1-Tema. Dintaniw pa`nine kirisiw.
Reje:
1. Dintaniw pa`ninin` waziypalari ha`m maqseti.
2. Din tu`sinigi.
3. Dinnin` ja`miyetlik funktsiyalari.
Tаяныш т6синиклер: Dин, исеним, жaннет, доза3, уры7 317имлик динлер,
миллий динлер, дуньялы3 динлер, монотеизм, политеизм.
Dinler tariyxi xaliqlar tariyxi menen baylanisli. Ja`miyet protsessinin` ha’r bir
basqishinda talantli, qa`biletli alim ha’m shayirlar, ilimpazlar, oyshillarinan ibarat xaliq
perzentleri jetisip shig`ip, o`zinin` aldin`g`i qatar pikirleri menen ilim ha’m ma`deniyattin` tu`rli
tarawlarin rawajlandirip, erkin pikirlilik mazmunin bayitqan.
Din taniw tiykarlari kursinin` waziypasi studentlerge bul tarawda teren` bilim beriw arqali
kursqa kirgen ma`selelerdi analizlewde ilimiylik ha’m obektivlik usilin qollap, olarda diniy
qaraslar progressine, insan kamolatina xizmet qilatug`in ta`replerin ajiratip aliw, g`a`rezsiz pikir
ju’ritiw arqali ilimiy filosofiyaliq du’nyag`a ko`z qarasqa tiykarlang`an iyman ha’m isenimdi
qa`liplestiriwden ibarat.
A`yyemgi din formalarinan baslap, uriwliq qa`wimlik, milliy dinlerge shekem olarda
du’nya dinlerinin` payda boliwi ha’m rawajlaniwdin` sotsialliq, gnoseologiyaliq (teoriyaliq
biliw) ha’m psixologiyaliq tamirlari bar. Mine usilardi ha’r ta`repleme tariyxiy da`liller
tiykarinda ilimiy analiz qiliw kurstin` waziypasi.
Ja`miyet qa`liplesiwinin` da`slepki da`wirlerinde payda bolg`an din xaliqlar turmisi menen
baylanisli rawajlang`an, a`ste-aqirin diniy du’zimdi payda etken. Na`tiyjede belgili ja`miyetlik
siyasiy ha’m ma`deniy a`dep-ikramliq waziypasin orinlawdi o’z ishine alg`an. Bunday
funktsiyalar ja`miyet progressinin` joqari basqishlarinda a`sirese ko`zge taslanadi.
Bul orinda dinnin` a`sirese islamnin’ Orayliq Aziya xaliqlari turmisinda tutqan orni,
waziypasi, ilim ha’m ma`deniyat penen o`z-ara ta`siri haqqinda pikir juritiw orinli. Dinnin`
ja`miyette orinlaytug`in sotsialliq, ruwxiy, ma’naviy waziypasi to`mendegilerden ibarat.
Birinshiden, ha’r qanday din o`z qa`wenderleri ushin toltiriwshi, kompensatorliq waziypani
atqaradi.
Ekinshiden, dinler o`z ta’liymat du’zimin payda etip, og’an siyiniwshi shaxs ha’m
jama`a`tti usi ta`liymat do`gereginde saqlawg`a ha’reket qiladi. Buni dinnin` birlestiriwshilik
(integrativlik) funktsiyasi delinedi.
Ushinshiden, din dinlar turmisin ta`rtipke saliw, kontrollaw(regulyativlik) funktsiyasin
orinlaydi. Ha’r qanday dinlerdin` belgili u’rp-a`det, ma’resim ha’m bayramlari bolip, olardi o`z
waqtinda, diniy ta`lim ha’m talap tiykarinda orinlawi sha`rt qilip qoyiladi.
To`rtinshiden, din dindarlardin` birligin, ja`miyet ha’m shaxstin` o`z-ara baylanisin
ta`miyinlewshi o`zgeshe baylanis qiliwshi waziypag`a iye.
Bulardan basqa din waziypasinin` filosofiyaliq, teoriyaliq ta`repleri bolip, insannin`
jasawdan maqseti, o`mirdin` mazmuni, du’nya haqqindag`i ma`selelerge o`z qatnasin
bildiriwden ibarat.
Din taniw tiykarlari dinnin` payda boliwi, ha’m rawajlaniw tariyxi, onin` ta`liymatin, payda
boliwin ha’m qa`liplesiwin uyreniwshi pa`n. Bul pa`n ja`miyet progressi protsessinde din menen
baylanisli bolg`an barliq sotsialliq ha`diyselerdi ideologiya, u’rp-a`det ha’m ma’resimler, meshit
ha’m diniy sho`lkemlerdin` talap ha’m ta`rtiplerin uyreniw, analiz qiliwdi ko`zde tutadi. Erkin
pikirlilikke say da`slepki ideyalar Orta Aziyada –deizm, panteizm, mu`tazililiylar, bir ulkede
jasag`an, do`retiwishilik qilg`an ulli oyshillar Farabiy, Beruniy,Ibn Sino, Umar Hayyamnin`
ja`miyetlik filosofiyaliq qaraslarinda ko`ringen. Jaqin ha’m Orta Shig`is xaliqlari tariyxinda
erkin pikirlilik ideyalari Zardusht taliymati, Mazdak ja`miyetlik siyasiy xizmeti ta`sirinde
bolg`an. Filosofiyaliq basqa bo`limleri siyaqli «Din taniw tiykarlari» du’nya qaras penen
baylanisli ma`selelerdi aship beriwge bag`darlang`an. Bul pa`n ta`biyiy ilimiy, insanshunoslik
ha’m sotsialliq pa`nler menen o`z-ara baylanista rawajlanadi. Onin` etika, estetika, tariyx,
etnografiya, arxeologiya, psixologiya, erkinpikirlilik h.t.b. tariyxiy ilimler menen baylanisli.
Din taniw tiykarlari predmetin oqitiw protsessinin` ta`rbiyaliq a’hmiyeti bolip, jaslarg`a din
ha’m erkinpikirlilik haqqinda ilimiy bilimler beriw arqali dinin` sotsialliq o`zgesheligi, ol
tariyxiy ha’diyse ekenligin tusindiriw menen ja`miyettin` rawajlaniwnin` zamanago`yleniwine
alip keledi.
Diniy sana sotsialliq sana formalarinin` biri ekenligi joqarida aytilg`aninday dinnin` payda
boliwi ha’m rawajlaniwin u’yrengende og`an tariyxiyliq printsipi tiykarinda qatnas jasaw
a’hmiyetke iye.
Din tariyxinda dinshunoslar dinnin` payda boliwin tu`rlishe ko`rsetip kelgen. Onin` payda
boliw sebepleri a`yyemgi du’nya dinshunoslarin qiziqtirg`an, og`an juwap tabiwg`a uring`an.
A`yyemgi Qitay. Hindstan, A`yyemgi grek filosoflari barliq haqqinda pikir ju’ritkende din, onin`
kelip shig`iwi ha’m o`zgesheligi haqqinda ayrim ideyalardi alg`a qoyg`an.
Antik du’nya filosofiyasinda bul mashqalani sheshiwde dinshunoslar eki gruppag`a
bo`lingen. Eger materialistler qudaydin` barlig`ina isenim qilsa, idealistler buni ideal (rux) ku`shi
dep bilgen.
Dinnin` payda boliw sebeplerin u’yreniwdin` ilimiy tiykarlari du’nyaliq din taniwda
to`mendegishe bayan etiledi. 1. Diniy tu`sinikler, ta`liymat ha’m ko`z qaraslar payda boliwin
ko`rsetiwde insaniyat progressinin` sharayatlarin esapqa aliw za`ru`r. 2.sotsialliq ekonomikaliq
progress da`rejesin, og`an say formada sotsialliq siyasiy qatnaslarg`a tiykarlang`an halda
insaniyattin` ruwxiy kamalatin, olardin` sirtqi du’nya tuwrali ko`z qaraslari ha’m bilimleri
da`rejesin biliw kerek. 3. Ta`biyat sirlari aldinda a`yyemgi adam ha`lsizligi aqibetinde natuwri
qaraslar, ta`biyattan tis ha`diyseler haqqinda tiykarsiz ko`z qaraslardin` tuwiliwina alip
kelgenligin esapqa aliw lazim.
4. Miynettin` bo`liniwi payda bolip, zalimliq ha’m eziwshilik, bayliq ha’m jarliliq ju’zege
keliwi menen din hu’kimran klass qorg`aytug`in ruwxiy quralg`a aylang`anin na`zerde tutiw
kerek.
5. Ta`biyat izertlew ilimi, da`lillerdi ta`biyat ha’m ja`miyet sirlarin tusiniwde paydalaniw
lazim.
Dinnin` payda boliwin ha’m rawajlaniwin ilimiy tiykarlap u’yreniw ja`ne a)obektivlik,
b)konkret-tariyxiy sharayatlardi esapqa aliw, v)ilimiylik, g) klassliq, d) uliwmainsaniyliq
qa`diriyatlar menen baylanisli, e) dinnin` payda boliwinin` gnoseologiyaliq, sotsialliq,
ekonomikaliq, psixologiyaliq sebeplerin esapqa aliw lazim.
Ha’zirgi zaman talabi dindi uyreniwde ilimnin` tariyx, filosofiya, ja`miyetshunoslik
,psixologiya tarawlarindag`i materiallardan ha’r ta`repleme paydalaniwdi, onin` tu’p ma`nisin
tuwri tu`siniw, ja`miyetlik turmista dinnin` ornin ilimiy anliz etiwdi talap etedi.
Din ja`miyetlik birlik yamasa gruppa ideologiyasi ha’m psixologiyasinin` sostav bo`legi,
bayram, u’rp-a`det ha’m da`stu`rlerdin` deregi bolip, ja`miyet ha’m gruppalardin` pikirin
qa`liplestirip, jeke adam ha’m ja`miyetlik gruppalardin` da`stu`rin, qa`diriyatlar bag`darlarin
motivlerin belgileydi. Sonin` menen birge dinnin` payda boliwi. Evolyutsiyasi, belgili
ja`miyettegi sha`rt sharayatti, onin` da`slepki formalarin (siyqirliq, totemizm, fetishizm,
animizm) u’yreniw, ja`miyetlik –ekonomikaliq formatsiyalarda dinnin` payda boliwi
sharayatlardi u’yreniw kerek.
O`zbekstanda dinnin` evolyutsiyasi ha’m saqlaniw sebeplerin studentler biliwi ulken
a’hmiyetke iye. Dinge iseniwshilerdin` sanasinda ha’m psixologiyasinda dinnin` ta`sirinin`
saqlanip qaliwin aniqlawda traditsiyaliq jollar menen qatnas jasaw eskirdi. Bul sebeplerdi endi
diniy adamlardi xizmetine, tariyxiy inertsiya kushine, dinge qarsi ta`rbiyalaw isindegi
kemshiliklerge baylanistirmaw kerek. Dinge iseniwdi quramali psixologiyaliq, ja`miyetlik
psixologiyaliq ha’diyse sipatinda ilimiy analiz etiw, dinnin` ja`miyetlik psixologiyaliq
dereklerin, dinge iseniwshilerdin` diniy psixologiyaliq o`zgesheliklerin teren`irek uyreniwimizdi
talap etedi.
Dinler og`an iseniwshilerdin` sani, ko`lemi, o`zinin` belgili m illet ha’m xaliqqa ta`nliligi
ha’m millet tan`lamawlig`ina baylanisli gruppalarg`a bo`linedi.
1. Uriw-qa`wimlik dinleri totemistlik, animistlik ko`z qaraslarg`a tiykarlang`an, o`z
uriwinan shiqqan siyqirshi, shaman yamasa qa`wim basliqlarina siyiniwshi dinler. Olar milliy
dinler ha’m du’nyaliq dinler ishine sin`ip, aralasip, ha`zirde Avstraliya. Qubla Amerika,
Afrikadag`i geypara qa`wimlerde saqlanip qalg`an.
2. Milliy dinler - belgili milletke ta`n bolip, basq millet wa`killeri o`zine qabil etpeytug`in
dinler. Olarg`a yaxudiylik, induizm, konfutsiylik, sintoizm kiredi.
3. Du’nyaliq dinler - du’nyada en` ko`p taralg`an, adamlardin` milleti, rasasina qaramastan
iseniwge bolatug`in dinler. Og`an buddizm, xristianliq ha’m islam dini kiredi.
Bunnan basqa dinler ta`liymatina bola monoteistlik -bir qudayliq ha’m politeistlik- ko`p
qudayliq dinlerine bo`linedi.
Isenim tu`sinigi.
Isenim (arabsha «i`taqada» feyilinen, isenim, iymanli boliw ma`nilerin bildiredi) ken`
ma`niste insannin` is-ha`reketleri ushin ruwxiy negiz, jol-joba ha`m bag`dar xizmetin
atqaratug`in, aqil, sana-sezim ha`m erk-iqrar arqali an`lanilatug`in bilim, ideya ha`m usi tiykarda
qa`liplesetug`in maqsetler jiynag`in ja`ne olardin` durislig`ina isenimge baylanisli bolg`an
psixologiyaliq halatti sa`wlelendiredi. Bilim ha`m ideyalar insannin` aqili menen de, qa`lbi
menen de o`zlestirip aling`anda g`ana isenimge aylanadi. Uliwma alg`anda, isenim shaxs, topar
ha`m ko`pshilikti birlestiriwshi, adamlardi ja`miyetlik turmistin` aktiv ag`zasina aylandiriwshi
faktor bolip esaplanadi. Isenim insannin` er jetiwine baylanisli halda toplang`an bilimler, o`zine
ta`n talap ha`m ma`pler, turmisliq ta`jiriybe tiykarinda qa`liplesip, bekkemlenip baradi ha`m
shaxs is-ha`reketlerinin` izbe-iz, aqilg`a muwapiq, maqsetli boliwina alip keledi.
Ja`miyetlik ta`repten isenim insannin` is-ha`reketlerine baylanisli boladi. Sebebi, isenim
tek a`meliy is-ha`reketler protsessinde g`ana o`zligin ko`rsetedi.
Joqaridag`i qa`siyetlik o`zgeshelikler menen bir qatarda natiqliq, turaqsizliq ha`m
biypa`rwaliq siyaqli jag’daylar da bar ekenligin ha`m olar isenimnin` tiyanaqsizlig`in
ko`rsetetug`inin atap o`tiw kerek. Bunday adamlar ko`binese basqalarg`a erip yamasa eliklep
jasaydi. Sharyatqa qarap birese ol ta`repke, birese bul ta`repke o`zgeredi. Bunday isenim
tiyanaqsizlig`i, bosliq shaxstin` jetilisiwine unamsiz ta`sir etedi.
Eger isenim fanatizm, rasaliq, tar siyasiy ha`m ekonomikaliq ma`pler menen sheklengen
bolsa, bul jag`dayda ol buzg`inshiliq, turaqsizliqqa xizmet qiladi, rawajlaniwg`a tosiq boladi.
Rawajlaniwg`a, erkinlikke jeteklewshi isenim menen buzg`inshi, aldamshi, adastiriwshi, jalg`an
«isenim»di ajirata biliw ju`da` a`hmiyetli.
Usi ko`z qarastan qarag`anda, sap isenim shaxstin` du`n`yag`a ko`z-qarasi sistemasinda
a`hmiyetli orin iyeleydi. Onin` a`hmiyeti, birinshiden, shaxsti du`n`yag`a ko`z-qarasindag`i
turaqliliqti belgilewshi shen`ber sipatinda ko`riniwinde, ekinshiden, bar bolg`an yamasa ju`zege
keliwi mu`mkin bolg`an qiyinshiliqlardan qorqpawg`a, olarg`a qarsi tura aliw ha`m
saplastiriwdin` aqilg`a muwapiq jollarin izlewge, u`shinshiden, minez-qulqindag`i sabirliliq,
izbe-izlik ha`m is-ha`reketlerdegi aktivligin ta`miyinlewge xizmet etiwinde ko`rinedi.
Sonliqtan adamlarda sotsialliq qa`diriyatlar, ulli keleshek, rawajlaniwg`a bolg`an isenimdi,
azat ha`m abat Watan, erkin ha`m pa`rawan turmis quriwg`a bolg`an isenimdi qa`liplestiriw
aktual ma`sele bolip qalmaqta.
Din isenimnin` o`zine ta`n ko`rinisi sipatinda.
Ha`r qanday isenim diniy bola bermeydi.Biraq din de isenimnin` o`zine ta`n ko`rinisi
sipatinda birlestiriwshi o`zgeshelikke iye. Diniy isenim – bul insan erk-iqrarinan joqari
turatug`in na`rsege iyman keltiriw, onnan ma`det aliw, waqiya-ha`diyselerdin` ta`kirarlaniwi
ha`m og`an qatnasliliq ja`ne belgili bir tu`sinik, sha`rt-qag`iyda, muqa`ddes kitap, payg`ambar,
a`wliye ha`m basqalarg`a isenim demekdur.
Diniy isenimde belgili bir timsallar (buyim, ha`reket, so`z, tekstler) diniy ma`ni ha`m
mazmung`a iye boladi. Olardin’ jiynag`i diniy bag`dardin` qa`liplesiwin ha`m is-ha`reketin
ta`miyinleydi. Ha`r bir din yamasa diniy konfessiyanin` (bag`dardin`) turaqli sha`rt-qag`iydalari
bar. Islam dininde iymani ka`millik to`mendegi sha`rtti – Alla, onin` perishteleri, muxaddes
kitaplari, payg`ambarlari, aqiret ku`ni, ta`g`dir (jaqsiliq ha`m jamanliq Allanin` qa`lewi menen
boliwina) ha`m o`lgennen keyin tiriliwge isenimdi o`z ishine aladi.
Dinnin` tolerantliq a`hmiyeti. Insannin` aqil ha`m sana-sezim qa`biletlerinen tisqari
barliq dinlerdin` negizinde u`shinshi – sheksizlikti tu`sinip jetiw qa`bileti de bar. Insaniyat dinge
isenimge mu`ta`j. Sebebi ha`mmege ideal kerek. Dinlerdin` kelip shig`iwi bir, lekin adamzat ha`r
tu`rli dinlerge siyinadi, ha`tte bir xaliq, millet te ha`r tu`rli diniy ta`liymatlarg`a isenetug`in
jag`daylar da bar. Ha`mme dinlerde iygilik ideyalari u`stin turadi, «Jaqsiliq et, jamanliq etpe»
demegen bir de bir diniy ta`liymat joq. Ha`mme dinlerdi, ha`tte en` a`yyemgilerin de tolerantliq
ruwxinda u`yreniw za`ru`r.Diniy temani jaritiwda tolerantliq, sabir-taqatliliq, insan, ja`miyet,
du`n`ya tuwrali ko`z-qaraslardin` o`z-ara diskussiyasi usilinan paydalaniw maqsetken muwapiq.
Diniy ha`m diniy emes du`n`yag`a ko`z-qaraslar formalarinin` o`z-ara uqsas ta`replerine
ko`birek itibar beriw kerek.
Bu`gin O`zbekstan diniy tolerantliq ha`m kelisimlilik barasinda tek G'MDA ma`mleketleri
emes, al pu`tkil du`n`ya ju`zine u`lgi bolmaqta. Bul haqqinda Moskva ha`m pu`tkil Rus
partriarxi Aleksiy II, Xillari Klinton, Iordaniya shaxzadasi Xasan bin Tallal siyaqli ja`ha`n
ko`leminde u`lken abiroy-ataqqa iye insanlar da jurtimizg`a qilg`an ziyaratlari waqtinda atap
o`tti. A`lbette, xalqimizg`a ta`n bunday qa`siyet birden payda bolmag`an, onin` uzaq tariyxiy
tiykarlari bar.
IX a`sirden baslap ha`zirgi O`zbekstan aymag`inda islam dini sunna jo`nelisinin` xanafiy
(Iymam A`zam) ma`zxabi payda boldi. Xanafiylik basqa dinlerge ha`m jergilikli u`rp-a`detlerge
erkinlik beriwi menen basqa ma`zhablardan ajiralip turadi. Bul ta`liymatti jetiloistirgen
watanlaslarimiz — A`biw Mansur Motudiriy, Abulmu`min Nasafiy ha`m Burxaniddin
Marg`inoniy siyaqli alimlar musilmanlar arasindag`i ideyaliq qarama-qarsiliqlardi saplastiriw,
islam dininin` «ahli sunna val-jamoa» joli turaqli bolip qaliwina u`lken u`les qosti. Ulli islam
ulamalari menen bir qatarda Orayliq Aziya hu`kimdarlari da bul jolda gu`res alip bardi. X
a`sirdin` ortalarinda islam du`n`yasinda shiya jo`nelisi (Arqa Afrika, Egipet, Siriyada –
fatimiyler, Yemende – zaydiyler ha`m ha`tte abbasiyler paytaxti Bag`datta – buvayhiyler)
u`stinlikke erisken bir payitta Orayliq Aziyada tahiriy, samaniy, g`aznaviy ha`m qaraxaniy
ha`kimleri «ahli sunna val-jamoa» qag`iydasin qatan` qorg`adi.
Atap aytqanda, o`z da`wirinin` timsali bolg`an Amir Temur isenim ha`m ruwxiyliqtin`
u`lken a`hmiyetin duris tu`sine bilgen. Sharafiddin Ali Yazdiy Sahipqirandi isenimi ka`mil insan
sipatinda duris ta`riypleydi. En` a`hmiyetlisi, Amir Temur «ahli sunna val-jamoa» qag`iydasina
sadiq, diniy dogmatizmge qatan` qarsi bolg`an, islam dinin fanatizmnen jiraq, erkin tu`singen.
Onin` ka`mil isenimi basqa dinlerdi biykarlaw esabinan bolmag`an ha`m usi jag`inan da ol tek
o`z a`sirinin` emes, al ha`zirgi zaman adami ushin da u`lgi bolip esaplanadi.
G`a`rezsizlik arqasinda o`zligimizdi an`law, ruwxiy qa`diriyatlarimizdi tiklew protsessi
o`tipatirg`an ha`zirgi waqitta uliwma dinge ha`m, a`sirese ata-babalarimizdin` dini bolip kelgen
islamg`a mu`na`sibet tu`pten o`zgerdi. Bul tarawdag`i jetiskenliklerdi sanap otiriwdin` qa`jeti
joq. Olardi ko`rmew mu`mkin emes, ba`lkim, ko`re almaw mmu`kin. Biraq ma`selenin` basqa
ta`repine itibardi qaratiw mu`mkin. Siyasiy g`a`rezsizlikke eriskennen keyin barliq jas
ma`mleketlerde ju`z bergeni siyaqli, bizin` elimizde de bilimlendiriw jo`nelisi mazmuninin`
o`zgeriwi, ma`mleketlik til, salt-da`stu`rler, milliy ma`deniyatqa bolg`an itibardin` artiwi,
bulardin` ha`mmesi diniy faktordin` a`hmiyetine ma`mlekettin` mu`na`sibetin ko`rsetedi.
G`a`rezsizlik jillarinda ku`tilmegen waqiyalarg`a da dus kelindi. Xaliq araliq terrorizm
menen birigip ketken diniy ekstremizm bunnan bilay uliwma jer ju`zilik mashqalag`a aylandi.
Onin` sheshimi bir ma`mlekettin` qolinda emes, al xaliq araliq ko`lemdegi is-ha`reketlerdi talap
etedi.A`ne usinday qiyin jag`dayda da O`zbekstan hu`kimeti diniy tolerantliq siyasatin alip
barmaqta. Buring’i awqam da’wirinde respublikamizda 87 meshit ha’m 2 medrese xizmet
ko’rsetken bolsa, ha’zir O’zbekstanda musilmanlar mekemesi basqariwi astinda ra’smiy
dizimnen o’tken 2000 artiq meshit, 10 medrese ha’m Tashkent Islam instituti xizmet etpekte.
Respublikada islam dini menen bir qatarda basqa diniy 17 konfessiya ha’m olarg’a qarasli 180
nen ziyat diniy sho’lkemler ra’smiy jumis alip barmaqta. Puqaralarg`a milleti, rasasi, dinine
qaramastan ten` huqiqlarg`a nizam arqali kepillik berilgen. Buni u`lkemizge ashiq kewli menen
qa`dem taslap atirg`an ha`r bir miyman o`z ko`zi menen ko`rmekte ha`m ta`n almaqta.
Bekkemlew ushin sorawlar.
1. Isenim degenimiz ne?
2. Din isenimnin` o`zine ta`n ko`rinisi nelerden ibarat.
3. Динниn’ тийкарg’ы функциялары 3андай роль ат3арады.
4. A’ййемги диний исенимлердиn’ пайда болы7ы неде.
5. Динниn’ жa’мийетте ат3аратуg’ын 7азыйпалары 3андай
A`debiyatlar
1.Iслом Kаримов «Aллох 3албимизда, юрагимизда» T., 1999
2.Islom Karimov. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch. «Ma`naviyat», 2008
3.Abdullajonov O. Diniy aqidaparastlikning kelib chiqishi, mohiyati va O`zbekistonga
kirib kelishi. –T.: Akademiya, 2000.
4.Bag`rikenglik tamoyillari Dekloratsiyasi.-T.: 2002.
5.Jo`raev N. Xalqaro terrorizm va mintaqaviy mojarolar.-T.:.2000.
6. Irisov B. Din, aqidaparastlik va taxdid.-T.: Ma`naviyat, 2000.
7Islom va dunyoviy davlat (xalqaro ilmiy-nazariy konferentsiya materiallari).T.:2003.
8.Islom. Entsiklopediya.-T.: O`zbekiston milliy entsiklopediyasi, 2004.
9.Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma`naviy-ma`rifiy asoslari. T., 2005.
10.Mуминов A.Қ. Dиншунослик асосларини укитиш ва урганишнинг янги
концепцияси.T., 1999.
11. Dиншунослик асослари. Pрофессор A.Aбдусамедов тахрири остида. T., 1995.
12. Dиншунослик. Mаърузалар матни. T., 2000