1. 1-Тема Kirisiw. O’zbekistan tariyxi pa`ni predmeti, wazıypaları
ha`m onı u`yreniw derekleri O‘zbekistan tariyxin da`wirlestiriw
ma`seleleri
Tariyx – arabsha so`z bo’lip, o`tmish «o’tken waqiyalar haqqinda aniq gu’rrin’
etiw», ma’nislerin an’latadi. Tariyx pu’tkil adamzattin’ uzaq o’tmishinen tap
h’a’zirgi ku’nimizge shekem basip o’tken turmisliq jolin, a’wladtan a’wladg’a
miyras qaliwshi, ha’mme waqit rawajlanip, bayip bariwshi, socialliq-siyasiy,
ekonomikaliq, ruwqiy-ag’artiwshissi, ma’deniy, ma’mleket qurilisi
tarawlarindag’i ta’jiriybelerin, xaliqlardi jeteklegen tariyxiy shaxslar iskerligin
ta’rtipke saling’an halda u’yreniwshi, su’wretlewshi pa’n bo’lip esaplanadi.
Adamzat barki, a’wlad-ajdadlari kimligin, na’sil-na’sebin, o‘zi tuwilip o’sken
awil, qala, qullasi, Wataninin’ tariyxin biliwdi qa’leydi.Ozbekstan tariyxi
waziypasi- O‘zbekistan Respublikasi tariyxinin’ ha’mme process ha’m
rawajlaniwin ob’ektiv, qalisana ha’m tariyxiyliq ko’z-qarasinan u’yretiw ha’m
insanlardi intellektual ta’repten rawajlandiriw. 1998 jilda O‘zbekistan arnawli
«O‘zbekistan tariyxi» jurnalina tiykar salindi. 1998 jilda Tariyx pa’nining en’
a’hmiyetli mashqalalarin dodalawshi Yahya G‘ulomov atindag’i «O’zbek xalqi
ha’m onin’ ma’mleketshiligi tariyxi» respublika turaqli ilimiy seminari du’zildi.
1999 jilda O‘zbekistan Respublikasi tariyxshilar ja’miyeti du’zildi. Da’slep
«Kadrlar tayarlaw milliy dasturi»ne ko‘re, tariyx pa’ninin’ ta’lim sistemasi
menen birge islesiwi jolg’a qoyildi. Talabalarda xalqimizdin’ ma’deniy, ruwqiy
miyrasina, alding’i da’stu’rleri, milliy qa’diriyatlari, a’depikramliq paziyletlerine
hu’rmet, watansu’yiwshilik tuyg‘olarin, ata-babalarimizdin’ du’nya
ma’deniyatina qosqan u’leslerinenmaqtanish etiw ha’m olardin’mu’na’sip
dawamshilari boliwintu’sindiriw.Orta Aziya tariyxi adamzat tariyxinin’ besigi
esaplanadi.Orta Aziya haqqinda jazba dereklerdin biri bul Behustin jaziwlari
esaplanadi.Ol jaziwda sak,baktriya,xorezm xaliqlari haqqinda magliwmatlar
bar. O’zbekistan tariyxi pa’ni aldina qoyilg’an joqari waziypalar menen
tuwridan-tuwri baylanislig’in to’mendegilerde ko’riw mu’mkin: Birinshiden,
O’zbekistan tariyxi g’a’rezsiz O’zbeksitan jaslari sa’nesinda siyasiy, teoriyaliq,
ilimiy du’nyaqarasin qa’liplestiriwi, waqiya ha’m ha’diyselerge tariyxiy ko’zqarasinan jantasatug’in ha’r ta’repleme jetik, jetik insandi ta’rbiyalaw za’ru’r.
Ekinshiden, O’zbekistan tariyxi g’a’rezsiz O’zbekistan jaslari sa’nesinda milliy
hu’jdanin oyatip, onin’ qa’liplesiwine ko’meklesedi. Jaslar ata-babalarimizdin’
rawajlaniw jolin, tariyxiy ta’jiriybelerin oqip-u’yrengende g’ana olarda
g’a’rezsiz oy pikiri, h’a’zirgi socialliq-siyasiy, ekonomikaliq ha’m ma’deniyruwqiy turmisn o’tmish menen salistiriw ha’m keleshekke na’zer saliw tuyg’isi
qa’liplesedi. U’shinshiden, O’zbekistan tariyxi pa’ni jaslarimizdi
baynalminalshissi ruhinda ta’rbiyalaw qurali bo’lip tabiladi. Jaslarimiz bul
pa’ndi oqiw, u’yreniw processinde O’zbekistan du’nya hamja’miyetinin’
ajralmas quram bo’legi ha’m bir bo’legi ekenligin tu’sinip aladi. O’zbek xalqi
ha’m ulli alimlarimiz, pa’n ha’m ma’deniyat g’ayratkerlerinin’ du’nya
rawajlaniwi ha’m sivilizasiyasina qosqan mu’na’sip u’lesi menen maqtanish
etedi. To’rtinshiden, O’zbekistan tariyxi pa’ni jas a’wladti ulli xalqimizdin’ milliy
qa’diriyatlari ha’m a’dep-ikramliq paziyletleri: hadalliq, pa’klik, a’dillik,
a’dalatliq, insaniyliq, rastgo’ylik, miynet su’yiwshilik ha’m kemtarliq, iyman
ha’m isenimlilik ruwqinda ta’rbiyalawi, Watan ha’m xaliq aldindag’i minnetine
sadiqliq qarar tabiwi za’ru’r. Birinshi Prezidentimiz I.Karimov o’zinin’ «Tariyxiy
eslewsiz keleshek joq» degen risolasinda bunday dep jazg’an edi: «Biz jetik
insan ta’rbiyasin ma’mleket siyasatinin’ a’hmiyetli tarawi dep ja’riyalag’anbiz.
Jetik insan degende biz, aldi menen, sa’nesi joqari, g’a’rezsiz pikirley alatug’in,
minez qulqi menen o’zgelerge ibrat bolatug’in bilimli adamlardi tu’sinemiz.
Sanali, bilimli adamdi aldi-qashti ga’pler menen aldap bolmaydi. Ol ha’r bir
na’rseni aqil, logikaliq ta’rezige salip ko’redi. O’z pikir o’yi, juwmaqti logika
tiykarinda qurg’an kisi jetik adam boladi. Sonday eken bizge qa’legen
ekonomika, qa’legen siyasat, qa’legen tariyx ruwxiyliq tarawlari bo’lsin,
biyma’lel ba’sekelese alatug’in bilimdan, tapqir, ma’rifatli adamlar kerek» dedi, ja’ne pikirin dawam ettirip Prezidentimiz. Xo’sh, tariyxtin’ ruwxiyliqimizda
tutqan o’rni qanday dep sawal berib, bunday dedi: «Tariyxti jaqsi bilmesten
turip, Joqari ruwxiyliqqa erisiw mu’mkin be? Albette mu’mkin emes.
Ruwxiyliqti tiklewi, tuwilip o’sken jurtinda o’zin basqalardan kem sezbey, basin
ba’lent ko’terip juriwi ushin insang’a, Albette, tariyxiy eslew kerek. Tariyxiy
eslewi bar insan shidamli insan, ta’kirar aytaman, shidamli insan. Ja’miyettin’
ha’r bir ag’zasi o’z o’tmishin jaqsi bilse, bunday adamlardi joldan shig’ariw, ha’r
qiyli ag’imlar ta’sirine aliw mu’mkin emes. Tariyx sabaqlari insandi saqliqqa
u’yretedi, sabirin bekkemleydi», - dedi A.Asqarovtin’ “O‘zbek xalqinin’ kelip
shig’iw tariyxi” monografiyasinda Ozbekistan tariyxin 7 dawirge boledi:
1. I. O‘zbekistanda “Alg’ashqi pada da’wiri” (era. shekemgi I million –
40 min’ jilliqlar)
2. II. O‘zbekistanda “Alg’ashqi ruwshiliq ja’miyeti ha’m mu’lk
iyeliginin’ qa’liplesiw da’wiri” (bunnan 40 min’ jilliqtan eramizdin’ IIIIV a’sirlerine shekem). Bul da’wirdi ush basqishqa bo‘ledi: 1 basqish –
matriarxat ruw ja’miyeti basqishi. 2 basqish - patriarxal ruw ja’miyeti
basqish. 3 basqish ruw ja’miyetshiliginin’ a’skeriy demokratiya
basqishi.
3 III. O‘zbekistanda “Da’slep orta a’sirler da’wiri” (eramizdin’ V
a’sirinen VIII a’sir aqirina shekem).
4. IV. “Orta a’sirler da’wiri” ( IX a’sirden Somoniylar ma’mleketinin’
du’ziliwinen tap XIX a’sir ortalarina shekem).
5. V. Orta Aziya, atap aytqanda, O‘zbekistan tariyxinin’ besinshi
da’wirin “Koloniyaliq ha’m milliy oyaniw da’wiri” dep ataw mu’mkin.
Onin’ da’wiriy shegarasi – Patsha Rossiyasi basip aliwinan tap 1917 jil
Oktyabr awdarispag’ina shekem dawam etken da’wirdi o‘z ishine
aladi.
6. VI. O‘zbekistan tariyxinin’ altinshi da’wiri “Sovetlar ha’kimiyati
da’wiri” bo’lip, bul da’wir 1917 jildan 1991 jilg’a shekem dawam
etken.
7. VII. O‘zbekistan tariyxinin’ jetinshi da’wiri “Milliy g’a’rezsiz,
demokratiyaliq ma’mleket ha’m puqaraliq ja’miyet quriw da’wiri”
dep atalip, bul da’wir 1991 jil 31 avgustdan tap bu’gingi ku’ngeshe
bolg’an da’wirlerdi qamrab aladi.
Tariyxta en’ a’iyemgi da’wir 2 da’wirge ajratilib u’yreniledi. Bul da’wir
tariyxiy ta’repten eki u’lken da’wir: “alg’ashqi pada” ha’m “ruwshiliq
ja’miyeti da’wiri”ne bo‘linedi. O‘z gezeginde ruwshiliq ja’miyeti 2
basqishqa: matriarxat (ana ruwi) ha’m patriarxat (ata ruwi) na bo‘linedi.
A’iyemgi da’wir b.e.sh. VI a’sirden eramizdin’ IV a’sirine shekem bolg’an
da’wirdi o‘z ishine alip, ol 2 basqishqa bo‘linedi: 1– arxaik da’wir b.e.sh. VI–IV a’sirler. 2–antik da’wir - b.e.sh. IV a’sir aqirlarinan eramizdin’ IV a’sir . Orta a’sirler da’wiri o‘z rawajlaniwi ta’repinen 3
basqishqa bo‘linedi. 1– da’slepki orta a’sirler- eramizdin’ V– IX a’sirleri
2– rawajlang’an orta a’sirler - eramizdin’ IX– XVI a’sir baslari 3– son’g’i
orta a’sirler - eramizdin’ XVI ortalarinan –XIX a’sir ortalarina shekem
Jan’a da’wir XIX a’sir ortalarinan XX a’sirdin’ 90 jillarina shekem bolg’an
da’wirdi o‘zinde qamraydi. Bul da’wir eki basqishqa bo‘linedi: 1 - Patsha
Rossiyasi koloniyasi da’wiri XIX a’sir ortalarinan 1917 jilg’a shekem 2 Sovet ha’kimiyati hu’kimranlig’i da’wiri 1917 jildan 1991 jil 31 avgustg’a
shekem O‘zbekistannin’ g’a’rezsizlik da’wiri 1991 jil 31 avgustdan
bu’gingi ku’ngeshe bolg’an da’wirdi o‘z ishine oladi. Da’wirlestiriwde
alimlar geologiyaliq ha’m arxeologiyaliq da’wirlestiriwden de ken’
paydalanadi