
dehqonchilik, chorvachilik va uy hunarmandchiligi bilan shugullanishgan. Ular
xojaligida ovchilik o'z ahamiyatini toliq yoqotmagan.
Jarqoton bosqichida Sherobod vohasidagi Bo'stonsoyning chap tomonida
joylashgan shu nomdagi yodgorlik taraqqiyoti bilan bogliq. Manzilgohda hayot
53
sopollining oxirgi bosqichida shakllanadi. Yodgorlik tarqoq joylashgan kichik
tepaliklardan iborat manzilgoh va soyning boshqa qismidagi qabristondan tashkil
topgan.
Muhofazalagan qala va unga tutash joylashgan aholi yashash qismlarini tashkil
etgan hozirda suvsizlanib qolgan Bo'stonsoy o'zanining qoltiq hosil qilgan qismida
joylashgan manzilgohda arxeologik qazishma ishlari 1973-1975 yillarda A.A.Asqarov,
B.Abdullayev, U.V.Raxmonovlar tomonidan amalga oshirilib, keyinchalik
T.Sh.Shirinov, Sh.Sh.Shaydullayev va nemis arxeolog olimlari hamkorligida davom
ettirilmoqda.
Yodgorlik ark va uning atrofidagi joylashgan tepalikliklarda urug jamoalari
imoratlari majmuasidan iborat bo'lgan shahriston va manzilgoh tashqarisidagi 3000
yaqin mozorlar o'rin olgan qabriston qismlaridan tashkil topgan. Hozirga qadar nashr
qilingan ilmiy nashrlarda yodgorligining umumiy maydoni 100 gektardan iborat bo'lib,
uning 20 gektarini mozor tashkil etadi. Jarqotonning asosiy qismidan o'rin olgan
tepaliklar balandligi jihatidan bir-biridan unchalik farq qilmaydi, madaniy qatlamlari
qalinligi baland joyida 3 metrdan oshiq.
Jarqoton arki yodgorlikning shimoli-garbiy qismida dunyo tomonlariga mos holda
joylashgan. Umumiy maydoni 3 gektar, atrofi joylarda sal kam 3 metr qalinlikdagi xom
gishtdan barpo qilingan mudofaa devori bilan o'ralgan. Devor ma'lum masofada
kvadrat shaklidagi burjlar bilan ta'minlangan. Uning garbiy tomonida 42x42 m.
o'lchamdagi imoratning o'rni ochib, uning tashqi devori qalinligi 4 metrdan iborat
bo'lib, tashqi tomondan 13 ta kvadrat shaklga ega bo'lgan minora-burjlar bilan
kuchaytirilgan. Devorlari oq ganch bilan suvalib, u tadqiqot ishlari olib borgan olimlar
hamfiklikda qadimgi saroy bolishi mumkin, degan xulosaga kelishlariga asos bo'lgan.
E'tiborli tomoni shundaki, yodgorlikning arkida bronzaga ishlov berish bilan
bogliq hunarmandchilik majmuasi aniqlangan. Topilmalar orasida e'tiborga molik
ashyo manba bronzadan ishlangan pichoq dastasi bo'lib, uning bandi temirdan
yasalgan. Bu bevosita Sopolli madaniyati aholisining temirni bilganligini ko'rsatuvchi
ashyoviy manba bo'lib xizmat qilsada, temir davri o'tish, degan tushunchani keltirib
chiqarmaydi. Arkning janubiy qismida olib borilgan tadqiqotlar natijasida katta
patriarxal oila yashagan ko'p xonali uy qoldiqlari ochilgan. Ko'p xonali uyning shimol
tomonida bir-biriga yaqin qilib qurilgan ikkita xumdon joylashgan. Boshqa bir xumdon
arkning shimoliy qismida aniqlangan.
Jarqoton shahristoni arkning shimoli-sharqiy, sharqiy va janub tomonlarida
joylashgan. U sakkizta tepaliklar majmuasidan iborat. Tepaliklardan birida bunyod
etilgan uylar 1,25 metr qalinlikdagi platforma ustida barpo qilingan.
Ibodatxona tomonlari (44,5x60 m.) dunyo tomonlariga moslab qurilgan. Atrofi
4,5 m qalinlikdagi mudofaa devori bilan himoyalangan. Ibodatxona majmuasi
vazifasiga ko'ra toat-ibodat va xojalik ishlab chiqarish qismlaridan tashkil topgan.
Ibodatxonada markaziy o'rinni aylana va kvadrat shakllari olov mehrobi egallaydi.
Uning aniqlangan. Ularga yaqin joyda suv saqlash uchun mo'ljallangan quduqlar
joylashgan. Ibodatxonada vino tayyorlash mavjud bo'lgan. Ibodatxonaning ikkinchi
qurilish davrida atrofi 5 metr qalinlikdagi mudofaa devori bilan o'rab olinadi. U
umumiy majmuadan iborat bo'lib, uch qismni tashkil etgan. Unda doimiy olov yonib
turgan mehrob joylashgan asosiy, mubodlar (kohinlar) yashaydigan va xojalik
54
maqsadlarifoydalanilgan qismlaridan tashkil topgan. Ibodatxonada doimiy olov yonib
turadigan mehrob, suv saqlanadigan quduq joylashgan. qadimgi xalqlar tasavvurlarida
olov yovuz ruhlardan halos etuvchi va suv esa ulardan tozalovchi unsir sifatida
haralgan. Bu esa keyinchalik o'lkada shakllangan zardushtiylik dining asosini tashkil
etuvchi ilk otashparastlik kabi markazlashgan dining shakllanishi jarayonidan dalolat
beradi.
Otashparastlik diniy qarashlari bu davrda Jarqoton aholisi ongiga to'laligicha
singib bo'lmagan ko'rinadi. Chunki, sigir, tuya shaklidagi haykalchalar va muhrlarda
tasvirlangan ilon, burgut tasvirlari aholining ibtidoiy diniy qarashlari bilan bogliq.
Jarqoton yodgorligidagi sopol buyumlardan ayrim belgilar aniqlangan. Bu
belgilar orasida xoch, omoch, arava, narvon, aylana kopchlikni tashkil etadi. Ularni
tahlil qilgan tadqiqotchi Sh.B.Shaydullayev piktografik belgi-yozuvlar sifatida e'tirof
etishga harakat qiladi.
Shahristonning janubiy va janubi-garbiy tomonida qabriston joylashgan bo'lib,
ular oltita tepalikdan iborat. Shahriston va qabristonni tabiiy jarlik ajratib turadi.
Murdalar yon tomoni bilan bukilgan sharq tomonga yotqizib ko'milgan. Jarqotonda
o'rganilgan qabrlar Jarqoton, Ko'zali, Molali davrlarini alohida ajratib ko'rsatish hamda
qadimgi dehqon jamoalarining mulkiy munosabatlari va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti
xususiyatlarini aniqlash imkoniyatini beradi.
Ko'zali va molali bosqichlariga oid yodgorliklar asosin qabrlardan, qisman
manzilgohlardan iborat. A.S.Sagdullayev tomonidan Molalitepa (8-9 ga) va Buyrachi 1
(10 ga) va boshqa kichik manzilgohlar 0,2-2 ga. Bu bosqichlarga kelib kulolchilik
o'zining yuqori darajasiga ko'tariladi. Yuqori sifatli nafis kulolchilik buyumlari ishlab
chihariladi, ularning ma'lum shaklga ega bo'lganligi seziladi, tez aylanadigan
kulolchilik charxlari qollanila boshlandi hamda ularni pishirishda yangi usullardan
foydalaniladi.
Hunarmandchilikning ixtisosliklarga ajralishi metall va metallga ishlov
berishning yuqori darajada rivojlanishiga imkon berdi. Toshdan mehnat qurollari
tayyorlash o'z ahamiyatini yoqotmadi.
Janubiy Baqtriya Davlatabod, Dashli, Farukabad va Nichkin dehqonchilik
mikrovohalari so'nggi bronza davriga oid arxeologik yodgorliklar mozorlar aniqlangan.
Davlatabod mikrovohasida Tikar 1, 2, 3, Tikar 4 (Girdaytepa) yodgorliklari
aniqlangan.Ularning maydoni 0,4-1,0 ga. ni tashkil etadi. Tikar 4 yodgorligi (100x95
m.) mikrorel'efiga ko'ra mudofaa devori va to'rt burchagida burjlari mavjud. Mazkur
hududda arxeologik tadqiqot ishlari olib borgan arxeolog olim V.I.Sarianidi janubigarbiy Afgonistonning so'nggi bronza davrini Tikar va Girday bosqichlarida iborat
bo'lganligini e'tirof etgan. Bu erdagi Dashli vohasida joylashgan Dashli 3 aylana
shakldagi ibodatxonasi va kvadrat shakldagi saroy-ibodatxonasi muhim o'rin egallaydi.
Dashli 3 doira shaklida ikki qator mudofaa devorlari bilan o'rab olingan
ibodatxona majmuasidan tashkil topgan. Uniing mudofaa devori tashqarisidagi
imoratlar ham o'ziga xos ikki xalqani tashkil etadi. Dashli 3 saroy-ibodatxonasi esa
kvadrat shaklda barpo qilingan. Qadimgi Evropa xalqlari afsonalarida aylana quyosh,
kvadrat esa er tamonlarini anglatuv shakllar hisoblangan. Bu mifologiya hind
madaniyatidagi mandallarda ham saqlanib qolgan. Ular qadimgi Baqtriyaning koinot
togrisidagi tushunchalar bilan bevosita bogliq bo'lib, shahar aholisini tartib solib
55
turuvchi va ularni boshqaruvchi goyaviy markaz sifatida qurilgan. Shunday qilib ular
ijtimoiy boshqaruvni aks ettirgan ilk davlatchilik shakllari tuzilishini namoyon qiladi.
Qadimgi Baqtriyaning protoshahar hokimiyati diniy-goyaviy shaklga ega bo'lgan.
Bunday jamiyatning aholisi o'zlarining tinchliksevarligi bilan farq qilib ularning
qabrlarida va manzilgohlari qurol-yaroglar ham kam uchraydi. Shimoliy va Janubiy
Baqtriyada moddiy tipilmalarga boy qabrlar ayollarga tegishli. Bunday jamiyat doimiy
marosimlarga asoslangan bo'lib, aholi urf odatlari, marosimlari va an'analari asosida
tartibga solingan.
Bronza davrining oxirlariga kelib bu turdagi madaniyat to'satdan inqirozga
uchraydi. Uning inqirozi sabablarini tadqiqotchi olimlar turlicha talqin qilishga harakat
qilishadi. Ayrim guruhdagi olimlar ekalogik vaziyat bilan boglasalar, boshqa bir guruh
olimlar shimoliy o'lkalardan ko'chmanchi chorvador qabilalarining shiddat bilan kirib
kelishi bilan boglashadi.
Zomonbobo madaniyati. Zarafshonning quyi oqimida hududida mil.avv. III
ming yillik oxiri - II ming yillik birinchi yarmiga oid. Zamonbobo madaniyati taraqqiy
etadi. Buxoro vohasining shimoli-garbiy qismida joylashgan Zomonbobo ko'li bo'yida
1950 yili Ya.G.Gulomov bronza davri qabristonni, keyinchalik A.A.Asharov esa uning
yaqinida Gujaylining qurigan o'zani bo'yida manzilgohni o'rganishgan. Zomonbobo
ko'lidan garbroqda soy bo'yida ikkinchi manzilgoh joylashgan.
Qabristonida jami 41 ta mozor aniqlanib, ulardan 8 tasi juft, 28 tasi yakka
mayitlar joylashgan. Mayitlar bir tomonga qaratib bukchaytirib ko'milgan.
Erkaklarning qabrlarida sopol buyumlari, chaqmoqtoshdan ishlangan kamon oqlari,
nayza paykonlari va boshqa turdagi buyumlar, ayollarnikida esa qimmatbaho
toshlardan (agat, feruza, lazurit, serdolik) va oltindan yasalgan munchoqlar, mis
ko'zgu, ayol haykalchasi topilgan.
Manzilgohda bir necha uylarning o'rni aniqlangan. Ulardan birida arxeologik
qazish ishlari amalga oshirilib, 170 kv.m. maydonni egallagan yarim erto'la uy-joy
toliq ochilgan. Uylarning sathida yogoch ustunlarining o'rni saqlanib qolgan.
Ichkarisida ochoq va ichki tomondan loysuvoq qilingan xojalik o'rasi joylashgan.
Manzilgohda ikkita kapaning o'rni va ikki yarusli xumdon (diametri 90 sm.)
aniqlangan. Manzilgoh ichkarisidan taxminan 2 m. qalinlikdagi zich tuproq (val)
devorning qoldiqlari aniqlangan.
Moddiy topilmalar chaqmoqtoshdan ishlangan oroq qadamalari, yorguchoq
parchasi va boshqalardan iborat. Manzilgohdagi topilmalar sopol idishlar parchalari va
hayvon suyaklaridan iborat Shuningdek, kesaklar qolgan bugdoy va arpalar donlari
izlari saqlangan. Hayvon suyaklarining asosiy qismni xonaki qoy, echki, qora mol va
eshak, qisman yovvoyi hayvonlar - toqay bugisi, chochqa va jayronlar suyaklari tashkil
etadi. Ikkinchi manzilgoh madaniy qatlami deyarli saqlanmagan. Terma buyumlari
birinchi manzilgoh va qabrlarnikidan farq qilmaydi.
Bular O'rta Osiyoning dasht hududida bronza davri xos ibtidoiy dehqonchorvador qabilalariga tegishli alohida Zomonbobo madaniyati faoliyat yuritganligidan
dalolat beradi. Qizilqum cho'llarida neolit va eneolit davrlarida yogingarchilik miqdor
ancha yuqori bo'lgan iqlim sharoiti mavjud bo'lib, “Lavlakon plyuviali”, deb
yuritiladigan bu davrda fauna va floraga boy bo'lgan. Hozirga qadar aniqlangan
arxeologik yodgorliklar va ulardan topib o'rganilgan ashyoviy manbalar mavjud tabiiy
56
sharoit bu erda ixtisoslashgan o'zlashtiruvchi xojalik - termachilik, ovchilik va
baliqcilik shakllarining rivojlanishi uchun ancha qulay sharoit yaratgan.
Mil.avv. III ming yillikning oxiri - II ming yillikning boshlarida qurgoqchil iqlim
sharoitining vujudga kelishi qizilqum cho'llari yashovchi qabilalari xojaligiga ham
jiddiy ta'sir qiladi. Tabiatda tayyor ozuqa manbai bilan kun kechirib kelayotgan aholi
xojalik shakllarini o'zgartirish yo'lini tutishga majbur bo'ladilar.
Mazkur topilmalar zamonboboliklar xojaligining asosini ishlab chiqarish tashkil
etganligidan dalolat beradi. Ular tabiiy sharoit mos holda ho'jalining nisbatan sodda
bo'lgan ko'rfaz usulida sugorishga asoslangan dehqonchilik shakli va uy chorvachiligi
asosiy o'rin tutgan. Shuningdek, zamonboboliklar toqay hayvonlari va ko'llarda
baliqlariga ov qilish qoshimcha ozuqa manbaini tashkil etgan. Sopol buyumlari
ko'pincha ko'lda, qisman charxda yasalgan. Qabrlarda charxda yasalgan kam sonli
sopollar va sirtiga naqshlar solingan sopollar namunalari ham uchraydi. U Janubiy
Turkmanistondagi otroq dehqon jamoasining Nomozgoh 4 bosqichi oxirlariga oid
sopol buyumlariga oxshash. Moddiy topilmalarning guvohlik berishia zamonboboliklar
O'rta Osiyoning janubiy o'lkalari otroq dehqon jamoasi boshqa hududlari aholisi bilan
ma'lum aloqada bo'lganliklarining guvohi bo'lish mukin.
Tosh, suyak, mis xojalik buyumlarini tayyorlash, oltin va toshlardan zeb-ziynat
yasash kabi hunarlari ixtisoslashmagan qoshimcha mashgulotlar turlari bo'lgan.
Tozabogyob madaniyati. (mil.avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi)
Amudaryoning Oqchadaryo ozani hududida yashovchi ovchi va baliqchi qabilalar
sodda dehqonchilik va chorvachilik bilan shugullanuvsi jamolarga almashinadi.
S.P.Tolstov tamonidan 1953 yili Anka 5, 1954-57 yillarda Ko'kcha 3 qabrlari va
yodgorligida olib borilgan arxeologik qazish ishlari natijasida Tozobugyob madaniyati
togrisida tasavvur hosil qilish imkoniyati vududga keldi.
Hozirga qadar bu madaniyatga oid 50 dan ortiq manzilgohlar aniqlangan.
Tozabogyob madaniyatiga oid uy-joylar togri to'rtburchak shakldan iborat bo'lib, er
biroz chuqur qazilib, yogoch ustunlar orqali atrofii va tepasi yopilgan yarim erto'la
shaklidagi kulbalardan iborat. Kulbaning ortasida markaziy ochoq joylashgan. Uning
atrofida moddiy topilmalar aniqlanmagan. Devor yonida xojalik maqsadlarida
foydalanilgan o'ralar joylashgan. Asosiy ashyoviy manbalarni qolda tagi tekis qilib
yasalgan sopol buyumlari, bronzadan ishlangan kam sonli buyumlar va toshdan
qurollari tashkil etadi. Sopol idishlarning loyiga samon va maydalangan chiganoq
qoshilgan. Sopol buyumlarining bogzi biroz toraygan, tuvaksimon idishlardan iborat.
Ulardan ayrimlarining sirti silliqlangan. Uchburchakli chiziqcha shaklida uyib
ishlangan naqshlari yuqoridan pasga tomon bir qator bo'lib joylashgan. Bronzadan
yasalgan buyumlarini bir tomonida tigiga ega bo'lgan pichoq va suyak dastaga
asoslangan to'rt qirrali iskanalar tashkil etadi. Shuningdek, ayol jinsiga mansub
qabrdan bilakuzuk topilgan. Toshlardan yasalgan nayza uchi, yorguchoq va boshqa
topilmalar toshdan foydalanish ahamiyatini yoqotmaganligidan dalolat beradi. Hayvon
suyaklari Qoramol, qoy va otlarga tegishli. Qavat 3 yodgorligiga yaqin bo'lgan joyda
qadimgi jamoa a'zolari tamonidan foydalanilgan ekin maydonlarining o'rni
aniqlangan.
Qavat 3 yodgorligidan o'rganilgan qabrlarda yakka va juft mayit o'rin olgan bo'lib,
ularning ayrimlari bir davrga ayrimlari esa turli davrlarda dafn qilingan. Erkaklar o'ng,
57
ayollar esa chap tomonga qaratib bukchaygan holda yotqizilgan. Juft mayitlar esa
yuzma-yuz joylashtirilgan. Marhumlarning bosh qismiga bir yoki ikkita sopol idish
qoyilgan. Ayollarning qabrlarida turli zebu-ziynat buyumlari, koproq bronzadan
ishlangan bilakuzuklar, erkaklarnikidan esa sopol idishlardan tashqari bir nushadagi
bronza iskana topilgan.
Bu turdagi madaniyat Amudaryoning qadimgi Sariqamish deltasi bo'ylari va
O'zboy hududlarida ham mazkur madaniyat sopollariga oxshash buyumlar tarqalganligi
bilan izohlash mumkin. Bronza davrida Volga bo'yi hududlarida tarqalgan yogochband
va Uraldan Oltoygacha bolgan hududda yoyilgan Andronov madaniyati sopol
buyumlari bilan ushbu madaniyatnikida umumiy oxshashlik mavjud. Shunga ko'ra
ushbu hududda mil.av II ming yillikning boshlarida mavjud bo'lgan Suyurgan
madaniyatiga mansub aholi bilan va vohaga kerib kelgan Yogochband va Andronov
madaniyatlariga mansub bir guruh jamoalarning o'zaro aralashishi natijasida
Tozabogyob madaniyati shakllanadi, degan ilmiy qarashlar mavjud.
Qayroqum madaniyati (mil.avv. II ming yillikning oxirgi choragi). Fargonaning
janubi-garbi, Tojikiston shimoliy va Toshkent vohasining janubi-sharqiy chekka
hududlarilarida tarqalgan madaniyat. Kichik hajimdagi manzilgohlar bir necha cho'ziq
shaklli uylardan iborat. Aholi chorvachilik hamda dehqonchilik bilan shugullanganlar.
Xojalikda metall quyish ishlari muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Kulolchilik buyumlari
yassi taglik bo'lib, o'yiq chiziqli naqshli bezaklar bilan bezatilgan. Bu madaniyatda
Tozabogyob va Andronov madaniyatlarining ta'siri ko'rinadi. Ular Chust va janubdagi
otroq dehqonchilik madaniyatlari bilan ham aloqada bo'lishganlar.
Chust madaniyati. Fargona vodiysida Qayroqum madaniyati bilan birgalikda
Chust madaniyati (mil.avv. II ming yillik oxirlari) rivojlangan. Chust madaniyatiga oid
mudofaa tizimi qoldiqlari, uy-joylar, qabrlar va xojalik o'ralari o'rganilgan. Bronza,
tosh, suyaklardan yasalgan buyumlar ham mavjud. Chustliklar dehqonchilik,
chorvachilik bilan shugullanganlar hamda kulolchilik, toqimachilik, bronza quyish
ishlari bilan ham yaxshi tanish bo'lganlar. Fargona otroq dehqonchilik manzilgohlardan
topib o'rganilgan topilmalar bu madaniyat sohiblarining O'rta Osiyoning janubi-garbiy
va shimoli-sharqiy hududlari bilan aloqada bo'lganliklaridan guvohlik beradi.
Janubiy Tojikistonning so'nggi bronza davri Beshkent va Vaxsh
madaniyatlari. O'rta Osiyoning so'nggi bronza davri hududlariga xos qabilalarining
yodgorliklari Janubiy Tojikistonda ham keng tarkalgan. Bu erdan utgan asrning 50-60yillarida arxeolog olimlar A.M.Mandelshtam va B.A.Litvinskiylar tomonidan
Kofirnahar va Vaxsh vohalaridan chorvador qabilalariga oid bir necha mozorqorgonlar aniqlanib ularda qazishma ishlari olib borilgan. Ulardan Kofirnahar
daryosining quyi oqimidagi togli Bishkent vohasidan Tulxar va Aruktov, Vaxsh
vohasidan Tigrovaya Balka, Oyko'l, Jarko'l, Makonimor, Qizilsuv va boshqa shu kabi
mozor-qo'rgonlarda arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ulardan birinchisi
shartli ravishda Bishkent madaniyati, ikkinisi esa Vaxsh madaniyati nomi bilan
yuritiadi. Bulardan tashqari Janubiy Tojikistonda Ko'ngirtut va Teguzak manzilgohlari
ham o'rganilgan.
Ilk Tulxar mozor-qo'rgonlarining ayrimlarida murdalar dafn etilgan, ayrimlarida
esa kuydirib kuli ko'milgan. Katakomba usulidagi qabrlar ham mavjud qabrlarda qolda
yasalgan sopol idishlar, bronzadan yasalgan buyumlar qo'shib ko'milgan. Ayrim
58
qabrlarda kulolchilik charxida yasalgan chetdan keltirilgan sopol buyumlari ham
mavjud. Beshkentliklar aholisi bir necha etnik guruhni tashkil etgan. Bu erdagi ayrim
qabrlardagi marqumlarning tashqi qiyofasi tadqiqotchi antropologlarning xulosalariga
ko'ra Andronovo madaniyatiga xos aholi vakillariga juda yaqin. Ularning xojaligida
chorvachilik shakli ustunlik qiladi.
Vaxsh vohasi mozor-qorgonlarda murdalarni kuydirish odati kuzatilmaydi.
qabrlarning ko'pilligidagi kuzatuv buyumlari oqirlangan. Saqlanib qolganlari moddiy
manbalar qolda yasalgan sopol buyumlari va bronzadan yasalgan uy-ro'zgor anjomlari,
oyna, zeb-ziynat buyumlari: bilakuzuk, uzuk, munchoqlardan iborat. Shuningdek,
charxda yasalgan sopol buyumlari ham mavjud.
Vaxsh mozor-qorgonlari aholisi sohiblari chorvachilik va qisman dehqonilik
xojaligi bilan kun kechirishgan. Manzilgohlardan topilgan moddiy topilmalarida
Shimoliy Baqtriyaning so'nggi bronza davri Sopolli madaniyatining Molali bosqichi
bilan ma'lum bogliqlik kuzatiladi.
Janubiy Tojikistonning so'nggi bronza davriga oid mozor-qorgonlarining
o'rganilishi shuni ko'rsatadiki, bu erda mil.avv. II ming yillikning oxirgi choragida bir
necha etnik guruhlar toqnashgan davr bo'lgan. Neolit davridan yashab kelayotgan
mahalliy Hisor madaniyati chorvador qabilasi sohiblar mazkur davrda otroqlashishi
bilan garbdan Sopolli madaniyatining mo'llali bosqichi vakillarining hududiy
kengayishi va shuningdek, shimoldan Andronov madaniyatiga xos aholi vakillarining
kirib kelishidan iborat.
59
Uchinchi bo'lim. TЕMIR ASRI
I.Bob. Ilk temir davri
Ilk temir davri umumiy tavsifi. Taxminan mil.avv. II ming yillikning oxirgi
choragida Atlatikadan Tinch okeanigacha bo'lgan hududlardagi bronza davrining
deyarli barcha madaniyatlari inqirozga uchrashi yoki shaklini o'zartirish holati
kuzatiladi.
O'rta Osiyoning janubiy hududlarida (Baqtriya, Margiyoni) so'nggi bronza
davrining oxirida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o'zgarishlar sodir bo'ladi. Bu erlardagi
protoshahar turidagi madaniyatning inqirozi va uning o'rnida yangi turdagi
madaniyatning qaror topish jarayonining kechishi bilan tavsiflanadi. Bu turdagi
madaniyat ayrim belgilari bilan so'nggi bronza davri an'analaridan farq qiladi.
Birinchidan, yirik protoshahar turidagi manzilgohlar inqirozga uchrab, ularning
o'rnida kichik dehqonchilik qishloqlari paydo bo'ladi. Ikkinchidan, kulolchilikda
sopol idishlarni qolda yasab, sirtiga geometrik naqshlar berish an'anasi qayta jonlanadi.
Uchinchidan esa, yuksak darajada rivojlangan koroplastika, torevtika san'atidan
foydalanishdan voz kechiladi. To'rtinchidan, diniy qarashlarda ham o'zgarishlar sodir
bo'ladi. Olov ibodxonasi va marhumlarni mozorlarda dafn etish an'anasi yo'qoladi.
Bu davr tarixi varvarlar istilosi davri (VBD) natijasi bo'lib, uning ildizlarini O'rta
Osiyoning shimolidan chorvador xojalik shakliga ega bo'lgan qabilalari siljishining
oqibati ekanligi ilmiy asoslangan bo'lib, ular Andronova madaniyati sohiblari bo'lgan,
degan ilmiy-nazariy qarash ustunlik qiladi. Bu turdagi madaniyat sohiblari arxeologiya
tili bilan “naqshli sopollar madaniyati” nomi bilan yuritilib, o'lkaning keyingi tarixiy
taraqqiyoti, xususan, shaharsozlik madaniyatining shakllanishida asos bo'lib xizmat
qilgan. Bu turdagi madaniyatning ilk bosqichi dastlabki o'rganilgan yodgorlikga
nisbatan Yaz 1 bosqichi sifatida qabul qilingan.
Yana shuni ta'killash joizki, O'rta Osiyoda so'nggi bronzadan ilk temirga o'tish
davriy sanasidagi nomutanosiblik ayrim muammolar echimini hal qilish imkoniyatini
chigallashtiradi. Shuning uchun so'nggi bronza va ilk temir davri xronologiyasi bilan
bogliq masalalarga oydinlik kiritib olish zarurati tugiladi. O'tgan asrning ikkinchi
yarmidan boshlab olib borilgan keng qamrovli arxeologik dala tadqiqot ishlarining
natijalari O'rta Osiyo hududi doirasida tashkil topgan ushbu tarixiy-madaniy
viloyatlardagi yodgorliklarning yuqori sanasini mil.avv. I ming yillikning boshlari
doirasida belgilashgan.
Temir asri xronologiyasi muammolari va davrlashtirish masalalari. O'tgan
asrning 50-yillarida Murgob vohasida yodgorliklarni o'rgangan arxeolog olim
V.M.Masson Yazdepeda amalga oshirilgan qazishma ishlarining natijalariga asoslanib,
yodgorlik taraqqiyotining quyidagi xronologik ketma-ketligini ishlab chiqilgan:
1) Yaz 1 - 900-650 yillar,
2) Yaz 2- 650-500 yillar,
60
3) Yaz 3-500-350 yillar.
Bu uzoq yillar O'rta Osiyoning sinxron yodgorliklari uchun andoza bo'lib xizmat
qildi. 70-80- yillarda Baqtriya va Sogd hududlarida tadqiqot ishlarini olib borgan
A.S.Sagdullayev (Qiziltepa, Sangirtepa), R.H.Suleymanov (Еrqo'rgon), E.V.Rtveladze
(Bandixon 2) keyinchalik O.N.Lushpenko (Sangirtepa), M.H.Isamiddinov (Afrosiyob,
Ko'ktepa) lar V.M.Masson xronologik andozasi asosida ularni mil.avv. 1000-350 yillar
doirasida belgilashgan. V.I.Sarianidi esa Tillatepa yodgorligini 300 yilga
qadimiylashtiradi (Tilla I mil.avv. 1300-1000 yilliklar). Shuningdek, Chust
madaniyatiga oid yodgorliklarning naqshli sopollar va er to'la uy-joy imoratlar
joylashgan dastlabki madaniy qatlamini Yu.A.Zadneprovskiy so'nggi bronza davri
bilan belgilagan. Shuni alohida ta'kidlab o'tish kerakki, o'tgan asrning oxirlaridan
boshlab mazkur davrga oid joylardagi arxeologik yodgorliklarda amalga oshirilgan
radiokarbon tekshiruvlari natijalari asosida Yaz 1 qatlamini 400 yilga
qadimiylashtirishgan. Bunday holatda Yaz 1 mil.avv. XIV asrga togri keladi. So'nggi
bronza va ilk temir davrlari xronologiyasi bilan bogliq masalalar o'z echimini
to'laligicha topmagan. Bu bevosita kelajakda hal etilishi mumkin bo'lgan muhim
masalalardan biri sanaladi.
Umuman, ilk temir davrining boshlarida O'rta Osiyo hududida yashagan qadimgi
dehqon, dehqon-charvodor va chorvador qabilalari ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotida muhim o'zgarishlar sodir bo'ladi. Otroq dehqonchilik vohalarida sugorish
tizimi yanada takomillashib, dehqonlar tomonidan yangi erlar o'zlashtirildi.
Manzilgohlarning soni ortib, ularning maydoni kengayadi, hamda ichki strukturasi
murakkablashib, Yaz 2 davrida qadimgi shahar markazlari shakllanib, ular hududiy
davlatlar (podsholiklar) larning iqtisodiy, madaniy va ma'muriy markazlari sifatida
rivojlanadi.
Bu davrga kelib alohida otroq dehqonchilik o'lkalari ajraladi. O'rta Osiyoning
dehqonchilik vohalaridagi atroflarida, hamda uning shimoliy va sharqiy hududlarida
xojalikning muhim shakli-ko'chmanchi chorvachilik paydo bo'ldi. Ko'chmanchichorvador qabilalarining moddiy madaniyatidan darak beruvchi makonlar Orolbo'yi,
Sirdaryoning quyi oqimi, Janubiy Tojikiston hududlaridan topib o'rganilgan. Ular otroq
dehqonchilik aholisi bilan doimiy aloqada bo'lganlar.
O'rta Osiyoning bu davrdagi tarixiy-madaniy viloyatlari va ularning chegaralari,
ilk davlat birlashmalari, aholining ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari, diniy qarashlari
bilan bogliq bo'lgan qisqacha ma'lumotlar “Avesto”, ahamoniylarning mixxat
yozuvlari va yunon-rim tarixchilarning asarlarida o'z aksini topgan.
Zardushtiylik dining muqaddas kitobi “Avesto”da O'rta Osiyodagi qadimgi
davlat birlashmalari, tarixiy viloyatlar: Ariyonam Vayjo yoki Arieyshayona, Mouru,
Suguda, Bahdi, Hvarizam hamda qadimgi ko'chmanchi chovador qabilalari turlar
haqidagi qisqacha ma'lumotlar mavjud.
Qadimgi fors yozuvlarida ushbu viloyatlar Margush, Suguda, Baqtrish,
Xvarazmish, Parsava hamda yunon-rim mualliflarining asarlarida esa Margiyona,
Sogdiyona, Baqtriyona, Xorasmiya, Parfiyona nomlari bilan tilga olinadi. Fors
yozuvlarida O'rta Osiyoning shimolida yashovchi ko'chmanchi chorvador qabilalari
saklar, yunon tarixchilarining asarlarida skiflar va massagetlar deb atalgan. Shimoli61
shaqiy hududdagi dehqonchilik vohalari: Ustrushona, Choch va Fargona vodiysi
togrisida ma'lumotlar keyingi davrlarga oid Xitoy manbalarda uchraydi.
Margiyona. Qadimgi yozma manbalarda Mouru, Margush va Margiana nomlari
bilan tilga olingan Marv vohasidagi dastlabki yodgorlik (Yazdepa, Aravali depa,
Kohnadepa va Uchdepa) lar amerikalik tadqiqotchi R.Pompeli tomonidan ochilgan.
Tadqiqot ishlarini esa janubiy Turkmaniston kompleks arxeologik ekspeditsiyasi
tomonidan 1946 yil boshlanib, 1954-56 yillarda esa keng ko'lamli qazish ishlari olib
borilgan. O'rta Osiyoning otroq dehqonchilik hududlarida bo'lgani kabi so'nggi bronza
davri protoshahar madaniyatida o'rnida qaror topgan naqshli sopollar madaniyati nomi
bilan arxeologiya fani sahifalaridan o'rin olgan madaniyatning qaror topishi bilan
tavsiflanadi.
Vohaning bu davr aholisi ham so'nggi bronza davridagi kabi mikrovohalar yoki
xojalik tumanlari: Keleli, Ajiquyi, Toip, Odamboskan, Ovchin, Gonur, Toqaloq va
Toxirboy kabilardan tashkil topgan. Yaz 1 bosqichida mikrovohalarda otroq dehqon
jamoalarining kichik qishloqlari shakllanadi. Vohaning bu bosqichdagi sopollari qolda
va charxda yasalgan guruhlardan tashkil topgan. Qolda yasalganlari naqshli va
naqshsiz sopollardan iborat. Naqshlilari umumiy sopollarning 4-5 foizini tashkil etgan.
Ular odatda sargish angob ustiga qizgish-jigar yoki jigar ranglarda berilgan geometrik
naqshlar: uchburchak, shaxmat kataklari, to'rsimon va turli chiziq shakllaridan iborat
bo'lgan. Boshqa bir turdagi sopollarining sirtiga naqsh solinmagan. Kulolchilik
charxida yasalgan sopollar son jihatdan ustunlik qiladi. Sopollar vazifasiga ko'ra turli
o'lchamdagi kosalar, miska (metalldan yasalgan kosaga o'hshagan), turli o'lchamdagi
garshoklar, xum, xumcha, qozonlar va qozon yoki garshok shakliga oxshash xojalik
idishlaridan iborat bo'lgan. Sopollar shakli jihatdan yarim shar, konus va bankasimon.
Yaz 2 bosqichiga kelib manzilgohlarda aholi sonining ko'payishi bilan ularning
maydoni kengayib boradi, strukturasi murakkablashib, tabaqalanish jarayoni kechadi.
Bu bosqichga oid manzilgohlar uch guruhdan: muhofaza devorlariga ega bolgan yirik
manzilgohlar (Yazdepa Toqaloqdepa, Toxirboy 1), muhofazasiz katta qishloqlar va
kichik manzilgohlar yoki uy-qo'rgonlardan iborat. Ular orasida Yazdepa har jihatdan
boshqalariga nisbatan ajralib turadi. Maydoni 16 ga. dan iborat manzilgohning bir
qismida 8 metr qalinlikdagi tag kursi ustida joylashgan arki 1 ga. maydonni egallagan.
Uning atrofida tarqoq holda joylashgan uy-joy imoratlari o'rin olgan bo'lib, atrofi
mudafaa devorlari bilan o'ralgan. Imoratlar tomonlari 50x25x10 sm. ham gishtdan bino
qilingan.
Marv vohasida bu davrda katta-kichik manzilgohlardan tashkil topgan bir necha
kichik vohalar rivojlanadi. Ular Toxirboy, Yazdepa, Togaloq, Toip, Aravalidepalardan
iborat. Ulardagi manzilgohlarning uchta shakli ajralib turadi. Ular mudofaa qilingan
qismidan iborat yirik manzilgohlar-Yazdepa Tugaloqdepa, Toxirboy 1 aylana
shakldagidagi mudofaa qilinmagan manzilgohlar, kichik manzilgohlar yoki uyqo'rgonlardan iborat. Voha aholisi sugorma dehqonchilik bilan shugullangan. Yazdepa
va Aravalidepa vohalarida yirik va kichik kanallarning izlari mavjud bo'lib,
qachonlardir ular orqaliy manzilgohlar suv bilan ta'minlangan. Bu davrga oid Yazdepa,
Toxirboy, Dashli va boshqa manzilgohlardan ikki kamerali kulolchilik pechlari
aniqlangan. Toxirboy 1 va Churnok manzilgohlar esa temir qotishmalari chiqindisi
62
topib o'rganilgan. Bu esa vohada temirga ishlov berish rivojlanganini ko'rsatadi. Igna,
bigizlardan tashqari temir, bolta ham topilgan. Kamon oqlari bronzadan ishlangan.
Mil.avv. VII asrda Marvda boshqa bir manzilgoh shakllanib, mil.avv. I ming
yillikning o'rtalarida yirik shahar markazlaridan biriga aylanadi. Erkqala va Gaurqala.
Markaziy Erkqala yodgorligida amalga oshirilgan qazishma ishlari davomida xom
gishtlardan (52x2610-12, 60x28x10 sm.) barpo etilgan 15 metr qalinlikdagi tagkursi
aniqlangan bo'lib, undan tepadagi madaniy qatlam 2,5 m. ni tashkil etadi.
Marvliklarning asosiy xojaligi sugorma dehqonchilikdan iborat bo'lgan.
Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra hozirgi Gatiagor eni 5-8 m, chuqurligi 2-3 metr va
Guniyob (5-6 m, chuqurligi 1,5-2 metr) kanallari orqali qadimgi aholi dehqonchilik
qilishgan. Kanallarning ikki tomonidan kichik ariqlar orqali dalalarga taqsimlangan.
Kanallar atrofidagi qadimgi dala maydonlarining izlari aniqlangan. Dehqonchilikda
boshoqli va poliz ekinlari ekilgan. Chorvachilik bilan qay darajada shugullangan-liklari
togrisida ma'lumotlar kam. Ko'rinishdan ular uy chorvachiligi bilan shugullanganlar.
Bu erdagi Toxirboy 1 va Churnoq manzilgohlaridan temir qotishmalarining
chiqindisining topib o'rganilishi vohada temirchilikning paydo bo'lganligidan dalolat
beradi.
Kulolchilik ishlab chiqarishi bogliq masalalar yaxshi o'rganilgan. Bu erdagi
ko'pgina manzilgohlardan kulolchilik pechlarining izlari topilgan. Ular ichida
Churnokdan topilgan ikkita pech diqqatga sazovardir. Ular qo'ngiroq simon shaklga
ega bo'lib, olovxona va idishlar joylashtiriladigan qismlardan iborat. Uchdepadan esa
kulollar mahallasi o'rganilgan, undagi kulolchilik pechlari mil.avv. V-IV asrlarga oid.
Mil.avv. IV asrning o'rtalariga (Yaz 3) kelib vohalarning barcha manzilgohlarda
inqirozi kuzatiladi. Sugorish tizimining murakkablashishi natijasida aholi yangi erlarni
o'zlashtiradi.
Shimoliy Parfiya. Kopetdog tizmalarining yonbagirlarida ilk temir davriga oid
quyidagi tipdagi manzilgohlar o'rganilgan.
1. Yirik hajmdagi arkga ega bo'lgan manzigohlar. (Еlkantepa, Uluqdepa).
2. O'rta hajmdagi sitadelga ega bo'lmagan manzilgohlar( may. 1 ga. dan ortiq),
(Yassidepa, Agachlidepa)
3. Kichik manzilgohlar (kichik qishloqlar may. 1ga. gacha), (Krahandepa 1-2-3,
Еlandepa, Ovadandepa).
Еlkandepa 1 va Uluq 3, so'ngi bronza davrda shakllangan. Еlkan 2, Uluq 2 lar
mil.avv. 650-500, hamda Еlkan 3, Uluq 1 lar mil.avv. 500-350 yillar bilan sanaladi.
Еlkantepa sitadeli bronza davrida barpo etilib, atrofida 14,5 ga iborat joyda aholi
manzigohi shakllanadi. Mil.avv. X asrlarda mudofaa devorlari (umumiy qalinligi 10,
5 m; o'rtada- 6 m. dan iborat koridor mavjud) bilan o'ralib, imoratlarning asosiy
ko'pchilik qismi quriladi. Mudafaa devori atrofida chuqur xandaklar qazilgan.
Mil.avv. VII-VI asrlarga kelib esa manzilgoh atrofida imoratlar barpo etiladi. Uning
atrofi ham mudofaa devorlari bilan o'rab olinadi. Shunga oxshash Uluqdepa ham
bronza davrida shakllanib, mil.avv. X asrda baland sahni ustida qorgon barpo etiladi.
Еlkandepadan farqi o'laroq bu erda aholi imoratlari joylashgan qismi mudofaa
devorlarining izlari aniqlanmagan. Imoratlar to'rburchak gishtlardan qurilib, devorlari
va uylarning sahni loy suvoq qilingan. Ba'zi bir imoratlarning devorlari ganch bilan
suvalgan.
63
Aholining asosiy mashguloti sugorma dehqonchilik va hunarmandchilik bo'lgan.
Dehqonchilikda asosan bugdoy va arpa ekilgan. Sugorish inshootlarining izlari
o'rganilmagan bo'lsada, togdan oqib tushadigan kichik daryo suvlari dehqonchilikda
asosiy manba bo'lgan. Suvga bo'lgan talabning yuqori bo'lganligini hisobga olib,
qadimgi dehqonlar damba va togonlardan foydalangan, degan xulosaga kelish
mumkin. Keyingi davrlarda bu erda korizlar paydo bo'ladi.
Bronza va temirdan mehnat qurollari, qurol aslahalar tayorlanganligi arxeologik
jihatdan aniqlangan. Bulardan tashqari toshdan qurollar hamda sopol buyumlar
o'rganilgan. Sopol buyumlari Margiyonaniqiga oxshash. Mil.avv. X-VII asrlarga oid
sopol buyumlarning asosiy qismini qolda yasalgan, hamda naqshli buyumlar tashkil
etadi. Naqshlar geometrik shaklda. Uluqtepaning mil.avv. VII-IV asrlarga oid sopol
buyumlari Yazdepaning shu davrga oid buyumlari bilan oxshash. Yaz 1 sopollariga
oxshash sopol buyumlarining bu erda bronza davridayoq paydo bo'lishi o'ziga xos
xususiyatlardan biridir.
Janubiy Turkmanistondagi Tajang daryosi atrofida Seraxs vohasida ham
tadqiqot ishlari olib borilgan (Ko'hna Seraxs, Movlekdepa, Beshdepa, Akchadepa
manzilgohlari). Bu erda hayot neolit davrida boshlanib, mil.avv. I ming yillikning
boshida qaytadan o'zlashtiriladi. Kohna Seraxs o'rnida manzilgoh shakllanib, atrofi
mudofaa devori bilan o'ralgan. Sitadeldan tashqarida imoratlarning o'rni saqlangan.
Movlikdepada qadimgi kanal izlari o'rganilgan. Vohaning sopol buyumlari Marv sopol
buyumlariga oxshash. Tosh qurollari, yorguchoqlar, temir qotishmalarning chiqindilari
topilgan.
Qadimgi Daxiston Turkmanistonning janubiy-garbida qadimgi Daxiston vohasi
o'ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Qadimgi Daxiston yodgorliklari Gurgen,
Sumbar va Atrek Benguvona kabi kichik daryo o'zanlaridan mikrovohalarida
tarqalgan. Qadimgi Daxiston yodgorliklari ham sitadelga ega bo'lgan. Yirik
manzilgohlar yoki qadimgi shaharlar (Madov, Izzatquli), yirik hamda kichik hajmdagi
qishloqlardan iborat. Imoratlar xom gishtdan qurilgan, tomlari tekis yopilgan. Bu erda
Atrek daryosida chiqarilgan qadimgi kanal izlari o'rganilgan. Ularning uzunligi 50-60
km. ni tashkil etadi. Kanallarning suvlari bir necha ariqlar orqali ekin maydonlariga
taqsimlangan. Dehqonchilik aholining asosiy mashguloti hisoblanib, bugdoy, arpa va
boshqa dukkakli ekinlar ekishgan. Chorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Sopol
idishlar kulolchilik charxida ishlanib, naqshlar berilgan. Bu erda temir bo'laklari, temir
qotishmasining chiqindilari ham topilgan. Umuman, Daxiston topilmalar Janubiy
Turkmanistonning I ming yillik boshlariga doir moddiy manbalardan keskin farq
qiladi. Ko'rinishdan qadimgi Eron qabilalari bilan keng aloqada bo'lib, ular ta'sirida
rivojlangan.
Shimoliy Baqtriya qadimgi Baqtriya togrisidagi dastlabki ma'lumotlar
Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo'lgan Avestoning Vedevdat qismida Bahdi
nomi bilan uchraydi. Qadimgi fors manbalarida Baqtrish va yunon-fors mualliflari
asarlarida esa Baqtriya (Baqtriana) nomlari bilan keltirilgan qadimiy o'lka shimolda
Sugd bilan Hisor tog tizmalari, janubda esa Hindikush toglari bilan chegaralangan.
Garbda chegarasi Amudaryo oqimi bo'ylab Murgob vahasigacha sharqda esa Pomir
tog tizimlarigacha bo'lgan erlarni ishgol qilgan. Qadimgi Baqtriya tabiiy-geografik
64
jihatdan Surxon vohasi, Balxob vohasi (Shimoliy Afgoniston) va Janubiy Tojikiston
hududlaridan iborat.
Qadimgi Baqtriyada bronza davrining oxiriga kelib Sopolli-Dashli madaniyatlari
inqirozga uchragandan so'ng mil.avv. I ming yillikning boshlarida yangi turdagi
madaniyatning qaror topish jarayoni kechadi. Bu turdagi madaniyat so'nggi bronza
davri Sopolli-Dashli madaniyatidan bronza davri charxda yasalgan sopollar o'rnida
qolda sirtiga naqsh berib ishlangan sopollarning qayta jonlanishi, torevtika,
haykaltaroshlik san'atining yoqolishi kabi arxeologik belgilari bilan farq qiladi.
Mazkur hududda amalga oshirilgan arxeologik tadqiqot ishlari davomida bir
necha o'nlab manzilgohlar o'rganildiki, ular Baqtriyaning qadimgi shahar madaniyati
xususiyatlarini o'rganishda muhim o'rin tutadi. Bu davrga oid arxeologik yodgorliklar
Surxon vohasi, Shimoliy Afgoniston va keyingi bosqichlarda esa Janubiy Tojikiston
hududlaridagi alohida daryo vohalarida joylashgan manzilgohlarda o'z aksini topgan.
Shimoliy Baqtriyada to'rtta mikrovoha yoki xojalik tumanlarida Ulanbuloqsoy,
Sherobod, Bandixon, Mirshodi va To'polon.
O'rta Osiyoning qadimgi tarixiy-madaniy viloyatlaridan biri bo'lgan
Baqtriyanining shimoliy hududlari. Bu o'lka hozirgi Surxon vohasi va Tojikiston
Respublikasining janubiy hududlari kiradi. Mazkur mintaqada mil.avv. I ming
yillikning boshlariga kelib, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan tub o'zgarishlar
sodir bo'ladi. Ma'lumki II ming yillikning oxiriga kelib Surxon vohasidagi Sopolli
madaniyati inqirozga uchragandan so'ng o'ziga xos otroq dehqonchilik madaniyati
vujudga keladi. Bu turdagi madaniyat ayrim jihatlariga ko'ra O'rta Osiyoning janubida,
xususan, Surxon vohasi va Janubiy Tojikiston hududlarida joylashgan Shimoliy
Baqtriyaning ilk temir davriga oid yodgorliklarini o'rganish o'tgan asrning 50yillaridan, ya'ni Qalai Mir manzigohida olib borilgan tadqiqot ishlaridan so'ng
kuchayadi. Shimoliy Baqtriyaning mil.avv. I ming yilliklarning boshlariga oid
manzilgohlari Surxon va Sherobod daryolarining irmoqlari atrofida Sopolli
madaniyatining inqirozidan so'ng rivojlangan bo'lsa, Surxon va Amudaryolarning o'rta
oqimi, Kofirnigon, Vaxsh va Panj daryo vohalari esa qadimgi dehqonlar tomonidan
mil.avv. I ming yillikning ikkinchi choragi va o'rtalarida o'zlashtirilgan.
Shimoliy Baqtriyada mil.avv. I ming yillikning birinchi yarmida o'ndan ortiq
dehqonchilik vohalari o'zlashtirilib, turli shakllardagi manzilgohlarning rivojlanishi
kuzatiladi. Shulardan ettitasi Sargandak - To'palang - (Xolchayonning quyi qatlami),
Xalqajar (Mirshodi) - (Qiziltepa, Qizilcha guruhidagi manzilgohlari, Ahatqul),
Urgulisoy (Bandixon) - (Bandixon 1-2, Gozimulla), Sherobod - (Jondavlattepa,
Talashkantepa 1, Pachmaktepa), Ulonbuloqsoy - (Kuchuktepa, Pshaktepa, Dabilqorgon), O'rta Surxon - (Hayitobod, Nomsiztepa), O'rta Amudaryo - (Ko'hna Termizning
quyi qatlami, Kampirtepa yaqinidagi Nomsiztepa.) kabi kichik daryo vohalari Surxon
vohasida va quyi Kofirnigon - (Qalai Mir, Munchoqtepa, Hirmontepa), Vaxsh-Yavon (Tomoshatepa, Boldoy 1, Sho'rchitepa), Boytudasht - (Boytudasht) kabi vohalar
Tojikiston Respublikasining janubida rivojlanadi. Ularning har birining hududi tabiiy
chegaralanib, arxeolog olim A.S.Sagdullayevning ilmiy tahlillariga ko'ra ularning har
biri alohida dehqonchilik tumani yoki kichik ma'muriy tuzilmani tashkil etgangan.
Mazkur ma'muriy bo'linmalarning har birida taxminan 3-5 tadan manzilgoh
65
joylashgan. Ulardan birining maydoni katta va strukturasiga ko'ra murakkab bo'lgan.
Ko'rinishdan ular malum tumanning ma'muriy markazi bo'lgan bo'lishi mumkin.
Mil.avv. II ming yillikning oxirgi va mil. av I ming yillikning boshlariga kelib,
bu erda o'ziga xos madaniyat shakllanadiki, bu davr tarixi arxeologik jihatdan Kuchuk
1 (mil.avv. 1000-700) Qizil 1 (mil.avv. 1000-700 yillar) Kuchik 2 (mil.avv. 750-600)
hamda Qizil 2 (mil.avv. 700-500), belgilangan. Kuchik 3 (mil.avv. 600-500), Kuchuk
4 (mil.avv. 500-350), Qizil 3 (mil. av 600-350) bosqichlari esa ahamoniylar davriga
togri keladi.
Vohaning mil.avv. I ming yillikning birinchi choragiga oid tarixini arxeologlar
Kuchuk madaniyati, deb yuritish odatlangan. Bu davr yodgorliklari-ning hajmi ancha
kichik (3 ga dan oshmaydi). Ulardan mashhuri Kuchiktepa manzilgohi hisoblanib,
baland sahni (4 metr qalinlikda) ustiga qurilgan qala-qorgonchadan iborat. Manzilgoh
atrofida imoratlar joylashgan hamda ular mudofaa devorlari bilan o'ralgan. Keyingi
bosqichdaa Kuchiktepa madaniyati taraqqiyoti davomida qadimgi Baqtriya
madaniyatining vujudga keladi. Bu davr voha ijtimoiy-iqtisodiy muhim jarayonlar
kechganligi bilan tavsiflanadi. Otroq dehqonchilik madaniyati hududi kengayib,
manzilgohlar soni ko'payadi va ularning hajmi ortib boradi. Shuningdek, O'rta
Osiyoning janubiy o'lkalaridagi kabi qadimgi yirik shahar markazlari shakllanadi.
Bu davrga oid Qiziltepa vohadagi yirik manzilgoh hisoblanadi. Uning umumiy
maydoni 30 ga.ni tashkil etadi. Manzilgoh sitadel (ark), shahar (shahriston) va atrofi
hamda shahar atrofi rabod qismlaridan iborat. Manzilgoh Qizil 1 davrida shakllanib,
keyingi bosqichda kengayib asosiy qismi shakllanadi. Manzilgoh shimoli-garbida ark
(may.2 ga) barpo etilib, ularning atrofi mudofaa devorlari bilan o'rab olinadi. Mil.avv.
V-IV asrlarda mudofaa devori atrofi imoratlar barpo etiladi. Shahar ichkarisi alohida
yangi imoratlar quriladi. Mudofaa devorlari ikki qatordan iborat bo'lib, ularning
o'rtasida koridor mavjud. (Ichki devor 2,5 m, tashqi devor 0,7-1,0 m, koridor esa 1,5
m) devorlar yarim aylana va to'rtburchak minoralar bilan kuchaytirilgan. Ularning har
birida jangovar shinaklar bor. Manzilgoh ichkarisida ochiq maydon joylashgan.
Qiziltepaning vohadagi boshqa manzilgohdan har tomonlama va alohida ajralib turish
madaniy-iqtisodiy hamda ma'muriy markaz vazifasini o'taganligidan dalolat beradi.
Manzilgohlar shakli va hajmiga ko'ra quyidagi tiplarga ajralib turadi. Yirik
markaz bo'lgan manzilgohlar ular odatda ikki yoki uch qisimdan iborat muhofaza
tizimiga ega bo'lgan manzilgohlar (Qiziltepa) tashqi muhofaza tizimiga ega bo'lgan
maydon 5-10 g ms joyni tashkil etuvchi manzilgohlar (Talashgan 1, Bandixon 1)
mudofaa tizimiga ega bo'lgan kichik hajmidagi alohida vazifalarni bajaruvchi
manzilgohlar (Tillatepa, Kuchuktepa). Bu manzilgohlar Baqtriyaning har ikkala
qismida alohida vohalarda taraqqiy etgan.
Qiziltepa va Talashgantepa shimoliy Baqtriyada me'moriy tuzilishi va hajmi
jihatdan boshqa manzilgohlardan farq qiladi. Qiziltepa vohadagi yirik manzilgoh
hisoblanadi. Muhofaza qilingan sitadel atrofida imoratlar torroq joylashgan.
Manzilgohning atrofi qalin muhofaza devori (10 m) bo'lib o'ralgan. Devor bo'lib yarim
aylana shakldagi burjlar joylashgan. Tashqi devor tashqarisida mudofaa xonadonlari
mavjud. Qiziltepa taraqqiyotining keyingi bosqichida shahar atrof qismi ham
o'zlashtiriladi. Bu manzilgoh butun voha uchun ma'muriy markaz vazifasini o'tigan
bo'lishi mumkin. Ikkinchi yirik manzilgoh hozirgi Sherobod shahri yaqinidagi
66
Talashgan yodgorligida. U doira shaklida mustahkam mudofaa devori (5 m) bilan
o'ralgan. Devor bo'ylab yarim aylana minoralar bilan kuchaytirilgan.
Shuningdek tarqoq jaylashgan imoratlardan tashkil topgan Bandixon I qala
qorgon o'rganilgan. Manzilgohlarning ierarxiyalashuvi jamiyatning tabaqalashganligida dalolat beradi. Ularda murakkab ma'muriy tuzilma mavjud bo'lgan yuqorida
keltirilgan manzilgohlar ko'rinishdan alohida vohalarning ma'muriy-iqtisodiy markazi
vazifasi o'tab ularni har birining otroq dehqon jamoalariga tegishli bir nechta kichik
manzilgohlar joylashgan.
Sherobod vohasidagi Talashkon 1 ham diqqatga sazovordir. U doira shaklidagi
istehkom qaladan iborat bo'lib, mudofaa devorlari bilan o'ralgan. Devorlar togri
to'rtburchak shaklidagi minoralar bilan kuchaytirilib, ularda shaxmat shaklidagi ikki
qator shinaklar joylashgan. Qala ichidagi uylar mudofaa devorlariga taqab qurilgan.
Manzilgoh O'rtasi hovli sifat ochiq joy qoldirilgan. Bandixon voha tumanidagi yirik
manzilgoh Bandixon 2 hisoblanadi. Bu manzilgohning umumiy maydoni 14 ga. dan
iborat bo'lib, ikki qism sitadel va uning atrofidagi joylangan uy-joy imoratlari
joylashgan qismlardan iborat. Janubiy Tojikiston hududidagi manzilgohlardan
Boytudasht va Bolday 1 kabi yodgorliklar ajralib turadi. Bu yodgorliklarning
shakllangan davri mil avv. I ming yillikning ikkinchi choraklariga togri keladi Bu
yodgorliklarda ham shahar alomatlari mavjud bo'lib, Surxon vohasi
manzilgohlarinikiga nisbatan sodda va ularda jarayonlar kechroq sodir bo'lganligi bilan
ajralib turadi. Kichik vohalaridagi markaziy manzigoh atrofidagi manzilgohlarda ham
uy-joy va xojalik imoratlari aniqlangan. Manzilgohlar shakllaridan uy-qorgonlar
muhim o'rin tutadi. Qiziltepa yodgorligi atrofida joylashgan Qizilcha guruhidagi
manzilgohlar mazkur davr qishloq xojaligi hayotini o'rganishdagi ahamiyati katta.
Ulardan Qizilcha 1 va 6 yodgorliklari arxeologik jihatdan yaxshi o'rganilgan. Bu
yodgorliklarning maydoni taxminan 0,2 ga. ni tashkil etadi. Manzilgoh qo'ra shaklida
barpo qilingan. Umumiy devor bilan o'rab olingan hovlining bir qismida uy-joy
imoratlari va uning old tamonida hovli joylashgan. Ko'rinishdan bu manzilgoh mazkur
davr davlatmand patriarxal oilasiga tegishli uy-joy kompleksi hisoblangan.
Shimoliy Baqtriya hududida markaziy qismi muhofazalangan manzilgohlar yaxshi
o'rganilgan ulardan biri Kuchuktepa hisoblanadi. U muhofazalangan saroy yoki uy
qorgon hisoblangan. Manzilgohning markaziy qismi 4 metr balandligi sahna ustiga
qurilgan. U erda diniy xususiyatga ega bo'lgan imorat aniqlangan. Imorat o'z
taraqqiyoti davomida uch marta ta'mirlanishi natijasida memoriy-rejaviy jihatidan
murakkablashib boradi. Bu erdagi ikkita xonada doimiy olov yonib turgan ochoqlar
o'rganilib, ular turli bosqichlarga oid bo'lgan.
Shuningdek, topilmalar orasidan kamon oqlarining uchi muhim ahamiyat kasb
etadi. Ulardan arqon shaklidagi bargsimon va va uch qirrali va ikki qirrali kamon oqi
uchlari ajralib turadi. Keyingi mil. av 6-5 asrlarga kelib skif shaklida deb nomlanuvchi
uch qirrali kamon oqi uchlari keng tarqaladi.
Janubiy Baqtriyada bu davrga oid Tillatepa yodgorligi o'rganilgan yodgorlik
kvadrat shaklida baland sahna ustiga qurilgan. Atrof mudofaa devori bilan o'ralib
yarim aylana minoralar bilan kuchaytirilgan. Bu yodgorlik zardushtiylik dining eng
qadimgi manzilgohi hisoblanadi. Imorat 9 qavat ustundan iborat katta xona va boshqa
kichik xonalardan tashkil topgan. Bu imorat mil.avv. X-asrlarda shakillangan uning
67
markazida altar joylashgan va atrofida esa toza kul ko'milgan. Altar ko'tarib yurish
uchun moljallangan bo'lib, qalin diniy marosimlarida ko'tarilgan. Ko'rinishdan o't
yoqish odati Doroning Behustun qoyatoshlarda podsho maxsus tagkursida marosimini
ijro etayotganligida tasvirlangan barelfi o'rtasida umumiy yaqinlik mavjud bo'lsada,
Behustun barelfi tunboshon va ular o'rtasidagi oraliq davr 500 yilni tashkil etadi.
Dastlab zalga maxsus aylana dahliz orqali kirilgan keyinchalik, so'ngi tamirlash
ishlari natijasida yangi dahliz togri shimolga qaratib quriladi. Keyinchalik Tillatepa
minora bilan kuchaytirilgan mudofaa devori bilan o'ralib, Baqtriyada mil.avv. VII-VI
asrlarda siyosiy vaziyatning o'zgarganligidan dalolat beradi. Assuriyaliklarning
Baqtiriya hududiga hujum qilishi togrisidagi yarim afsonaviy manbalar ham ushbu
davrga taalluqli.
Mil.avv. I ming yillikning yarmiga oid manzilgohlardagi ko'mish marosimlarga
ham alohida to'xtash muhimdir. Bu davrga oid mozorlar yoki qabr inshootlari hali aniq
bo'lmasada, bu davrga oid qatlamalarda murdalarning kam uchraydigan alohida bosh
suyaklari baqtriyaliklar mil.avv. I ming yillikning I yarmida marhumlarni qabrlarga
ko'mganliklaridan dalolat beradi. Bu marosim keyinchalik keng tarqaladi va keltiriladi.
Xususan murda suyaklarini maxsus chuqur kulolchilik buyumlari bilan birga
Jarqorgoning yuqorigi qatlamida ham aniqlangan. Kamolot yoshidagi erkak kishining
murdasi ko'milgan so'nggi davrlarga oid qabr Tillatepa qabrlarining biridan topilgan.
Shunday qilib Tillatepa olov ibodatxonasi, Kuchuktepaning turli davrlarida oid
olov ibodatxonasida Baqtriyada mil.avv. I ming yillikning o'rtalarida keyinchalik
“Videvdat”da qayd qilingan Avesto kuloli kamoni shakllanganligini ko'rsatiladi.
Umuman boshqa turdagi manzilgohlarda ham arxeologik tadqiqot ishlari olib
borilishi natijasida o'lkaning qurilish-me'moriy xususiyatlarini o'rganish imkoniyatlari
mavjud Barcha turdagi imoratlar xom gisht va paxsadan barpo qilingan. Devorlar
loysuvoq qilingan. Ba'zi imoratlarda yogoch ustunlarining o'rni aniqlangan.
Imoratlarning tomi tekis yopilgan.
Mazkur davr O'rta Osiyo tarixida chuqur tarixiy-madaniy o'zgarishlar bilan
belgilanib, yirik shaharlarning paydo bo'lishi, qadimgi davlatlarning qaror topishi va
boshqa ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishlar sodir bo'lgan davr hisoblangan.
Aholining asosiy mashguloti sugorma dehqonchilik bo'lib kichik daryolardan
anhorlar orqali suv chiqarilgan, yoki togridan-togri daryolardan ariqlar orqali suv
chiqarilgan. Katta anhorlardan birining izlari Bandixondan topib tekshirilgan. Bu erda
boshoqli o'simliklar poliz va bogdorchilik rivojlangan. Chorvachilikning ham yaxshi
rivojlanganligi togrisida Kuchuktepa va Bandixondan topilgan hayvon suyaklari etarli
ma'lumot beradi. Topilmalarga ko'ra Shimoliy Baqtriyaning qadimgi aholisi qoy,
echki, qoramol, ot, chochqa boqishgan.
Shimoliy Baqtriyaning ilk temir (Kuchuk 1) davri sopol idishlar asosan qolda va
qisman kulolchilik charxlarida yasalgan. Qo'lda ishlangan idishlarning sirtiga
geometrik shakllarda naqshlar bilan bezatilgan. Ularning shakllari turlicha,
ko'pchiligining tagi yassi. Tosh va bronzadan yasalgan mehnat qurollari hamda qurol
aslahalari ko'plab topilgan. Keyingi (Kuchuk 2, Qizil 2) bosqichida kulolchilik
charxida sopol buyumlarini tayyorlash kuchayadi. Bu bosqichdagi sopol idishlar
konsussimon va bankasimon shakllardan iborat. Idishlarning atrofi toq jigar rangda
angob berilgan. Bu davrda sopollarni qolda yasash an'anasi ham saqlanib qoladi.
68
Bu davrga oid topilgan tosh qurollari, xususan yorguchoqlar, temir va
bronzadan ishlangan turli mehnat qurollari va qurol-yaroglar boy madaniyat
namunalaridir.
Sogdiyona. So'nggi bronza va ilk temir davrining dastlabki bosqichiga kelib,
Sogdiyonaning janubiy hududlarida otroq dehqonchilik madaniyati qaror topadi. Ilk
temir davrida Sogdiyonaning barcha hududlari dehqonlar tomonidan egallanadi.
Sogdiyona hududlarida ilk temir davriga oid yodgorliklar bir xil suratda
rivojlanmagan. Bu davrga oid yodgorliklar koproq uchraydigan va yaxshi o'rganilgan
voha Qashqadaryo hisoblanadi. Zarafshon vohasida esa Afrosiyob va Ko'ktepa
yodgorliklari yaxshi o'rganilgan.
Samarqand vohasining eng qadimgi shahar shaklidagi manzilgohlari sirasiga
Afrosiyob va Chelak shahridan 5 km uzoqda joylashgan Ko'ktepa manzilgohlari kiradi.
Ko'ktepa yodgorligining umumiy maydoni 100 ga dan iborat bo'lib, mil.avv. I ming
yillikning boshlarida hozirgi Bulungur kanali bo'yida shakllangan. Manzilgohning
qadimgi shahar me'morchiligi xos alomatlar mil.avv.VIII oxiri-VII asrlarga oid
madaniy qatlamlarida uchraydi. Manzilgohning 50 sm o'lchamdagi mudofaa devorlari
hozirgi paytda 1 km masofada saqlanib qolgan. Devor qalinligi pastgi qismidan 7 metr.
Ellin davriga kelib shahar ichkarisida 23 ga. maydonni egallagan kvadrat shakldagi
maydon ichki mudofaa devori bilan o'rab olinadi. Qadimgi shahar xarobasining ichki
qismida ikkita tepalik saqlanib qolgan. Ularda amalga oshirilgan qazishma ishlarida
mudofaa devorlarida yassi-qavariq gishtlardan barpo qilingan ikkita tagkursining o'rni
ekanligi ma'lum bo'lgan. Ularning tag qismida manzilgohning dastlabki madaniy
qatlamlari aniqlanib, u erdan er to'la uy-joylarning o'rni aniqlangan. Ko'ktepa I
bosqichiga oid bu uy-joylar mil.avv. X-VIII asrlar bilan belgilanadi.
Manzilgoh taraqqiyotining ikkinchi bosqichida (mil.avv. VIII-VII asrlar)
manzilgohning mudofaa devori va tag kursi ustida barpo etilgan ikkita mahobatli
imoratlar barpo etiladi. Arxeolog olim M.H.Isamiddinov ulardan birini saroy,
ikkinchisini esa ibodatxona bo'lganligini taxmin qilgan. Bu davrda Ko'ktepa
manzilgohi qadimgi shahar markazi aylanadi. U o'z davri yirik shahar markazlaridan
biri Aleksandr Makedonskiy Sogdiyonaga yurish qilgan payda yozma manbalarida
qayd qilingan mahalliy Sugd hukmdorining yozgi qarorgohi - Bazileya bo'lganligi
shubhasiz.
Qazishmalar davomida qolda yasalib, sirtiga geometrik naqshlar solingan sopol
buyumlari, tosh oroq, yorguchoq va boshqalar topilgan. Qolda yasalib, yorqin sirtiga
geometrik naqshlar berish an'anasi Baqtriya va Margiyona uchun xos bo'lgan
xususiyat. Sopol buyumlari cho'zinchoq (bankasimon) shakldan iborat.
O'tgan asrning oxirlarida amalga oshirilgan qazishmalar chogida Afrosiyobning
xom gishtlardan barpo etilgan mil.avv. VI-V asrlarga oid muhofaza devori
vayronalarining tag qismida Samarqandning ilk temir davri dastlabki mudofaa devori
yuqorida keltirilgan Ko'ktepa devorlarini qurishda foydalanilgan yassi-qavariq
gishtlardan barpo etilgan. M.H.Isamiddinov bu devor dastlabki muhofaza devori
zichlangan tuproq (val) devordan iborat bo'lib, mil.avv. VIII-VII asrlarda uning ustida
yassi-qavariq gishtlardan yangi devor barpo etiladi. Ushbu devor joylashgan madaniy
qatlamdan sopol idish parchalari va tosh qurollar Ko'ktepa yodgorliginiki bilan aynan
bir xil. Afrosiyob va Ko'ktepa stratigrafiyasi topilmalariga ko'ra VII-VI asrlarga oid
69
yorqin fondagi silindr-konussimon shakldagi qolda yasalgan idishlarning almashinuv
jarayonlari kechganligi aniq ko'rinadi.
Shunday qilib, umumiy maydoni 219 ga., shundan 19 ga. akropolni tashkil etgan
Samarqand (Afrosiyob) manzilgoh so'nggi bronzaning oxiri va ilk temir davrining
boshlarida dastlabki aholi tomonidan o'zlashtirilgan. Yodgorlikning eng quyi qatlamida
ilk marotaba bu erga kirib kelgan aholi tomonidan barpo etilgan erto'la uy-joy
imoratlari o'rin olgan. Ilk temir davri birinchi bosqichi oxirlaridan boshlab
manzilgohlar erto'la uylardan er usti uylari bilan almasha boshlaydi. Ilk temir davri,
ya'ni Yoz 2 bosqichiga kelib esa manzilgoh shahar darajasiga o'sib o'tadi. Sugd
hududidadagi urbanizatsiya jarayonlari bevosita ichki ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va
ma'lum darajada tashqi dunyo ta'siri natijasida davlatchilikning shakllanishi bilan
tavsiflanadi. Vohadagi ikkinchi bir yirik shaharning o'rni Samarqanddan 30 km.
shimoliy-garbida Chelak tumani hududida joylashgan Ko'ktepa yodgorligida arxeolog
olim M.H.Isamiddinov arxeologik qazishma ishlari olib borgan. Yodgorlikning
umumiy maydoni 100 ga. yaqin bo'lib, o'rganish jarayonida Afrosiyob bilan bir davrda
shakllanganligi aniqlangan. Yodgorlikning bir qismi qishloq xojalik maqsadlarida
erlarni o'zlashtirish jarayonida buzilib ketgan. Dastlab manzilgoh shakllangan qismi
ikkinchi bosqichda mudofaa devori bilan muhofaza qilingan hududi 23 ga. maydonni
tashkil etadi. Manzilgoh shakllangan ilk bosqichiga (Ko'ktepa 1) oid madaniy
qatlamlarida erto'la shaklida uy-joy imoratlarining o'rin aniqlangan.
Manzilgoh faoliyatining ikkinchi (Koktepa 2) bosqichidan boshlab esa uy-joy
imoratlari er ustida barpo qilina boshlaydi. Yodgorlikning muhofaza devorlari ham
mana shu davrida barpo etiladi. Tadqiqotchi arxeolog olimlarning taxminlariga ko'ra
baland tag kursidan iborat ark qismida joylashgan mahobatli imorat qoldiqlari saroy va
undan janubi-garbda shahriston hududidagi boshqa bir tag kursi ustida bino qilingan
imorat qoldiqi esa otashparastlar jamoasiga tegishli ibodatxona vazifasini bajargan.
Demak, ilk temir davrining ikkinchi bosqichida Shimoliy Sogd hududi ikkinchi bir
yirik shahar markazi paydo bo'ladiki, uni tadqiqotchi olimlar yunon yozma manba
ma'lumotlarida qayd etilgan podsho qarorgohi Bazileya shahri bilan qiyoslashadi.
Arxeologik tadqiqot natijalari shahar ellinlar davrida ham faoliyat yuritganligidan
dalolat beradi.
Manzilgohning ilk bosqichiga oid sopol buyumlarining asosiy ko'pchilligi qolda
yasalgan va ulardan bir qismining sirtiga naqshlar berilgan bo'lsa, keyingi bosqichda
kulolchilik charxida yasaladi. Ko'ktepaning quyi qatlamidagi sopollarining 90 foizdan
ortiqi qolda yasalgan.
Janubiy Sogdning ilk temir davri arxeologiyasi shakllanish xususiyati jihatdan
o'zaro farq qiladigan ikkita vohalardan tashkil topgan. Birinchisi togoldi hududlarda
Qashqadaryoning kichik irmoqlarida irrigatsiya inshootlarini barpo etish uchun qulay
bo'lgan mikrovohalardan tashkil topgan Kesh vohasi va ikkinchisi daryo oqimining
tekislik bo'ylab pasayib, irrigatsiya tizimini rivojlantirish imkonyatlari nisbatan yuqori
bo'lgan cho'l hududidan iborat Naxshab vohasi hisoblanadi.
Kesh vohasida o'tgan asrning 50-yillaridan boshlab S.K.Kabanov,
N.I.Krashennikova, A.S.Sagdullayev va O.N.Lushpenkolarning ilmiy tadqiqotlari
amaliy natijasida ilk temir davri moddiy madaniyati o'rganilgan. Keshning ilk temir
davri arxeologik yodgorliklari mikrovohalardan tashkil topgan kichik daryo o'zanlarida
70
tarqalgan. A.S.Sagdullayev ulardan Sho'robsoy, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Qayragoch
kabilarni ajratib ko'rsatadi.
Mudofaa devoriga guvala va paxsadan qurilgan qismi taxminan mil.avv. IX-VII
asrlarda asos solingan. Asosiy devor va burjlar keyingi davrda bunyod etiladi.
Keyinchalik esa birinchi devorga tutash qilib, 1,6 m. Qalinlikda ikkinchi devor quriladi
va umumiy qalinligi 3,5 metrga etadi. Uchinchi davrida 1,2 m. Qalinlikda yana bir
qoshimcha devor quriliadi. Sogdiyonaliklar sugorma dehqonchilik hamda chorvachilik
bilan shugullanganlar. Qashqadaryo vohasidan arpa, bugdoy, javdar hamda hayvon
suyaklari topib tekshirilgan. Qashqadaryo vohasida topib tekshirilgan sopol idishlar
ikki guruhga bo'linadi. Kulolchilik charxida yasalgan naqshsiz idishlar. Ular kosa,
tovoq, xumchalardan iborat. Qolda ishlangan idishlar geometrik va egri chiziqlar bilan
naqshlangan. Naqshli idishlar Qashqadaryoning togoldi hududlaridan ham topib
tekshirilgan.
Keshda Qaynarsoy tizmasi buloqlari asosida shakllangan Shorobsoyning quyi
oqimi hududlarida Uzunqir, Podayotoqtepa va Sangirtepa bir-biriga yaqin joylashgan
yodgorliklardan iborat umumiy bo'lgan qadimgi shahar majmuasini tashkil etadi.
Podayotoqtepa yodgorligi Shorobsoyning chap soxilida joylashgan bo'lib, bir
tomondan Uzunqir yodgorligi 450 metr saqlanib qolgan qadimgi devorning o'rni bo'lib,
bir necha qurilish bosqichlarini tashkil etadi. Uning eng quyidagisi guvaladan
taxminan 4-5 metr chamasi qalinligida barpo qilingan devor 2-3 qator qalinlikda
saqlanib qolgan. Keyingi bosqichda bu devor tekislanib, uning ustidan ahamoniylar
davri o'lchamidagi xom gishtlardan qoshimcha devor bilan kuchaytiriladi. Shaharning
muhofaza devorini tashkil etgan. O'z davrida 70 ga. dan iborat maydonni yarim aylana
shaklda o'rab turgan Uzunqir shimoli-sharqiy va shimoli-harbiy tomonlardan
Sho'robsoyga tutashgan. Uzunqirdan harbiy tomonda esa Podayotoqtepa yodgorligi
joylashgan. Bu yodgorlikning mikro relefiga garbida daryo tomondan kiriladigan
darvozaning o'rni mavjud. Yodgorlikda qisman amalga oshirilgan arxeologik
qazishmalardan yuqorisida ahamoniylar davri moddiy madaniyati majmuasi
aniqlangan. Uzunqir bilan Podayotoqtepa yodgorliklari oraligini dehqonchilikda
foydalanilayotgan ochiq joy o'z davrida aholi uy-joy imoratlari bilan band bo'lganligi
tabiiy.
Uzunqirdan janubda joylashgan boshqa bir Sangirtepa yodgorligining umumiy
maydoni 3 ga. dan iborat bo'lib, muhofaza devorlari bilan o'rab olingan. Amalga
oshirilgan qazishma ishlarida bir necha qurilish davri mavjud bo'lganligi aniqlangan.
Eng quyi madaniy qatlamidan qolda sirtiga geometrik naqshlar berib ishlangan sopollar
majmuasi o'rganilgan. Ular mil.avv. IX-VIII asrlarga oid. Keyingi davr madaniy
qatlamidan mil.avv. VII-VI asrlarga oid me'moriy kompleks o'rin olgan. Qazishmalar
jarayonida uning markaziy qismida katta xonaning o'rni ochilib, uning devori yonida
supa joylashgan. Me'moriy majmua xonalaridan birida togri to'rtburchak shaklidagi
kuchli kuygan olov mehrobining o'rni saqlanib qolgan. Xona bo'ylab ikki qator qilib
parallel ravishda joylashgan diametri 20-30 sm., chuqurligi 50 sm. iborat aylana
shakldagi chuqurchalar o'rin olgan. Ular qum aralash kullar bilan to'ldirilgan.
Zardushtiylik dini odatlariga ko'ra ibodatxona mehrobida doimiy yonib turuvchi
muqaddas olovdan xosil bo'lgan kullar ham muqaddas hisoblanib, ularni toza saqlash
maqsadida maxsus chuqurchalarga ko'mish odat bo'lgan. Yoki ularning bir qismini
71
ibodat uchun kelganlarga in'om qilingan. Mil.avv. I ming yillikning o'rtalariga kelib
Sangirtepa yodgrligi tashqi tomondan muhofaza devori bilan o'rab olinadi.
Umuman, Uzunqir-Sangirtepa-Podayotoqtepa yodgorliklari Kesh vohasining ilk
temir davri yirik shahar markazini tashkil etib, ulardan birinchisi shahar mudofaa
devori, ikkinchisi ibodatxona, uchinchisi esa arki vazifasini o'tagan.
Qashqadaryoning o'rta oqimi hududini ishgol etgan qadimgi Naxshab o'lkasining
Еrqorgon yodgorligida 1973 yildan buyon keng ko'lamdagi arxeologik qazishma
ishlari olib boriladi. Bu yodgorlikning hozirgi payta ikki qator mudofaa devorlari uzun
tepaliklar shaklida saqlanib qolgan. Ichki devori mil.avv. I ming yillikning o'rtalari
barpo qilingan. Qadimgi shaharning barcha hududida bir necha katta-kichik tepaliklar
o'rin olgan. 1999 yilda yodgorlikning antik davri kulolchilik mahallasi xarobalari o'rin
olgan qismida amalga oshirilgan arxeologik qazishma ishlarida uning pastki
qatlamidan shaharning paxsa va xom gishtlardan barpo qilingan mudofaa devorining
o'rni aniqlangan. Mazkur devor ahamoniylar davri devori bilan parallel ravishda
joylashgan bo'lib, tag qismida 5 metr qalinlikdan iborat. Bu erda qazishma ishlarini
olib borgan arxeolog olim R.H.Suleymanovning ilmiy taxminlariga ko'ra sifatli sopol
buyumlari tayyorlash uchun qulay bo'lgan ushbu mudofaa devorning soz tuprogi
mil.avv. II asrda kulolllar mahallasining rivojlanishiga asos bo'lgan. Natijada besh asr
davomida kulollar tomonida xom ashyo manbaiga aylangan devorning yuqori qismi
yoq bo'lib ketgan, pastki qismi esa yuzlab metrga cho'zilgan kullolar mahallasi
xarobalari tagida qolib ketgan.
Fargona vodiysida Chust madaniyati. O'rta Osiyoning qadimiy otroq
dehqonchilik vohasi hisoblangan Fargona vodiysi yirik tarixiy-madaniy o'lkalaridan
birini tashkil etgan. Hududiy jihatdan Sirdaryoning yuqori oqimi va uning irmoqlari
hududida joylashgan bo'lib, janubdan Oloy va Turkiston, Sharqdan Fargona va
Oto'ynoq hamda shimoldan Chotqol va Qurama toglari bilan o'rab olingan. Bu hudud
chorvachilik va otroq dehqonchilik xojaliklarining shakllanishi uchun tabiiy-geografik
jihatdan juda qulay bo'lgan.
O'lkada bu madaniyatga tegishli moddiy madaniyat namunalarini o'rganish o'tgan
asrning 30-yillardan boshlangan. 1933-1934 yillarda B.A.Latnin Eylaton manzilgohini
tekshirish ishlari davomida ilk marotaba bu madaniyatga oid bo'lgan naqshli sopollarni
aniqlangan. Ularni keyinchalik 1939 yili KFK qurilishi jarayonida T.G.Oboldueva
ham qayd etgan.
Naqshli sopollardan tashkil topgan madaniyat namunalari o'rganish ishlari o'tgan
asrning 50-yillaridan boshlab jadallashadi. Pomir-Fargona kompleks ekspeditsiyasi
(PFKE) tarkibida M.E.Voronec va V.I.Sprishevskiy 1950 yili keyinchalik Fargona
vodiysida Chust nomi bilan yuritilishiga asos bo'lgan Chust shahridan shimolda naqshli
sopollarga ega bo'lgan yodgorligini aniqlashib, V.I.Sprishevskiy 1953-1961 yillar
davomida qazishma ishlarini olib boradi. 1952 yil Yu.A.Zadneprovskiy Fargonaning
sharqiy qismidagi yodgorliklarda (Dalvarzintepa,) tadqiqot ishlarini boshlab, 60-70
yillar davomida keng qamrovli qazishma ishlarini amalga oshiradi. Shuningdek, 1974
yil RF FA AILB (Yu.A.Zadneprovskiy), 1982-1983 yillarda mazkur ekspeditsiya va
O'zR FA AI (B.H.Matboboev) hamkorligidagi ilmiy ekspeditsiya vodiyning
Qirgiziston respublikasi qismidagi yodgorliklarda tadqiqot ishlarini olib borishgan.
72
Chust madaniyatiga oid barcha turdagi arxeologik yodgorliklar o'ndan ortiq kattakichik dehqonchilik mikrovohalarida tarqalgan. Ulardan nisbatan yiriklari O'zgan,
Qorasuv, Tava-Koson, Qoradaryo-Ho'jabod mikrovohalari hisoblanadi. Ularda
quyidagi shakldagi manzilgohlar o'rin olgan. Yirik manzilgohlar (Dalvarzintepa,
Ashkol), o'rtacha manzilgohlar (Chust, Dehqon), kichik manzigohlar) vodiydagi
mazkur davrlarga oid manzilgohlarning asosiy ko'pchillik qismi.
Birinchi turdagi manzilgohlar sitadel, uy-joy va xojalik imoratlar va ochiq
maydonlardan tashkil topgan shahar hamda shahar atrofi qismlaridan iborat. Ularning
dastlabki ikki qismi muhofaza devorlari bilan o'rab olingan. Bu turdagi manzilgoh
sirasiga kiruvchi Dalvarzintepa yodgorligining umumiy maydoni 25 ga. dan iborat
bo'lib, ark qismi taxminan 3 ga. ni tashkil etadi. Har ikkala qismi alohida muhofaza
devorlari bilan o'ralgan bo'lib, qurilishda paxsa, xom gisht va zichlangan tuproqlar
(val) dan iborat. Vallarning sirti odatda xom gishtlar bilan qoplangan. Shahar
ichkarisida qazib o'rganilgan uy-joylar erto'la, er usti qurilish imoratlari va engil
uylardan tashkil topgan. Uy-joy imoratlari asosan muhofaza devorlariga yaqin joylarda
joylashgan. Shaharning o'rtasida ochiq joy qoldirilgan.
Ikkinchi turdagi manzilgohlar ikki qismdan iborat bo'lib, bunday yodgorliklar
sirasiga Chust yodgorligini kiritish mumkin. Manzilgohning umumiy maydoni 4 ga.
dan iborat bo'lib, shimoli-harbiy qismi (1,5 ga.) mudofaa devorlariga ega bo'lib, qolgan
asosiy qismi muhofaza qilinmagan. Madaniy qatlamlari 0,4-3,5 m. tashkil etadi.
Kichik manzilgohlar bir-necha xonali uylaridan iborat. Ular dehqon jamoasining
katta patriarxal oila a'zolari uy-joylarini tashkil etgan.
Chust madaniyatining shakllanishi masalasi borasida turli ilmiy qarashlar mavjud.
Madaniyat tadqiqotchilari mahalliy Andronova madaniyati egalarining otroqlashuvi
natijasida paydo bo'lgan, degan fikrni bildirishadi. Ayrim tadqiqotchilar (V.I.Sarianidi)
esa O'rta Osiyoning janubidan kelgan aholi asos solgan, degan goyani ilgari suradilar.
Keyingi payda O'rta Osiyoning naqshli sopollarga asoslangan madaniyati ildizlarini
Sharqdan, ya'ni Sharqiy Turkistonning Tarim vohasi bilan (Sverchkov) boglashmoqda.
Umuman, Chust madaniyatining ilk bosqichlariga oid yodgorliklar vodiyning Sharqiy
qismida joylashgan bo'lsa, keyingi bosqichida vodiyning kengroq hududlariga
tarqaladi. Shu nuqtai nazardan Tarim vohasidan kelganligi togrisidagi qarashlar
haqiqatga yaqindek ko'rinadi.
Yu.A.Zadneprovskiyning O'sh manzilgohida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlari
natijasida olingan radiokarbon tekshiruvlarida yodgorlikning quyi sanasi mil.av. XVXIV asrlarni ko'rsatgan.
Chust madaniyati uylari dastlabki bosqichda erto'la va yarim erto'la, keyingi
bosqichda esa er usti qurilishlaridan tashkil topgan. Sopol buyumlari qolda yasalib,
asosiy ko'pchillik qismining sirtiga qizil angob surtilgan. Kam sonli sopollari oqish
angob berilgan. Angob ustidan geometrik shaklli yorqin-jigardan tortib qora ranggacha
bo'lgan boyoqlarda naqshlar solingan. Boshqa bir turli sopol buyumlarda angob va
naqshlar uchramaydi. Sopol buyumlari xom ashyosi tarkibi yupqa idishlar yasash
uchun yaxshi tindirilgan loydan yasalgan. Qalin devorli buyumlarni yasashda loyiga
somon va shamot aralashtirilgan. Buyumlar shakli jihatdan sharsimon, konussimon
bolgan.
73
Dehqonchilikda arpa, bugdoy va boshqa dukkakli o'simliklar etishtirganlar. Bu
erda sugorma dehqonchilikka asoslanmagan, chorvachilikda qoramol, qoy, echki
boqqanlar. Daryo va ko'l bo'ylarida yashagan xalqlar baliqchilik bilan ham
shugullanganlar. Chustliklarda bronzaga ishlov berish, ulardan mehnat qurol-yaroglar
tayyorlash yaxshi rivojlangan. Dalvarzintepa yodgorligidan mil.avv. IX asrga oid
temir buyum namunasi topib o'rganilgan bo'lsada, Fargonaliklarda temir metallurgiyasi
paydo bo'lgan, degan xulosa yasab bo'lmaydi. Toshdan Mehnat qurollari yasash o'z
ahamiyatini yoqotmaydi. Chustliklarning sopol buyumlari qolda yasalgan. Ularda bu
davrga oid kulolchilik charxi yasalgan sopol buyumlar uchraydi. Sopol
buyumlarining tagi dumaloq shaklda bo'lib, ularning aksariyatining atrofiga turli
naqshlar solingan. Naqshlarning asosiy qismi geometrik (romb, uchburchak)
shakllardan iborat.
Chust madaniyatining davomi sifatida Fargona vodiysida Eylaton madaniyati
(mil.avv. VII-IV asrlar) rivojlanadi. Eylaton madaniyatiga doir yodgorliklar Fargona
vodiysining deyarli barcha hududlariga tarqalib, arxeologik jihatdan qayd etilgan.
Eylaton manzilgohida nisbatan yaxshi o'rganilgan yodgorliklardan biri hisoblanadi.
Manzilgoh uchburchak shaklda, mudofaa devorlari (eni 4 m) bilan o'ralgan. Mudofaa
devorlari bir necha burjlarning o'rni aniqlangan. Manzigoh darvozasi burchaklarida
ham burjlar mavjud. Manzilgohda uy-joy qoldiqlari ham aniqlangan. Qurilishda paxsa,
xom gisht hamda guvaladan foydalanilganlar. Eylaton madaniyati sohiblari
mashgulotining asosini arpa, bugdoy ekishga asoslangan sugorma dehqonchilik tashkil
etgan. Guruch ham shu davrdan ekila boshlaganligi shubhasizdir. Chorvachilik ham
o'z ahamiyatini yoqotmagan. Kichik tuyoqli chorva mollari qoramollarga nisbatan
koproq boqilgan.
Eylaton sopol buyumlari dastlab qolda va keyinchalik kulolchilik charxida
yasalgan. Temirdan buyumlar yasashlar keng tarqala boshlaydi. Bu davrda bronza ham
o'z ahamiyatini yoqotmaydi, toqimachilik ham rivojlanadi.
Toshkent vohasida Burgulik madaniyati. Toshkent vohasining ilk temir davri
moddiy madaniyati Burgulik madaniyati misolida yaxshi o'rganilgan. Bu madaniyatga
oid dastlabki moddiy topilmalar 1940 yili A.I.Terenojkin tomonidan Ohangaron
daryosining o'rta oqimida Burguliksoy yoqasidan topib o'rganilgan. Hozirgacha bu
madaniyatga oid 20 dan ortiq manzilgohlar 50 ga yaqin uy-joylari ma'lum. Bu
madaniyat xronologik davri A.I.Terenojkindan keyin dastlab H.Duke tomonidan o'z
ilmiy tadqiqotlari natijalariga asosida mil.avv. IX-VII asrlar doirasida belgilangan.
Keyinchalik Yu.F.Buryakov va Dadaboevlar tomonidan Chirchiq vohasining o'rta
oqimi hududlaridagi ayrim yodgorliklarda, xususan, Shoshtepaning quyi qismidagi
erto'la uy-joylar asoslanib ushbu madaniyatning mil.avv. IV asrga qadar davom
etganligi qayd etilib, ikki bosqichga ajratishgan:
Burgulik 1 mil.avv. IX-VII asrlar,
Burugulik 2 mil.avv. VI-IV asrlar.
M.I.Filanovich esa Shoshtepadagi Burgulik madaniyatiga oid erto'la uylarni
mil.avv. IX-VIII asrlarga qadimiylashtirgan. S.R.Baratov mil.avv. XIII asrga
qadimiylashtiradi.
Burgulik madaniyati sohiblarining manzilgohlari liman sugorish usuli uchun
qulay bo'lgan kichik soylarning yuqorisidagi tekislik (terassa) larning soyga
74
nishablagan qismida joylashgan. Bu madaniyatga oid manzilgohlaridan biri hozirgi
Tuyaboqiz suv ambori hududida, Ohangaron daryosining ikkala soxilida joylashgan 30
ga erto'la uy-joylardan iborat. Keyinchilik Ohangaron va Chirchiq vohalaridagi
ko'pgina manzilgohlarning quyi qatlamlaridan Burgulik madaniyatiga oid erto'la uylar
aniqlandi. Shunday uylar Kanka, Shoshtepa, va boshqa yodgorliklarning quyi
qatlamlarida uchrab, ushbu manzilgohlar ularning ustida shakllangan.
Burgulik madaniyatiga oid o'y-joylar hajmiga ko'ra yirik, o'rtacha va kichik uyjoylar o'lchamdagilari ajralib turadi. Yiriklari xom gishtdan ko'tarilgan loy devor orqali
xonalarga ajratilgan. Ular aylana yoki cho'ziq shaklidagi erto'lalardan iborat. Uylarning
eshigi daryo tomonga qaratib qurilgan.
Sun'iy sugorishning sodda usullari uchun qulay bo'lgan joylarida dehqonchilik
bilan shugullangan. Sugorishda liman usuldan foydanishgan. Dehqonchilikda bugdoy,
arpa ekishgan. Vohaning keng dashtlari va togoldi hududlari chorva uchun yaylov
vazifasini o'tagan. Qaydab boqiladigan chorvochilik mavjud bo'lib, yirik va kichik
tuyoqli chorva mollari boqilgan. Toshkent vohasining Chotqol-Qurama tog tizmalari
turli ma'danlaga boyligi bilan boshqa hududlardan ajralib turadi. Xojalikning boshqa
bir turi metallarga ishlov berish va ulardan mehnat qurollari, uy-ro'zgor buyumlari,
qurol yaroglar yasash va zargarlik yaxshi rivojlangan. Hunarmandchilikning boshqa bir
turi toqimachilik bo'lgan. Sopol idishlarning bir qismi mato qolipda ishlangan bo'lib,
ularning ichki tomonida matoning izlari saqlanib qolgan.
Bu erda bronzadan yasalgan mehnat qurollari va qurol-yaroglari, oroq, pichoq,
igna, bigiz, qoshiq, sovut, kamon oqi uchlaridan iborat. Bunday buyumlar shaklida
ko'ra O'rta Osiyoning shimol hududlarida bir paytda rivojlangan madaniyatlariniki
bilan oxshash. Sopol buyumlari qolda yasalgan tasmasimon va mato qoliplarda
yasalgan. Sopollarining tagi dumoloq, qisman, ya'ni bir foizi jigar rangdagi naqshlar
bilan bezatiladi. Sopol buyumlari xumlar, qozonlar, garshoksimon idishlar, kosalar,
piyolalardan iborat. Ayrim qozonlarida tarnovsimon jumraklar uchraydi. Sopol
buyumlari orasida chogdonlar ham uchraydi.
Ustrushona. O'rta Osiyoning yana bir muhim tarixiy madaniy viloyati bo'lgan
Ustrushona o'lkasi Fargonadan janubi garb Sugd va Choch oraligida joylashgan bo'lib,
ilk o'rta asrlar davri yozma manba ma'lumotlarida Ustrushona nomi bilan yuritilgan. U
Turkiston tog tizimidan shimolda Ho'janddan Jizzaxgacha bo'lgan hududlardagi erlarni
ishgol etadi. O'lkada mil.avv. VII-VI asrlarda dastlabki otroq dehqonchilik
manzilgohlari shakllanadi. Manzilgohlardan qadimgisi va nisbatan yirigi Nurtepa
hisoblanadi. Uning umumiy maydoni 18 ga. dan iborat bo'lib, ark va shahriston
qismlaridan tashkil topgan. Ularning har ikkalasi mudofaa devorlari bilan muhofaza
qilingan. Muhofaza devorining ikkita qurilish davri mavjud. Birinchi devor 4,25 m.
Qalinlikdagi zichlangan tuproq (val) shaklida. Ikkinchi qurilish davrida ichki
tomondan 2,5 m. Qalinlikda paxsa devor barpo etiladi. Ular orasida 1,4 m. yo'lakcha
qoldirilgan. Ark qismi ham paxsadan 5,5 m. Qalinlikdagi muhofaza devorlari bilan
o'rab olingan. Manzilgohning muhofaza devorlari mil.avv. VI-V asrlar barpo etilgan.
mil.avv. IV asrda muhofaza devorlarida ta'mirlash ishlari olib borilib, paxsa devori
ustidan xom gishtlardan (33x33x11 sm., 40x28x10, 43x33x11 sm.) yangi devor
quriladi. Manzilgoh ichkarisida qurilish imoratlari tarqoq joylashgan. Dastlabki
bosqichdagi uylari erto'la shakda. Amalga oshirilgan arxeologik qazishma ishlari
75
natijasida ilk bosqichga oid 17,5 kv. m. Hajmdagi erto'la shaklli uy-joy imorati
o'rganilgan. Keyingi bosqichga oid uy-joy imoratlari paxsa va xom gishtlardan barpo
etilgan.
Ustrushonaning ikkinchi yirik shahar markazi hozirgi Ho'jand shahri o'rnida
bo'lgan. Kohna shahar ikki qismdan iborat. Umumiy maydoni 20 ga., shundan ark 1 ga.
dan iborat. Manzilgoh va ark qismi dastlab zichlangan tuproq (val) va keyin xom
gishtlarda barpo etilgan muhofaza devorlariga ega bo'lib, atrofida xandaklarning o'rni
saqlangan.
O'lkaning bu davrdagi yirik manzilgohlaridan biri hisoblangan O'ratepa shahri
yaqinidagi Mugtepa yodgorligi muhim o'rin tutadi. Bu yodgorlikning maydoni 6 ga.ni
tashkil etib, O'ratepa o'rnida mavjud bo'lgan qoshni shaharning ark qismini tashkil
etgan bo'lishi mumkin. Ayrim tadqiqotchi olimlar bu yodgorlikni Kiropol shahri bilan
qiyoslashga harakat qilishadi.
Ustrushonada mil.avv. VII asrlarda otroq dehqonchilik manzilgohlari shakllanib,
ular o'rnida mil.avv. VI asrda shaharlar paydo bo'ladi. O'lkaning bu davrdagi qurilishme'moriy an'analari O'rta Osiyoning janubiy hududlarinikidan keskin farq qiladi.
Manzilgohlar muhofaza devorlarida burjlar va shinaklar uchramaydi.
Bu o'lkaning moddiy madaniyatida qo'shni Chust, Choch va Sugd vohalarining
madaniy an'analari ta'sirida vujudga kelgan o'ziga xos madaniyatdan darak beradi.
Sopol buyumlari dastlab qolda, keyiningi bosqichdan boshlab kulolchilik charxida
yasaladi. Sopol buyumlari orasida naqshlilari ham uchraydi. Metallarga ishlov berish
hunarmandchilik an'anasi ham tarqaldi. Aholining asosiy xojaligi sugorma
dehqonchilik va chorvachilikdan iborat bo'lgan.
Xorazm. I ming yillikning boshlariga oid yodgorliklari Amirobod madaniyati
misolida o'rganadi. Bu davrda alohida kanal bo'ylarida dehqonchilik rivojlanadi.
Yodgorliklarda erto'la, yarim erto'la, er usti engil qurilishlari tadqiq qilingan. Mil.avv.
VI-V asrlarda vohada atrofi mudofaa devorlari bilan o'ralgan manzilgohlar tarqala
boshlaydi. Ulardan Qalaliqir va Kozaliqirlardan qazish ishlari olib borilgan.
Manzilgohlar mudofaa devorlari bilan o'ralib, burjlar bilan kuchaytirilgan.
Kozaliqirdan yirik imorat hamda uchta minora simon inshoot aniqlangan.
Ko'rinishidan bu diniy xarakterga ega bo'lgan. Qalamgirda katta hajmdagi saroy o'rni
aniqlangan. Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra bu inshoot ahamoniylarning Xorazmdagi
vakiliga tegishli bo'lgan.
Xorazmliklarning asosiy xojaligi dehqonchilik bo'lgan. Dehqonchilik Amudaryo
va Aqchadaryo chiqarilgan anhor suvlari bilan sugorilgan. Arpa bugdoy, tariq ekilgan.
Sopol buyumlari O'rta Osiyoning janubiy hududlariga oxshash, so'nggi davrga oid
sopol buyumlari tayyorlanishi va shakliga ko'ra farq qiladi.
Qadimgi ko'chmanchilar. Chorvachilik bilan shugullangan ko'chmanchi
qabilalar Avestoda turlar, yunon tarixchilarining asarlarida skiflar va massagetlar
ahamoniylar davri yozuvlarida esa ular saklar nomi bilan keltirilgan.
O'rta Osiyoning dasht va togli hududlarida yashagan saklarning yodgorliklari
quyi Zarafshon, Amudaryo, Orol bo'yi, Pomir va Tyan-shan toglarida topilgan. Ular
asosan mozor qorgonlardan iborat. Topilmalar bronza va temirdan ishlangan harbiy
qurollar zeb-ziynat buyumlari, mehnat qurollari va sopol idishlar uchraydi.
76
Saklarning mozor-qorgonlaridan ot anjomlari uchraydi. Gerodotning ma'lumotlariga ko'ra saklarning xojaligida yilqichilik asosiy o'rin tutgan.
Qadimgi Yunon va Rim tarixchilarining asarlarida saklarni uch guruhi keltirilgan.
Ularning ko'pchiligini saka-tigraxauda, ya'ni o'tkir uchli kigiz qalpoq kiyib yuruvchi
saklar. Ular Toshkent viloyati va Janubiy Qozogiston erlarida yashaganlar. Saka-tiaytara-daraya, ya'ni daryo orti saklari. Ular Sirdaryoning quyi oqimi va Orol bo'yida
yashaganlar. Uchunchi guruh saklar Pomir toglari va Fargona vodiysida yashab, sakahoumovarka deb atalganlar.
Tagisken mozor qorgoni. Bu mozor to'rtburchak va xalqasimon qorgon shaklda.
Ular ilk va so'nggi davrga oid ikki guruh qabrlardan iborat. Bugungi guruh qabrlar
(mil.avv. IX-VIII asrlar) xom gishtdan qurilgan bo'lib, ko'rinishidan qabila qabila
oqsoqoliga tegishli bo'lgan. Marhum oltin va bronzadan ishlangan zeb-ziynat
buyumlari, bronza paykonlari, qolda va kulolchilik charxida qilingan sopol buyumlari
bilan birga qoshilgan. So'nggi davrda qilingan sopol buyumlari bilan birga qoshilgan.
So'nggi davrga (mil.avv. VII-V asrlar) oid ikkinchi guruh qabrlarda ham ko'pgina
topilmalar uchraydi. Ularning ichida sarmatlarnikiga oxshash qurollar, ot anjomlari,
yirtqich hayvon shaklidagi topilmalar mavjud. Sarmatlar bilan yaqin aloqada
bo'lganligidan dalolat beradi. Tagisken mozor-qorgoni saklarga tegishli bo'lgan.
Sirdaryoning quyi oqimida qadimgi irmogi Inkar daryo bo'yida Uygarak
qabristoni topilgan yodgorlik xalqa shaklida. Kichik mozor-qorgonlardagi oddiy
qabrlarda bronzadan yasalgan oq uchlari, sopoldan yasalgan idishlar uchraydi. Katta
mozor-qorgonlardagi sak urug va qabila boshliqlarining qabrlarida qurol-yarog
anjomlari zeb-ziynat buyumlar topilgan.
Tomdi va Alichur mozor-qorgonlari, (VI-IV asrlar) Sharqiy Pomirdagi Alichur,
Tomdi mozor qorgonlaridan temirdan yasalgan harbiy qurollar: qilichlar, harbiy
boltalar, xanjarlar, bronzadan yasalgan oqlar topilgan. Oqlar bargsimon, ikki yoki uch
qirrali. Bu davrda oqlar bronzadan tashqari temirdan ham yasalgan. Bronzadan zebziynat buyumlari hamda dumaloq tagli sopol buyumlari ham mavjud. Saklarning ot
anjomlari va jangovar qurollari skiflarnikiga oxshash bronzadan yasalgan san'at
buyumlarida ham katta oxshashlik bor. Ular bir-birlari bilan doimiy madaniy aloqada
bo'lganlar.
Ko'chmanchilarning uylari erto'la va chaylasimon shaklda bo'lgan. Ular chorva
izidan doimo ko'chib yurganliklari tufayli doimiy otroq hayot ular uchun muhim rol
o'ynamagan. Ko'chmanchi sak qabilalarining mozor qorgonlaridagi moddiy
topilmalarga ko'ra ularga mulkiy tengsizlik mavjud bo'lgan. Lekin ularda chorva
qachon sinfiy jamiyat paydo bo'lganligi noaniq. Olimlarning fikriga ko'ra, mil.avv.
VII-VI asrlarda ko'chmanchilar orasida harbiy-siyosiy qabila uyushmalari mavjud
bo'lgan.
O'rta Osiyoda qadimgi davlatchilik masalalari. Shunday qilib mil.avv. I ming
yilliklarning birinchi yarmi O'rta Osiyo tarixi o'ziga xos jarayonlar bilan belgilanadi.
Janubdagi mintaqalar bilan xojaligi va madaniyatiga ko'ra bir-biridan keskin farq qilar
edi. Janubda (Janubiy Turkmaniston va Janubiy O'zbekiston) ilk temir davrida mil.avv.
II ming yillikning O'rtalarida shimoldan siljigan ko'chmanchi-chorvador qabilalarining
ta'sirida madaniyat taraqqiyoti kuzatilib, keyinchalik shahar madaniyati qaror topgan
bo'lsa, shimoliy mintaqalarda bu jarayon ancha kech sodir bo'ladi. Bu mintaqalarda
77
dehqonchilik ilgari otroqlikka o'ta boshlagan aholi hududiga ko'chmanchi chorvador
qabilalarning ikkinchi bor kelib joylashishi natijasida sodir bo'ladi.
Umuman, O'rta Osiyoning janubiy hududlarida mil.avv. I ming yillikning birinchi
yarmida dehqonchilik yanada taraqqiy etib, yirik shahar markazlari qaror topadi.
Bunday yirik shaharlar qalin va mustahkam mudofaa devorlari bilan (Erqorgon,
Uzunqir, Qiziltepa, Ko'zaliqir va boshqa shaharlar) o'ralgan. O'rta Osiyo shaharlarida
qurilish, me'morchilik, ixtisoslashgan hunarmandchilik va savdo ancha rivojlangan.
Malakali binokorlar tomonidan aholi yashaydigan uy-joylar, saroylar va diniy imoratlar
aniq reja asosida, mahalliy sharoitga moslab barpo etilgan.
Shaharlarda ixtisoslashgan hunarmandchilikning ko'pgina sohalari: kulolchilik,
toqimachilik, zargarlik, metalga ishlov berish va boshqalar ancha rivojlangan. Shahar
xarobalarida hunarmandchilik ustaxonalari o'rnining topilishi fikrimizni isbotlaydi.
Hunarmandchilik buyumlari tovar xarakterida bo'lib, qo'shni vohalar bilan savdo
aloqalarini olib borganlar.
Yozma manbalarda keltirilgan ma'lumotlarga ko'ra O'rta Osiyo mahsulotlari Eron,
Messopatamiya va qadimgi Sharqning boshqa o'lkalariga olib borilgan. Masalan,
Badahshon Lojuvardi Misrgacha olib borilgan.
O'rta Osiyo hududida eng qadimgi davlatlarning paydo bo'lishi muhim masaladir.
Bu masalaga aniqlik kiritishda yozma va arxeologik manbalar muhim rol o'ynaydi.
Ayniqsa, Avesto va antik davri avtorlari qoldirgan ma'lumotlardir.
Ktesiyning «Persika» asarida qadimgi Baqtriya davlati haqida bir qancha uzuqyuluq (istehkom va qalalar, ularning ko'p sonli aholisi hamda Ossuriya podshosi
Ninning Baqtriya tuprogiga qilgan yurishlari togrisida) ma'lumotlar keltiriladi.
Olib borilgan arxeologik qazish ishlarining natijalari Ktesiyning ma'lumotlarida
toliq tasdiqlangan. Uning ta'kidlashicha Baqtriyaning markazi Baqtro shahri bo'lgan. U
mustahkam mudofaa devorlari bilan o'ralgan yirik shahar bo'lgan.
Lekin, O'rta Osiyoda ilk davlatlarning shakllanish jarayoni ancha ilgari sodir
bo'lgan. Bu jarayon O'rta Osiyoning janubiy viloyatlarida bronza davridayoq namoyon
bo'la boshlaydi. Mil.avv. 1 ming yillikning boshlarida bu jarayon toliq shakllanadi.
Bunday davlatlar ma'lum daryo vohasi doirasida bo'lib, ularning ma'muriy markazlari
(Еlkantepa, Еztepa, Qiziltepa, Bandixontepa, Uzunqir) vujudga keladi.
Ko'rinishidan ushbu davlatlar asosida qadimgi Baqtriya va Katta Xorazm kabi
yirik davlatlar qaror topgan.
78
II.Bob. Antik davri
Antik davri xususiyatlari. O'rta Osiyoning Aleksandr Makedonskiy
boshchiligidagi yunonlar bosqiniga qadar bo'lgan siyosiy tarixi bevosita ahamoniylar
bilan (hozirgi Toshkent va Fargona hududlari bundan holi) bogliq bo'lib, imperiyaning
bir necha satrapligini tashkil etgan. Mil. 327 yili O'rta Osiyoning Sirdaryoni o'rta
oqimigacha bo'lgan hududlar yunonlar tomonidan bosib olinib, dastlab Aleksandr
Makedonskiy davlati tasarrufiga, uning vafotidan so'ng esa (mil.avv. IV asrlar oxirida)
selavkiylar davlati tarkibiga kiradi. Mil.avv.. III asr boshlarida Yaksart Sirdaryo) orti,
ya'ni Toshkent vohasi ham selavkiylar davlati tarkibiga kiradi.
Mil.avv. III asr o'rtalarida (mil.avv. 250 yil) Janubiy Turkmanistonda YunonParfiya (arshakiylar), O'zbekiston janubida Yunon-Baqtriya davlatlari qaror topadi.
Baqtriyaning bu davr ma'muriy manzarasi siyosiy vaziyat taqozosi bilan o'zgarib
borgan. Dastlab, Margiyona arshakiylar tomonidan bosib olingan bo'lsa, keyinroq
Sogdiyona mustaqil davlat sifatida ajralib chiqadi. O'zaro urushlar tufayli siyosiy
tanazulga uchrayotgan Yunon-Baqtriya erlari mil.avv. II asr ikkinchi yarmida (mil.avv.
140/130 yillar) shimol-sharqdan kelgan yuechji qabilalari tomonidan bosib olinib, ular
ittifoqi tarkibida dastlab vujudga kelgan Kushon podsholigi va imperiyalari (mil.avv.
II-milodiy IV asrlar) tarkibida bo'lgan. Mil.avv. III asrda kushonlar davlati
boshqaruvini sosoniy hukmdorlari qoliga o'tadi. Mil.avv. IV asrda ko'chmanchi
toxarlar, kushonlar davlatiga barham beradi.
Shimoliy o'lkalari, xususan Xorazm, Fargona vodiysi va ko'chmanchi sakmassaget qabilalari erlari yunonlar ta'siridan chetda qolib, ularning tarixi o'zgacha
siyosiy jarayonlar bilan belgilanadi. Toshkent vohasi hamda Sirdaryoning quyi
oqimigacha bo'lgan erlar mil.avv. III asrda tashkil topgan Qanguy davlati tarkibiga
kirgan bo'lsa, Fargona vodiysi erlarida esa alohida ma'muriy hududni tashkil etib,
mil.avv. II asrga oid xitoy manbalarida keltirilgan Davan (Dayuan) davlatlari
rivojlangan.
Mazkur siyosiy jarayonlar O'rta Osiyo tarixiy o'lkalari madaniy hayotiga sezilarli
ta'sir qilib, u yoki bu xalqlar madaniyatining ta'sirida ko'rinadi. Xususan, O'rta
Osiyoning janubiy o'lkalarida ellin madaniyati an'analari: shaharsozlik, qurilish,
me'morchilik kulolchilik va haykaltaroshlik sohalariga sezilarli ta'sir qilib, keyinchalik
shimoliy o'lkalarda ham ta'siri namoyon bo'la boshlaydi.
Ellin shaharsozligi uchun kvadrat yoki togri to'rtburchak shaklidagi aniq reja
asosida kvadrat xom gishtlardan barpo etilgan mudofaa devorlari bilan o'rab olingan
shaharlar qurish xos bolgan. Mudofaa devorlari odatda togri to'rtburchak minoralar va
ularda joylashgan shinaklar bilan kuchaytirilgan. Devorlar ikki qator bo'lib, ichki
79
tomondan karidor qurilgan. Ichki galareya (uzun xona)da kamonchilar uchun
mo'ljallangan shinaklar joylashgan. Kamonchi askarlar uchun mo'ljallangan shinaklar
ikki qavatda joylashgan. Bu manzara Afrosiyobning ellinlar davriga oid mudofaa
devorida toliq namoyon bo'ladi. Bu davrga oid boshqa shaharlar qurilishida ham ellin
me'morchilik usullari keng tarqaladi. Shuningdek, O'rta Osiyoning janubiy
o'lkalarining ellinlar davriga oid me'morchiligida imoratlarni palmetta (daraxt bargi
oxshash me'morchilik bezagi) va antifiks (shaklan palmettaga oxshash) va kungaralar
bilan bezatish an'anasi mavjud bo'lgan.
Sak-yuechji qabilalarining janubiy o'lkalarga ommaviy kirib kelishi ham qisman
ko'chmanchilanga xos madaniy ta'sirni o'tkazishi tabiiy hol, edi. Kushonlar davrida
mamlakat hududining Hindistonga kengayishi, buddizmning davlat dini sifatida qabul
qilinishi hind (Gandhar) madaniyatining O'rta Osiyo janubiga (Baqtriyada koproq
seziladi) tarqalish jarayoni kuzatiladi. O'rta Osiyoning shimoliy o'lkalari madaniyatida
ellinlar alomatlar qisman me'morchilik va kulolchilik sohalarida kuzatiladi.
Antik davrida ixtisoslashgan hunarmandchilik sohalari taraqqiyotida sezilarli
o'zgarishlar sodir bo'ladi. Metallarga ishlov berish hunarmandchiligining barcha
sohalari, zargarlik, amaliy san'at, toqimachilik ancha rivojlangan.
Shimoliy Parfiya. Bu hudud O'rta Osiyoning boshqa hududlari kabi Aleksandr
Makedonskiy vafotidan bir necha yillar o'tib, vujudga kelgan selevkiylar davlati
tarkibida bo'lgan. Mil.avv. 250 yil mahalliy yunon zodogoni Androgor selevkiylar
davlatidan mustaqil bo'lib olgandan so'ng mamlakat mil.avv. 247 yili shimoldan kelgan
ko'chmanchi dah (dai) yoki dai tomonidan bosib olinib, arshakiylar sulolasi tarkib
topadi. Arxeolog olima L.M.Levina Arshak boshchiligidagi dah (dai) qabilalari
migraciyasini Sirdaryo deltalaridan birida rivojlangan Chirikrabod madaniyat
qurgoqchilik tufayli inqirozi uchrashi natijasi bilan boglaydi. Mil.avv. II asrlarda
Parfiya davlatining qudrati yanada kuchayib, mamlakat chegaralari Suriyaga qadar
erlarga kengayib yirik imperiyalardan biriga aylanadi. Bu davrda Margiyona ham
bosib olinib, Parfiya tarkibiga kiritiladi. III asrning birinchi choragida Eronda tobora
kuchayib borayotgan sosoniylar Parfiya davlatiga barham berib, Shimoliy Parfiya va
Murgob vohalari bosib olinadi.
Shimoliy Parfiya hududining antik davri yodgorliklarini o'rganish 1930 yildan
boshlangan. Vohaning antik davri moddiy madaniyat meroslarini o'rganishning yangi
bosqichi 1946 yili Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleksi tashkil etilgandan
so'ng boshlanadi. O'tgan asrning ikkinchi yarmi davomida M.Е.Masson,
A.A.Marushenko, G.A.Kosholenko, D.Durdiyev, V.N.Pilipko va boshqa arxeolog
olimlar tomonidan amalga oshirilgan turli darajadagi tadqiqotlar davomida barcha
turdagi arxeologik yodgorliklar o'rganilgan.
Eng yirik yodgorliklar sirasiga Yangi Niso, Eski Niso, Kohna Qaahka, Yariqdepa,
Husravqala kabi qadimgi shahar xarobalari qala-qorgon, dehqonchilik qishloqlari yoki
alohida maqsadlar uchun xizmat qilgan manzilgohlar (Eski Niso, Mansurtepa)
aniqlanib, ularda turli darajadagi qazishma ishlari amalga oshirilgan.
Hozirgi Ashgabod shahridan 18 km. garbda joylashgan Yangi Niso kohna shahri
xarobasi nisbatan yaxshi o'rganilgan bolib, o'z davrida sun'iy do'nglikda joylashgan ark
(4 ga. atrofida) va unga tutash shahar (18 ga.) va shahar atrofdan tashkil topgan
80
qadimgi shaharning uchala qismlari alohida mudofaa devorlari bilan muhofaza
qilingan.
Muhim maqsadlarda foydalanilgan manzilgohlar sirasiga kiruvchi Eski Niso
ehtimol Mitridat I (mil.avv. 171-138 yy.) hukmronligi davrida barpo qilingan Parfiya
hukmdorining qo'riqxona qalasi-Mihrdatkirt (Mitridatokert) yodgorligi markazida
saroy-ibodatxona majmuasi va ular uchun xizmat qilgan xojalik hamda yashash
xonalari joylashgan. “Kvadrat zal”, “Aylana ibodatxona” va “Minorasimon
ibodatxona”lar muhim o'rin tutadi.
Ulardan birinchisi tomonlari (20x20 m. ichki tomondan 8-9 m.) ikki yarusli qilib
qurilgan. Birinchi yarus xom gishtdan ko'tarilgan, ikkinchisi esa yogoch ustunlarga
tayangan. Ular o'rtasidagi maxsus tuynuklarda haykallar joylashgan. Bu zal bir necha
asrlik faoliyati davomida ichki tomondan ko'p bor qayta pardozlangan. Birinchi yarus
ustunqoshlar, ikkinchi yarus rang-tasvir bezaklari bilan bezatilgan.
G.A.Pugachenkovaning taxminlariga ko'ra bu imorat dastlab dunyoviy maqsadlarda
foydalangan bo'lsa, o'z faoliyatining ikkinchi bosqichida ajdodlar ruhiga siginuvchi
ibodatxona sifatida foydalaniladi. Ikkinchi imorat aylana ibodatxona (diametri-17 m.,
balandligi-12 m) ham ikki yarusdan iborat. Uning birinchi yarusi devori ganch bilan
oq suvoq qilingan bo'lsa, ikkinchi yarusi maxsus tuynuklarda joylashgan haykallar
o'rin olgan. Boshqa bir ibodatxona esa Yangi Niso kohna shahri mudofaa devori
yonida joylashgan bo'lib, u ham ikki yarusdan iborat bo'lgan. Yogoch ustunlar odatda
togri burchakli yoki aylana shakldan iborat marmarsimon toshlardan yasalgan
tagliklarga tayangan tepasi akant shakl bezaklar bilan jihozlangan.
Ayrim oldindan rejalashtirish asosida aniq o'lchamda barpo qilingan shahar
turidagi manzilgohlar odatda qalin mudofaa devorlari bilan muhofaza qilinib, togri
to'rtburchak burjlar bilan ta'minlangan. Shuningdek, aylana yoki kvadrat o'lchamga
asoslangan manzilgohlar qala vazifasini bajarib, ularning atrofi odatda zichlangan
tuproq devorlar (val) muhofaza qilingan. Bu davrda asosiy qurilish ashyosini tuproq
tashkil etib, odatda xom gisht va paxsa sifatida foydalanilgan. Xom gishtlar togri
to'rtburchak va kvadrat o'lchamlardan iborat. Ayrim ko'tarma devorlar pishgan
gishtdan barpo qilingan. Imorat tomlari asosan yogoch bolar asosida tekis, ayrim
hollarda esa gumbaz qilib, aylana moratlar chodirsimon shaklda yopilgan.
Shimoliy Parfiyaning asosiy xojaligi sugorma dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilik shakllaridan iborat bo'lgan. Hunarmandchlikda birinchi navbatda
dehqonchilik ish qurollari yasash asosiy o'rin egallagan. Bu davrdagi harbiy qaramaQarshilik qurol-yaroglar ishlab chiqarishga bo'lgan talabni kuchaytirishi tabiiy, edi.
Qazishmalarda bronza va temirdan ishlangan kamon oqlari so'nggi Parfiya davrlari
madaniy qatlamlarida saqlanib qoladi. Ogir qurollangan parfiyalik otliq harbiylar
qo'shinlarning asosiy quroli yirik nayza hisoblangan. Ilk Parfiya davrida kalta qilichaqinakdan foydalanilgan bo'lsa, keyingi bosqichda yirik uzun qilichlar ko'payadi. Eski
Nisodan jangavor bolta, yirik sekira, turli shakllardagi sovutlar topilgan.
Shimoliy Parfiyaning nisbatan yaxshi o'rganilgan hunarmandchilik turlaridan birikulolchilik sopol parchalari, xumdonlar ko'plab yodgorliklarda o'rganilgan.
O'rganilgan xumdonlar aylana shakldagi ikki yarusdan iborat. Angob berish va
pardozlash keng qollanilgan antik davri sopollari yuqori sifati bilan ajralib turgan. Bu
davrda kosalar, piyolalar, ko'zalar va bokalsimon idishlardan foydalanilgan. Antik
81
davrining oxirlarida angob berish va pardozlash susayadi. Angoblar qizil, qizil-jigar va
jigar ranglaridan iborat. Bu davrda ayniqsa, tagli bokalsimon idishlar urf bo'lgan.
Shimoliy Parfiya san'at yodgorligi namunalari nisbatan Eski Niso qazishmalari
davomida o'rganilgan moddiy topilmalar orqali yaxshi ma'lum. Ular marmar toshlardan
yasalgan ellin haykallari, fil suyagidan yasalgan ritonlar va mo'jaz haykalchalardan
“Niso mabudasi”, “Rodoguna”, Afrodita haykali boshi, Artemida-ning marmardan
ishlangan haykali oyoq qismi muhim ahamiyat kasb etadi. Niso ma'budasi xiton
kiygan. Bu haykal ellin haykaltaroshligining arxaik yo'nalishiga tegishli, ishlanish
usuliga ko'ra u so'nggi klassik davri attika san'ati maktabi an'analari bogliq
ekanligining guvohi bo'lish mumkin. Rodogunaning tepa qismi oq, pastki qismi qizil
marmardan ishlangan. Bu san'at asari ellin davri haykaltaroshlik maktabi mahsuloti
sanalib, ishlanish usuliga ko'ra Aleksandriya maktabiga tegishli bo'lib, mil.avv. III-II
asrlar bilan sanalgan. Afinaning kumushdan ishlangan kichik haykalchasi Eronning
kumushdan yuqori darajada ishlangan erkak bosh qismidan iborat predmet va
Yunonistonda ishlanib, import qilingan san'at namunalaridan sanaladi. Mahalliy
Parfiya san'atiga taalluqli namunalar Eski Niso saroyi va ibodatxonasidan topilgan
erkak va ayol tasviridagi haykallardan iborat bo'lib, ular arshakiylar sulolasi xudolari
yoki iloanchashtirilgan sulola vakillarining tasvirlari sifatida taxmin qilinadi.
San'atning boshqa bir turi kumushdan turli hayvonlar ayrim afsonaviy hayvonlar
tasviri ko'chmanchilar madaniyatidan dalolat beradi. Boshqa bir namunasi fil
suyagidan ishlangan ritonlar karnizi 12 olimp xudolari tasviri tushirilgan. Shuningdek,
muhrlarda yunon xudolarining tasvirlari berilgan, fil suyagidan mebellar yasashda
foydalanilgan.
Margiyona. Margiyona O'rta Osiyoning antik davri yirik tarixiy madaniy
o'lkalaridan biri bo'lib, Margiyona Turkmaniston Respublikasining Murgob vohasi
hududida joylashgan.
Ma'lumki, mil.avv. 521 yil Frada boshchiligidagi qo'zgalon Doro I buyrugi bilan
Baqtriya podshosi Dadarshish tomonidan bostirilgandan so'ng Margiyona o'lkasi
Baqtriya satrapligi tarkibiga kiritilib, mil.avv. II asr o'rtalarida o'lka Parfiya davlati
tomonidan bosib olingunga qadar Yunon-Baqtriyasi podsholigi tarkibida bo'lgan.
Keyinchalik esa II asrning birinchi choragida Parfiya davlati vorisi sifatida vujudga
kelgan sosoniylar davlatining tarkibida rivojlanadi.
O'lkaning Aleksandr Makedonskiy bosqinidan keyingi tarixiga oid qisqacha
ma'lumotlar yunon-rum mualliflarinig asarlari va keyichalik xitoy manbalarida
uchraydi. Pliney Iskandar Margiyona Aleksandiyasiga asos solganligini va keyinchalik
shahar vayron qilinib, selevkiylar hukumdori Antiox qayta tiklab, o'z nomi bilan
yuritganligi togrisida ma'lumotlar qoldirgan bo'lsa, boshqa bir yunon muallifi Strobon
ma'lumotlarida Antiox shahar barpo etish bilan birgalikda voha atrofini mudofaa
devori bilan o'rab olganligigi togrisida xabar beradi.
Kvint Kurciy Rufning yozib qoldirgan ma'lumotlarda “Aleksandr Oh va Oks
daryosiga yaqinlashib, Margiyona shahrini zabt etadi va uni o'zining nomi bilan
nomlaydi” (Qarshiliksiz olinganligi tufayli bu shahar vayron bo'lmagan). Keyinchilik
vayron etilgan bu shahar, salavkiylar hukmdori Antiox tomonidan qayta tiklanganligi
togrisida ham ma'lumotlar mavjud. Kvint Kursiy Ruf ma'lumotlarida esa antik davrida
oltita muhofazalangan manzilgohlar qurilganligi keltiriladi.
82
Margiyonaning antik davri moddiy madaniyati XIX asrning oxiri va XX asrning
boshlaridagi arxeologiyaga havasmand olimlarning diqqatini o'ziga jalb qilib kelgan.
O'lka arxeologiyasini ilmiy jihatdan o'rganish ishlari ikkinchi jahon urushidan keyin
Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi (JTAKE) tashkil etilgandan
so'ng boshlanadi. O'rta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi O'zMU) “O'rta Osiyo
arxeologiya” kafedrasi ilmiy jamoasi 30 yildan ortiq davr mobaynida vohaning antik
davri markazi bo'lgan Gaurqala va Erkqala yodgorliklarida keng ko'lamdagi arxeologik
qazishmalarni olib boradilar. Mazkur tadqiqot ishlarida kafedra arxeolog olimlaridan
M.Е.Masson Z.I.Usmanova, M.I.Filanovich va boshqalarning xizmatlari katta.
Mahalliy arxeologlardan D.Durdiyev va antikshunos arxeolog olim G.A.Kosholenkolar
ham vohadagi boshqa bir arxeologik yodgorliklarni o'rganishga o'z hissalarini
qo'shishgan.
O'lkada saqlanib qolgan antik yodgorliklar arxeologik belgilariga ko'ra qadimgi
shaharlar va qadimgi dehqon jamoalarining qishloqlarini tashkil etadi. Vohaning antik
dariga oid manzilgohlaridan Gaurqala, Erkqala, Kohna Kishman, Jintepa, Takirjatepa,
Durnali va Devqala kabi yodgorliklar arxeologik jihatdan yaxshi o'rganilgan.
Ular orasida hozirgi Bayramali shahrining shimoli qismida joylashgan Erkqala va
harbiy qismida unga tutash joylashgan Gaurqala yodgorliklari muhim o'rin egallaydi.
Ushbu manzilgohlar o'z davrida bitta shahar majmuasinining tarkibiy qismlarini
(birinchisi-ark, ikkinchisi-shahriston) tashkil etib, mil.avv. I ming yillikning o'rtalarida
shakllangan. Ularning umumiy maydoni taxminan 90 ga.dan iborat. Arxeologik
qazishmalar natijalariga ko'ra antik mualliflari ma'lumotlarida qayd etilgan ikki buyuk
sarkardalari tomonidan vayron qilinib, qayta barpo etilgan shahar aynan mana shu
yodgorliklar bo'lganligini tasdiqlaydi. Shaharning tashqi muhofaza devori mil.avv. III
asrning boshlarida ellin o'lchamidagi gishtlardan qayta qurilish ishlari amalga
oshirilganligi arxeologik jihatdan tasdiqlangan.
Togri to'rt burchak shakldan iborat manzilgohni ikkita o'zaro kesishgan markaziy
ko'chalar shaharning to'rt tomonidagi darvozalarga tutashgan.
Shaharni o'rab olgan mudofaa devori mil avv. I ming yillikning o'rtalarida
paxsadan barpo qilingan. Devorda keyingi bosqichlarda bir necha marotaba (mil.avv.
III asrning birinchi yarmi, mil.avv. II-I asrlar, milodiy II va IV asrlarda) qayta qurish
va ta'mirlash ishlari bajariladi. Ilk marotaba unda antik davri o'lchamidagi kvadrat
(38x38x10, 42x42x12) gishtlardan foydalanilgan. Bu bosqichda togri to'rtburchak
burjlar bilan kuchaytirilgan qalin muhofaza devorlari bilan o'rab olingan. Devorlari
antik davri standartidagi xom-gishtlardan barpo qilingan. Gaurqalada shaharlikliklar
mahallalaridan tashqari, tegirmonchilar mahallasi, kulolchilik xumdoni, temirchilik
ustaxonalarining o'rni aniqlangan. Yodgorlikda buddaviylik ibodatxonasining o'rni
ochib o'rganilgan. Uning hovlisida stupa joylashgan. Shaharda hayot ilk o'rta asrlar
davriga qadar davom etadi.
Boshqa bir yirik shahar markazlaridan Ko'hna Kishmana ham yaxshi o'rganilgan.
U ahamiyatiga ko'ra vohada Marvdan keyingi (may.112 ga.) shahar markazi
hisoblanadi. Margiyonaning antik davri imoratlari togri to'rtburchak (50x30x10)
kvadrat (40x42x10) gishtlar va paxsadan barpo qilingan.
Qadimgi Margiyonaliklarning asosiy mashguloti sugorma dehqonchilik bo'lgan.
Qadimgi Xitoy yozma manbalarida bugdoy, guruch, uzum, yunon va sopol buyumlari
83
tez aylantiradigan charxda ishlangan. Yodgorliklardan temirdan ishlangan ro'zgor
anjomlari, Mehnat qurollari va qurol yaroglar yasalgan. Shuningdek, zeb-ziynat
buyumlari, ayol va ma'buda tasvirlari berilgan terrakotik haykalchalar qadimgi
Margiyonaliklarning boy moddiy madaniyatidan dalolat beradi
Baqtriya Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) yurishiga qadar
ahamoniylar imperiyasi tarkibi, mil.avv. 327 yildan Iskandar, keyin selevkiylar
tarkibidagi satraplikni tashkil etgan. Mil.avv. III asr o'rtalaridan yunon zodogonlaridan bo'lgan Diodot selevkiylardan mustaqil bo'lgan Yunon-Baqtriyasi davlatiga
asos solgan. Bu davrda (Еvtidem, Demetriy, Еvkratid) mamlakat hududi Hindistonning
shimoli-garbiga qadar kengayadi. Ayrim ilmiy farazlarga ko'ra Sugd hududlari ham
ushbu mamlakat tarkibda bo'lgan. Mamlakat makazlashgan monarxiyaga aylanadi.
Mil.avv. II asrning o'rtalarida (Mitridat I davrida) garbda Parfiyaning qudrati
kuchayib, Margiyona bosib olinadi. Sugd ham taxminan mana shu davrlarda mustaqil
siyosat yurita boshlagan bo'lishi mumkin.
Tinimsiz olib borilgan urushlar mamlakat harbiy qudratining pasayishiga sabab
bo'lib, shimoldan kelgan sak-yuechji qabilalarining hujumi uning batamom tanazuliga
sabab bo'lgan. Bu voqea taxminan mil.avv. 140/130 asrlarda sodir bo'lgan. Yozma
manbalarda keltirilgan ma'lumotlarning guvohlik berishicha I asrga kelib, besh
guruhdan iborat da-yueji (da-katta, buyuk) ittifoqidan tashkil topgan davlat o'rnida
Kushon podsholigi qaror topadi. Kanishka hukmronligi davridan mamlakat hududi
Hindistonning shimoliga qadar kengayib, o'z qudratining yuqori cho'qqisiga chiqadi.
Kanishkadan keyin mamlakatning kuchayish jarayoni kuzatilmaydi. Keyingi
kushonshohlar davrida mamlakat qudrati susayib, Eronda vujudga kelgan sosoniylar
sulolasi tomonidan bosib olinib, III asrning ikkinchi choragidan saltanat boshqaruvi
toliq ular hukmronligiga o'tadi.
Baqtriyaning antik davriga oid kohna shaharlarini tadrijiy jihatan bir necha
guruhga bo'lish mukin. Birinchi guruh shaharlari mil.avv. I ming yillikning o'rtalarida
shakllanib, ellinlar davrida ham faoliyat yuritgan (Talashkontepa II, Jondavlattepa,
Hayitabodtepa, Qalai Mir). Ikkinchi guruh shaharlar Yunon-Baqtriya davrida (Eski
Termiz, Dalvarzintepa, Kampirtepa-Kofirqal'a, Keykabodshoh, Saksanohur), uchinchi
guruh shaharlar esa Kushonlar davrida (Zartepa, Budrach, Gavurqala, Shohtepa va
boshqalar) vujudga kelib, faoliyat yuritgan.
Yunon manbalarida Tarmita, xitoy manbalarida Tami nomlari bilan keltirilgan
shahar eski Termiz yodgorligi o'rnida faoliyat yuritgan.
Surxondaryo viloyat Sho'rchi tumani hududida joylashgan Dalvarzintepa
yodgorligi Shimoliy Baqtriyaning antik davriga oid yirik manzilgoh sanaladi.
Manzilgoh mil.avv. III asrda shakllanib, milodiy III ikkinchi yarmiga qadar yirik
ma'muriy, iqtisodiy va goyaviy markazlardan biri sifatida faoliyat yuritadi.
Dalvarzintepa yodgorligi aylana shaklli ark (3,2 ga.), togri to'rtburchak shahriston
(umumiy maydoni 32,5 ga.) va shahar atrofi qismlaridan tashkil topgan.
Manzilgohning dastlabki shakllangan qismi Yunon-Baqtriya podsholigi davrida
mudofaa devori bilan muhofazalangan ark paydo bo'ladi. Kushonlar (I-III asrlar)
shahar arki nihoyatda mustahkamlanib, ikki qator mudofaa devor bilan
mustahkamlanadi.
84
Kushonlar davrida shahriston qismi ham shakllanib, alohida muhofaza devori
barpo etiladi. Manzilgohning barcha hududi o'zlashtirilib, shahar atrofi qismi ham
paydo bo'ladi. Shaharda turli tabaqa vakillarining uy-joy imoratlari, ishlab chiqarish
inshootlari, budda dini ibodatxonalari paydo bo'ladi. Ayrim uy-joylarning ko'lami
ancha katta bo'lib, ularni barpo qilishda yogoch ustunlardan foydalanilgan. Saroy
imoratlari va hashamdor uylar ichki tomondan boy mazmundagi rang-tasvir bezaklari
bilan jihozlangan.
Manzilgoh ichkarisida oldindan rejalashtirish asosida barpo qilingan davlatmand
va oddiy shaharliklar uy-joylari hamda hunarmandlar kulollar mahallasi o'rganilgan.
Oddiy shaharliklarning sodda uylaridan tortib, uy devorlari ichki tomondan boy
mazmundagi rang-tasvirlar va o'yma ganchli naqshli bezaklar berib ishlangan
davlatmand va shaharlik zodagonlarning mahobatli, shinam uylari ajralib turadi.
Shahriston ko'chalarining chorrahasida buddaviylik dini ibodatxonasi joylashgan.
Ibodatxona ichki devorlarini budda, bodhisatva haykallari va buddaviylik mafkurasi
bilan boyitilgan mazmunli rang-tasvirlar bezab turgan. Shaharning boshqa bir
tomonida devoriga yaqin joyda mahalliy mabudlarning ibodatxonasi bo'lgan. Yana bir
buddaviylik ibodatxonasi manzilgoh tashqarisida joylashgan. Shuningdek, bu erda
zardushtiylar jamoasi “nausi” aniqlangan.
Tarixdan ma'lumki, Kushonshoh Kanishka mamlakatda buddaviylik dinini davlat
dini sifatida qabul qilishi bilan birgalikda imperiyasi tarkibidagi xalqlarning mahalliy
dinlariga cheklov joriy qilmagan. Diniy e'tigod erkinligiga amal qilingan. Shuning
uchun Dalvarzintepada yashagan aholining quyi qatlami vakillari o'zlarining azaliy
diniy e'tigodlari amal qilgan bo'lishi mumkin. Yangi diniy e'tigodlar dastlab odatda
aholining mansabdor zodagon qatlamlari orasida tarqaladi.
Manzilgoh yozma manbalarda qayd etilgan Hodzo shahri bilan qiyoslaydi. Shahar
yirik savdo-iqtisodiy, ma'muriy va goyaviy markaz sifatidaga o'z taraqqiyotining
cho'qqisiga kushon davrida ko'tariladi. Mil.avv. III asrning ikkinchi yarmida Eron
sosoniylarining hujumi tufayli inqirozga uchragan.
Denov tumani hududida esa shahzodaning saroyi xarobalari ochib o'rganilgan,
unda old tomonda ayvoni sharqqa qaratib qurilgan. Saroy xonalari ayvon orqali saroy
xonalari va asosiy zali tuli rangdagi boyoqlar bilan turli mazmundagi suratlar chizilgan.
Ayrim xonalari ganch suvoq qilingan. Ayniqsa devorlarning birida shoh va uning oila
a'zolari, hamda saroy ayonlarining suratlari kishini o'ziga jalb qiladi. bulardan tashqari
komonli bir necha otliqlar hamda yunon xudolarining Afina, Gerakl va Nikalarning
ko'chmanchilarga xos shakllarining tasviri ham mavjud.
Surxondaryo viloyatidagi yirik markazlardan biri Zartepa yodgorligi hisoblanib,
u oldindan rejalashtirilgan yagona loyiha asosida qurilgan. Manzilgohning umumiy
maydoni 17 ga. ni tashkil etib, kushonlar davrining atrofi mustahkam mudofaa
devorlari bilan o'rab olingan yirik shahar markazi harabasi sanaladi. Mudofaa devorlari
yarim aylana minoralar bilan kuchaytirilgan. Zartepa uy-joy imoratlari vohaning
boshqa antik davri imoratlardan farqli o'laroq markaziy ko'chalari bo'ylab ilgaridan
o'ylangan rejalashtirish asosida barpo etilgan. Bu erda asosiy imorat saroy
majmuasining asosiy ikkita katta zali muhim o'rin tutadi. Ular marmarsimon
toshlardan yasalgan taglikli ustunlar asosida yopilgan.
85
Shuningdek, Zartepaning sharqiy tomonidan budda ibodatxonasining o'rganilgan
bo'lib, u buddaviylik qurilish an'analari asosida barpo etilgan. Ibodatxona hovlisida
odatda stupa o'rin olgan.
Termizdan garbda Amudaryoning o'ng sohilida joylashgan Kofirqal'a
(Kampirtepa) manzilgoh joylashgan. Murakkab mudofaa tizimiga ega bo'lgan ushbu
qala-qorgonga ellin davrida asos solingan bo'lib, kushonlar davrida ham taraqqiy etgan.
Manzilgoh uch qismdan iborat. U antik davri yozma manbalarida qayd etilgan
Pardagvi shahri bilan qiyoslanadi.
Baqtriyaning antik davriga oid muhim shahar markazlaridan biri Keykobodshoh
qo'shni Tojikiston hududida joylashgan bo'lib, qadimgi o'rni yaxshi saqlangan. Shahar
aniq reja asosida antik davri me'moriy-qurilish usuliga mos ravishda aniq o'lchamda
barpo etilgan. Mustahkam mudofaa devorlari bo'ylab togri to'rtburchak shaklidagi
minoralar joylashgan. Shaharga Yunon-Baqtriya podsholigi davrida asos solingan.
Baqtriyaliklar qurilishda asosiy xom ashyo sifatida tuproqdan paxsa, xom gisht
sifatida foydalanishgan. Yunonlar davrida qurilishda kvadrat, kushonlar davrida esa
o'lchami (30-32x30-32x9-10 sm.) nisbatdan kichikroq gishtlar ishlatilgan. Toshlar
ustun taglar, plyastrlar (ustunqoshlar)ni yasashda foydalanilgan. Temirdan uch qirrali
kamon oqi uchlari, tuli xil qilichlar: aqinak, sarmatlarnikaga oxshash uzun nayzalar
yasashda foydalanishgan.
Baqtriyaning asosiy diniy ta'limoti zardushtiylik bo'lgan. Zardushtiylik dini
doirasida mitra, max (oy xudosi), vado (shamol xudosi), atsho (olov xudosi), ardohsho
(xosildorlik xudosi) va mahalliy Vaxsh xudolariga siginish odatlari mavjud bo'lgan.
Yunonlar hukmronligi davrida hukmron doira vakillari orasida ellin xudolariga
siginish odati keng tus oladi. Kushonlar davrida buddizm dini kuchaya boshlaydi.
Ayniqsa, Kanishka hukmronligi davrida buddizmning davlat dini sifatida qabul
qilinishi uning o'lkadagi mavqeining birinchi o'ringa ko'tarilishiga olib keladi.
Shimoliy Baqtriya hududiga milodning boshlarida buddaviylik dini kirib kela
boshlaydi va o'lka orqali O'rta Osiyoning ba'zi hududlariga keyinchalik Sharqiy
Turkistonga va undan Xitoyga tarqaladi. Shimoliy Baqtriyaning ko'pgina joylaridan
buddaviylik dini inshootlari ochib o'rganilgan. Bular Qoratepa ibodatxonasi,
Fayoztepa monostiri, Zurmala va Ayritom stupalaridir.
Qoratepa ibodatxonasi Termiz shahridan garbda joylashgan gorsimon budda
ibodatxonasi aniqlanib, ibodat, yashash va xojalik qismlaridan tashkil topgan xonalar
ochiladi. Ibodatxona qo'ra shaklida qurilgan bo'lib, ibodatxona togri to'rtburchak
o'lchamda qurilgan bo'lib pastki qismi gorsimon inshootdan iborat. Uning ustida er usti
qurilishi barpo qilingan. Ibodatxona devorlarida budda hayotidan namunalar keltirilgan
boy mazmundagi tasvirlar keltirilgan va tokchalarda budda haykallari qoyilgan.
Ibodatxonaning hovlisida odatdagidek stupa o'rin olgan Qoratepa ibodatxonasi er osti
va er usti qisimlaridan iborat bo'lib, togri to'rtburchakli hovlidan iborat. Ibodatxona
xonalarining birida budda haykali, ikkinchisida stupa joylashgan. Stupalarning asosiy
togri to'rtburchak bo'lib, bir necha metr balandga ko'tarilgan. Uning ustiga silindrsimon
inshoot solingan uning usti gumbazli toq o'rnatilgan. Toq toshdan yasalgan soyabonlar
o'rnatilgan.
Ibodatxona odatda vatanidagi qurilish qoidalari saqlagan holda mahalliy qurilish
usulida barpo qilingan. Shunga ko'ra gor shaklini ko'rsatish uchun ibodatxonani er osti
86
inshooti ustida barpo qilish an'nasini joriy qilganlar. Ibodatxona ichki devorlarini
budda, bodhisatva haykallari va buddaviylik mafkurasi bilan boyitilgan mazmunli
rang-tasvirlar bezab turgan. Ibodatxona boy devoriy suratlar hamda haykalchalar bilan
bezatilgan. Ulardan Budda hayotidan lavhalar keltirilgan suratlar va haykallari alohida
mohiyat kasb etadi
Qoratepadan shimoliy sharqida buddizm dining yana bir ibodatxonasi topilib,
hozirgi paytda Fayoztepa nomi bilan mashhur. U turidagi ibodatxona bo'lib, uch
qismdan ya'ni diniy marosimlar o'tkazadigan joy, manostr va xojalik qismlaridan
iborat. Buddaviylik inshootlaridan shuningdek kulolchilik buyumlar, metall buyumlar,
brahma, kxaroshti, hamda yunon alfavitida bitilgan Kushon yozuvlari o'rganilgan.
Kushon davri qishloqlari o'sha davr iqtisodiy hayotini o'rganishda muhim o'rin
tutadi. Bu davrga oid Mirzaqultepa (Termiz), Oqqoqon (Sherobod), Sho'rtepa (Angor)
kabi qishloq xarobalari ochib o'rganilgan. Ular ham aniq rejaga asosida barpo etilgan.
Qishloqlarda oddiy dehqon qishloq xojalik mahsulotlarni etishtirish va ularni qayta
ishlash vazifalarini bajarganlar.
Baqtriyada antik davrida madaniyatini chuqurroq anglashda topib o'rganilgan
haykallar, zargarlik buyumlari, devoriy tasvirlar muhim ahamiyat kasb etadi. Qisman
yuqorida keltirilgan hamda Taxti-Sangin va “Amudaryo xazinasi” orqali bizga ma'lum
bo'lgan san'at namunalari turli davrlarga oid bo'lib, ularda mahalliy, ahamoniylar, ellin,
hind (gandhara) va ko'chmanchilar madaniyati an'analari o'z aksini topgan.
Sogdiyona. O'rta Osiyoning yirik madaniy-tarixiy o'lkalaridan biri bo'lib, antik
davri hududi Zarafshon (Samarqand va Buxoro viloyatlari) va Qashqadaryo
vohalarilari hududlaridan tashkil topgan. Ayrim yunon mualliflari (Strabon) keltirgan
manbalarida uning janubiy chegarasi Amudaryodan o'tganligi togrisidagi ma'lumotlar
ham saqlangan.
Etnik jihatdan umumiy hisoblangan butun o'lka aholisining madaniy taraqqiyoti
darajasi va xususiyatiga ko'ra nisbatan yaqin bo'lsada, ular o'ziga xos tomonlari bilan
ajralib turadigan alohida vohalar yoki mikrovohalardan tashkil topgan.
Sugdning antik davri siyosiy tarixi bilan bogliq jarayonlar va ayrim toponimlariga
oid qisqa va o'z navbatida mavhum yozma manba ma'lumotlari yunon-rim, xitoy va
qisman arman manbalarida uchraydi. O'lkada antik dariga oid turli vazifalarni bajargan
arxeologik yodgorliklar aniqlanib, ularning asosiy qismida ilmiy tadqiqot ishlari olib
borilgan. O'z davri tarixi va madaniyatidan xabar beruvchi moddiy manbalar yirik
shahar turidagi yodgorliklarda amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida nisbatan koproq
to'plangan. Yirik shahar markazlarining asosiylari (Afrosiyob, Еrqorgon, Ko'ktepa,
Uzunqir-Podayotoq-Sangirtepa kompleksi) ilk temir va arxaik davri o'rnida faoliyat
yuritgan bo'lsa, boshqa bir guruh kohna shaharlar (qalai Zoxaki Maron, Kitob
shahridagi Qalandartepa yodgorligi, Talli Barzu, Buxoro va boshqalar) bevosita antik
davrida shakllangan.
Afrosiyob o'lkaning asosiy yirik shaharlar makazi sifatidagi ahamiyatini saqlab
qoladi. Antik davri manbalarida qayd etilgan Maroqandaning o'rni bo'lgan.
Shaharning antik davridan darak beruvchi moddiy manbalar Afrosiyob II va III
bosqichlariga oid madaniy qatlamlarda o'z aksini topgan.
O'rta Osiyo hududi yunonlar tomonidan bosib olingandan so'ng barcha
hududlardagi kabi o'lkada ellin madaniyatining ta'siri kuchayadi. Ayniqsa, bu jarayon
87
shahar qurilishida koproq namoyon bo'ladi. Yunonlar shaharni tinchlik bilan qolga
kiritgan bo'lsada, Spetamen boshchiligidagi qo'zgalonchilar bilan bo'lgan
toqnashuvdan so'ng talofat etgan shahar muhofaza devorlarining ma'lum qismida
yunon harbiy-muhandislik rejasi bo'yicha ta'mirlash va qayta qurish ishlari olib
boriladi. Kvadrat shaklli xom gishtlardan barpo qilgan ikki qatorli devor o'rtasida
yo'lak-galereya qoldirilgan bo'lib, uning umumiy qalinligi asosidan 7 metrni tashkil
etgan. Muhofaza devori togri burchakli mudofaa burjlari va jangavor shinaklar bilan
kuchaytirilgan. Yunon harbiy strategik rejasi bo'yicha odatda mudofaa devorlarning
tashqarisidan xandakga tomonida “berma” yoki “proteyhizm” qoldirilgan bo'lib,
dushman qarshiligini susaytiruvchi dastlabki vosita vazifasini bajargan.
Muhofaza devorida keyingi, taxminan mil.avv. II asrda qayta ta'mirlash ishlari
olib borilishi bilan eski devor olib tashlanib, uning o'rnida 50-70 sm. qalinlikdagi
shagal aralash paxsa bloklardan eniga 8-10 metr bo'lgan tagdevor ko'tariladi va uning
ustida yo'lak-galereya qoldirilgan ikki qatorli yangi muhofaza devor ko'tariladi. Bu
bosqichdagi ta'mirlash ishlari davomida shahar muhofazasini yanada mustahkamlash
maqsadida qoshimcha qala-burjlar (bastion) barpo etiladi. Ilgari mavjud bo'lgan
to'rtburchak, ayrim hollarda aldamchi shinaklar o'rnida nayzasimon jangavor shinaklar
bilan shahar mudofaasi kuchaytiriladi hamda devorlarning ichki va tashqi tomonlaridan
muntazam “plyastrlar” barpo etiladi. Ta'mirlash ishlariga zarurat bevosita shimoliysharqdan siljigan sak-yueji qabilalarining kutilmaganda qilingan hujumi natijasida
shaharga etkazilgan talofat natijasi bo'lish mumkin.
Shaharning arki (may. 0,5 ga.) uning shimoliy chekkasida qadimgi o'rnida faoliyat
yuritadi. Bu qismi ham o'z navbatida alohida muhofaza devori bilan muhofazalangan
bo'lib, uning kirish darvoza chetlari cho'ziq shaklli burjlar bilan kuchaytirilgan. Ark
ichkarisida hukmdor saroyi va boshqa mahobatli imoratlar o'rin olgan.
Shahar maxsus sopol quvurlari orqali suv bilan ta'minlangan. Bu paytda shahar
antik davri mualliflari yozma manba ma'lumotlarida qayd etilgan 219 ga. maydoni
toliq shakllanib, O'rta Osiyoning yirik madaniy va savdo-iqtisodiy markaziga aylanadi.
Antik davrining oxirlaridan boshlab Sugdlik savdogarlar shahar aholisining ko'pchilik
qismi savdo koloniyalariga ketib qolishi natijasida shaharda hayot bir muncha
susayishiga olib keladi.
Samarqand Sugdining antik davri yirik shahar markazlaridan Ko'ktepa kohna
shahri ellin davrida ham faoliyat yuritib, unda katta qurilish ishlari olib boriladi. Ellin
davrida ark qismida bir necha xonalardan tashkil topgan minorasifat imorat barpo
etiladi. Aynan mana shu davrda Afrosiyobdagi kabi kvadrat gishtlar o'rtasida yo'lakgalereya usuldagi ikki qatordan iborat ichki mudofaa devori quriladi. Boshqa bir kohna
shahar Qorgontepa yodgorligi o'rnida bo'lgan. Kohna shahar ark, shahriston va shahar
atrofi qismlaridan tashkil topgan. Ark qismida antik davriga oid paxsadan o'rab olingan
muhofaza devorining o'rni aniqlangan. Kohna shaharda olov ibodatxonasi faoliyat
yuritgan.
Samarqand Sugdning antik davri san'at namunalari terrakotik haykalchalarda o'z
aksini topgan. Qollarida hol meva, o'simlik, gullar yoki o'simlik ushlab turgan
hosildorlik ayol ma'budalarining haykalchalaridan iborat. Ust bosh kiyim kechagi turli
holatlarda tasvirlangan. Musiqa asoblari bilan tasvirlangan ayol va erkaklarning
haykallari ham uchraydi.
88
Buxoroda antik davri yirik shahar markazlar yaxshi o'rganilmagan. Qishloq
tipidagi manzilgohlarning ikki turi ajralib turadi. Qizilqir I Setaloq II, Romish
manzilgohlari arxeologik jihatdan nisbatan yaxshi o'rganilgan yodgorliklari
hisoblanadi.
Qadimgi Buxoro shahrining antik davrining qaysi bosqichida shakllanganligi
togrisidagi aniq arxeologik ma'lumot yaxshi o'rganilmagan.
Janubiy Sugd hisoblangan Qashqadaryo vohasi ikki xil tabiiy-geografik sharoiti
va relefidan iborat mikrovohalardan tashkil topgan. Bu o'lka moddiy madaniyatiga
ko'ra umumiy va xususiy jihatlariga ega bo'lgan alohida arxeologik majmualardan
tashkil etadi. Tog va tog oldi pastekisliklari iborat Qashqadaryo-ning yuqori oqimi va
har tomondan dasht va cho'llar bilan o'ralgan uning o'rta oqimi hududlaridan tashkil
topgan.
M.H.Isamiddinov, N.K.Krashennikova, R.H.Suleymanov, A.S.Sagdullayev,
M.Е.Masson, S.K.Kabanov, S.Raimqulov, M.H.Hasanov, G.Ya.Dresvyankaya,
A.V.Omelchenko va boshqalarning ilmiy tadqiqotlari amaliy natijasida vohaning antik
davr tarixidan darak beruvchi ma'lumotlar to'plangan.
Pahlaviy, yunon-rim va xitoy yozma manbalarida keltirilgan ayrim toponimlar
(Nautaka, Ksenippa va Kish, Nikshapiya) zamonaviy tadqiqodchi olimlar tomonidan
Qashqadaryo vohasining ma'lum hududlari bilan qiyoslangan. O'tgan asrning oxirlariga
qadar antik davri yunon-rim mualliflari yozma manba ma'lumotlarida tilga olingan
Nautaka va Ksenippa viloyatlari o'z davrida S.K.Kabanov tomonidan Kesh va Naxshab
vohalariga qiyoslanib, u boshqa hududning qadimgi tarixi bilan shugullanuvchi boshqa
olimlarlar tomonidan ma'qullangan.
Janubiy Sugdda antik davri yirik markazlaridan Еrqorgon yodgorligi arxeologik
jihatdan yaxshi o'rganilgan. U qudratli mudofaa tizimi va aniq rejaga asoslanib ikki
kator mudofaa devori bilan mustahkamlangan. Ichki mudofaa devori 40 ga, tashqari
mudofaa devori 150 ga maydonni o'rab olgan. Sitadel shaharistonning shimoliy
qismida joylashgan bo'lib, 90x60 metr hajmda ark mudofaa devori mudofaa burjlari va
shinaklar bilan kuchaytirilgan. Bu erdan mil.avv. III-IV asrlarga oid ma'muriy bino
o'rni hamda III-IV asrlarga oid ibdatxona o'rganilgan. Ibodatxonaning markaziy toatibodat qilinadigan xonasi yirik hajmda bo'lib, ustunlari ostida yopilgan va uning
devorlari haykalchalar va rang tasvirlar bilan bezatilgan. U erdan tutatqi idishlar,
oyna, ilon va qurbaqa tasvirlari topilgan. Ibodatxona ko'rinishidan olov va suvga
siginuvchilar uchun xizmat qilgan. Shuningdek, Еrqorgondan kulolchilik
mahallalasining o'rni aniqlangan bolib, u ilk temir davri devori tashqarisida joylashgan.
Еrqorgonning tashqi devori V asrda shahar maydoning kengayishi bilan barpo
qilinib, umumiy maydoni 150 ga. ga etadi. Tashqi shaharning shimoliy-garbida ko'cha
bo'yida temirchilar ustaxonasi paydo bo'ladi. Ulardan temir eritish o'chogining o'rni,
mahsulot tayyorlashga temir xom ashyolari topib o'rganilgan. Tashqi shahar muhofaza
devorining har oltmish metrida barpo etilgan. Jami 60 ta muhofaza burjlari tashkil
etadi. Ichki shahar mudofaa devorlari 24 metrli paxsa poydevor ustida IV asrlarda
kayta tiklanadi. Devor tashqarisida yo'lakcha qoldirilgan. Tashqi devor xom gishtdan 8
metr qalinlikda barpo qilinib, 8 m yarim aylana burjlar bilan kuchaytirilgan, iski devor
esa paxsadan barpo qilingan. Shahar arki aloqada muhofaza devori va burjlariga ega.
89
Qarshi vohasidagi mil.avv. II-I asrlarda o'ziga xos yirik shahar markazi bu Qalai
Zahoki Maron yodgorligida o'z aksini topgan. Bu uchta qismlardan iborat bo'lib
ularning har biri alohida mudofaa devorlari bilan o'rab olingan. Uning umumiy
maydoni 225 gektarni tashkil etib, ichki qala qismi 1 ga, ikkinchi xalqasi 43 ga.dan
ortiq maydonni egallagan. Mudofaa devorlarida burjlar uchramaydi. Manzilgohning
ikkinchi devorida IV-V asrlarda ta'mirlash ishlari amalga oshiriladi. Manzilgohning
markaziy qalasida VII asrlarga oid kichik mulkdorlar qasri barpo etiladi. Ko'rinishdan
manzilgoh ilk o'rta asrlar davrida shahar sifatida rivojlangan. R.H.Suleymanovning
fikriga ko'ra yirik va o'ziga xos me'moriy-mudofaa an'anasiga ega shaharning Qarshi
vohasida paydo bo'lishi Sirdaryoning quyi oqimida Chirikrabod madaniyatining
inqirozga uchrashi natijasida Orolbo'yi saklarining Sogdiyonada siyosiy doirani
egallashi bilan bogliq bo'lgan. Malumki, mil.avv. II asr Sirdaryoning quyi oqimi
deltalarida ekologik inqiroz tufayli Babishmulla, Chirikrabod madaniyat inqirozga
uchrab, u erdagi aholi turli joylarga ko'chishga majbur bo'ladi. Ularning bir qismi
Parfiyaga, boshqa bir guruhi esa Sirdaryoning o'rta oqimi, ya'ni Toshkent vohasiga
kelib joylashgan bo'lsa, boshqa bir guruhi Qashqadaryo vohasiga kelib o'rnashgan.
Qashqadaryo vohasining sharqida Kitob shahrining qadimgi o'rni 40 ga ortiq
bo'lgan. Shaharlarning sitadeli (may. 1 dan ortiq) kulolchilar mahallasi aniqlangan.
Ba'zi bir tadqiqotchilarning fikriga ko'ra qadimgi Kesh Qanglarining janubiy viloyati
bo'lib, yozma manbalarda keltirilgan Qang-Susega togri keladi. Lekin Qashqadaryo
vohasining Kushonlar davlati tarkibida bo'lgan, degan fikrlar ham mavjud.
Qashqadaryo vohasining sharqida Kitob shahrining qadimgi o'rni 40 ga ortiq
bo'lgan. Shaharlarning sitadeli (may. 1 gektardan ortiq) kulolchilar mahallasi
aniqlangan. Qadimgi Kesh Qanguy davlatining janubiy viloyati bo'lib, yozma
manbalarda uning tarkibida keltirilgan beshta viloyatlardan biri - Si-sega qiyoslanadi.
R.H.Suleymanov mazkur qiyosni boshqa tomondan ma'qullaydigan fikrni bildiradi.
Lekin, boshqa bir guruh olimlar Qashqadaryo vohasi Kushonlar davlati tarkibiga
kirgan, degan fikrlarni ilgari surishga harakat qilishadi.
Xorazm. Nemis olimi Markvart (1901) Gekateyning “Parfiyaliklardan sharqda
joylashgan xorasmiylar” haqidagi ma'lumoti va Akes daryosi togrisidagi hikoyasi va
16-satraplik togrisidagi ma'lumotlarni umumlashtirib, Katta Xorazm muammosini
o'rtaga tashlaydi.
Strabon Arshakiylar sulolasiga asos solgan “parn-dahlar Meotida (Orol
dengizi)ning narigi tomonida istiqomat qiluvchi dahlar o'lkasidan) quyi Sirdaryodan
kelib chiqqanligin yozib qoldirgan.
Shuningdek, u Arshak Tiridatning Salavka II qo'shinlaridan qochib, apasiaklar
(Xorazmning shimoliy qo'shinlari) huzuriga borganligi togrisida xabar beradi.
Arshakiylar sulolasiga asos solgan aka-ukalar dastlab ma'lum darajada Xorazmga tobe
bo'lgan Orolbo'yi dahlarining boshliqlari bo'lganlar, dahlar esa Tajang daryosi
havzasiga ko'chib o'tgach, Xorazm etakchilik qilgan massaget birlashmasining
madadiga tayanib, qo'zgalonni boshlab yuborganlar.
Xorazm hududidan milodning boshlariga oid old tomonida hukmdor tasviri va
orqa tomonida esa tamga tushirilib zarb qilingan tangalar Qanguylarning vassali
sifatida rivojlangan, degan xulosaga kelish mumkin. Beruniy keltirgan ma'lumotlarga
ko'ra 305 yilda Xorazm afrigiylar sulolasi tomonidan mustaqil boshqarilgan.
90
O'lkaning bu davrga oid arxeologiyasi Xorazm arxeologik-etnografik
ekspeditsiyasi (XAEE) va boshqa ekspeditsiyaning ilmiy izlanishlar natijasida yaxshi
o'rganilgan. Bu davr manzilgohlarining qadimgisi ahamoniylar davri shahar va
qishloqlari taraqqiyotining etishi bilan bogliq. Antik davri jamiyati rivojlanishi o'lka
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti jadallashishiga olib keladi. Natijada ularning
markazi sifatida yirik shaharlarning rivojlanishi va yangilarining paydo bo'lishi sodir
bo'ladi. Ilgari shakllangan Ko'zaliqir va Qalaliqir kabilardan tashqari Jonbosqala,
Tuproqqala, Turpoqqal'a, Qariqizqala, Qoyqirilganqala, Hazorasp va boshqa shular
kabi shahar turidagi manzilgohlar taraqqiy etadi. Xorazmning bu davrga oid kohna
shaharlari O'rta Osiyoning boshqa hududlarinikidan shakli jihatdan keskin farq qiladi.
Ularning ayrimlarida ark qismi mavjud. Shuningdek, shahriston mudofaa devori
atrofida hayot shakllanmagan va shaharda kam hollardagina hunarmandchilik ishlab
chiqarish mavjud bo'lgan. Keyingi yillarda Hazorasp xarobalarida amalga oshirilgan
tadqiqot ishlari davomida mazkur belgilarning ayrimlar shahar uchun xos ekanligi
ma'lum bo'ldi. Umuman o'lkaning antik davrida ma'lum reja va mudofaa tizimi
asoslangan shahar markazlar paydo bo'ladi. Yirik shahar markazlari uchun saroy va
ibodatxona komplekslar, shahar ichkarisidagi uy-joy imoratlari xosdir. Xorazmning
antik davriga oid Qoyqirilganqala nisbatan yaxshi o'rganilgan yodgorliklardan biri
sanaladi. Unda o'tgan asrning 50-yillarida S.P.Tolstov tadqiqot ishlarini olib borgan.
42 diametrdan iborat aylana shakldagi minorasimon inshootdan tashkil topgan
me'moriy majmua. Atrofi 9 ta minoradan tashkil topgan mudofa devoriga ega bo'lib, 8
metr balandlikda saqlanib qolgan. U mil.avv. IV-milodiy asrlarga oid ibodatxonaobservatoriya vazifasini bajargan. Majmua xonalarining birida yirik xumlar
joylashgan. Ibodatxonaning asosiy zallarida mahalliy ma'budalar haykalchalari
topilgan. Shuningdek, haykal shaklidagi ossuariylar va sopollar sirtiga xojalik hisoblari
bitilgan yozuv namunalari aniqlangan. Tuproqqala Xorazmning so'nggi antik davriga
oid yodgorliklaridan sanaladi.
Aqchahonqala (Qozoqliyotganqala). Beruniy tuman Ozod fermer xojaligi
hududida joylashgan yodgorlikda o'nga yaqin turli darajadagi qazishmalar amalga
oshirilgan. Kvadratsimon shaklldagi maydon taxminan 56 ga. bo'lib, umumiy
muhofaza devoriga ega bo'lgan kohna shahar yuqori va quyi qalalardan tashkil topgan.
Quyi qala kvadratsimon shaklli quyi qala 50 ga. dan iborat joylashishi dunyo
tomonlariga mos keladi. Ikki qator muhofaza devorlariga (tashqisi-1,7m., ichkisi
2,1m., oq otish galereyasi 2,3 m.) Muhofaza devori tashqarisi bo'ylab kvadrat shaklli
11,6x11,6x4,8 o'lchamdagi, burchaklarida esa 6,6x6,6 m. o'lchamdagi burjlar barpo
qilingan. Muhofaza devori 41-43x41-43x11-14 sm. Xom gishtlardan barpo etilgan.
Devorda va burjlarda jangavor shinaklar bilan ta'minlangan. Muhofaza devori va 10 m.
dan iborat xandak orasida “proteyhizm” yoki berma qoldirilgan. Qalaga kirish
darvozasi shimoliy-sharqiy devor o'rtasida bo'lgan.
Quyi qa'laning shimoli-harbiy burchagida kvadrasimon shaklidagi 11 ga.
maydonni egallagan yuqori qala joylashgan. Yuqori qala ham quyi qala qurilish usilida
barpo etilga alohida muhofaza devoriga ega. Qalinligi pastdan 7,5-8,5 m. koridor,
mudofaa burjlari va jangavor shinaklardan tashkil topgan muhofaza devori yuqorida
keltirilgan kvadrat gishtlar va paxsa aralash terilgan.
91
Qalaning eng yuqori qismida alohida joylashgan tepalikdagi keng hovli (28x16
m.) tagkursi ustida xom gishtlardan (40-44x10-13 sm) barpo etilgan imoratga pandus
orqali chiqilgan. Bu erdagi topilmalar orasida tosh ustun taglar muhim o'rin egallaydi.
qalaning shimoliy qismidagi xom gishtdan barpo etilgan hovli (55x60 m.) dan ham
tosh ustun taglari, loydan yasalib, ustiga alebastr yuritilgan haykalchalar topilgan.
Qalaning sharqiy qismidagi uchinchi bir imorat (100x80 m) xom gishtlardan
ko'tarilgan alohida muhofaza devoriga ega. Aqchahonqala shimolida qalinligi 2,8 m.
Qalinlikdagi devor qoldiqlari aniqlanib, 5 km. masofagacha kuzatilgan. Bu devor
kichik xojalik vohasini muhofaza qilgan bo'lish mumkin.
Arxeologik qazishmalar jarayonida mil.avv. IV asr - milodiy IV asrlarga oid
sopollar majmuasi, antropomorf va zoomorf shaklli haykalchalar bo'lib, budda, ehtimol
bodhisatva haykalchalaridan iborat. Gishtlarda tamgalar uchraydi. Bu erdan qisman
so'nggi arxaik davri sopollari uchraydi.
To'rt tomonida darvozalar o'rin olgan. Darvozalar adashtirma devor yo'l va
qoshimcha devor bilan mustahkamlangan. Unda “Yuz ustunli ibodatxona”, undan
janubroqda tomonlari 43x43 metrdan iborat shoh saroyining o'rni aniqlangan. Uning
devorlariga chizilgan rasmlar orasida shohona kiyim, boshida toji bilan tasvirlangan
shaxsning tasvirlari, yozuv namunalari ham ahamiyatlidir. Amalga oshirilgan
tadqiqotlar manzilgohning qadimgi Xorazmning poytaxti, degan qarashlarni ilgari
surmoqda.
Yirik shahar markazlaridan Tuproqqala Xorazmning madaniy-ma'muriy markazi
bo'lgan. Manzilgohdan saroy ibodatxonalar va uy-joy imoratlarining o'rni ochib
o'rganilgan. Loydan yasalgan haykalchalar, xususan Xorazmshohlar va ularning
ajdodlari tasviri tushirib ishlangan haykalchalar va devorlardagi rang-tasvir namunalari
Xorazmning qadimgi davr boy san'at namunalaridan darak beradi. Bu erda sopollar
sirtiga bitilgan yozuv namunalari bir tomondan qadimgi Xorazm Yozuvini ikkinchi
tomondan esa xojalik xususiyatlarini o'rganishdagi muhim manba bo'lib xizmat qiladi.
Qurol-yarog yasash ustaxonasi esa davlatning kuchli harbiy qudratga ega ekanligidan
dalolat beradi.
Qadimgi Choch. Qadimgi Choch-Chirchiq vohalaridan tashkil topgan hozirgi
Toshkent viloyati hududidan iborat o'lka. Choch tarixiga oid aniq ma'lumotlar qadimgi
yunon tarixchilarining asarlarida uchraydti. Tarixchi Strobonning “Geografiya” asarida
keltirilgan ma'lumotlarda mil.avv. I ming yillikning o'rtalarida Yaksart (Sirdaryo)
ortidagi erlarda jangavor ko'chmanchi sak qabilalari istigomat qilganligi keltiriladi.
Boshqa bir mullif Dionisiy Periegit asarida Selevkiylar sarkardasi Demodam daryo
ortiga (Yaksart) yurish qilib, qala shaharga asos solganligi togrisidagi ma'lumot
mavjud. Bu voqea kamida mil.avv. III asr boshlarida sodir bo'lgan. Bu shahar
akademik Yu.F.Buryakovning fikriga ko'ra hozirgi Qanqa yodgorligining dastlabki
o'rnida (maydoni 6,5 gektar) bo'lgan. Bu yodgorlikning eng qadimgi o'rni aniq reja
asosida, ya'ni togri to'rtburchak shaklda ellinlar o'lchamidagi kvadrat gishtlardan barpo
qilingan. Shaharning bir qismida ark joylashgan. Shahar uch tomondan mudofaa
devorlari bilan o'ralgan. Mudofaa devorlarida togri to'rtburchak minoralar, galareya va
ularda joylashgan shinaklar o'rganilgan. Devor tashqarisida suv to'ldirilgan chuqur va
keng xandak joylashgan. Devor bilan xandak o'rtasida “berma” yoki “proteyhizm”
qoldirilgan (“berma” yoki “proteyhizm”-dushmanning Qarshiligini sindirish maqsadida
92
mudofaa devordan xandakga tomon biroz bo'rtib chiqqan joy). Ark bilan shahar
o'rtasida ham xandak qazilgan. Shahar arkiga shimoli-sharqiy tomondan pandus orqali
kirilgan. Shahar darvozasi janubi-garbda joylashgan. Darvozaning ikki tomonida
soqchilar turadigan burjlar (minora)o'rin olgan. Xandakdan ko'tarma ko'prik orqali
o'tilgan.
Keyingi davr tarixi bilan bogliq voqealar tavsiloti bilan Xitoy manbalari orqali
tanishish mumkin. Chjan Szyan (mil.avv. II asrning ikkinchi yarmi) keltirgan
ma'lumotlarda o'lka Yuni nomi bilan tilga olinib, uning Qanguylar davlati tarkibiga
kirganligi ta'kidlanadi. Keyingi davr xitoy manbalarida Shi, Chjeshi (Chjesi) shaklida
keltirilgan.
O'lkada dastlabki shahar (Kanka) yuqorida ta'kidlanganligi kabi mil.avv. III asr
boshlarida shakllanadi. Mil.avv. III asr ortalarida vohaga Sirdaryoning quyi oqimi
hududidan ilgari shaharsozlik an'analari bilan tanish bo'lgan qabilalarning ko'chib kelib
joylashishi kuzatiladi. Bu erda mahalliy Burgulik, ko'chmanchi sak qabilalari va
Jetiosar madaniyati qisman o'lkaga ellin madaniyati an'analarining kirib kelishi bilan
antik davrida o'ziga xos madaniyat shakllanadi.
Arxeologik jihatdan vohaning antik davri dastlabki o'rganilgan yodgorlikga
nisbatan Qovunchi madaniyati nomi bilan yuritiladi. Qovunchi 1 (mil.avv. III asrning
ikkinchi yarmi-milodning boshiga qadar) Qovunchi 2 (milodning I asridan-IV asrlar
boshi). Vohada antik davriga oid 13 ta yodgorlikni Yu.F. Buryakovning taxminlariga
ko'ra qadimgi shahar sirasiga kiradi. Ulardan Qovunchitepa, Kindiktepa, Shohruhiya,
Kavardan, Honobodtepa, Quloqchintepa, Kugaiytepa, Mingo'rik, Shoshtepa va
boshqalarni qayd etish mumkin.
Vohaning dastlabki shahar xarobasi Ohangaron vohasida mil.avv. IV asrning
oxirlari Kanka kohna shahri paydo bo'ladi. Devor ellinlar qurilishi an'anasi asosida
barpo qilinib, kvadrat gishtlardan barpo qilingan muhofaza devorining o'rtasida
soqchilar usun maxsus yo'lakcha (galareya) qoldirilgan va burjlar bilan kuchaytirilgan.
Devor tashqarisida chuqur va keng xandak qazilgan. Taxminan mil.avv. II-I asrlarga
kelib, Kanguylar davlatining ma'muriy markaziga aylangandan so'ng shahar maydoni
ancha kengayib uning umumiy maydoni 150 ga etadi. Ushbu maydondagi manzilgoh,
togri to'rtburchak shaklidagi xom gishtdan qurilgan mudofaa devorlari bilan o'ra
olinadi. Devorning taxminan har 40-50 metrida yarim aylana shaklidagi mudofaa
burjlari barpo qilinadi. Mazkur maydonni egallagan shahar eftalitlar davriga qadar
rivojlanadi. Undan keyin shahar O'rta Osiyoning boshqa ba'zi shaharlarida
kuzatilganligi kabi maydoni ancha qisqaradi.
Sirdaryoning chap soxilida joylashgan Shohruhiya xarobasidir. Uning qadimgi
davrdagi tomonlari 600x600 metrdan iborat bo'lib, hozirgi paytda ko'pgina qismini
daryo yuvib ketgan va uchburchak shaklida saqlanib qolgan.
Shoshtepa manzilgohi ibodatxona shaklidagi qurilish majmuasi bo'lib, Jetiosar
diniy inshootlari bilan umumiy aloqadorligi mavjud. Qovunchi madaniyatining keyingi
bosqichida Mingo'rik manzilgohining shakllanishi kuzatiladi. Manzilgoh 35 gektardan
iborat maydonni egallagan. Shahar umumiy mudofaa devoriga ega. Ark va shahriston
qismlari ajralib turadi. Arkda saroy, harbiy zahira uchun mo'ljallangan imorat va
boshqalarning o'rni aniqlangan. Imoratlarning devorlari turli mazmundagi rang-tasvir
namunalari bilan bezatildgan.
93
Voha antik davri madaniyat bosqichlarini o'rganishda kulolchilik buyumlari
muhim ahamiyatga ega. Dastlabki bosqichga oid sopol buyumlar asosan qolda
yasalgan. Qovunchi 2 bosqchidan boshlab kulolchilik charxida yasalgan sopol
buyumlar soni ko'payadi va shakli o'zgaradi. Bandida avval qoy keyingi bosqichda esa
buqaning boshi tasvirlangan sopol buyumlari paydo bo'ladi. Ular aholining xojalik
faoliyati va goyaviy qarashlari bilan an'analardan iborat bo'lgan. Voha shaharlarida
amalga oshirilgan arxeologik qazishmalar davomida old tomonida Choch
hukmdorlarining tasviri va aks tomonida tamga tushirilib, atrofiga Sugd yozuvi berib
zarb qilingan bir necha minglab nusxadagi tangalarning guvohlik berishicha o'lkada
savdo-ishlab chiqarish taraqqiyoti darajasi nigoyatda yuqori bo'lganligini ko'rsatadi.
Umuman Toshkent vohasi Fargona, Sugd va Xorazmning Jettiosar madaniyatlari bilan
madaniy aloqada bo'lib umumiy va o'ziga xos tomonlari mavjud.
Fargona vodiysi antik davrida. Antik davri yunon-rum yozma manbalaridagi
qayd qilingan ayrim xalqlar keltirilgan mavhum xabarlarni orqali Fargonaning antik
davri togrisida mulohaza yuritish qiyin. Geradotda keltirilgan parikaniylarni Fargonaga
joylashtishga qarama-Qarshi fikrlar mavjud. Xitoy manbalarida keltirilgan Davan (DaYuan) uning ma'lumotlarida Davan davlati qo'shni Qanguy davlati bilan bir qatorda
Xitoy qo'shinlari Qarshiligiga tura oladigan qudratli davlatlardan biri sifatida e'tirof
etilgan. Yozma manbalarda davlat poytaxti Ershi shahridan tashqari yuzlab shaharlar
mavjud bo'lganligi ta'kidlangan. Bu ma'lumot birinchidan, xitoyliklarning shahar
tushunchasidan kelib chiqqan holat bo'lsa, ikkinchidan, Fargona vodiysida ushbu
davrga oid manzilgohlar sonining ko'pligi bilan izohlash mumkin. Shuningdek, ushbu
manbalarida Davanning afsonaviy uchar otlari-argamaqlar togrisida qimmatli
ma'lumotlar keltiriladi. Hatto, xitoyliklar otlarni qolga kiritish maqsadida o'lkaga
harbiy yurish uyushtirib, mahalliy hokimiyat ma'lum muddat ularga Qarshi tura
olganligi manbalardan ma'lum.
Fargona vodiysining antik davri arxeologiyasini ilmiy jihatan o'rganish XX
asrning 30-yillaridan B.A.Latinin olib borgan tadqiqot ishlari bilan boshlangan.
Fargona kanalini qurilish munosabati bilan arxeologik tadqiqot ishlari ko'lami
kengayadi. Yu.A.Zadneprovskiy, T.G.Obolduyeva, Ya.G.Gulomov, V.D.Jukov,
M.Е.Masson kabi arxeologlar tomonidan tadqiqot ishlari rivojlantiriladi. O'tgan
asrning ikkinchi yarmidan boshlab amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot yodgorliklarni
o'rganishning yangi bosqichi bo'lib, mazkur davrning boy tarixi va madaniyatidan
darak beruvchi moddiy manbalarga ega bo'lgan arxeologik yodgorliklar o'rganildi.
Ularni o'rganishda Yu.A.Zadneprovskiy, Baruzdin Yu.D., N.G.Gorbunova,
D.F.Brikina, B.Abulgaziyeva, keyinchalik esa A.Anorboev, B.Matboboev,
F.Maqsudovlar qoshilishadi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar
tadqiqot ko'lamining kengayishi bilan birga mavjud ma'lumotlarni yangi metodologik
yondashishga asoslangan.
Antik davriga oid yodgorlik majmualarni Yu.A.Zadneprovskiy Sho'rabashat
(mil.avv. IV-I asrlar-Sho'rabashat va Qoratepa bosqichlar) va Marhamat (I-IV asrlar
Ho'jambog va Marhamat bosqichlari) davrlariga ajratadi.
N.G.Gorbunova esa Eylaton o'rnida vujudga kelgan yangi arxeologik kompleksni
Ko'gay-Qorabuloq madaniyati (mil.avv. II-VII asrlar) taraqqiyot ekanligini ta'kidlaydi.
94
Bu davrlashtirishga muvofiq uning dastlabki ikki bosqichi (ilk-mil.avv. II - milodiy I,
ikkinchi bosqichi I-IV) antik davri bilan bogliq.
Sho'rabashat bosqichiga oid yodgorliikning eng yirigi va yaxshi o'rganilgani shu
nomdagi manzilgoh hisoblanib, u Yassi daryosi bo'yida joylashgan. Umumiy maydoni
70 ga. dan iborat. Daryodan tashqari barcha tomonlari tuproq uyumidan iborat
devorlar (val) bilan o'ralgan sitadel manzilgohning sharqida joylashgan. Bundan
tashqari Qoradaryo manzilgohida arxeologik tadqiqot ishlari olib borilgan. Uning
maydoni 10 ga. dan iborat. Moddiy madaniyat namunalaridan kulolchilik buyumlari,
yoruguchoq, toshoroq, urchuqbosh va boshqalar topilgan. Kulolchilik buyumlari qolda
va charxda yasalgan. Ularning sirti naqshlar bilan bezatilgan.
Marhamat davriga kelib, vodiyning barcha hududlari aholi tomonidan
o'zlashtiriladi. Bu davrda shaharlar soni ko'payib, turli shakldagi qishloqlar paydo
bo'ladi. Marhamat manzilgohi 40 ga iborat. U mil.avv. III-II asrlarda shakllanib, I-III
asrlarda o'zining rivojlangan bosqichiga etadi. Qurililishda paxsa xom gishtlardan
foydalangan. Bu bosqichga oid sopol buyumlari kulolchilik charxida yupqa qilib
yasalgan bo'lib, ularning sirtiga qizil angob berilgan. Bu davrda Fargona vodiysining
barcha hududlari dehqonchilik bilan shugullanuvchi aholi tomonidan egallanib, bu
vodiyda sugorma dehqonchilik va irrigatsiya tizimining yanada rivojlanishi bilan
bogliqdir.
Ustrushona. Ustrushona o'lkasi togrisida qadimgi yozma manbalarda ma'lumolar
uchramaydi. Faqat antik davri mualliflari asarlarida Aleksandr Makedonskiyning
Yaksart (Sirdaryo) bo'yiga yurish qilib, bu erdagi Eron shohi Kir tomonidan asos
solingan Kiropol shahrini vayron qilgach uning o'rnida barpo ettirgan mustahkam
qalani Aleksandriya EShata nomi bilan ataganligi togrisidagi ma'lumotlar saqlangan.
O'lkaning antik davri manzilgohlari nisbatan yaxshi o'rganilmagan. Bu davrda Ho'jand
kohna shahri, O'ratepa (Mugtepa), Munchoqtepa va Shirin kabi shahar turidagi
manzilgohlar faoliyat yuritgan.
Xo'jand kohna shahrida aniqlangan madaniy qatlamlarga ko'ra hayot milodning
boshlariga qadar davom etgan. Shirin manzilgohining quyi qatlami sopollari mil.avv.
IV asrlarga oid bo'lib, tadqiqotchi olimlarning taxminlariga ko'ra milodning birinchi
asrlarida shaharga aylangan. Umumiy maydoni 10 ga. ni tashkil etgan. Mug (O'ratepa)
manzilgohi ham taxminan mana shu davrda shakllangan. Sirdaryo bo'yida joylashgan
Munchoqtepa manzilgohi nisbatan yaxshi saqlangan. U togri to'rtburchak shaklli 4 ga.
dan iborat manzilgohni bo'lib, daryo suvi muntazam yuvib turganligi tufayli maydon
qisqarib ketgan. Shimoliy-sharqida nisbatan baland joyda joylashgan 70x40 m. Qismi
ko'rinishidan kohna shaharning ark bo'lgan. Manzilgoh xom gishtlar bilan terilgan
devorlari bilan muhofaza qilingan. Shirin va Mugtepa (O'ratepa) manzilgohlari o'rnida
ham milodning birinchi asrlarigacha hayot davom etgan.
95
Tortinchi bolim. O'RTA ASRLAR DAVRI
I.Bob. Ik o'rta asrlar
O'rta Osiyoning ilk o'rta asrlar davri umumiy tavsifi. O'rta Osiyo hududida
ilk o'rta asrlar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarida muhim
o'zgarishlar jarayoni kechadi. Antik davrining yirik kushonlar imperiyasi ichki
ziddiyatlar va tashqi ta'sirlar mamlakatni oxir oqibat inqiroziga olib keladi. Shimoliy
o'lkalarni o'z ta'sirida ushlab turgan Qanguylar davlatining ham bu davrda qudrati
susayib, tarkibidagi kichik ma'muriy bo'linmalar o'rnida mahalliy mustaqil
davlatlarning qaror topishi bilan yakunlanadi.
Umuman olganda O'rta Osiyoning III-V asrlar davomida uzluksiz davom etgan
siyosiy inqirozlar va toboro kuchayib borayotgan er egaligi munosabatlari mintaqada
feodal tarqoqlik jarayoni kuchayib, alohida mulkliklar egalarining mustaqil
boshqarishga harakati natijasida kichik davlatlar vujudga kelishiga zamin yaratilib,
keyingi asrlarda aniq namoyon bo'ladi. Yozma manbalarda O'rta Osiyo hududida V-VI
asr boshlarida 15 ta, VI asr o'rtalarida esa 21 ta davlatlar togrisidagi ma'lumotlar
keltirilib o'tilgan.
Bunday oqibatlar shahar madaniyati taraqqiyotiga ham o'zining salbiy ta'sirini
o'tkazmasdan qolmaydi. Ayrim shahar markazlarida hayot butunlay to'htagan bo'lsa,
boshqa bir yirik markazlarning faoliyati susayib, hududi keskin qisqarib ketadi.
Bunday holatni O'rta Osiyoning ayrim yirik shahar (Marv, Afrosiyob, Qanqa va b.)
markazlari kuzatish mumkin.
Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida kechayotgan jarayonlar moddiy madaniyat
qiyofasida ham muhim o'zgarishlar yasalishiga sabab bo'ladi. Bu birinchi navbatda
aholi yashaydigan manzilgohlarda; ularning tuzilishi qurilish shakllari, usullari va
ayrim texnologik o'zgarishlarida namoyon bo'ladi. Bunday o'zgarishlar jamiyat
ijtimoiy-iqtisodiy hayotida sodir bo'layotgan tub o'zgarishlari aniqrogi toboro kuchayib
borayotgan er egaligi munosabatlarning qaror topayotganligidan dalolat beradi.
Jamiyatning yangi a'zolari manfatlari talablariga toliq javob beradigan yashash
manzillari: mustahkam muhofazaga ega qala-qorgonlar, qorgonchalar va ko'shklar
96
paydo boladi. Ular bir tomondan jamiyatda o'sib kelayotgan yangi mulkdor tabaqa
vakillari bo'lgan er egalarining qarorgohi bo'lsa, ikkinchi tomondan yirik er egasiga
tegishli kichik bir mikrovohani tashqi dushmandan himoya qiladigan tayanch nuqtasi
vazifasini bajargan.
O'rta Osiyoning otroq dehqonchilik vohalariga muntazam kirib kelib joylashgan
ko'chmanchi chorvador qabilalari (kidariylar, xioniylar, eftaliylar) o'lkaning ijtimoiysiyosiy hayotida sezilarli o'zgarishlarga sabab bo'ladi. Ayniqsa, eftalitlar davrida
ma'lum markazlashgan davlatning qaror topishi O'rta Osiyoda susayib qolgan iqtisodiy
va madaniy aloqalarning tiklanishi va taraqqiyotiga olib keladi.
Birinchi ming yillikning o'rtalariga kelib mintaqada Turk xoqonligi ta'sirining
kuchayishi bilan Uzoq Sharqdan Vizantiyagacha bo'lgan juda katta hududda tashqi
savdo aloqalarning yuksalishiga olib keladi. Buyuk Ipak yo'lida xalqaro savdo
aloqalarining qaytadan kuchayishi o'z navbatida hunarmandchilik ishlab chiqarish
taraqqiyotining yuksalishi sabab bo'ladi. Natijada yirik shaharlarning iqtisodiy ishlab
chiqarish markaz sifatidagi ahamiyati ortib boradi. Hunarmandchilik taraqqiyoti togkon ishlarining jadallashishi, metallar qazib olish ko'lamining kengayishiga olib keladi.
Bu sohada Choch va Iloq vohalari Chotqol-Qurama tog-kon ishlab chiqarish
tumanlarida foydali qazilmalarni o'zlashtirish ishlari nisbatan yaxshi rivojlanadi. Agar
ilk o'rta asrning dastlabki bosqichlarida metallurgiya ishlab chiqarishi kon qazib
olinadigan hududlar yaqinida to'plangan bo'lsa, keyinchalik yirik shahar markazlarida
jamlanadi.
Antik davrining oxirlaridan boshlab xalqaro savdosida Sugdlik savdogarlar
mavqiening ortib borishi bilan Еttisuvda va Xitoyda ko'plab savdo faktoriyalariga ega
bo'la boshlaydilar. O'rta Osiyoda Turk xoqonligi ta'sirining kuchayishi Uzoq Sharqdan
Vizantiyagacha bo'lgan Buyuk Ipak yo'lidagi xalqaro savdo nazorati turk hukmdorlari
tasarrufiga o'tishi tashqi savdo munosabatlarining barqarorlashuvini ta'minlaydi.
O'rta asrlar davriga oid Xitoy yozma manba (Syuyan Szyan va Tanshu)
ma'lumotlarida O'rta Osiyoning otroq dehqonchilik vohalarining har birida bir necha
o'nlab shaharlar va bir necha yuzlab qishloqlar togrisidagi xabarlar keltiriladi. Yozma
manba mualliflari tushunchasida shahar tushunchasi muhofaza devorlariga ega bo'lgan
manzilgohlarga nisbatan belgilangan.
Bu davrda irrigatsiya tizimi takomillashib, yangi erlar o'zlashtiriladi. O'rta
Osiyoning tog oldi hududlari ham mana shu davrdan boshlab muntazam o'zlashtirila
boshlaydi. Qishloq xojaligi taraqqiyoti o'zining yuqori cho'qqisiga ko'tariladi.
Bogdorchilik xojaligi jadal rivojlanadi.
Ilk o'rta asrlar davri feodal davlatlari avvaliga eftalitlar, keyin Turk xoqonligiga
rasman tobe bo'lsada, markaziy hokimiyatga soliq to'lash bilan cheklanib, amalda
mustaqil siyosat yuritgan. O'rta Osiyo erlari VIII asrlarga kelib arablar tomonidan zabt
etilib xalifaliga tobe bo'lib qoladi.
V-VII asrlarda uzluksiz olib borilgan harbiy yurishlarga qaramasdan mahalliy
erlik aholisining yaratuvchilik faoliyatini davom ettirib, yuksak darajadagi madaniy
taraqqiyotga erishishadi. Otroq dehqonchilik vohalarida yangi shaharlar ko'payib,
ularning maydoni muntazam kengayib boradi. Bu davr shaharlarning bir qismi antik
davri shaharlarining davomi sifatida faoliyat yuritgan bo'lsa, boshqa bir qismi ilk o'rta
97
asrlarda qaror topadi. Shaharlar madaniy-iqtisodiy markaz sifatida barcha turdagi
ixtisoslashgan hunarmandchilik va savdo munosabatlari rivojlanadi.
Bir tomondan er egaligi munosabatlarining chuqurlashuvi, ikkinchi tomondan esa
aholi sonining ko'payib borishi bilan aholi manzilgohlari manzarasining keskin
o'zgarashiga olib keladi. Dehqon jamoasining oddiy qishloqlaridan tortib, alohida
qismi mustahkam mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan qishloqlar, saroylar,
qasrlar, qorgonlar, qorgonchalar va ko'shklar barpo etila boshlaydi. Yangi turdagi aholi
manzillarining sun'iy qurilgan maxsus tag kursi (3-5 m. balandlikda) ustida joylashgan
asosiy qismi odatda mudofaa devori bilan muhofazalanib, burjlar va shinaklar bilan
kuchaytirilgan. Yirik er egalari o'zlashtirilgan ekin erlari hududlarida sugorish
inshootlari suvni nazorat qilib turish maqsadida ularning boshida qorgon va qasrlarini
barpo etishga kirishishadi. Yozma manba ma'lumotlarida otroq dehqonchilik
vohalaridagi, ayniqsa markaziy shahar yaqin atrofida bir necha yuzlab shunday aholi
manzillari togrisidagi ma'lumotlar keltirilgan.
Mulkiy munosabatlarining kuchayib borishi moddiy madaniyat sohalarilariga ham
o'zining sezilarli ta'sirini ko'rsatib, muhim o'zgarishlar yasalishiga sabab bo'ladi. Bu
holat qurilish va me'morilikda koproq namoyon bo'lib, aholi manzillari manzarasidagi
o'zgarishlar bilan birgalikda ularning imoratlar qurilish usullari, ayrim me'moriy
echimlarida namayon bo'ladi. Kichik xonalar va tor koridor sifat xonalarning tomini
yopishda gumbaz usuli keng qollanila boshlaydi. Eshiklarning ustki qismini
birlashtirishda ham bu usulidan foydalaniladi. Imoratlarni qurishda xom gishtlardan
keng foydalanilgan. Bu davrda pishgan gishtlardan esa uylar sathiga to'shashda
foydalanilgan. Mahobatli imoratlar, davlatmand kiShilarning uy-joylari devorlarini
dunyoviy, diniy va afsonaviy mazmundagi rang-tasvir namunalari, ganch va yogoch
o'ymakorlik bezaklari bilan jihozlash ommaviylashadi. Xonalarning ustunlari va
ravoqlar turli geometrik naqshlar, o'simlik va ularning mevalarining shakllarini o'yib
bezash usuli kengayadi. Shuningdek, ganchkorlikda o'simlik va ularning mevalari,
baliq, qushlar shakllarini foydalaniladi.
O'rta Osiyoning VIII asrlar davri tarixi arablar bosqini va ularga Qarshi mahalliy
aholi harakatlari bilan bogliq. O'lkaning arablar tomonidan bosib olinishi bilan sodir
bo'lgan siyosiy jarayonlar mahalliy madaniyat an'analarining inqirozi va ma'lum
muddatli susayishga sabab bo'ladi. Keyingi davr madaniyat taraqqiyoti islom dini
mafkurasi talablariga mos holda tashkillashtiriladi.
Umuman, O'rta Osiyoning ilk o'rta asrlar davri tarixi va madaniyatidan guvohlik
beruvchi ashyoviy dalillar mintaqaning barcha tarixiy-madaniy o'lkalarida aniqlangan
turli arxeologik yodgorliklarda o'z aksini topgan. Arxeologik yodgorliklari me'moriyrejaviy echimiga ko'ra quyidagi shakllari ajralib turadi.
1. Uch qismdan iborat yirik shaharlar (ark, shahriston va shahar atrofi Samarqand, Marv, Buxoro, Еrqorgon, Qanqa va b.)
2. O'rta va kichik shaharlar (ark va shahriston ayrimlarida shahar atrofi qismlari Termiz, Poykent Panjikent, Varaxsha, Kofirqal'a va b.)
3. Aylana yoki kvadrat shakldagi ko'shklar. Ular ham mudofaa devorlari, burjlar
va shinaklarga ega bo'lgan.
4. Togri to'rtburchak yoki kvadrat shakldagi saroylar. Ular ayrim hollarda ikki
qavatdan iborat bo'lib, uy-joy, mehmonxona va xojalik xonalaridan tashkil topgan.
98
Mehmonxonalar devorlariga mazmunan boy bo'lgan turli mavzudagi rang-tasvir
bezaklari chizilgan.
5. Dehqon jamoasi uy-joylaridan tashkil topgan qishloqlar.
6. Davlatmand kiShilarga tegishli mustahkam muhofazalangan uy-qorgon-lari.
7. Diniy maqsadlarda foydalanilgan inshootlar.
Qadimgi shaharlargina emas balki, o'rta asrlar davri kohna shahari va shahar
turidagi yodgorliklarini o'rganish dolzarb masala sanaladi. Chunki, jamiyatning
etaklovchi kuchi sifatida uning barcha jarayonlarni o'zida mujassam etadi. Shuning
uchun ham asosiy etibor ularni o'rganishga qaratilgan.
Qayd etilgan birinchi qisman ikkinchi guruhdagi shaharlar feodal davlatlar yoki
tarixiy-madaniy viloyatlarning ma'muriy, madaniy-iqtisodiy markazi, ikkinchi
guruhdagi shaharlarning asosiy qismi esa, kichik dehqonchilik vohalarining markazi
bo'lgan.
Shimoliy Huroson. Shimoliy Hurosonning ilk o'rta asrlar davri O'rta Osiyoning
boshqa hududlarida bo'lgani kabi yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar va siyosiy
jarayonlar ta'sirida rivojlanadi. Bu erda ilk o'rta asrlar davriga oid turli mazmundagi
arxeologik yodgorliklar mavjud bo'lib, ulardan kohna shahar turidagi manzilgohlar
nisbatan yaxshi o'rganilgan. Gaurqala (M.I.Filanovich) va Erkqala (Z.I.Usmanova)
kabi manzilgohlarda olib borilgan arxeologik qazish ishlari o'z davri tarixi va
madaniyati taraqqiyotidan darak beradi.
Arxeologik ma'lumotlar sosoniylar hukmronligi davrida Gaurqala inqirozga
uchrab, ba'zi joylari vayrona holiga kelib, aholi soni kamayib ketganligidan darak
beradi. VI asr oxirlarida parfiya davrida barpo etilgan muhofaza devorlarida ta'mirlash
ishlari amalga oshirilib, VII asrga kelib inqiroz bartaraf etiladi. Bu davrda shaharda
aholi uy-joy imoratlari ko'payadi va kulol hunarmandlarning mahallasi paydo bo'ladi.
Shaharning to'rt tomonida darvozaga ega bo'lgan.
Shahar arki Erkqalaga shahriston ichkarisidan maxsus ko'tarma yo'lakcha orqali
kirilgan. Uning arablar bosqiniga bo'lgan imoratlar, xususan, qala-saroy, arsenal va
zindon kabi imoratlar aniqlangan. Arablarning O'rta Osiyoga harbiy yurishlarida Marv
shahri xalifalikning tayanch nuqtasi vazifasini bajargan. O'lka xalifalik tarkibiga
kiritilgandan so'ng shahar markaziy hokimiyat noibining ma'muriy markazi
aylantiriladi.
Marv vohasida Durnali, Chongli, Uli Kishman kabi mavqei jihatdan keyingi
o'rindagi shaharlar, Seraxs vohasida shu nomdagi shahar Kopetdog oldi hududida
Hisrovqala shahri faoliyat yuritgan. Oxiridagi har ikkala shahar ikki qismli bo'lib,
Parfiya davrida paydo bo'lgan. Shuningdek, er egalarining ixcham qasrlari, uyqorgonlari, diniy inshootlar aniqlanib, qisman qazishma ishlari olib borilgan.
Aholining asosiy mashguloti sugorma dehqonchilik tashkil etgan. Asososan
dukkakli ekinlarning ko'pgina turlari, poliz, texnika yogli o'simliklar etishtirish va
bogdorchilik yaxshi rivojlangan. Hunarmandchilik ishlab chiqarishi sohasida
kulolchilik, metallarga ishlov berish, toqimachilik, suyaklarga ishlov berish, zargarlik
va boshqalarning taraqqiyot darajasidan darak beruvchi aniq arxeologik ma'lumotlar
mavjud.
Ilk o'rta asrlarning barcha bosqichlari uchun xos sopollar mavjud. Gaurqaladan
ikki xonal aylana shakldagi 10 dan ortiq xumdonlar aniqlangan. Dastlabki bosqichda
99
sifati ancha past bo'lgan sopollar yaxshi pishirilmagan. Koproq noksimon,
tuxumsimon, sharsimon shaklli tor va keng bogizli ko'zalar hamda chuqurroq
likopchalar ko'payadi. V-VII asrlar davri sopollarining sifati oshadi. Ular asosan obdon
tindirilgan loylardan yasalib, pishirish harorati ancha yuqori bo'lgan ko'kimtir va och
sariq ko'zalar, vazalar hamda tuvaksimon shakldagi chuqur idishlardan iborat.
Arablargacha buddaviylik, zardushtiylik, xristianlik inshootlari aholi o'rtasida
diniy erkinlikdan dalolat beradi. Hatto, Marv o'z davrida moneylikning markazi
bo'lgan.
Ilk o'rta asrning boshlarida antik davrida urf bo'lgana ayol ma'budalari bir
turdagilari “ona-ma'buda” boshqa turdagisi “qiz-ma'buda” larning nisbatan
soddalashgan shakllari paydo bo'ladi. Erkak, otliq va ot tasvirlari vujudga keladi.
Otlarda osmon jismlari: quyosh, oy va hoch tasvirini tushirishib, koinot tushunchalari
bilan bogliq dunyo qarashidan dalolat beradi. V-VII asrlarda koroplastika san'ati o'z
ahamiyatini yoqota borib qolda sodda qilib yasalgan otliqlarning shakllari egallaydi.
VI-VII asrlarda davri zoomorf, antropomorf, o'simlik va yozuvlar tushirilgan bullalar
keng tarqaladi.
O'rta Osiyoning yirik tarixiy-madaniy viloyatlaridan biri bo'lgan Huroson
o'lkasida ilk o'rta asrlar davri jarayonlari hozirga qadar amalga oshirilgan arxeologik
qazishma ishlarida imkoniyat darajasida yoritib berilgan.
Sugd. Sugd Xitoy manbalarida Chu daryosidan Boysun tog tizmalarigacha
bo'lgan hudud tushunilgan bo'lib, undagi 8 ta mulkli yoki tarixiy-madaniy viloyat
togrisidagi ma'lumot keltirilgan bo'lsa, nisbatan keyingi davr (X-XIII asrlar) arab
manbalarida esa Samarqand va Buxoro Sugdlari togrisida ma'lumot berilgan.
Shimoliy Sugd. Sugdning markazi Samarqandning ilk orta asrlar davri
xarobalari Afrosiyob o'rnida antik davri shahri davomi sifatida o'z aksini topgan.
Shaharning umumiy maydoni 220 ga, shahar IV-V asrlarda ikki qator qudratli mudofaa
devorlariga ega bo'lgan. Mudofaa burjlari shaxmat kataklari shaklida joylashgan. VIVII asrlarga kelib, shahar ikki qatordan iborat yangi mudofaa devorlari bilan o'ralib,
shahar maydoni kengaytiriladi. Shaharda bir necha darvoza bo'lgan. Ularning
ba'zilarida mudofaa burjlari aniqlangan.
Arablar istilosi davrida mahalliy aholi ommaviy shahar tashqarisiga chiqarilib,
shaharda rivojlanishida turgunlik jarayoni kechadi. VIII asrning ikkinchi yarmida
quvilgan shaharliklarning qaytib kelishi shaharning yanada o'sishiga olib keladi. Bu
darda Samarqand to'rt qism: ark, ichki shahar, tashqi shahar va rabodlardan tashkil
topib, hududi antik davridagiga nisbatan bir necha barobariga kengayadi. Shahar
tashqarisida mulkdor er egalarining yuzlab ko'shklari bo'lgan.
Zarafshon daryosining yuqori oqimi joylashgan Samarqanddan 60 km. sharqda
joylashgan hozirgi Panjikent shahri yaqinida ilk o'rta asrlar davriga tegishli Sugdning
yirik shahar markazlaridan biri bo'lgan Panjikent kohna shahri xarobalari arxeologik
jihatdan yaxshi o'rganilgan manzilgoh hisoblanadi.
Manzilgoh ark, shahriston, imoratlardan tashkil topgan shahar atrofi va
nekropollardan iborat. Shahar arki shahriston bilan chuqur soy orqali ajralib, baland
sahni ustida barpo etilgan. Unda mahalliy hukumdorlarning saroyi ochib o'rganilgan.
Shahristonda parallel joylashgan ko'chalar bo'ylab uy-joy, xojalik, savdo
hunarmandchilik imoratlari barpo qilingan.
100
Dastlab manzilgohning ark qismida V asrda atrofi muhofaza devori bilan o'rab
olingan imorat paydo bo'ladi. V asr oxiri-VI asr boshlarida shahar maydoni
kengaytirilib, yangi muhofaza devori barpo etilib, umumiy maydoni 13,5 ga. bo'ladi.
Ark qismida bir necha hashamatli xonalardan tashkil topgan mahalliy hukmdorlar
saroyi arxeologik jihatdan yaxshi o'rganilgan. Saroyning hashamatli xonalari
mazmunan boy rang-tasvir bezaklari va yogoch o'ymakorligi bezak naqshlariga ega
bo'lgan.
Arkdan chuqur jarlik bilan ajralib turgan shahriston qismida tigiz joylashgan uyjoy imoratlarining asosiy ko'pchilik qismi shaharlik zodagonlarga tegishli bo'lgan.
Yogoch ustunlarga asoslangan keng ko'lamli xonalari devorlari diniy va dunyoviy
mazmundagi rang-tasvirlar bilan bezatilgan. Uylardan birining devorlarini bezab
turgan tasvirlar orasida birinchi qatordagi Sugdlik zadagonlarning kundalik hayotidan
lavhalar, jang tasvirlari, bazm ko'rinishlari, ikkinchi qatorda esa otliq askarning ajdar
o'rtasidagi kurash tasviri diqqatga sazavor bo'lib, xalqimizning botir qahramonlari
togrisidagi rivoyatlar bilan bogliq tasvirlar bo'lishi mumkin.
Shahar ichkarisida ikkita ibodatxonalar majmuasi joylashgan bo'lib, ularning har
biri ichki va tashqi hovlidan tashkil topgan. Asosiy ibodat majmuasi ichki hovlida
baland tag kursi ustida barpo etilgan. Ibodatxonada odatda uch tomondan aylana tor
yo'lakcha bo'lgan. Ibodatxonalar birining harbiy devorida haykalcha turishi uchun
mo'ljallangan tokcha qoldirilgan. Ibodatxonada muqaddas olov doimiy yonib turgan.
Ibodatxona devorlarini bezab turgan rang-tasvirlarning ko'plab namunalari aniqlangan.
Ulardan afsonaviy va diniy mazmundagi xudolar, donatorlar, bazm marosimi va
boshqa jarayonlar zo'r mahorat bilan ishlangan.
O'rta asrlar davri hunarmandchilik ishlab chiqarishi va uning savdosi bilan
hunarmandlarning o'zlari shugullanishgan. Ko'chalar bo'ylab joylashgan kichik
hunarmandchilik ustaxonalarida tayyorlangan mahsulotlari tashqarida bostirma
ayvonlarida hunarmandlar tomonidan sotilgan. Bu erdan temirchilar, zargarlar,
shishasoz va kulollar ustaxonalari aniqlangan. Hunarmandlar mahallasidan temirchilar, bronza ishlov berish va zargarlik ustxonalari aniqlangan. Shahar tashqarisida
shaharliklarning qabristoni joylashgan. U erda o'rin olgan nauslarda ossuariylar
aniqlangan. Ossuariylarda zardushtiylar e'tigodi bo'yicha dafn marosimlari bilan bogliq
bo'rtma tasvirlar aks ettirilgan.
Shimoli-harbiy (Buxoro) Sugd. Sugdning Buxoro qismida ilk o'rta asrlarga oid
Buxoro, Varaxsha, Poykent va boshqa shaharlar rivojlangan. Ulardan yirigi Buxoro
shahri bo'lib, uning maydoni 34 ga. (shundan 3,5 ga. ark). Shaharning mazkur
davridan xabar beruvchi ashyoviy dalillar saqlangan madaniy qatlamlari so'nggi davr
qatlamlari tagida qolib ketganligi sababli etarli xulosa yasash imkoniyati yoq.
Buxoroning ilk o'rta asrlar davri o'ziga xos yirik markazlaridan biri bo'lgan
Poykent savdogarlar shahri hisoblangan. Manzilgoh mil.avv. III asrda shakllangan
manzilgohda qurilish ishlari takomillashib, V asrda 13 ga. maydonda mudofaa devori
bilan muhofazalanib, shahar darajasiga ko'tariladi. Qurilish ishlarining kuchayishi
natijasida uy-joy imoratlarning ko'payishi bilan V asr oxiri-VI asr boshlarida
shaharning hududi kengayib, 20 ga. maydonni egallagan ikkinchi shahriston vujudga
keladi. Poykent shahri o'rta asr yozma manbalarida savdogarlar shahri sifatida tilga
olingan. Shahar tashqarisida zardushtiylarning qabristoni joylashgan.
101
Buxorodan 30 km. shimoli-garbda bo'lgan Varaxsha shahri tarixchi
Narshaxiyning ma'lumotlariga ko'ra buxorxudotlarlarning qarorgohi bo'lgan. Me'moriy-rejaviy tuzilishiga ko'ra uchburchak shaklidagi manzilgoh (may. 6,5 ga.) ashyoviy
dalillarga ko'ra IV asrdan shahar tusini olgan. Arkdagi imoratlari va mudofaa devorini
tamirlash ishlari shu davrda olib borilib, Buxoro hukmdorlarining qarorgoh shahriga
aylantiriladi.
Shaharda V asrda qayta ta'mirlash ishlari olib borilib, uning ark qismida ikkita
yirik saroy majmuasi, ibodatxona va xojalik imoratlari barpo etiladi. Katta-kichik
xonalardan tashkil topgan saroy majmuasi kishi diqqatini o'ziga jalb qiladi. Uning
ayrim hashamatli xonalari mazmunan boy devoriy rang-tasvirlar bilan bilan bezatilgan.
Ular diniy va afsonaviy mazmunga ega bo'lgan tasvirlardan iborat.
Janubiy Sugd (Qashqadaryo vohasi). Janubiy Sugdning har ikkala qismida
arxeologik tadqiqot ishlari olib borilib, turli arxeologik yodgorliklar o'rganilgan. Ilk
o'rta asrlar davriga oid yozma manba ma'lumotlarida (xitoy, arab va fors) Kesh
vohasidagi shaharlar togrisida ma'lumot mavjud. Ulardan eng yirigi Kesh shahri
hozirgi Kitob shahrida antik davri o'rnida rivojlanadi. Shaharning ilk o'rta asrlarga oid
madaniy qatlamlari keyingi davr qurilish ishlarida buzilib ketgan va qolgan qismi esa
zamonaviy imoratlar tagida qolib ketgan tufayli mazkur davr manzarasini tiklash
imkoniyati mavjud emas. Faqat keyingi davr yozma manbalari ma'lumotlariga
asoslanib, ayrim xulosalar yasash imkoniyati mavjud. Kesh vohada Chimqorgontepa
(40 ga), Qamaytepa, Kishmishtepa va boshqa shahar turidagi manzilgohlarda qisman
arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilib, ular vohaning maqomi jihatdan poytaxtdan
keyingi o'rinni egallagan shaharlar sanalgan.
Naxshab vohasida esa arxeologik yodgorliklar nisbatan yaxshi o'rganilgan.
Yozma manbalarda Naxshebolo nomi bilan tilga olingan shahar hayoti antik davri
o'rnida davom etib, VII asrning ikkinchi yarmida shaharda hayot batamom toxtaydi.
Shahar aholisi taxminan 2 km. janubi-sharqda hozirgi Shulluktepa yodgorligi o'rnida
shaharga asos sola boshlashadi.
O'rta asrlar davri arab va fors manbalarida Qarshi vohasidagi Kasba, Bazda,
Gubdin va boshqa shaharlar togrisida ma'lumotlar mavjud. Kasba Shulluktepadan 30
km., Bazda esa 40 km. janubi garb tomonda joylashgan. Ular taxminan milodning
boshlarida shakllanib, ilk o'rta asrlar davrida vohaning iqtisodiy-madaniy markazlariga
aylanadi. Kasba shahrining o'rni hozirda ikki gektar maydoni Kasbitepa yodgorligi
o'rnida bo'lganligi taxmin qilinadi. Bazda esa, hozirgi Kohna Fazli yodgorligi o'rnida
bo'lgan. Shahar ark (1,5 ga), shahriston (55 ga) va rabod qismlaridan iborat. Shahar
mogullar istilosiga qadar faoliyat yuritadi.
Shuningdek, vohada Talisortepa (o'rta asrlar davri Gubdin shahri) ilk o'rta asrlar
davrida 13 ga. hududni egallagan shahar ark, shahriston va rabod qismdan tashkil
topgan.
Sugd aholisining asosiy mashguloti O'rta Osiyoning barcha hududlari uchun
qadimgi davrdan rivojlanib kelayotgan sugorma dehqonchilik tashkil etgan.
Hunarmandchilik ishlab chiqarishi barcha sohalari yaxshi rivojlangan. Ixtisoslashgan
hunarmandlar mahallalari Panjikent kohna shahrida amalga oshirilgan qazishma ishlari
natijasida yaxshi o'rganilgan. Mug togidagi qasrdan topib o'rganilgan
102
Sugd yozuvida bitilgan hujjatlarda paxta va jun matolar hamda ularning turlari
keltirilgan. Ko'nchilik yaxshi rivojlangan. Hujjatlarning asosiy qismi aynan terilarga
yozilgan.
Sugdning IV-VI asrlar davri kulolchilik ishlab chiqarishida alohida hududlari
uchun xoslik saqlangan bo'lsa, VII asrdan boshlab esa barcha hududlarda ma'lum
standartlarga amal qilina boshlaydi. Bu davrda metall buyumlari paydo bo'lib, ularda
xojalikda keng foydalaniladi.
Sugdliklar savdo sohasida O'rta Osiyoda etakchilik qilishgan. Ular Еttisuv va
Xitoyda ko'plab savdo faktoriyalariga ega bo'lishgan. Tan imperiyasi qaydnomalaridagi
ma'lumotlarda Dunxuan viloyatidagi Sugd manzillari aholisining asosiy qismi
Samarqandliklardan iborat bo'lganligi qayd etiladi.
Ustrushona. Turkiston tog tizmalarining shimoliy qismidagi erlar o'rta asr
yozma (xitoy, arab, fors) manba ma'lumotlarida turli shakllardagi o'ndan ortiq nomlar
bilan keltirilgan o'lkaning Ustrushona shaklidagi talaffuzi Mug togidan topilgan Sugd
tilida bitiklarda aniqlangan. Turkiston tog tizmasidan Nurota togiga qadar cho'zilgan
hududni ishgol etgan erlar o'rta asrlar davri Ustrushonasiga tegishli bo'lgan. Ilk o'rta
asrlar davrida Ustrushona eftalitlar va Turk xoqonligi tarkibida bo'lib, afshinlar
tomonidan mustaqil boshqarilgan alohida feodal davlatdan bo'lgan. Yozma manba
ma'lumotlarida o'lkaning o'ndan ortiq katta kichik shaharlar togrisidagi xabarlar
keltirilgan.
O'lkaning markaziy shahri Bunjikat Tojikiston Respublikasi So'x tumanida
joylashgan Qalaiqahqaha yodgorligiga qiyoslangan. Bu yodgorlik Shahristonsoy-ning
ikkala soxilida joylashgan uchta tepalikdan (Qalaiqahqaha I, II, III) iborat. Uning
shahar sifatida shakllanishi VII-VIII asrlarga togri keladi. Yodgorlikning har bir qismi
alohida muhofaza qilingan devorlarga ega.
Arxeologik qazishmalar davomida Qalai Qahqaha I yodgorligi Bunjikat
shahrining o'rta asrlar davridagi arki bo'lib, bir qator ayrim joylarda esa ikki qator
mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan. Bu qismi o'rta asrlar davri arab
manbalarida qayd etilgan shaharning ichki madinasi togrisida ma'lumotlariga mos
keladi. Qalai Qahqaha I ning sharqiy tomonidan maxsus tagkursi ustida bino qilingan
hukmdorlar saroyi (18x12 m.) ochib o'rganilgan. Shaharning shimoliy devori va
burjlari bo'ylab joylashgan ko'cha atrofida asosiy ibodatxona, ma'muriy jamoatchilik,
savdo-hunarmandchilik va uy-joy imoratlari joylashgan. Shaharning ikkinchi darvozasi
joylashgan harbiy tomonida harbiy mudofaa majmualari joylashgan bo'lib, strategik
ahamiyatini hisobga olib bu qismi qoshimcha mudofaa devori bilan kuchaytirilgan.
Birinchi manzilgohdan janub tamonda joylashgan Qalai Qahqaha II hozirgi
paytda togri to'rtburchak shaklidagi tepalik 5 ga. hududda saqlanib, alohida mudofaza
devori va burjlar bilan muhofalangan tashqi madinani tashkil etgan. Daryoning o'ng
tomonida dastlabki ikki yodgorlik qarshisida alohida mudofaa tizimiga ega bo'lgan
uchinchi tepalik o'rin olgan. Arxeologik jahatdan bu tepalik mudofaa devorining uch
qurilish bosqichi qayd etilib, bu erda ham hayot shahar bilan bir davrda boshlangan
bo'lishi mumkin. Unda aholi uy-joylari, bog-roglar bo'lgan. Bu yodgorliklar o'z davrida
Ustrushona vohasining markaziy shahri Bunjikatning ark, shahriston va rabod
qismlarini tashkil etgan.
103
Shaharning arkidagi mahalliy hukmdor saroyida yogoch o'ymakorligidan keng
foydalangan. Uning devorlarini saroy tasviriy san'at na'munalari bezab turgan.
Devorlarining birida ikkita go'dakni emizayotgan bo'ri tasviri kishi diqqatini o'ziga
tortib, Rimdagi Ramul va va Rem afsonasini eslatadi. Bu lavhani N.N.Negmatov
xristianlik mifologiyasi bilan boglaydi. Shuni unutmaslik kerakki ilk o'rta asrlar turkiy
qavmlarning O'rta Osiyoga ommaviy siljigan davri bo'lib, turkiylar totemida bo'ri
yuqori o'rin egallashini unutmaslik kerak. Boshqa bir kichik xona devorida esa
nayzadagi bayroqni ushlab turgan otliq va ikki boshli iblissifat jonzot tasvirlari
chizilgan. Shuningdek, saroy xarobalarida uch boshli va to'rt qolli haykallar ham
uchraydi. Bular bevosita Ustrushonaliklarning dunyoqarashi afsonaviy mafkuraning
mujassamligidan dalolat beradi.
O'lkada shuningdek, O'ratepa shahri va undan garbda joylashgan Vagkata kohna
shahri, Jizzax, Zomin kabi yangi shaharlari ham o'lkaning muhim iqtisodiy va madaniy
markaz bo'lgan. O'ratepa shimoli-sharqiy chekkasida ulkan tabiiy tepalikning
yuqorisida Mugtepa joylashgan bo'lib, qachonlardir O'ratepa shahrining arki mana shu
tepalik bog'lagan. Shaharning arki xarobalari hozirgi paytda Mugtepa yodgorligi nomi
bilan yuritiladi.
Jizzaxning dastlabki o'rni hozirgi shaharning janubi-sharqiy qismida joylashgan
antik davri Haliyatepa manzilgohi o'rnida shakllangan. Ilk o'rta asrlar davrida shahar
o'lkadagi muhim markazlardan biri sifatida rivojlanadi.
Ustrushonaliklar xojaligining asosini sugorma dehqonchilik, bogdorchilik,
shimoliy dasht va togoldi hududlarida esa chorvachilik rivojlangan.
Shimoliy Toxariston. Toxariston antik davri Baqtriyasi chegarasi doirasidagi
shimoliy va janubiy qismlardan tashkil topgan yirik tarixiy-madaniy o'lka. Toxariston
togrisidagi dastlabki xabar 383 yilga oid Xitoy manbalarida Tuhola deb tilga olinadi.
Uning hududi Baqtriya hududi doirasida bo'lgan. Manbalarda keltirilishicha Toxariston
27 viloyatdan tashkil topgan bo'lib ulardan 8 tasi Shimoliy Toxaristonda joylashgan.
Shimoliy Toxariston hududida ilk o'rta asrlar davriga oid madaniy qatlamlarga ega
bo'lgan 250 dan ortiq barcha turdagi arxeologik yodgorliklar aniqlanib, ularning
ayrimlari yaxshi o'rganilgan. Nisbatan yaxshi o'rganilgan yodgorliklar kohna shaharlar
bo'lib, ulardan Eski Termiz, Budrach-Chaganiyon, O'zbekontepa, Xosiyattepa,
Kofirqal'a va boshqalardan iborat 30 ga yaqin shahar turidagi manzilgohlar qayd
qilingan. Bundan tashqari qala-qorgonlar, qasrlar, uy-qorgonlar, muhofazasiz kattakichik qishloqlar va ibodatxonalar.
Shimoliy Toxariston hududidagi shaharlardan Termiz qadimdan turli yozma
manbalarda Tarmita, Tami, Drmat, Tirmiz nomlari bilan tilga olingan shaharning o'rta
asrlar davri o'rni hozirgi shaharning harbiy qismida antik davri o'rnida 10 ga.
maydondagi sun'iy tepalikda saqlangan. Xitoy manbalarida shaharning 20 li (8-10
km.) mudofaa devorlari va 10 ta buddaviylik ibodatxonasi togrisida ma'lumot
keltirilgan.
Termiz. Shaharning nisbatan keyingi davr holati togrisida Istaxriy, Muqaddasiy
va boshqalar mualliflarning asarlari ma'lumotlarida qayd qilinadi. Ularda ko'handiz,
madina va rabod qismlari togrisida ma'lumotlar mavjud. Tadqiqot ishlari natijasida
belgilangan 35 gektardan iborat birinchi hudud madina, 175-180 gektardan iborat
ikkinchi hudud esa rabod qismlarini tashkil etgan. Bu erda bozor va turli
104
hunarmandchilik mahallalari joylashganligi keltirib o'tilgan. Arxeologik qazishmalar
jarayonida mazkur qismida kulollar, shishasozlar va temirchilarning ustaxonalari
aniqlanib o'rganilgan. Har ikkala hududda ilk o'rta asr oxirlarida o'zlashtirilib,
hunarmandchilik ustaxonalari faoliyat yurita boshlagan bo'lishi mumkin.
Surxon vohasining ikkinchi yirik shahri Chaganiyon xitoylik budda ziyoratchisi
Syuan Czyan (630 yillar) ma'lumotlarida “Chi-go-yen-na” nomi bilan tilga olinib,
uning aylanasi 10 li. (4-5 km.) va unda 5 ta budda monastri togrisida ma'lumot
keltiriladi. Afrosiyob xarobalarida VII asrning oxirlariga oid devoriy suratlarda
tasvirlangan elchilar orasida choganiyonlik vakil ham bo'lgan. Shimoliy
Toxaristonning yirik viloyati Chaganiyon hozirgi Denov shahridan 6 km. janubiysharqda Qizilsuvning Surxondaryoga quyilish joyida Kohna Budrach o'rnida bo'lgan.
Bu erda joylashgan Oqmozortepa ark, Dunyotepa esa shahriston qismlarini tashkil
etgan. Ark qismida kushonlar davridayoq 20 ga. maydonda shahar shakllanadi. Ilk o'rta
asrlar davrida shahriston maydoni o'sib, 50 ga. joy mudofaa devori va xandak barpo
etiladi. Yodgorlikning ark qismidagi aniqlangan me'moriy inshootlar ilk o'rta asrlar
davri Chagoniyon hukmdorlarining saroyi bo'lgan.
Shimoliy Toxaristonning mulkligining markazi bo'lgan Kattatepa (Xosiyattepa
(may. 20 ga.) yodgorligi ham arxeologik jihatdan o'rganilgan. Manzilgoh ikki qismdan
iborat bo'lib, muhofaza devoriga ega bo'lgan. Devorlar yarim aylana va togri
to'rtburchak burjlar jangavor shinaklar bilan kuchaytirilgan. Ark qismida mahalliy
hukmdorlar ibodatxonasi va dafinasi joylashgan. Manzilgoh tadqiqotchilar tomonidan
keyingi davr arab manbalarida qayd qilingan Kuftan mulkliligining markazi Hushvara
shahri bilan qiyoslangan.
Shimoliy Toxaristonning Tojikiston qismida shahar shakliga ega bo'lgan
manzilgohlardan Vaxsh vohasi ma'muriy markazi bo'lgan Kofirqal'a (may. 13 ga.
yaqin) manzilgohi antik davrida shakllangan. Kvadrat shaklga ega bo'lgan manzilgoh
devori, xandak, proteyxizm, minora va shinaklardan tashkil topgan muhofaza tizimiga
ega bo'lib, asosiy ko'cha shaharni ikkiga bo'lib turgan. Shahar atrofida aholi turar
joylari va ishlab chiqarish inshootlaridan tashkil topgan.
Shimoliy Toxaristonning boshqa bir yodgorliklaridan Bolaliktepa, Kuyovqorgon,
Yumaloqtepa kabi manzilgohlari ilk o'rta asrlar davri davlatmand er egalarining ko'shk
va qasrlari ham arxeogik jihatdan yaxshi o'rganilgan bo'lib, ular o'z davri me'moriyrejaviy echimiga mos holda barpo etilib, muhtasham qabulxona va mehmonxonalar
ajralib turadi. Mahobatli xonalar odatda dunyoviy mazmundagi rang-tasvirlar,
haykalchalar, yogoch va ganch o'ymakorlik bezaklari bilan bezatilgan.
O'lka aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan kun kechirishgan. Shahar
markazlarida kulolchilik, shishasozlik, temirchilik yaxshi rivojlangan. Xitoy yozma
manba ma'lumotlarida xitoyliklar shisha tayyorlashni toxaristonliklardan
o'rganishganligi ta'kidlanadi. Bu davrga tegishli ko'k va havo rangdagi kichik shisha
buyumlari (flakonlar) va qisman xojalik buyumlari Bolaliktepa va Munchoqtepa
(Tojikiston) yodgorliklaridan topib o'rganilgan. VIII asrning oxirlaridan boshlab
shishasozlik O'rta Osiyoning boshqa hududlariga ham keng tarqala boshlaydi.
Ilk o'rta asrning dastlabki bosqichdagi sopollari antik davridagi nafis shakli va
yuqori sifatini saqlab qolish bilan birgalikda ular mukammalashadi. Sopollar sirtida
o'yma, bosma va yopishtira naqshlar tushiriladi. Bu davrda shuningdek, shimoliy
105
o'lkalarnikiga oxshash qo'sh baldoqli sopollar tarqaladi. Keyingi bosqichda qolda
ishlanganlar soni nisbatan kopayib, shakli o'zgaradi. VII-VIII asrlar davrida yanada
nafis va sifatli sopollar ishlanib sirtiga naqshlar beriladi. Bu davrda Boysun va
Kohitang toglaridagi ma'dan konlarini o'zlashtirishning boshlanishi metallarga ishlov
berish hunarmandchilik sohalarining yanada taraqqiy etishiga olib keladi.
Shimoliy Toxaristonning diniy qarashlarida buddaviylik dini saqlanib qoladi.
Syuan Szyan ma'lumotlarida Termiz va Chaganyon shaharlaridagi bir necha budda
ibodatxonalari togrisida ma'lumot keltirgan. Eski Termizdagi antik davri buddaviylik
ibodatxonalari faoliyat yuritgan. Ilk o'rta asrlar davri diniy me'moriy-qurilish
xususiyatlar o'lkaning Tojikiston qismida joylashgan Kofirqal'a va Ajinatepa
ibodatxonalarida o'z aksini topgan. Old tomonida ayvonga tutashgan markaziy
xonaning uchta tomonida aylanasi bo'ylab yo'laklar bilan tutashgan. Ibodatxona
devorlari rang-tasvir bezaklari bilan bezatilib, budda haykallari va haykalchalari bilan
bezatilgan. O'lkaning boshqa bir yodgorligi Ajinatepadan ilk o'rta asrlarga oid
buddaviylik ibodatxonasi (100x50 m.) o'rganilgan. Bu inshoot ilk o'rta asrga oid
monastr bo'lib, kvadrat shaklldagi ikkita yonma-yon joylashgan hovli majmuasidan
tashkil etgan. Imorat aylanma yo'lakcha, asosiy zal, toat-ibodat va yashash xonalaridan
tarkib topgan. Ulardan birining hovlisida stupa va yo'lakchalaridan birida esa 12 m.
balandlikdagi budda haykali aniqlangan. Monastr ichkarisidagi xonalar devorini rangtasvir namunalari va haykalchalar bezab turgan.
Shimoliy Toxaristonning Bolaliktepa, Hayrobodtepa kabi yodgorliklaridan
doimiy muqaddas olov yonib turgan yirik sopol idishlar ham topilgan. O'lkada
zardushtiylik siginish odati o'z mavqeini yoqotmaganidan darak beradi.
Shimoliy Toxariston ilk o'rta asrlar davri madaniyati namunalari dunyoviy
mazmunga ega bo'lgan haykaltaroshlik va devoriy rang-tasvir san'ati namunalarida o'z
aksini topgan. Haykalchalar namunalari V-VIII asrlarga oid Kuyovqorgon ko'shkini
o'rganish jarayonida aniqlangan. Haykalchalar loydan yasalib, ustidan mayin loy va
ganch yuritilib, ustidan turli rangda bo'yalgan. Ular tashqi qiyofasiga ko'ra bir-biriga
o'xshamaydi. Bu davr haykaltoroshligi antik davri san'atining davomi sifatida
rivojlanib, o'zida so'nggi gandhara va sosoniylar madaniyati an'analari sezilib turadi.
San'at namunalaridan boshqa bir turi bo'lgan rang-tasvir namunalari Bolaliktepa
va Tavka yodgorliklarida o'rganilgan. Bolaliktepa devoriy suratlari nufuzli oilaning
bazm marimlari aks ettirilgan. Undagi kishilar o'tirgan va tik turgan holatda, o'tirganlar
qolida qadah ushlagan holda tasvirlangan. Ularning orqasida esa xizmatkorlar tasviri
tushirilgan. Xonaning boshqa bir davordagi suratlarda hovli egasining oila a'zolari,
boshqa bir suratda esa may ichishlik qilayotgan erkak-ayollar tasviridan iborat. Tavka
yodgorligi tasviriy san'at namunalari ov jarayoning aks ettirilishi bilan bogliq. Unda
yugirib borayotgan suvoriylar va ularning ohu va quyonlarni ov qilish paytidagi
manzarasi berilgan.
Xorazm. Xorazmning ilk o'rta asrlar (IV-VII) davri afrigiylar sulolasi hukmronlik
qilgan davrga togri keladi. Bu darga oid mavjud arxeologik yodgorliklarning ko'pchilik
qismini, qishloqlar va kam sonli shahar turidagi yodgorliklar tashkil etadi. Xorazm ilk
o'rta asrlarning boshlarida ma'lum inqiroz davrini boshidan kechiradi. Yirik kanallar
sugoradigan kichik sugorma dehqonchilik mikrovohalari suvsizlanishi natijasida
o'zlashtirish susayib ayrim hollarda bo'shab qoladi. Antik davri Oqchahonqala,
106
Tuproqqala, Xiva va kabi yirik shahar markazlarida hayot sustlashib, ayrim hollarda
tashlandiq holga kelib qoladi. Bu davrdagi shaharlaridan Tuproqqala antik davri
o'rnida faoliyat yuritadi. IV-V asrlar Ayoqalaga yaqin joyda hayot jonlanib, 25 ga.
hududda shaharcha vujudga kelgan. Boshqa shaharlarda ham ma'lum tushkunlikni
boshidan kechirgan holda hayot davom etadi.
VI-VIII asrlar davri shaharlari togrisida etarli ma'lumotlar mavjud emas. Eski
shaharlarda (Hozorasp, Hiva va boshqalar) hayot davom etadi. Nisbatan aniq
ma'lumotlar so'nggi davr yozma manba ma'lumotlarida keltirilgan. O'rta asr mualliflari
(Tabariy, Belazuriy va Ibn al Asama) manbalarida keltirilgan ma'lumotlarda
Xorazmning bu davrdagi poytaxti shahri VII-VIII asrlarda Qiyot (Al-Fir) uch qismdan
iborat bo'lgan. Ular zichlangan tuproqdan barpo etilgan umumiy mahofaza devoriga
ega bo'lgan.
Xorazm shaharlaridan Hazoraspning mustahkam mudofaasi togrisidagi yozma
manba ma'lumotlari arxeologik jihatdan o'z tasdigini topgan. Shaharning keyingi davr
muntazam o'zlashtirishlari ilk o'rta asrlar davri manzarasini toliq tiklash imkoniyatini
bermaydi. Keyingi yozma manba ma'lumotlari va kam miqdordagi arxeologik
ma'lumotlar Hazorasp Xorazmning ilk o'rta asrlar davri yirik ishlab chiqarish va
madaniyat markazi bo'lgani ko'rsatadi.
Xorazmning bu davrdagi yirik shahar markazlari sirasiga Mizdahkan
manzilgohini kiritish mumkin. Hududi ancha katta bo'lgan yodgorlikda arxeologik
qazishmalar amalga oshirilmagan.
Yangi paydo bo'lgan Berkutqala nisbatan yirik (6 ga. dan ortiq) shaharlardan biri
bo'lib, mudofaa devorlari bilan muhofazalangan ikki qismni tashkil etgan. Ma'muriy
binolardan joylashgan ark sun'iy barpo etilgan baland sahni ustida joylashgan. Bu erda
baland minorasimon usulda barpo etilgan inshoot donjon bo'lgan. Shahriston qismida
amalga oshirilgan arxeologik qazishmalarda aholi uy-joy imoratlarining o'rni
aniqlangan. Arxeologik qazishma natijalari bu yodgorlik Xorazm davlatining VI-VII
asrlar davri madaniy-iqtisodiy markazlaridan biri sifatidada faoliyat yuritganidan xabar
beradi.
Boshqa turdagi arxeologik yodgorliklardan dehqon jamoasi qishloqlari soni
ustunlik qilib, ularning ko'pchilligini mustahkam muhofaza etilgan dehqonlar uyqorgonlari va qasrlari tashkil etgan.
IV-V asrlar davri jamiyatidagi inqiroz holati bevosita moddiy madaniyatning
rivojlanish darajasiga ham o'zining ta'sirini o'tkazmasdan qolmaydi. Xorazmning bu
davri sopol buyumlari arxaik davri usulida qolda yasala boshlaydi. Sopol
buyumlarning loyiga xos-xashak, shamot va qum qoshiladi. Sopollarni pardozlash va
qizil rangdagi angoblar bilan qoplash an'anasi yoqolib, ko'kish-kul rangdagilari usunlik
qila boshlaydi. Bu davrda Sugd va Sirdaryoning o'rta oqimi hududlari kulolchiligi
bilan oxshashliklar seziladi.
VI asrdan boshlab sopol buyumlarning sifati yaxshilanib borada, kulolchilik
charxida yasalgan sopol buyumlari miqdori ko'paya boradi. Bu davrda qolda tovoqlar,
qozonlar, yirik laganlar va xumlar qolda yasalgan. Kulolchilik charxida bir bandli, ko'p
hollarda tor bogizlil kozalar va kosalar yasalgan. Ayrim sopol buyumlarida togri yoki
tolqinsimon o'yma naqshlar solingan.
107
Xorazmliklarning goyaviy hayotida antik davri zardushtiylik diniy e'tigodlari
saqlanib qoladi. Dastlabki davr ostadonlari antik davridagi xilma-xillikni saqlab
qolgan. VI asrdan boshlab ostodonlari ma'lum andozaga qat'iy amal qilinib,
to'rtburchak shakliga keltiriladi. Ostadonlar asosan loydan, qisman tosh va alebastrdan
ishlangan. Ostodonlar sirtiga marhum ismi-sharifi va uning ruhiga yaxshi tilaklar
bitilgan. Ayrim ostodonlarning sirtiga marhumga aza tutish odatlar bilan bogliq
bo'rtma tasvirlar solingan.
Choch va Iloq. Toshkentning har ikkala vohasi (Chirchiq, Ohangaron) ning
barcha hududlari toliq o'zlashtiriladi. Arxeologik jihatdan Qovunchi III (IV-VI asrlar)
va Mingo'rik (VI-VIII asrlar) bosqichlaridan tashkil topgan. Vohada ilk o'rta asrlar
davriga oid yoki mazkur davr madaniy qatlami mavjud bo'lgan shaharlar, shaharchalar
va boshqa turdagi dehqonchilik qishloqlaridan iborat 300 dan ortiq barcha turdagi
arxeologik yodgorliklar aniqlangan. Yu.F.Buryakovning fikriga ko'ra ulardan 32 tasi
shahar shaklidagi manzilgoh hisoblanadi. Bundan tashqari tog-kon manzillari va
mozor-qorgonlardan tashkil topgan yuzlab yodgorliklar ham qayd etilgan.
Ulardan shahar turidagi manzilgohlar arxeologik jihatdan nisbatan yaxshi
o'rganilgan. Bu darda vohada antik davri shaharlari faoliyati davom etib, yanada
rivojlanishi bilan birga yangi shahar markazlari ham vujudga keladi. Ayniqsa, togmetallurgiyasi rivojlanishi mumkin bo'lgan ishlab chiqarish hududlarida kuzatiladi.
Yangi paydo bo'lgan shaharlardan Shohjuvartepa, Honobodtepa, Ulkanto'ytepa, Imloq,
Dalvarzintepa, Eski Toshkent va boshqalar arxeologik yaxshi o'rganilib, vohaning ilk
o'rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotidan darak beruvchi boy moddiy
manbalar to'plangan.
Kanka, Shohruhiya, Mingo'rik, Kavardan, Kindiktepa, Qulota kabi shaharlarning
maydoni kengayib, iqtisodiy va madaniy ahamiyati yanada ortadi. Vohada ilk o'rta
asrlar davrining dastlabki bosqichlarida Qanqa manzilgohining etakchilik mavqei
saqlanib qoladi. Ilk o'rta asrlarning dastlabki bosqichlarida uchinchi shahristonning
janubi-sharqiy qismi tigis o'zlashtirilib, ixtisoslashgan ishlab chiqarish inshootlari
barpo etiladi. Taxminan birinchi ming yillikning o'rtalarida O'rta Osiyoning barcha
shaharlarida kuzatilgani kabi Qanqa kohna shahri inqiroz davrini boshidan kechirib,
maydoni keskin qisqarib ketadi. Yodgorlik ichki tomondan ikkinchi shahriston
doirasida 45 ga. maydondagi huddudni o'rab olgan yangi muhofaza devori barpo
etiladi. VII-VIII asrlar davrida shahar yirik savdo va ishlab chiqarish markaziga
aylanadi. Antik davrida o'zlashtirilgan ikkinchi shahristondagi savdo-ishlab chiqarish
qismi yanada rivojlanadi. Arxeologik qazishma ishlarida sakkizta ixtisoslashgan
hunarmand-chilik sohalari faoliyat yuritganligi aniqlangan. Temirchilik, misgarlik,
kulolchilik kabi hunarmandchilik turlari etakchilik qilgan. VIII asr boshlarida 1 ga.
hududni egallagan karvonsaroy barpo etiladi. Bu davrda ishlab chiqarish shahar
tashqarisi tomon kengayib, rabod qismi shakllana boshlaydi. Undan VII-VIII aslar
davrida faoliyat yuritgan kulolchilik xumdonlarining o'rni aniqlangan. VII asr boshida
(603 yil) sodir bo'lgan noroziliklardan so'ng shahar poytaxt maqomini yoqotib,
Mingo'rikga ko'chiriladi. Lekin, vohadagi asosiy savdo-ishlab chiqarish sohasida
markazi sifatidagi ahamiyati saqlanib qoladi.
Mingo'rik yodgorligida antik davri faoliyat yuritgan shahar ilk o'rta asrlarda
taraqqiy etadi. Shahar arki, shahriston qismlaridan tashkil topgan topgan bo'lib, atrofi
108
qalin devorlar bilan muhofaza etilgan. Xitoy manbalarida Shi shahrining 10 li.(4-5
km.) masofadagi muhofaza devorlari togrisidgi xabar keltirilgan. Muhofaza devorini
o'rganish jarayonida uning o'rtasida yo'lakcha-koridor va tashqi tomondan togri
to'rtburchak shaklli muhofaza burjlari aniqlangan. Devor va burjlarda shinaklar qayd
etilmagan. Mudofaa va qarshi hujum devorning yuqori qismidan turib amalga
oshirilgan bo'lishi kerak.
Shaharning ark qismidagi imoratlar majmuasi gumbaz shaklli tor xonalardan
iborat. U erdagi saroy majmuasi mahalliy hukmdorlarning hashamli qabulxonasi,
yashash, ibodat va xojalik qismlaridan tashkil topgan. Shahristonning asosiy qismi
zamonaviy qurilishlar band bo'lishiga qaramay uning markazida qalin devor bilan
barpo qilingan ko'p xonali uyning o'rni, kullolchilik va temirchilik ustaxonasining o'rni
ochib o'rganilgan. Shahar VIII asrning birinchi yarmida arablarga qarshi kurash
natijasida talofat ko'rib, ma'muriy markaz sifatidagi ahamiyatini yoqotadi. Shahar
hozirgi eski shaharda o'rniga shakllanadi.
Boshqa bir yirik shahar markazlaridan bo'lgan Tunketning o'rni Olmaliq
shahridan 12 km. shimoliy-sharqda mahalliy aholi tomonidan Imloq nomi bilan
ataladigan yodgorlik o'rnida faoliyat yuritgan. Arxeologik qazishmalar shahar antik
davridagi metall buyumlariga ixtisoslashgan hunarmandlar qishlogi o'rnida
shakllangan. Manzilgoh Iloqning yirik konlariga yaqin joyda joylashib, ularni qayta
ishlash uchun qulay bo'lgan markazga bo'lgan ehtiyoj ilk o'rta asrlar davrida uning
shaharga aylanishiga olib keladi. Ilk o'rta asrlar davridayoq shahar darajasiga o'sib
chiqqan manzilgohning umumiy maydoni 17,5 ga. ni tashkil etib, shundan shimoliy
tomonida beshburchak shakldagi 5 ga. Qismini ark tashkil etgan. Unda ikkita darvoza
bo'lib, biri shahristonga, ikkinchisi rabodga olib chiqqan. Arablar bosqinchiligi davrida
shaharni qamal qilishi natijasida muhofaza devorlari qisman vayron etilib, keyinchalik
qayta ta'mirlanadi.
Toshkent vohasida yirik shahar markazlaridan Xonabod, Ulkanto'ytepa, Tunket,
Kindiktepa va boshqa shu kabi shahar turidagi manzilgohlarning arxeologik jihatdan
qisman o'rganilishi natijasida vohaning ilk o'rta asrlar davri urbanizatsiyasi
taraqqiyotining yuksak darajada bolganligidan dalolat beradi.
Ilk o'rta asrlar chochliklar diniy mafkurasi Chilonzor Oqtepasida topib o'rganilgan
“Olov ibodatxonasi” muhim ahamiyatga egadir. U baland sahni ustiga paxsa va xom
gishtdan qurilgan. Atrofida mustahkam mudofaa devori barpo qilinib, ularning
burchaklarida burjlar bilan kuchaytirilgan. Burjlarda shinaklar mavjud. Bu erda bir
necha xonalar aniqlangan. Xonalarning birida kul qoldigi uchraydi. Mazkur inshoot
arablar bosqiniga qadar Shoshliklarning shahar tashqarisidagi asosiy diniy-goyaviy
markazi hisoblangan
Fargona. O'rta Osiyoning qadimgi davrlardanoq muhim madaniy-tarixiy
viloyatlaridan sanalgan Fargona vodiysi o'rta asrlar davri xitoy manbalarida “Lona” va
“Polona” nomlari bilan tilga olinadi. Fodiyning ilk o'rta asrlar arxeologiyasi bilan turli
yillarda A.N.Bernshtam, V.A.Bulatova, N.G.Gorbunova, Yu.A.Zadneprovskiy,
B.A.Latinin, B.Abdulgazieva, G.A.Brikina, A.A.Anorboev, B.H.Matboboev va
boshqalar arxeolog olimlarning ilmiy tadqiqotlari samarasi natijasida o'lkaning ilk o'rta
asrlar davri arxeologiyasi o'rganilgan. O'lka ilk o'rta asrlar davri arxeologik jihatdan 7
xojalik tumaniga bo'linib, 250 dan ortiq mazkur davrga oid madaniy qatlamiga ega
109
bo'lgan barcha turdagi yodgorliklar qayd etilgan. Shundan 22 tasi shahar turidagi
yodgorliklar sanaladi.
Bu davrda o'lkada Quva, Axsikent, Koson, Andijon, O'sh, O'zgan va boshqa
shular kabi shaharlari savdo-iqtisodiy, madaniy va diniy markaz sifatida rivojlangan.
Nisbatan keyingi davr mualliflari Ibn Hurdodbek va Qudama ibn Jafar kabi o'rta asr
mualliflarining asarlarida Fargona vodiysi shaharlari va ularning joylashishi togrisidagi
qimmatli ma'lumotlar keltirilgan.
Fargona vodiysidagi ilk o'rta asrlar davri yirik shahar markazlaridan biri bo'lgan
Axsikent shahri o'lkaning shimoliy qismida, Sirdaryoning o'ng soxilida Sharqiy
Turkiston va Sugd karvon yo'li bo'yida joylashgan, bo'lib, u antik davridan boshlab
shakllangan. Ilk o'rta asrlar davriga kelib mahalliy hukmdorlar markazi hisoblangan
yirik shahar markazlaridan biriga aylanadi. Manzilgoh shahriston va uning ichkarisida
joylashgan ark qismlaridan iborat. Shaharning har ikkala qismi mustahkam mudofaa
devorlari bilan o'rab olingan va ularga tutashtirib qurilgan mudofaa burjlari bilan
kuchaytirilgan. Bu shahar rivojlangan o'rta asrlar davri arab va fors mualliflari
keltirgan manbalarda ark, madina va rabod qismlaridan iborat bo'lgan, deb keltiriladi.
Hozirgi paytda umumiy maydoni 27 ga. hududni egallagan trapetsiya shaklidagi
shahriston va uning shimoliy-garbida joylashgan ark qismlarining o'rni saqlanib
qolgan. Keyingi yillarda bu erda ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan arxeolog olim
A.A.Anarboevning tadqiqotlari natijasiga ko'ra shahar rivojlangan o'rta asrlar davrida
yuksalib va uning maydoni bir necha barobar kengaytirilgan.
II.Bob. Ривожланган ва сўнгги ўрта асрлар
O'rta Osiyonig IX-XIII asrlar boshlariga oid tarixi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
sohalardagi yuksalishining navbatdagi bosqichi bilan izohlanib, yirik feodal davlatlar
almashinuvidan iborat siyosiy jaryonlar bilan izohlanadi. IX asrning oxirgi choragidan
boshlab arab xalifaligidan mustaqil siyosat yurita boshlagan toxiriylardan boshlab,
110
mogullar istilosiga qadar Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar, Saljuqiylar,
Gaznaviylar va Qoraxitoylarning joylarda o'z hukmronligi va ularning almashinuvi
sodir bo'ladi.
Bu davrda qudratli davlatlarning qaror topishi bilan ma'lum siyosiy barqarorlik
ta'minlanishi, boshqa tomondan esa Еvrosiyoda qulay iqlim sharoitining qaror topishi
mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy etishiga turtki bo'ladi.
IX asrdan urbanizatsiya jarayoni yanada kuchayib, shaharlar soni keskin o'sadi.
O'rta Osiyoning barcha hududlari shaharsozligi taraqqiyotida yangi o'sish davr
boshlanadi. Shaharlarning maydoni kengayib, ichki tuzilmalari murakkablashadi va
yangi shaharlar paydo bo'ladi.
O'rta asrlar davri sharq mualliflari: muallifi noma'lum “Hududi al olam” asari,
Qudama ibn Hurdodbeh, Istaxriy, Muqaddasiy, Ibn Havqal asrlarida aloqada
vohalardagi chalkashliklar va qaytarishlar bilan keltirilgan o'nlab shaharlarning royxati
beriladi. Bu borada Toshkent vohasi etakchi o'rinni egallab, manbalarda sal kam 50 ga
yaqin shaharlar va shaharchalar royxati keltirib o'tilgan va ular tadqiqotchilar
tomonidan ma'lum yodgorliklar bilan qiyoslangan. Ibn Havqal (X asr oxiri) bejizga
Mavorounnahr va Hurosonda jome masjidlari (masjid-musulmon olamida shaharni
belgilovchi asosiy alomat hisoblangan) soni ko'pligi jihatdan Toshkentga teng
keladigan o'lka uchramaydi, degan tarifini aytmagan.
Bu davrda maqomi, vazifasi va hududiy ko'lami jihatdan o'zaro farqlanadigan
shaharlar mavjud bo'lib, ularning arxeologik belgilariga ko'ra uchta shakli (yirik, o'rta
va kichik) ajratib ko'rsatiladi. Shuningdek, shaharlarning uchta qismi (ark, shahriston
va rabod) toliq ajraladi.
Shaharlar obodonchiligi, sanitariya va gigiena holatlariga alohida e'tibor berilib,
ko'chalarga tosh to'shaladi, suv ta'minoti va oqovasida quvurlardan keng foydalanila
boshlaydi.
IX-XIII asr boshlarida Buxoro, Samarqand, Toshkent, Termiz, Marv, Kesh va shu
kabi shahar markazlari faoliyat yuritib, arxeologik jihatdan nisbatan yaxshi o'rganilgan.
Buxoro shahri qadimdan mavjud bo'lgan o'rnida rivojlanadi. IX asrning o'rtalarida
shahar yangi mudofaa devorlari bilan o'rab olinib, uning 11 ta darvozasi mavjud
bo'lgan. Shahar arkida yangi qurilish inshootlari, xususan, saroy, devonlar saroyi va
boshqa jamoatchilik imoratlari barpo etilib, tashqi tuzilishi tubdan o'zgaradi. Buxoro
shahrining ark qismida 713 yili arablar dastlabki masjidni barpo etishadi. Biroz
kechroq Registon maydonining shimoliy qismida nomozgoh, 795 yili jome masjidlari
qurilgan. 919 yili unga tutashtirib O'rta Osiyoda dastlabki minora barpo etiladi. 1068
yilda minoraning yogochdan barpo etilgan tepa qismi yonib, pishgan gishtdan qayta
quriladi. Yozma manba ma'lumotlarida keltirilgan ma'lumotlarning guvohlik berishiga
ko'ra shahar atrof hududi keng boglar, davlatmand va mansabdor shaxslar uy-joy
imoratlari bilan band bo'lgan.
Samarqand, ark, shahriston va rabod qismlaridan tashkil topgan O'rta Osiyoning
yirik shahari bo'lgan shaharning asoiy qismi Afrosiyob o'rnida bo'lgan. Shaharning to'rt
tomonida Kesh, Navbuhor, Buxoro va Xitoy darvozalari joylashgan. Janubdagi Kesh
darvozasi orqali yangi rabod tomondan kirilgan. Buxoro darvozasi shimoliy qismida
arka yaqin joyda bo'lgan. Arablar bosqiniga qadar Afrosiyobdan tashqarida devori
qiyomat barpo etilgan bo'lib, uning 12 ta darvozasi bo'lgan. Samarqand shahri
111
Somoniylar davlati poytaxti bo'lgan davrda uchburcha madinaning garbida bir necha
mahobatli qurilish inshootlari, xususan, saroy barpo etiladi. Ma'muriy markaz
Buxoroga ko'chirilgandan so'ng qurilish ishlari toxtaydi. Bogdodlik geograf ibn Havqal
(X asr) shaharning madinasining tashlandiq holati, aksincha rabod qismining
rivojlanganligi togrisidagi ma'lumotlarni keltirib o'tgan. Uning ma'lumotlarida suv
ta'minotida quvurlardan foydalanish, shahristondagi karvon-saroy, savdo-ishlab
chiqarish inshootlari togrisidagi ma'motlar ham keltirilib, ular nisbatan arxeologik
tasdigini topgan. Shahar mogullar istilosida ko'p talofat ko'rib, uzoq muddat turgunlik
davrini boshidan kechiradi.
Yuqorida Toshkent vohasi shaharlar sonining ko'pligi togrisidagi ma'lumotlar
berilganidek, X asr o'rtalarida yashab o'tgan tarixchi Istaxriy ma'lumotlarida “Choch va
Iloq mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan, darvozalar, rabodlar, arklar,
bozorlarga ega bo'lib, ariqlar oqib o'tadigan shaharlarga boy” o'lka sifatida ta'riflangan.
Ulardan eng yirigi Binket, Qarashket, Benoket hisoblangan. Binket vohaning bu
davrdagi asosiy ma'muriy markazi hisoblanib, shahar chegarasi hozirgi Eski jo'va
hududidagi Chorsu bozori bo'lgan. O'tgan asrning birinchi choragida arxeologik
kuzatish ishlarini amalga oshirgan M.Е.Masson shaharning rabod qismi muhofaza
devorlarini kuzatishga muvoffaq bo'lgan. Arxeolog olim kuzatishlari natijasida uning
shahriston qismining maydonini 16 ga. doirasida chegaralashga muvoffaq bo'lgan.
Shahriston tashqarisidagi rabod qismining chegarasini kuzatish va muhofaza
devorlarining o'rnini aniqlashga erishgan. Shaharning mudofaa devorining o'rnini
kuzatgan.
Toshkent vohasining yirik shahar markazlaridan hisoblangan Qarashket Buyuk
Ipak yo'lidagi yirik savdo-ishlab chiqarish markazi sifatida faoliyat yuritgan. Umumiy
maydoni 220 ga. dan iborat Qanqaning bu davrdagi arki, uchta shahriston, rabod
qismlaridan tashkil topib, uch xalqa mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan.
Yodgorligining janubiy qismida taxminan 10 ga. maydondagi ixtisoslashgan
hunarmandchilik ishlab chiqarish inshootlari, karvonsaroy va bozor shaharning
vohadagi yirik savdo-iqtisodiy markaz bo'lganligini ko'rsatadi. Shahar mogullar
istilosiga qadar (XII asr boshlarida) daryo o'zanining o'zgarishi sababli tashlandiq
holga kelib xarobaga aylanadi.
Buyuk Ipak yo'lidagi yirik shaharlardan biri hisoblangan Benoket Sirdaryo
kechivuda joylashgan. Bu shahar savdo yo'lidagi muhim ahamiyati yuqori bo'lib,
mustaqil tanga chiqaradigan zarbxonasiga bolgan. Maqdisiy qoldirgan ma'lumotlarga
ko'ra shahar aholisi yuksak harbiy jasoratga ega bo'lganligi sababli shaharda muhofaza
devorlari bo'lmagan. Hozirgi paytda Sirdaryo toshqinlarida shaharning asosiy qismi
yuvilib ketishi barobarida ark butunlay nobut bo'lgan. Shahristonida o'z davri
obodonchiligidan darak beruvchi qurilish ashyolari, rabod qismida kulollar
(xumdonlar) va shishasozlar ustaxonalari o'rganilgan. Shahar mogullar istilosidagi to'rt
kunlik qamal natijasida vayron qilinib, unda uzoq muddat hayot toxtaydi.
Termiz shahri bu davrda uch qismdan iborat bo'lib, tadqiqotchi arxeolog
olimlarning hisoblariga ko'ra uning maydoni 500 ga.ni tashkil etgan. Har biri qismi
alohida mudofaa devorlariga ega bo'lgan. Shaharda termizshohlar saroyi, aholining uyjoy imoratlari, savdo-hunarmandchilik inshootlari va boshqa turdagi imoratlarning
112
o'rni aniqlangan. Termiz shahri XI-XII asrlarda taraqqiyotining yuqori darajasiga
ko'tarilib, XIII asrda mogullar bosqini tufayli inqirozga yuz tutadi.
Shimoliy Hurosonda ilk o'rta asrlar davri Marv shahri o'lkadagi yirik ma'muriy,
madaniy va iqtisodiy markaz sifatida taraqqiy etadi. Arablar bosqini bosqini davriga
qadar Gaurqala o'rnida taraqqiy etgan shahar keyingi bosqichda garbga kengayib, eski
o'rni. Shahar saljuqiylar davlatining poytaxtiga bo'lgan.
Qashqadaryoda Nasaf va Kesh shaharlar asosiy markazlar bo'lgan Qarshining bu
davrdagi o'rni hozirgi Shuliktepa o'rnida rivojlangan. Shulliktepa yodgorlishi ark,
shahriston va rabod qismlaridan tashkil topgan. Umumiy maydoni ga.dan iborat.
Shahristonning topografik holatiga ko'ra bo'lb, ark bilan shahriston bulardan tashqari
Xorazmda Urganch, Qashqadaryoda Nasaf va Kesh, Fargona vodiysida Quva va
Axsikent shaharlari va boshqa katta-kichik shaharlar rivojlanadi. Umuman, O'rta
Osiyoning IX-XIII asrlarda shahar yuksak darajada rivojlanib, ular ma'lum davlat yoki
viloyatning ma'mriy markazi bo'lish bilan birgalikda, savdo-iqtisodiy va madaniy
markazlar ham bo'lgan. Bu davrda ularning har birida boy me'moriy obidalar qad
ko'tariladi.
XIII asrning boshlarida Chingizhon boshchiligida mogul-tatarlar bosqinchiligi
davrida ko'pgina shaharlar (Termiz, Benoket) vayron qilinib, ayrimlari butunlay
inqirozga uchraydi va ayrimlari esa uzoq muddat tashlandiq holiga kelib qoladi. XIV
asrning boshlarida mintaqada ma'lum siyosiy barqarorlik hukm surib, Chigatoy ulusi
hukmron doirasi vakillari yuritgan obodonchilik ishlari natijasida shaharlar (Qarshi,
Andijon) yangi joylarda qaytadan tiklanadi.
O'rta Osiyo shaharsozligining taraqqiyotining keyingi bosqichi bevosita o'lkada
Amir Temur hokimiyatining o'rnatilishi bilan bogliq. Bu davr O'rta Osiyo
shaharsozligining taraqqiyotining keyingi bosqichi Movaraunnahrda Sohibqiron Amir
Temur hokimiyatining o'rganilish va temuriylar hukmronligi bilan bogliq bo'lib,
mogullar davrida vayron etilgan shaharlar qayta tiklanadi. Bu davrda nisbatan
Samarqand va Shahrisabzning obodonchiligiga katta e'tibor qaratilib, asosiy qurilish
ishlari mana shu ikki shaharda olib boriladi. Amir Temur farmoni bilan Toshkent
vohasining Sirdaryo bo'yida joylashgan o'rta asr Benoket shahri qayta tiklanib,
mustahkam muhofaza devori bilan o'rab olinadi va u Shohruhiya nomi bilan yuritila
boshlaydi. Shuningdek, temuriylar davrida Hirot shahrida ham jiddiy qurilish ishlari
olib boriladi. A.Navoiyning sayi harakatlari bilan ko'plab jamoatchilik imoratlari barpo
etiladi.
So'nggi o'rta asrlar davri dunyo tarixida sodir bo'lgan muhim o'zgarishlar O'rta
Osiyo mingtaqasi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida dengiz yo'lining ochilishi bilan Buyuk Ipak
yo'li ahamiyatini yoqotib, O'rta Osiyo xalqaro savdo yo'lida, xalqaro taraqqiyot
yutuqlaridan chetda qolib ketadi. Shuningdek, o'zaro taxt uchun kurash, beklarning
mustaqil boshqarishga intilish yo'lidagi siyosiy markaziy hokimyat bo'ysunmasigi
natijasidga boshboshdoqlik va oxir oqibat mustaqil honliklarning tashkil topishiga olib
keldi.
Me'morchilik. Arablar bosqini davrida O'rta Osiyoning shahar va qishloqlarida
deyarli toxtab qolgan. Qurilish ishlari IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab yana
jonlana boshlagan X-XII asrlada kuchaygan. Bu davrda mahalliy hokimiyat vakillari
113
oldida avval shahar mudofaasini ta'mirlash va uy-joy jamoatchtilik imoratlari (bozor,
karvon, saroy, sardoba), mahalliy amaldorlar uchun saroy, qasrlarni barpo etish
vazifasi turar edi. Shuningdek bu davrda mahalliy aholi uchun yangi imoratlar-machit,
madrasa qurish talab qilinar edi. Buyuk shaxslar qabrlari ustiga maqbaralar barpo etish
an'anasi kuchaydi.
Bu davr shaharlar ko'rkini mahobatli me'morchilik inshootlari bezab turgan.
Somoniylar davridan boshlab mahobatli qurilish inshootlarini qurishda pishgan
gishtlardan foydalanila boshlanishi imoratlarning mustahkamligini ta'minlash bilan
birgalikda ularning ko'rkamligini ham oshirgan. Ma'lumki, IX asrdan shaharlarda diniy
imoratlar: masjid, madrasa va maqbaralar barpo etish an'anaga aylanadi. Ularining old
qismida bo'y cho'zib turgan peshtogi va gumbaz shaklida yopilgan tomi ko'rkini
yanada oshirgan.
Shaharlarning savdo va ishlab chiqarish markazi sifatidagi ahamiyatining o'sishi
bilan tim va toglar barpo etiladi. Ular me'moriy echimi sodda va ixcham imoratlardan
tashkil topib, tashqi tomon mahobatli bo'lmagan.
Somoniylar davri me'moriy obidalari ixcham va sodda me'moriy echimga ega
bo'lgan bo'lsa, Qoraxoniylar, ayniqsa, temuriylar davri me'moriy obidalari yirik va
salobatli ko'rinish olib, ularning mahobatiga mos holda konstruksiyasi ham
murakkablashadi. Shayboniylar davri me'morchiligida ularning ahamiyati asosiy e'tibor
qaratadi. Bu davrda asosan savdo-ishlab chiqarish va jamoatchilik inshootlari koproq
quriladi.
Umuman, o'rta asrlar dariga oid imoratlari o'zida mavjud davlatning qudratini
namoyon etadi. Agar Somoniylar davrida qurilgan inshootlar ancha kichkina bo'lgan
bo'lsa, Qoraxoniylar ancha mahobatli, Amir Temur qurdirgan imoratlar esa ulkan
mahobati bilan ajralib turadi. Bejizga Sohibqiron Amir Temur Oqsaroy peshtogiga
“Qudratimizga shubha qilsang qurgan imoratlarimizga boq”, degan so'zlarni bejizga
yozdirmagan.
IX asrdan boshlab qurilishda pishgan gishtdan foydalanish boshlanib, X asrda
undan keng foydalanilgan. Pishiq gishtdan qurilishda foydalanish nafaqat imoratning
mustahkamligini ta'minlagan balki, ularning tashqi manzarasining ko'rkamligini ham
ta'minlagan. Shunday qurilish inshootlaridan biri Buxorodagi Ismoil Somoniy
maqbarasi bo'lib, uni qurishda pishiq gishtdan turli usullarda foydalanilgan. Gishtlar
togri ko'ndalang, yon va qirra tomonlari bilan terilib, ular o'ziga xos bezak xosil qiladi.
uning tashqi tuzilishi juda sodda. Kubik shaklidagi bino tomi kumbaz qilib yopilgan.
Maqbaraning sardevori bo'ylab ketma-ket kichik arkalar joylashgan. Burchaklaridagi
minorasimon ustunlar devorlariga biriktirilgan. Eshiklarining tepasi ham arkasimon.
Shuningdek, Araboda, Karmanada Said Bahrom Uzunda, Oq Ostonabobo, Termizda
at-Termiziy maqbaralari kabi me'moriy obidalari saqlanganki, ular qurilish usuli va
bezalishiga ko'ra umumiy va o'ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan ajralib turadi.
Ularning devorlari murakkab o'yma ganchli naqshlar bilan bezatgan. Bu davr
me'morchiligida islimiy va grih uslubidagi naqshlar bilan bezash keng tarqaladi.
Shuningdek, me'morchilikda devorlarning sirtini koshinlar bilan bezash keng yoyilib,
ularda ko'k va yashil ranglardan keng foydalanilgan. Me'morchilik inshootlarini barpo
etishda murakkab qurilish usullari (qubbalar, yoysimon arklar, gumbazlar, beshtog)
keng qollanilgan.
114
Bu davrda shahar atrofi va tashqarisida qorgonlar va qarorgohlar ham barpo
etilgan. Ulardan biri Buxoro yaqinidagi Rabodi Malikdir. Hovli ichkarisi qisqa
xonalar bilan o'ralgan. Devorlari ham gishtdan ko'tarilib, pishiq gisht bilan usti
qoplangan. Tepasi asosi gumbaz bilan yopilib, atrofida kichik gumbazlar joylashgan.
Hovli ichkarisida machit, hammom va boshqa xonalar ham mavjud. Asosiy xona
bezatilgan.
Bu davrga oid masjidlar bizgacha deyarli etib kelmagan. Ulardan Buxoroda
Diggaron va Mogaki Attoriylar saqlangan va boshqalar saqlangan. Ular asosiy
xonalardan iborat bo'lib, gumbaz qilib yopilgan. Masjidlarda aylana shakldagi
minoralar bo'lgan. bu davr minoralari shakliga ko'ra turlicha. XII asrlarga oid
Buxoroda kalom Vobkent va Jarqorgon minoralari saqlanib qolgan. Ular tashqi
tomonidan bir-birini takrorlamaydi. Dastlabki ikkitasi silliq holda ko'tarilgan bo'lsa,
Jarqorgon minorasi tagkursi ustida qator ustunsimon shaklda qurilib, tepada kichik
arkalarga tutashgan. Tepa qismida ular davom ettirilib, ular o'rtasi belboqsimon
shaklni xosil qilgan.
Bu davrning alohida shaxslar uchun mavzoleylar qurish an'anasi kuchaydi.
Mavzoleylarning ba'zilari toliq pishiq gishtdan yoki xom gisht bilan aralashtirilgan
holda qurila boshladi. Ularga gumbazli, ba'zan ravoqli qurilgan.
Shulardan Marvda Sulton Sanjar, Xorazmda (Urganch) El Arslon va
Takashlarning maqbaralari diqqatga sazovardir. El Arslon va Takash maqbaralari
kvadrat shaklida bo'lib, tepasida baland gumbaz joylashgan. Ular o'ziga xos me'moriy
uslubi va bezalish san'atiga ega bo'lgan xususiyatlari bilan ajralib turadi.
XIV asrning ogirlaridan boshlab O'rta Osiyo me'morchiligi mogul-tatar
bosqinidan so'ng o'zining yangi taraqqiyot bosqichiga kiradi. Gumbaz va qubbalar
tuzilishi murakkablashadi. Me'morchilikdagi eng katta yutuqlardan biri, ularga
beriladigan bezaklar va boyoqlar mazmunining ortishidir. Koshinlar asosan ko'k, oq
va havo ranglarda bo'lib, gumbazlarga havo rang berilgan. Bu davrga oid me'moriy
obidalar asosan Samarqand va Shahrisabz shaharlari barpo qilinadi. Shuningdek
Xorazmda ham mogullardan so'ng huvillab qolgan Urganch shahrida qurilish ishlari
jonlanadi. Bu davrda Samarqandda Bibixonim, Go'ri Amir, Shohizinda, Shahrisabzda
Oqsaroy va boshqa ko'plab me'morchilik inshootlari barpo qilinadiki, ular Sohibqiron
Amir Temur davrida qurilgan boy me'morchilik namunalaridir. Shuningdek Ulugbek
davrida ham bir necha me'morchilik inshootlari barpo etiladi. Ulugbek davrida
Samarqand, Buxoro va Shahrisabz shaharlarida qurdirgan madrasa va masjidlar
diqqatga sazovardir.
Shayboniylar davrida Samarqand shahrida qurilish to'xtamagan bo'lsada asosiy
qurilish inshootlarini barpo qilish an'anasi Buxoroga (poytaxt ko'chirilgandan so'ng)
ko'chadi. Buxoro shahrida mudofaa devori bilan o'rab olinadi. Buxoro me'morchiligida
xususan diniy inshootlarda eski me'morchilik ananalari yangi an'analar bilan
uygunlashadi, jamoatchilik imoratlarida yangi me'morchilik an'analarining ustunligi
seziladi. Ayniqsa imoratlardagi gumbazlarning xonalariga mos tushishi me'morlar
izlanishining natijasidir.
Bu davrda ham jamoatchilik inshootlari; masjid, madrasa, xonaqoh, sardoba,
karvonsaroy va boshaqalarni qurish an'anasi kuchayadi. XVI asrning me'moriy
boyoqlarda Temuriylar davri an'anasi davom etsada, XVI asrning ikkinchi yarmidan
115
so'ng eng sodda kam mehnat talab qiladigan bezaklardan keng foydalaniladi. Bu
davrga oid Mir Arab madrasasi, masjidi, Kalon majmuasi, Abdullaxon madrasalari va
boshqa me'moriy obidalar o'z davrning ajoyib namunalaridir. Shuningdek, Toshkentda
Ko'kaldosh va Baroqxon madrasalari barpo etiladi.
XVII-XVIII asrlar davri me'morchiligi o'tgan asr an'analarining davomi sifatida
rivojlanadi. Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlarda ko'plab me'moriy obidalar
barpo qilinadi. Ayniqsa, Xorazm me'morchiligi o'ziga xos yo'nalishda rivojlanib, Hiva
shahrida bir necha madrasalar pishiq gishtdan barpo etiladi. XVII asr o'rtalarida
Urganch shahri hozirgi o'rniga ko'chirilib bu erda ham yangi qurilish inshootlari barpo
qilinadi.
Hunarmandchilik. O'rta Osiyoning rivojlangan o'rta asrlar davri
hunarmandchiligida, temirchilik, shishasozlik, toqimachilik, kulolchilik va boshqalar
muhim o'rin tutadi. IX-X asrlardan boshlab, shisha ishlab chiqarish
hunarmandchilikning asosiy tarmoqlaridan biriga aylanadi. Hunarmandchilikning bu
turi asosan shaharlarda rivojlanadi. Afrosiyob, Varaxsha va Nisolarning o'rta asrlar
davri madaniy qatlamlaridan bu davrga oid shisha buyumlar topib o'rganilgan. Ular
shakl va hajmdagi uy-ro'zgor buyumlardan tortib, zeb-ziynat va parod-andoz
buyumlarigacha tashkil etadi. Shishalarning asosiy ko'pchiligi rangsiz. Rangli
shishalar ham mavjud bo'lib, ular asosan idishlarni bezashda ishlatilgan. Bu davr
shishasozlari turli usullardan foydalanganlar va puflash yo'li bilan yupqa shishalar
ishlab chiharganlar. Puflash yo'li bilan idishlarga pardoz berish ham keng
foydalanishgan. IX-X asrlarda puflash yo'li bilan deraza oynalari ham yasalgan. XI-XII
asrlarga kelib shishaga bo'lgan talab yanada ortib ishlab chiqarish sur'ati tezlashadi. Bu
davrda shuningdek rangdor shishalar miqdori ko'payadi. Temirchilik nafaqat
shaharlarda balki qishloq joylarda ham ancha rivojlanib, undan mehnat qurollari, uyro'zgor buyumlari, qulf-kalitlar bilan bir qatorda, shamdonlar, surmadonlar va boshqa
antiqa buyumlar yasalgan. Temir buyumlari, quyish va bolgalash usulida yasalgan.
Metalchilikning yana bir muhim tarmogi misgarlik bo'lgan. Misgarlar tomonidan
nafis ko'zalar, qozonlar, shamdonlar yasalgan. Kulolchilik ishlab chiqarish nafaqat
shaharlarda balki qishloq joylarda ham yaxshi rivojlangan bo'lib, arxeologik jihatidan
yaxshi o'rganilgan. Shahar va qishloq xarobalaridan kulollar mahallalari, ustaxonalar
va xumdonlarning o'rni ochib o'rganilgan.
Rivojlangan o'rta asrlarga kelib kulolchilikda katta yutuq ya'ni idishlarni naqshlar
bilan bezash va ularni sirlash texnikasi o'zlashtiriladi.
IX-X asrlarda ishgorli, qalayli va yuqori sifatga ega bo'lgan qo'rgoshinli sirlardan
foydalanilgan. Idishlar oyoqda ishlayodigan charxlarda yasalib, turli ranglardagi
angoblar bilan jilo berilgan va turli rang va tasvirlar tushurilgandan so'ng olovda
pishirilgan. Undan so'ng esa sirlanib ikkinchi marta qayta pishirilgan. Bu davrda
kulollar och ko'k, sariq va qoramtir jigarranglardan keng foydalanganlar. Bir turdagi
idishlar esa oq rangga bo'yalib ustidan qora va jigarrangdagi yozuvlar bilan
bezatilgan. Shuningdek och ko'k va havo rangdagi sirlardan ham keng foydalanilgan.
Naqshlar geometrik setka. Shtrix, chiziq, yulduzcha va aylanalar hamda o'simlik,
barglar va boshqalardan iborat. Shuningdek, ularda hayvon va qush tasvirlari
tushirilgan naqshlar, hamda shukurona va nasihat so'zlari bitilgan yozuv naqshlar ham
mavjud. XII asr ogiri XIII asr boshlariga kelib kulolchilik sifatining pasayishi sodir
116
bo'ladi. Sirlari ko'kimtir rangdagi dogsimon tusga kirib, naqshlar o'zining aniqligini
yoqotadi.
XIV asrning boshlariga kelib kulolchilik o'zining ilgarigi holiga qayta boshlaydi.
Tagi qora boyoqda naqshlangan zangori rangdagi sirlar keng qollaniladi. XV asrlarda
qora naqshlar va zangori rang sirlar an'anasi davom etib, o'zidan oldingi davrdagiga
nisbatan sifati bir oz oshadi. XVI asrda idishlar esa oq va zangori boyoqlarga, asr
oxirida esa toq zangori bo'yoqqa bezatilib, naqshlari girih va islimiy shakllardan tarkib
topadi.
Адабиётлар рўйхати:
Дарслик ва ўқув қўлланмалар:
1. Авдусин Д.А. Основы археологии М., «Высшая школа» 1989
2. Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках изчезнувших цивилизаций.
//Очерки археологии. Т.I. М., 1959.
3. Археология. М., “Изд Московского университета” 2006
4. Археология Зарубежной Азии. М., «Высшая школа» 1986
5. Кабиров Ж. Сагдуллаев А. Ўрта Осиё археологияси. Т., 1990
6. Эгамбердиева Н.А. Археология. Тошкент, 2011
Монографиялар:
1. Абдуллаев К. Культ хаомы в древней Центральной Азии. Самарканд. 2009.
2. Авеста. Избранные гимны. Пер. с авестийского и комментарии И.М.
Стеблин-Каменского. Душанбе, 1990.
3. Авесто. Яшт китоби. // М. Исҳоқов таржимаси. Т., “Шарқ” 2001.
4. Алексеев В.П., Аскаров А.А., Ходжайов Т.К. Т. Историческая
антропология Средней Азии.“Фан” 1990.
5. Алимова Д.А., Филанович М.И. Тошкент тарихи. Т.,2009
6. Альбаум Л. И. Балалык-тепе. К истории материальной культуры и
искусства Тохаристана. Ташкент, 1960.
7. Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба. Т., 1975.
8. Аминжонова М.Е. Қадимий ёдгорликлар қиссаси Т., “Ўқитувчи” 1972.
9. Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Сурхондарё тарихидан лавҳалар. Т., 1997.
10.
Анорбоев А.А. Марғилоннинг узоқ ўтмиш маданиятини излаб.
Самарқанд. 2007
117
Анорбоев А.А, Исломов У.И., Матбобоев Б.Х. Ўзбекистон тарихида
Қадимги Фарғона. Т., “Фан”, 2001
12.
Аскаров А.А. Древнеземледельческая культура эпохи брозы юга
Узбекистана. Т., «Фан». 1977.
13.
Аскаров А.А. Сапаллитепа. Т., 1973.
14.
Аскаров А.А., Абдуллаев Б. Джаркутан. Ташкент. 1983.
15.
Аскаров А.А, Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. Ташкент. 1979.
16.
Аскаров А.А., Ширинов Т.Ш. Ранняя городская культура эпохи
бронзы Средней Азии. Самарканд 1993.
17.
Асқаров А.А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. Т.,
“Университет” 2007
18.
Асқаров А.А., Жўрақулов М.Ж. Энеолит ва бронза даврида Ўрта
Осиё. Самарқанд, 1984.
19.
Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый
город Средней Азии. Л., 1973
20.
Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней
Азии в древние времена. М. Л., 1950. Т. II.
21.
Брей У., Трамп Д. Археологический словарь. М., «Прогресс» 1990
22.
Брыкина Г.А. Юго-Западная Фергана в первой половине I
тысячелетия нашей эры. М., «Наука» 1982.
23.
Булатова В.А. Древняя Кува. Т., «Фан» 1972.
24.
Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры
Ташкентского оазиса. Т. 1982.
25.
Буряков Ю.Ф. Историческая топография Ташкентского оазиса.
Ташкент, 1976.
26.
Вайнберг Б.И. Этнография Турана в древности (VII до н.э. VIII в.
н.э.). М., 1999.
27.
Вайнберг Б.И., Левина Л.М Чирикрабатская культура. М., 1993.
28.
Гафуров Б.Г. Таджики. Кн. I. Душанбе “Ирфон”, 1989.
29.
Горячева В.Д. Городская культура Тюркских Каганатов на Тяньшане (середина VI-нач. XIII в.) Бишкек 2010.
30.
Грот Оби-Рахмат. Новосибирск. 2004.
31.
Григорьев Г.В. Отчет об археологической разведке в Янгиюльском
районе УзССР в 1934 г. Т., 1955.
32.
Джуракулов М.Дж. Сазаганская культура
33.
Джуракулова Д.М. Зарафшон водийсининг тош ва бронза даври
қабилалари маданияти.//Т.ф.н. илмий даражасини олиш учун тақдим
этилга диссертация автореферати. Самарқанд, 2009.
34.
Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии. М., 1985.
35.
Древний и средневековый город Восточного Мавераннахра
Т., 1990.
36.
Древний Мерв. //Тр.ЮТАКЭ. Т. XIX. Ашхабад, 1989.
37.
Древний Ташкент. Т., 1973.
38.
Древности Ташкента. Т., 1976.
39.
Древности Туябугуза. Т., 1979
11.
118
Древняя и средневековая культура Чача. Т., 1979.
Дуке X. Бургулюкская культура. Т., 1979.
Дуке X. Туябугузское поселение бургулюкской культуры. Т., 1982.
Еленек Я. Большой иллюстрированный атлас первобытного
человека М., 1982.
44.
Жўрақулов М.Ж. Ўрта Осиё ибтидоий археологияси. Т., “Ўқитувчи”.
1984.
45.
3аднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы.
МИА. М-Л., 1962. Вып.118.
46.
Заднепровский Ю.А. Ошское поселение. К истории Ферганы в эпоху
поздней бронзы. Бишкек, 1997.
47.
Исаков А.И. Саразм. Душанбе, «Ирфон» 1991.
48.
Исамиддинов М.Х. История городской культуры Самаркандского
Согда. Самарканд, 2002.
49.
Исламов У.И. Обиширская культура. - Т., 1980
50.
Исламов У.И. Пещера Мачай. Т., «Фан» 1975
51.
Исламов У.И., Крахмаль К.А. Палеоэкалогия и следы древнейшего
человека в Центральной Азии, Ташкент 1995
52.
История Узбекистана в источниках.// Составитель Б.В. Лунин. Т.,
«Фан» 1984.
53.
Калалы-гыр 2. Культовый центр в Древнем Хорезме IV II вв. до н. э.
М.: Восточная литература, 2004.
54.
Кой-Крылган-кала - памятник культуры древнего Хорезма IV в. до
н.э. - IV в. н.э. / Отв.редакторы С.П.Толстов, Б.И.Вайнберг. М., 1967.
55.
Кузьмина Е.Е. Арии-путь на юг. М.-Спб., «Летний сад» 2008.
56.
Кузьмина Е.Е. Классификация и периодизация памятников
Андроновской культурной общности. Актобе, 2008.
57.
Курбансахатов К.Энеолит Анау. Ашхабад, Ылим, 1987
58.
Кюнер Н. В. Китайские известия о народах Южной Сибири,
Центральной Азии и Дальнего Востока. М., 1961.
59.
Ламберг-Карловски К., Саблов Дж. Древние цивилизации. Ближний
Восток и Мезоамерика. М., «Наука» 1992
60.
Левина Л.М. Керамика нижней и средней Сырдарьи I тыс. н.э. М.,
1973.
61.
Левина Л.М. Этнокультурная история Восточного Приаралья. I
тысячилетие до н.э.- I тысячилетие н.э. М., “Восточная литература”, 1996
62.
Лисицына Г.Н. Орошаемое земледелие эпохи энеолита на юге
Туркмении. М., «Наука», 1965
63.
Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-ХII вв. Т., 1984.
64.
Лушпенко О.Н. Раннежелезный век Южного Согда (по материалам
памятников Китабского и Яккабагского районов): Автореф. на соис. дисс.
канд. ист. наук. Самарканд, 1998.
65.
Массон В.М. Культурогенез древней Центральной Азии. СПБ, Изд.
Санкт-Петербургского университета, 2006
40.
41.
42.
43.
119
Массон В.М. Древнеземледельческая культура Маргианы / МИА. №
73. М.-Л., 1959.
67.
Массон В.М. Поселение Джейтун // МИА. Л.. 1971. - № 37
68.
Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток М.-Л., 1961.
69.
Массон В.М. Алтын-Депе. Труды ЮТАКЭ. Ленинград, 1981. Т. XIX
70.
Массон В.М. Первые цивилизации. Л.,1989.
71.
Массон М.Е. Ахангеран. Археолого-топографический очерк.
Ташкент, 1953.
72.
Мурадова Э. А. Поселения архаического Дахистана. Ашхабад, 1991.
73.
Матбабаев Б.Х. К истории культуры Ферганы в эпоху раннего
средневековья. Т., “Tafakkur” 2009.
74.
Муҳаммаджонов А.Р. Қадимги Бухоро. Т., “Фан” 1989.
75.
Муҳаммаджонов А.Р. Қадимги Тошкент. Т., “Фан” 1988.
76.
Пидаев Ш.Р. Сирли кушонлар салтанати Т., “Фан” 1990.
77.
Пидаев Ш.Р. Қадимий Термиз. Т., “Фан” 2001
78.
Пугаченкова Г.А. Выдающися памятники Узбекистана. Т., 1958
79.
Пугаченкова Г.А. Шедевры Средней Азии. М., 1986.
80.
Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И., История искусств Узбекистана. М.,
«Искусство», 1963
81.
Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. и др. Дальверзинтепе кушанский
город на юге Узбекистана. Т., 1978.
82.
Пугаченкова Г. А., Ртвеладзе Э. В. Северная Бактрия-Тохаристан.
Очерки истории и культуры. Древность и средневековье. Ташкент, 1990.
83.
Рахмонов Ш.Р. Тавка (к истории древных таможенных сооружений
Узбекистана). Т., 2001.
66.
Сагдуллаев А.С . Бактрийская легенда. Т., «Узбекистан» 1990.
Сагддуллаев А.С. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. Т.,
“Ўқитувчи”. 1996.
86.
Сагдуллаев А.С. Усадьбы древней Бактрии. Т., 1987.
87.
Сарианиди В.И. Древности страны Маргуш. Ашхабад “Ылым”,
1990.
88.
Сарианиди В.И. Поселение и некрополь Тиллятепе. М., 1989
89.
Сарианиди В.И. Древние земледельцы Афганистана. М., 1977
90.
Сарианиди В.И. Маргуш
91.
Сетон Ллойд. Археология Месопотамии М., «Наука» 1984
92.
Средняя Азия и Дальный Восток в эпоху средневековья. Средняя
Азия в раннем средневековье. // Под общ. ред. акад. Б.А. Рыбакова М.,
«Наука» 1999
93.
Средняя Азия в эпоху камняя и бронзы. М.-Л., 1966
94.
Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб. Проблемы цивилизации
Узбекистана VII в. до н.э.- VII в. н.э. Самарканд-Ташкент, 2000.
95.
Сулейманов Р.Х. Нахшаб унитилган тамаддун сирлари. Т., “2006”.
96.
Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. - М., 1962.
97.
Толстов С. П. Древний Хорезм. М., 1948.
84.
85.
120
Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. М., 1948.
Тошкент воҳаси археологияси. (муаллифлар жамоаси) Т., “Фан”.
98.
99.
2010.
100.
Филанович М.И. Ташкент. Зарождение и развитие города и
городской культуры. Ташкент, 1983.
101.
Филанович М.И. Древняя и средневековая история Ташкента в
археологических источниках. Т., «Узбекистан» 2011
102.
Хлопин И.Н. Историческая география южных областей Средней
Азии (Античность и ранее средневековье). Ашхабад. «Ылым», 1983.
103.
Хлопин И.Н. Юго-Западная Туркмения в эпоху поздней бронзы. По
материалам Сумбарских могильников. Л., 1983
104.
Хмельницкий С.Г. Архитектура Средней Азии IX-X вв. Между
арабами тюрками. Берлин-Рига, 1992
105.
Хмельницкий С.Г. Архитектура Средней Азии XI-XIII вв. Между
саманидами и монголами. Часть. 1. Берлин-Рига, «GAAJUN», 1996
106.
Хмельницкий С.Г. Архитектура Средней Азии V-VIII вв. Мужду
кушанами и арабами. Берлин-Рига, «GAAJUN», 2000
107.
Шайдуллаев Ш.Б. Поселение раннежелезного века. Т., 2006.
108.
Шайдуллаев Ш.Б. Автореферат. на соис. уч. ст. док. ист. наук. Т.,
2010.
109.
Шаҳрисабз. Минг йиллик меъроси, Тошкент, «Шарқ». 2002
110.
Шониёзов К.Ш. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. Т., “Шарқ”,
2001.
111.
Энеолит СССР. Археология СССР. М., 1982
112.
Қадимги Кеш-Шаҳрисабз тарихидан лавҳалар. //Масъул муҳаррир
А.С. Сагдуллаев. Т., “Шарқ” 1998.
113.
Чайлд Г. В. Древнейший Восток в свете новых раскопок. // пер. с анг.
М.Б. Граковой-Свиридовой. М., Изд. “Иностранной литературы”, 1956.
114.
У истоков древней культуры Ташкента. Ташкент, 1982
Mundarija
KIRISH
..............................................
4-8
Birinchi bo'lim. TOSH ASRI
I.БОБ
Paleolit………………...........................…………..................
9-30
II. Bob.
Mezolit………...........................………………......................
31-42
III. Bob.
Neolit…………………..........................………...................... 43-55
Ikkinchi bo'lim. PЕLЕOMЕTALL DAVRI
121
I. Bob.
Eneolit………...........................………………....................... 56-70
II.Bob.
Bronza.....................................................................................
71-92
Uchinchi bo'lim. TЕMIR ASRI
I.Bob.
Ilk temir davri......................................................................... 93-122
II.Bob.
Antik davri.................. ………...........................…….........
123-149
Tortinchi bolim. O'RTA ASRLAR DAVRI
I.Bob.
II.Bob.
Ilk o'rta asrlar ………………………………………….
150-172
O'rta asrlar ……………………………………………...
173-182
ADABYOTLAR ROYXATI.....................................................................
Оглавление:
Введение
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4-8
Первый раздел. КАМЕННЫЙ ВЕК
I. Глава
122
Палеолит..........................…………..................
9-30
183-186
II. Глава.
Мезолит..................………………......................
31-42
III. Глава.
Неолит…..........................………......................
43-55
Второй раздел. ЭПОХИ ПАЛЕОМЕТАЛЛА
I. Глава.
Энеолит..................………………....................... 56-70
II. Глава .
Бронза...................................................................
71-92
Третьй раздел. Железный век
I. Глава.
Раннежелезный век...........................................
II. Глава.
Античность..........................................……......... 123-149
93-122
Четвертый раздел. Средный век.
I. Глава. Раннесредневековье.……………………
II. Глава.
Cредный век…………………………….
150-172
173-182
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ....................................................... 183-186
3-9
Сontents:
4-8
Introduction
123
………...........................…………………….…
3-9
The first section. Stone age
9-30
I. Chapter
31-42
Paleolith……………...........................………….................
II. Chapter
Mesolithic………...........................…………….. 43-55
10-19
III. Chapter
Neolithic……......................................................
20-29
The second section. Epoch paleometal
56-70
I. Chapter
71-92
Eneolit………...........................…………….........................
30-49
II. Chapter
The Bronze age ..................................................................
50-59
60-70
The third section. Iron age
93-122
I. Chapter
Early Iron age.....................................................
II. Chapter
Antique era....... ………...........................……....
123-149
71-80
The first section. Middle ages
150-172
I. Chapter
Earle middle ages………...........................……
II. Chapter
Middle ages………...........................……….
173-182
81-93
94-98
183-186
REFERENCES...................... ………...........................……....
124
99-109