Qəzənfər Abbasov, Sifariz Səbzəliyev, Əlləz Daşdəmirov,
Vaqif Quliyev, Əli Sadıqov
Rəyçilər: Müharib Mənsur oğlu Rəsulov - Azərbaycan Respublikası Maliyyə
Nazirliyi Dövlət büdcəsinin uçotu və hesabatı idarəsinin rəisi, iqtisad
elmləri namizədi.
Məhsəti Cəmaləddin qızı Hacıycva iqtisad elmləri namizədi, dosent,
Babaxan İşıq oğlu Babayev - iqtisad elmləri namizədi, dosent.
Kollektiv
müəlliflər: Qəzənfər Əli oğlu Abbasov, iqtisad elmləri namizədi, dosent 1,7, 8, 10,
11, 13-cü mövzular
Sifariz Mirzəxan oğlu Səbzəliyev, iqtisad elmləri namizədi, dosent3,4,5, 6-cı mövzular
Vaqif Məhərrəm oğlu Quliyev, iqtisad elmləri namizədi, dosent - 9-cu
mövzu
Əlləz İsa oğlu Daşdəmirov, iqtisad elmləri namizədi, dosent - 12-ci
mövzu
Əli Adışirin oğlu Sadıqov, iqtisad elmləri namizədi, dosent - 2-ci
mövzu.
Məsul redaktor: ÇfszənİəT Əli oğlu Abbasov
Mühasibat (maliyyə) uçotu.
Q Ə. .Abbasovun rəhbərliyi V.T dmi redaktorluğu ilə.
B. -2003-580səh.
MÜƏLLİFLƏRDƏN
Təqdim olunan dərslik Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «Mühasibat
uçotu və audit» kafedrasında hazırlanmışdır. Kitab 11 ~ 010200 «Mühasibat uçotu və audit»
ixtisası üzrə bakalavr təhsili alan tələbələr üçün «Mühasibat (maliyyə) uçotu» kursunun
proqramına uyğun olaraq yazılmışdır.
Yuxandakı ixtisasla yanaşı kitabdan ali məktəblərin iqtisad fakültələrinin və iqtisad
təmayüllü kollec,və texnikumların müəssisə, təşkilat, birlik, şirkət və səhmdar cəmiyyətlərin
rəhbərləri, menecerlər, mühasiblər və digər mütəxəssislər də istifadə edə bilərlər. Kitabda
verilmiş rəqəmlər və misallar şərtidir, yalnız tədris xarakteri daşıyır.
Kitab Azərbaycan dilində nəşr olunan ilk böyük həcmli dərslikdir. Buna görə də
güman ki, onun nöqsan və çatışmazlıqları vardır.
Gələcəkdə kitabın təkrar nəşrinin məzmununu daha da ya.xşılaşdırmaq məqsədilə
oxuculardan dərslik haqqında təhqidF qeydlərini və arzularını aşağıdakı ünvana
göndərmələri xahiş olunur,
Bakı -370001, İstiqlaliyyət küçəsi, 6. • j t Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti «Mühasibat uçotu və audit» kafedrası.
0605010205
clansız
N73
M-651 (07)-2003
I FƏSİL. MÜHASİBAT (MALİYYƏ) UÇOTUNUN
ƏSASLARI
1. Mühasibat (maliyyə) uçotunun vəzifələri
Mühasibat (maliyyə) uçotu təsərrüfat fəaliyyəti üzərində
nəzarətin aparılması və idarəetmə sisteminin tələbatına müvafiq
informasiyaların toplanması üçün mühüm vasitə hesab edilir, Onun
əsas funksiyası müəssisənin maliyyə informasiyalarını toplamaqdan
və ümumiləşdirməkdən ibarətdir. Bazar iqtisadiyyatının prinsipləri,
mühasibat uçotunun qarşısmda yeni mühüm vəzifələr qoyur. Bu
vəzifələr mülkiyyət formalarının, idarəetmə metodlarının, təsərrüfat
əlaqələrinin və s. kökündən dəyişməsi ilə bağlıdır.
Bununla əlaqədar olaraq mühasibat (maliyyə) uçotu aşağıdakı
vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin etməlidir:
iqtisadi rəqabət şəraitində əsas məqsədə - mənfəətin
artırılmasına nail olmaq üçün müəssisələrin inkişafı planının yerinə
yetirilməsinə nəzarət etmək;
əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini, əsas fondların,
material resurslarının və şairənin istifadəsinin yaxşılaşdırılması
hesabına məhsul artımının uçot və hesabatda düzgün əks
etdirilməsini təmin etmək;
mülkiyyət formasından asılı olmayaraq müəssisə vəsaitlərinin
bütün hərəkət mərhələlərində mövcudluğu və vəziyyəti, həmçinin
smeta, maliyyə və öd .niş qaydalarına və şairəyə riayət edilməsi
üzərində nəzarət etmək (material və pul resurs- lanmn, maşın və
avadanlıqların səmərəli istifadəsinə nəzarəti gücləndirmək);
məhsul və xidmətlərin istehsalı və satışı ilə əlaqədar
məsrəflərin vaxtlı-vaxtmda əks etdirilməsini, məsrəf və məsuliyyət
mərkəzləri üzrə uçotun aparılmasını, məhsulun həqiqi maya
dəyərinin hesablanmasını təmin etmək;
müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində baş verə biləcək
neqativ halları vaxtlı-vaxtında müəyyən etmək, istehsalın
effektivliyini yüksəltmək üçün istehsaldaxili ehtiyatları aşkar edib
müəsissə fəaliyyətinə tətbiq olunmasına nail olmaq;
qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün iqtisadi cəhətdən
əsaslandırılmış informasiyaları onlardan istifadə edənlərə təqdim
etmək;
qanun və normativ aktların, xüsusilə müəssisə, təşkilat və
birliklərdən alınan vergi haqda qanunun tələblərinə riayət edilməsi
üzərində nəzarət etmək.
Mühasibat (maliyyə) uçotunun vəzifələrinə aşağıdakılar da
daxildir:
təbiətin mühafizə edilməsindən əldə edilən nəticənin, onunla
əlaqədar çəkilmiş məsrəflərlə müqayisə edilməsinə dair
informasiyalarla təmin edilməsi üçün ayn uçota alınmasını təşkil
etmək;
istehsalın bütün təsərrüfat hesablı sahələrinin son nəticə və
göstəriciləri üzərində nəzarət etmək; investorların, malsa- tanların,
malalanların, kreditorların, vergi və bank orqanlarının istifadəsi üçün
zəruri olan maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyəti haqda tam, dəqiq
və operativ informasiyaların formalaşmasını təmin etmək;
müəssisələrin hesabatlarının vaxtlı-vaxtında və dəqiq tərtib
edilməsini, onların müvafiq orqanlara və investorlara təqdim
olunmasını təmin etmək;
uçotun daha səmərəli təşkil edilməsi üçün onun beynəlxalq
standartlara uyğun qurulmasını təşkil etmək və s.
2. Maliyyə və idarəetmə uçotu və onların xarakteristikası
Mühasibat uçotu müvafiq idarəetmə qərarı, yaxud
müəssisənin bazardakı strategiyası ilə əlaqədar qərarın qəbul
edilməsi üçün zəruri informasiyaların toplanması, ölçülməsi, qeydə
alınması, işlənməsi və lazımi istiqamətlərə yönəldilməsi sistemini
özündə əks etdirir.
Xarici və ölkə təcrübəsinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi
göstərir ki, mühasibat uçotu sistemində idarəetmə və maliyyə
uçotundan istifadə edilir.
İdarəetmə uçotu müdiriyyətin və əsaslandırılmış idarəetmə
qərarı hazırlamaq və qəbul etmək bacarığına malik olan menecerin
daxili istifadəsi üçün toplanan, ölçülən, işlənilən və lazımi istiqamətə
istiqamətləndirilən bütün növ uçot informasiyalarını əhatə edir.
İdarəetmə uçotunu bəzi hallarda daxili, yaxud istehsalat uçotu
da adlandırırlar. İdarəetmə uçotu sistemində istehsalat- təsərrüfat
fəaliyyəti üzrə göstəricilərin formalaşması "müəssisənin sirri" hesab
edilir.
Maliyyə uçotu həm müəssisənin özünün müdiriyyəti və işçi
heyəti, həm də kənar istifadəçilər tərəfindən istifadə olunan uçot
informasiyalarını özündə birləşdirir.
İdarəetmə və maliyyə uçotunun konsepsiyasını, onların əsas
prinsiplərini, eləcə də idarəetmə və maliyyə uçotunun qarşılıqlı
əlaqəsini və fərqləndirici xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək.
İdarəetmə uçotu müəssisədaxili əlaqələrin əsas sistemlərini
özündə əks etdirir.
Xərclər smetasının tərtibini özündə cəmləşdirən planlaşdırma
(proqnozlaşdırma) və onun yerinə yetirilməsi üzə
rində nəzarətin təşkili həm sahibkarlıq, həm də büdcə fəaliyyətini də
daxil etməklə bütün müəssisə və təşkilatlar üçün zəruri hal hesab
edilir.
Biznes fəaliyyətinin bütün növlərində həyata keçirilən əmək
və maliyyə ehtiyatlarının səriştəli idarə edilməsi tələb olunur. Bu cür
mexanizmin yaradılması idarəetmə uçotunun təşkil edilməsinə xeyli
dərəcədə şərait yaradır.
Yuxarıda əhatə edilənlərdən göründüyü kimi idarəetmə uçotu
hər şeydən əvvəl təsərrüfat hadisələri, müəssisədaxili əməliyyatlar
baş verən zaman tətbiq edilir.
lidarəetmə
uçotunun
konsepsiyası.
İdarəetmə
uçotunun konsepsiyası aşağıdakı əsas prinsiplərə əsaslanır:
İdarəetmə uçotunun təşkilinin əsas məqsədi konkret istehsalat
nəticələrinin əldə edilməsinə məsuliyyət daşıyan menecerləri
müvafiq informasiyalarla təmin etməkdən ibarətdir. Müvafiq
idarəetmə qərarı qəbul etmək məqsədilə menecerlər tərəfindən
istifadə olunan mühasibat informasiyalarının yaradılması üçün
müəssisədə işləməyən xarici istifadəçilərə lazım olan
informasiyaların formalaşmasında son dərəcədə digər qaydalar tətbiq
olunur.
İdarəetmə uçotu sistemində hər şeydən əvvəl istehsal xərcləri
haqda inforniasiyalar formalaşır. İdarəetmə uçotu, istehsal
məsrəflərinin uçotu və məhsulun maya oəyəri kalkul- yasiyasının
təşkilini nəzərdə tutur. İstehsal xərcləri idarəetmə uçotunun əsas
obyektlərindən biri hesab edilir. Məsrəflər növlərinə, başvermə
yerlərinə və məsrəf daşıyıcılarına görə qruplaşdırılır və uçota alınır.
Məsrəflərin başvermə yerləri - ehtiyatların (maddi - xammallar,
yanacaq-enerji, əmək, maliyyə) ilk istehlak yeri olan struktur
vahidləri, bölmələr: iş yerləri - sahələr, briqadalar, istehsalatlar,
sexlər və i.a. hesab edilir.
Məsrəf daşıyıcıları dedikdə, həm bazarda satmaq, həm da
daxili tələbat üçün nəzərdə tutulan məhsul, yerinə yetirilmiş iş,
göstərilmiş xidmət növləri başa düşülür.
İdarəetmə uçotu sistemində mütləq "məsuliyyət mərkəzi"
göstərilir. Xərclərin idarəedilməsi müəssisə, yaxud təşkilat
işçilərinin məqsədyönlü fəaliyyətləri ilə həyata keçirilir. Buna görə
idarəetmə prosesində iştirak edən hər bir işçi bu və ya digər xərcin
məqsədəuyğunluğu üzərində məsuliyyət daşımalıdır.
Məsuliyyət mərkəzi - menecerin müəssisənin təyin olunmuş
miqdarda apardığı xərclərin məqsədəuyğunluğu üzərində məsuliyyət
daşımasını təsdiq edən struktur elementidir.
Müəssisə müdiriyyəti məsrəflərin hansı nöqteyi-nəzərdən
təkmilləşdirilməsini, məsrəflərin başvermə yerləri üzrə detallaşdırılmasmm aparılmasını, onların məsuliyyət mərkəzləri ilə
əlaqələndirilməsini müstəqil işləyib həll edir.
İdarəetmə uçotunun obyektləri sırasına istehsal məsrəfləri və
məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasmdan başqa, məsrəflərin
başvermə yerləri və məsrəf daşıyıcıları üzrə uçotunu aparmaqla əldə
edilən fəaliyyət nəticələri də daxil ola bilər.
İdarəetmə uçotunun təşkili, müxtəlif smeta, büdcə və i.a. tərtib
edilməsini nəzərdə tutduğundan ayrı-ayrı uçot obyektlərinin çəkdiyi
məsrəflərin və onların nəticələrinin müqayisə edilməsi nəticəsində
istehsalat-təsərrüfat fəaliyyətinin effektliyi müəyyən edilir.
İdarəetmə uçotunun konsepsiyası məhsul, yerinə yetirilmiş iş
və göstərilmiş xidmətlərin müəssisə daxili bölmələrinə verilməsində
istifadə olunan qiymətlərin işlənməsini nəzərdə tutan transfer
sisteminin mövcudluğunu və qiymətin əmələ gəlməsini nəzərdə
tutur.
Transfer qiymətlər müəssisə daxili bölmələrin təsərrüfat
əlaqələrinin təşkilini təmin edir.
İdarəetmə uçotu məsrəflər və təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri
üzrə obyektlərin operativ idarəedilməsi, maliyyə nəticəsinin
optimallaşdırılması məqsədilə əsaslandırılmış idarəetmə qərarının
qəbul olunması üçün zəruri hesab edilən planlaşdırmanın, nəzarətin
və təhlilin aparılmasının qarşılıqlı əlaqəsini nəzərdə tutur.
İdarəetmə uçotunun təşkilinin ən mühüm prinsipi məsrəflərin
uçotunun operativliyi hesab edilir. Bu prinsip məsrəflərin uçotunu
həqiqi (keçmiş) məsrəflərin uçotuna və «Standart - kost» sistemi
(yaxud normativ məsrəflər sistemi) üzrə məsrəflərin uçotuna bölməyi
nəzərdə tutur.
"Standart-kost" sistemi həqiqi məsrəflər üzrə deyil, müvafiq
normalar üzrə aparılan məsrəflərin qiymətləndirilməsinə əsaslanan
maya dəyərinin müəyyən edilməsi üsulunu özündə əks etdirir. Bu
zaman məsrəflər konkret sahələr üzrə müəyyən olunur.
Bu sistemdə iki daha mürəkkəb problemə: məsrəflərin tam
qiymətləndirilməsinə və məhsulun (kombinələşdirilmiş və əlavə
məhsulların) maya dəyərinin kalkulyasiyasına daha çox diqqət
yetirilir.
"Standart - kost" sistemində hər bir məmulat üçün "normativ
xərclər vərəqi" tərtib olunur; onda məlum məhsula sərf olunan
materialın siyahısı göstərilməklə onun hazır məhsula çevrilməsi üçün
zəruri mərhələlər şərh edilir.
Normativ xərclər - onların planlaşdırılan səviyyəsini
xarakterizə edir. Buna görə həqiqi məsrəflər normativ məsrəflərdən
çox olan hallarda, onlar arasındakı kənarlaşma yaxşı
hal hesab edilmir. Həqiqi məsrəflər normativdən az olduqda isə bu
kənarlaşma müsbət qiymətləndirilir.
Məhsul istehsalına əmək məsrəfləri ilə əlaqədar normativ
xərcləri müəyyən etmək üçün hər məhsul vahidinin buraxılmasına
lazım olan müxtəlif əmək əməliyyatları və hər bu cür əməliyyatlarm
yerinə yetirilməsinə sərf olunan normativ vaxt təyin edilir. Bundan
sonra normativ vaxt göstəricisi normativ qiymətlərə vurulur. Bütün
əməliyyatlar üçün bu pul göstəricilərinin ümumi məbləği məlum
məhsulun istehsalına normativ əmək məsrəflərini təşkil edir.
Konkret məhsulun hazırlanması, işin yerinə yetirilməsi və
xidmətin göstərilməsi yuxarıda göstərilən müstəqim məsrəf- ləı dən
(xammal, material, enerji, əmək məsrəflərindən) başqa birbaşa
məhsula (işə, xidmətə) aid etmək mümkün olmayan istehsalata
xidmət və idarəetmə xərcləri ilə əlaqədardır. Belə xərclər
ümumtəsərrüfat xərcləri adlanır. Onlar normalaşdınlan fəaliyyətin
bu və ya digər ölçüsünə (məsələn, normativ iş saatına və s.) görə
əvvəlcədən müəyyən edilmiş ümumtəsərrüfat xərcləri normativinə
mütənasib olaraq normativ xərclər vərəqinə daxil edilir.
Beləliklə, "Standart - kost" sistemi xammal, material, yanacaq-enerji ehtiyatları, əmək, qeyri-müstəqim (ümumsex,
ümumtəsərrüfat) xərclər üzrə standartların işlənməsini və məhsulun
istehsal maya dəyərinin müəyyən edilməsi üzərində nəzarəti təmin
etmək məqsədilə standartlardan kənarlaşmaları əks etdirmək və onun
formalaşma prosesinin aktiv idarə- edilməsini həyata keçirməklə
standart kalkulyasiyanm və həqiqi məsrəflərin uçotunun tərtib və
aparılmasını nəzərdə tutur.
idarəetmə uçotunun konsepsiyasının növbəti prinsipi
məsrəflərin, məhsulun, yerinə yetirilmiş işlərin, göstərilmiş
xidmətlərin maya dəyərinə daxil edilməsinin əsaslandırılması lıesab edilir.
Azərbaycan Respublikasında məsrəflərin məhsulun (işin,
xidmətin) maya dəyərinə daxil edilməsinin nizama salınmasında
əvəllər Respublika Nazirlər Kabineti tərəfindən 1996- cı il 16.VIII
tarixli 111 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş "Məhsulun (işin, xidmətin)
maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibi haqqında Əsasnamə" və
Nazirlər Kabinetinin 1997-ci il 3 iyul tarixli 71 N-li "Məhsulun (işin,
xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən bəzi xərclərin tənzimlənməsi
haqqında" qərarı sonralar isə «Mühasibat uçotu haqqında»
Azərbaycan Respublikası Qanunu, 01 yanvar 2001-ci ildən qüvvəyə
minmiş Vergi Məcəlləsi, onlar əsasında Respublika Maliyyə
Nazirliyinin hazırladığı və təsdiq etdiyi təlimat və göstərişlər əsas
sənəd hesab edilir.
Bu sənədlərə əsasən məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyəri
məhsul (iş, xidmət) istehsalı prosesində həmçinin təbii ehtiyatlar,
xammal, material, yanacaq, enerji, əsas fondlar, əmək ehtiyatları və
digər maddi dəyərlilərin alınması, işlənməsi və s. işlərin
aparılmasında istifadə olunan dəyər qiymətləndirilməsini özündə əks
etdirir.
Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə istehsalın təşkili və
texnologiyasından irəli gələn bilavasitə məhsul (iş, xidmət) istehsalı
ilə əlaqədar olan məsrəflər, təbii xammaldan istifadə edilməsi,
istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi ilə əlaq.j- dar məsrəflər,
işçilərin əmək məsrəfləri, istehsal prosesinə xidmət göstərilməsi və
istehsalın idarəedilməsi ilə bağlı məsrəflər və s. daxil edilir.
10
Yuxarıda göstərilən normativ sənədlərdə məhsulun (işin,
?(idmətin) maya dəyərini əmələ gətirən məsrəflər onların iqtisadi
məzmununa müvafiq olaraq aşağıdakı elementlər üzrə qruplaşdırılır:
Material məsrəfləri (qaytarılan tullantıların dəyəri
çıxılmaqla);
Əməyin ödənişinə məsrəflər;
Sosial tələbata ayırmalar;
Əsas fondların amortizasiyası;
Sair məsrəflər.
İstehsal məsrəflərinə aid ediləsi və məhsulun (işin, xidmətin)
maya dəyərinə daxil olunası xərclər qəbul olunmuş \'ə iş prosesində
istifadə olunan normativ sənədlərlə nizama salınır. Xüsusilə, bu
xərclər aşağıdakı, istiqamətlər üzrə uçota alınır:
xammal, material, yarımfabrikatlar, azqiymətli və tezköhnələn əşyalar, əsas fondların və qeyri-maddi aktivlərin təkrar
istehsalı (amortizasiya ayırmaları formasında) ilə bağlı xərclər;
səmərələşdirici və ixtira ilə əlaqədar xərclər;
normal əmək şəraitinin yaradılması və texniki təhlükəsizlik
xərcləri;
əməyin ödənişi üzrə xərclər;
istehsal prosesinə xidmət üzrə xərclər;
istehsalın idarəedilməsi ilə əlaqədar xərclər;
kadr hazırlığına xərclər;
işçilərin işə gətirilməsi və geri qaytarılması üzrə xərclər;
əməyin ödənilməsi xərclərindən dövlət sosial sığortasıni.
ayırmalar;
kreditdən istifadəyə və bank xidmətinə görə ödənişlər;
11
reklam xərcləri;
avtomobil yollarının tikintisi və təmiri xərcləri və s.
Bütün bu xərclər dəyişən və daimi xərclərə bölünür.
İdarəetmə uçotu sisteminin təşkilini nəzərdən keçirərkən
məsrəflərin və istehsalın həcminin nisbətini, yəni istehsal həcminin
dəyişməsilə məsrəflərin necə dəyişməsini nəzərə almaq lazımdır.
İstehsalın həcminin artması heç də məsrəflərin həmişə
artmasına səbəb olmur. Bir sıra hallarda məsrəflərin nisbi səviyyəsi
istehsal həcminin müvafiq artım səviyyəsindən aşağı olur. Bu cür
vəziyyət dəyişən və daimi xərclərin kon.scp- siyasında nəzərdə
tutulmur.
Dəyişən xərclərdə - ümumi məbləğ, istehsalın həcminin
dəyişməsilə birbaşa, mütənasib olaraq dəyişir. Sərf edilən material,
xammal, yarımfabrikat xərclərini buna misal göstərmək olar.
Dəyişən xərclər istehsalın həcmi artıb yaxud azaldıqda mexaniki
olaraq artır, yaxud azalır.
Daimi xərclər - müəyyən dövrdə istehsalın həcmi dəyişən
zaman, ümumi məbləği dəyişməyən xərclərin bir hissəsid r. Daimi
xərclərə misal olaraq mənzil kirayəsini, menecerin əmək haqqını və
i.a. göstərmək olar. Vaxt keçdikcə bu xərclər artsa da, istehsalın
həcmi nisbətən dəyişən hallarda dəyişmir. Məsələn, mənzil üçün
kirayə haqqı inflyasiya ilə əlaqəd ir olaraq növbəti dövrlə cari dövrə
nisbətən çox ola bilər. Ancaq il ərzindəki kirayə haqqı müəssisənin
fəaliyyətində baş verən gündəlik dəyişiklikdən asılı olmur. Daimi
xərclərin ümurni məbləği dəyişmirsə, hər vahid məhsula düşən
daimi xərc məbləği istehsalın həcmi artan zaman azalır, azalan
zaman isə artır.
12
Qeyd etmok Uızımdır ki, *'daimi xərclər” termini, ümıımiyyDllə, xərclərin dəyişməməsini, yəni daimi qalmasım ifadə
etmir. Onlar heç də istehsalın həcminin dəyişməsilə avtomatik olaraq
dəyişmir. Daimi xərclər digər səbəblərdən, məsələn, hər hansı
idarəetmə qərarının qəbul edilməsi ilə əlaqədar dəyişə bilər.
Təcrübədə qismən dəyişən xərclər adlanan xərclər də
mövcuddur. Onlar dəyişən və daimi xərclərin məbləğini əks etdirir.
Qismən dəyişən xərclərin ümumi məbləği istehsalın həcminin
dəyişməsindən asılı olmayaraq dəyişə bilir. Qismən dəyişən xərclərə
telefona görə ödənişi misal göstərmək olar. Burada telefondan
istifadəyə görə abonent ödənişini daimi xərc, şəhərlərarası danışığa
görə ödənişi isə dəyişən xərclər hesab etmək olar.
İstehsal xərclərinin müəyyən edilməsi və məhsulun maya
dəyərinin hesablanması zamanı idarəetmə uçotu sisteminin
təşkilində digər ən mühüm nəzəri və metodoloji məsələlərdən biri
məsrəflərin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil
edilməsini əsaslandırmaq hesab edilir. Yuxarıda sadalanan normativ
aktlarda və onlardakı sonrakı düzəlişlər və əlavələrdə istehsal
məsrəfləri hesabına; vergiyə cəlb edilməyə qədər müəssisənin
maliyyə nəticələri hesabına, müəssisənin sərəncamında qalan
mənfəət hesabına (yəni, xalis mənfəət hesabına) aparılan (yəni
məhsulun maya dəyərinə daxil edilən) xərclərə ciddi hədlər
qoyulmuşdur. Məsələn, vergiyə cəlb edilməyə qədər müəssisənin
maliyyə nəticələri hesabına aparılan xərclər və itkilərə - ləğv edilmiş
istehsal sifarişləri, o cümlədən, məhsul verməyən istehsala çəkilmiş
məsrəflər; istehsal ehtiyatları və hazır məhsulların yenidən
qiymətləndirilməsindən əmələ gələn itkilər; hesablaşmalar eləcə də
müvafiq qanunve
13
riciliyə uyğun ehtıyatlandınlmış digər müəssisələr və ayrı-ayrı
şəxslər üzrə şübhəli borc məbləğləri; məhkəmə və arbitraj xərcləri;
bədbəxt hadisə nəticəsində əmələ gələn ödənilməyən itkilər; yanğın;
qəza; gözlənilməyən vəziyyət və s. hallarla bağlı əmələ gələn
ödənilməyən itkilər daxil edilir.
Müəssisə və təşkilatların sərəncamında qalan mənfəət və digər
məqsədli maliyyələşmələr hesabına aparılan xərclərə - əsasən
səhiyyə obyektlərinin, qocalar və əlillər evinin, məktəbəqədər uşaq
müəssisələrinin, sağlamhq düşərgələrinin, mədəni və idman
obyektlərinin saxlanması üzrə xərclər; kəndlərdə tikinti obyektlərinin
tikdirilməsi və onlara avadanlıqların alınması üçün kənd təsərrüfatı
müəssisələrinə köməklik göstərilməsi üzrə xərclər; birgə investisiya
fondunun yaradılması üçün verilmiş rüsumlar aid edilir.
Maliyyə uçotu və hesabatının konsepsiyası. Maliyyə
(mühasibat) uçotunun konsepsiyası aşağıdakı istiqamətverici
prinsiplərə əsaslanır.
Maliyyə (mühasibat) uçotu müəyyən qayda və standartlara
riayət etməklə beynəlxalq uçot və standartlara müvafiq təşkil olunur.
Maliyyə (mühasibat) hesabatı mövcud və potensial imkanı
olan investorların və kreditorların başa düşəcəyi obyektiv və sadə
informasiyalar təqdim etmək; gözlənilən gəlirin məbləği, vaxtı və
riski haqda möycud və potensial imkanı olan investorlara və
kreditorlara kömək edən informasiyalar vermək; müəssisənin
təsərrüfat ehtiyatları, öhdəlikləri, tərkibi, əmələ gəlmə mənbələri,
eləcə də onların dəyişməsi haqda informasiyalar təqdim etmək
vəzifələrini həll etməlidir.
Maliyyə uçotu və hesabatının tərtibi pul ifadəsi ilə yerinə
yetirilir.
14
Azərbaycanda qüvvədə olan maliyyə hesabatı müəssisənin
balansını (1 saylı forma), müəssisənin balansına əlavəni (5 saylı
forma) və maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqda hesabatı (2
saylı forma) özündə birləşdirir.
Mühasibat (maliyyə) informasiyaları sistemli uçotda
formalaşmalı, qəbul edilmiş qərarın nəticəsinə təsir etmək üçün
istifadə olunmağa kömək edən dəqiq, obyektiv, əhəmiyyətli və
proqnoz dəyərli olmalı, əks əlaqəyə əsaslanmalı, müvafiq idarəetmə
və digər qərarlar hazırlayan və qəbul edən şəxslər üçün aydın olmaq
kimi tələbləri təmin etməlidir.
Mühasibat uçotunda sintetik və analitik hesabların tətbiqini
nəzərdə tutan sistemlik mühasibat informasiyalarının formalaşması
onların düzgünlüyünü yoxlamağa və təsdiq edilməsinə şərait yaradır.
Maliyyə uçotu və hesabatının təşkili və tərtibi konsepsiyasının
əsas prinsiplərindən biri iqtisadi məzmunundan və ikili
xarakterindən asılı olaraq hər bir təsərrüfat əməliyyatının eyni
məbləğlə iki mühasibat uçotu hesabında əks etdirməklə ikili yazılış
metodunun tətbiqi hesab edilir.
Sintetik və analitik hesabların köməyi ilə təşkil edilən
mühasibat uçotu sistemi müəssisənin maliyyə hesabatında
ümumiləşdirilən əmlak və onun mənbəyi haqda dƏqiq informasiya
əldə etməyə şərait yaradır.
^Maliyyə uçotu və hesabatının ən mühüm prinsipi mühasibat
balansına əsasən aparılan müəssisənin maliyyə vəziyyətinin, digər
hesabat formaları cəlb edilməklə onun aktiv və passivinin təhlili
imkanlarının olmasıdır. Müəssisənin rhaliyyə vəziyyətinin təhlili
balansın aktivinin likvidliyini müəyyən etməyə, istehsalat ehtiyatları
və digər material dəyərlilərinin
15
mövcudluğunu, eləcə də bir sıra əmsalların hesablanmasını müəyyən
etməyə şərait yaradır.
Bununla əlaqədar olaraq Merill Linça, Piersa Fennera və
Smitin "Maliyyə hesabatını necə oxumaq" adlı işi xüsusi maraq
doğurur.
Maliyyə hesabatı ancaq müəssisə daxilində deyil, xarici
istifadəçilər üçün də nəzərdə tutulduğundan, onlar beynəlxalq qayda
və standartlara müvafiq audit yoxlamasına cəlb edilməlidir.
Auditor rəyi, maliyyə hesabatmdakı nöqsanlar göstərilməklə,
müstəqil auditor firması tərəfindən tərtib edilir.
Maliyyə uçotu və hesabatının təşkili zamanı inflyasiyanın
uçotunun aparılması mühüm məsələlərdən biri hesab edilir.
Beynəlxalq uçot və hesabat standartları üzrə höku- mətlərarası
ekspertlər qrupunun materiallarına əsasən BMT- nin iqtisadiyyat və
sosial məsələlər şurasının transmilli korporasiyası üzrə
komissiyasının təyin etməsinə görə "inflyasiya" termini dedikdə,
qiymətin ümumi səviyyəsinin artımı başa düşülür. Bu terminin
alternativ izahı pulun alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi kimi verilə
bilər. Ancaq qiymətin ümumi səviyyəsinin dəyişməsi kimi konkret
malın qiymətinin artma dinamikasını əks etdirmək üçün "inflyasiya"
termini illərlə daha geniş mənada istifadə edilməyə başlanmışdır (bir
sıra mütəxəssislərin fikrincə "qiymətin dəyişməsi" ifadəsi həm
konkret qiyməti, həm də onların ümumi səviyyəsini əhatə etdiyindən
nəzərdən keçirilən halı daha tam xarakterizə edir). Buna görə
"inflyasiya" termini və "qiymətin dəyişməsi" ifadəsi bir-birini əvəz
edən anlayış kimi istifadə edilir.
Çox ölkələrdə mühasibat uçotunun qəbul edilmiş prinsipləri
ilk qiymətə əsaslanan göstəriciləri özündə birləşdirən
16
m.iliyyo hesabatını (maliyyə cədvəlini) əsas götürür. Bu cür
yanaşma iki səbəblə izah edilir. Birinci, ilk qiymət razılaşma aparılan
dövrdə müəssisənin apardığı ödənişin, yaxud aldığı vəsaitin həqiqi
qiymətini, ikinci, ilk qiymət bir qayda olaraq müstəqil müştərilərlə
bağlanmış razılaşmanın nəticəsi hesab edildiyindən maliyyə
əməliyyatları göstəricilərinin yoxlanmasının subyektivliyini özündə
əks etdirir.
Qiymətin sabitliyi şəraitində əməliyyatların ilk dəyərinə
əsaslanan uçot və hesabat sistemindən istifadə edilməsi özünü
doğrultmuşdur.
Lakin qiymətlər enib-qalxdıqca bu cür sistemin tətbiqi
müəssisənin vəziyyəti, fəaliyyəti, ehtiyatların və i. a. istifadəsi haqda
yanlış qərar çıxarmağa gətirib çıxara bilər.
Mövcud vəsaitlər və debitor borcları kimi maliyyə aktivləri
gələcəkdə cəlb ediləsi pul məbləğinə olan tələbatı özündə əks
etdirdiyindən əsasən müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyətinin
müəyyən edilməsində xarici istifadəçilərə imkan yaratmır.
İnflyasiya prosesinin təsiri mühasibat uçotunun təşkilində,
xüsusilə göstəricilərin əmsallaşdırılması vasitəsilə uçot obyektində
əks etdirilir.
İnflyasiya prosesi şəraitində uçotun təşkilini lazımi səviyyədə
qurmaq üçün müəssisələrin, balansın aktiv maddələrini yenidən
hesablayıb dəqiqləşdirə bilmələrini təmin etmək məqsədilə dövri
surətdə ümumi qiymət əmsalım mərkəzi mətbuatda dərc etdirmək
lazımdır. Qiymət əmsalının dövri surətdə mətbuatda dərc edilməsi
müəssisə əmlakının vəziyyətini dəqiq müəyyən etməyə imkan
yaradır. Bu zaman material və digər qiymətlilərin həqiqi dəyəri bazar
yaxud birja qiymətindən artıq ola bilər. Belə halda hamin
rıiym-^ıiii^rin
17
həqiqi maya dəyəri ilə bazar dəyəri arasındakı fərq sonrakı hesabat
dövrlərində məhsul satışından ola biləcək zərərin ödənilməsini təmin
edən xüsusi ehtiyat kimi balansın passivinin ayrı maddəsində əks
etdirilməlidir.
İnkişaf etmiş bazar strukturuna malik olan ölkələrdə
hesablamaları avtomatik aparmaq üçün müvafiq proqram zərfləri
olduğundan balans maddələrinin inflyasiya əmsalına əsasən
hesablanmasına ehtiyac olmur.
Uçotun aparılma zəruriliyi. Mühasibat (maliyyə)
uçotunun aparılması zəruridir. Bu zaman maliyyə uçotu və maliyyə
hesabatı qanunvericiliyə müvafiq olaraq ciddi nizama salınmış
formalarda aparılır və tərtib olunur. Məsələn, respublikamızın
mühasibat (maliyyə) hesabatı aşağıdakı formaları özündə birləşdirir:
1. Müəssisənin balansı 1 N-li forma;
2. Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqda hesabat - 2
N-li forma;
3. Müəssisənin balansına əlavə 5 N-li forma.
Bu formalardan başqa həqiqi mənfəətdən vergi haqqında
haqq-hesab, kapital qoyuluşu və digər maliyyə qoyuluşları
vəsaitlərinin hərəkəti haqqında arayış, əlavə dəyər vergisi ü/.ro
haqq-hesab, avtomobil yollarından istifadə edənlərdən vergiyə dair
haqq-hesab, məşğulluq fondunun vəsaitinin hərəkətinə dair
hesablama cədvəli və s. kimi hesablama formaları da tərtib edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, sadalanan bütün maliyyə hesabatları
beynəlxalq uçot və hesabatın standartlarında nəzərdə tutulur.
İdarəetmə uçotu, müəssisənin texnikası və texnologiyasının,
əməyin təşkilinin, istehsalın idarə edilməsinin və digər
18
amillərin xüsusiyyətlərini əks etdirməklə müəssisə müdiriyyətinin
qərarına müvafiq olaraq aparılır.
Uçotun məqsədi. Müşasibat (maliyyə) uçotunun məqsədi
müəssisə və təşkilatlardan kənarda istifadə edilən mühasibat
(maliyyə) hesabatı və digər sənədləri tərtib etməkdən ibarətdir.
Hesabat və sənədlər müvafiq qayda və tələblərə uyğun tərtib
edildikdən sonra qarşıya qoyulan məqsədə nail olunur.
İdarəetmə uçotu, ancaq müəssisəni idarə etmək və qəbul
edilən qərarı təhlil etmək, təsərrüfat fəaliyyəti üzərində nəzarət
elmək vasitəsi hesab edilir. Burada müvafiq idarəetmə uçotunun
təşkili, müəssisə işinin səmərəliliyini təmin edən daha əsaslı
idarəetmə qərarı qəbul etmək və müəssisənin bazar strategiyasını
düzgün işləyib hazırlamaq və onu həyata keçirmək nəzərdə tutulur.
İnformasiyalardan
istifadə
edənlər.
Maliyyə
hesabatından istifadə edənlər əsasən bu hesabatı hazırlayan
müəssisələrdən kənarda yerləşir (bu məlumatlardan eyni zamanda
müəssisənin özünün müdiriyyəti də istifadə edir). Hesabatdan
istifadə edənlərə yuxarı təşkilatlar, kreditorlar, səhmdar
cəmiyyətləri, malalanlar, malsatanlar və s. daxildir.
Müəssisə tərəfindən kvartallıq hesabatın sadalanan
istifadəçilərə təqdim edilməsi, eləcə də onun digər ünvanlara
göndərilməsi vergi, yaxud Azərbaycan Respublikasının digər
qanunvericiliyində, həmçinin təsis sənədlərində nəzərdə tutulan
hallarda yerinə yetirilir.
Əsas müddəalar. Maliyyə uçotu mühasibat uçotunun
ümumi qəbul edilmiş prinsiplərinə müvafiq aparılmalıdır. Maliyyə
hesabatı da ümumi qəbul edilmiş əsas qanunlara müvafiq tərtib
edilməlidir. Maliyyə hesabatında göstərilən informa
19
siyalar dəqiq, obyektiv olmalı və onlardan istifadə edənlərdə həmin
məlumatlara qarşı inam oyatmalıdır.
Daxili idarəetmə uçotunun təşkilində uçotun bütün
qaydalarına riayət edilməlidir. Onun əsas meyarı idarəetmə uçotu
informasiyalarından əsaslandırılmış idarəetmə qərarı qəbul etmək
üçün istifadə etmək olmalıdır.
Uçot sisteminin formaian. Xarici istifadə edənlər üçün
hazırlanmış maliyyə hesabatları dəyər ifadəsində tərtib olunur və Baş
kitaba daxil olan hesabların qalıqlarını əks etdirir. Maliyyə uçotu
informasiyalarının işlənməsi zamanı istifadə olunan xüsusi jurnallar,
mühasibat kitabları və digər hesablamalar ikili yazılış sisteminə
əsaslanır.
İdarəetmə uçotunun informasiyalarının ikili yazılış sisteminə
əsaslanması məcburi deyil. O nəinki dəyər, eyni zamanda digər
ölçülərlə də əks etdirilə bilər. Əldə edilən informasiyalar Baş
kitabdan keçməli və orada toplaşmalıdır. Xüsusi hesabatlar
menecerin sorğusu ilə tərtib edilə bilər. Bu, idarəetmə uçotunu təşkil
edərkən informasiyaların saxlanma sisteminin yaradılmasının tələb
olunması ilə əlaqədardır.
İdarəetmə uçotunun başlıca meyarı tərtib edilən hesablama və
hesabatların informasiya tələbatlarını ödəməkdən ibarətdir.
Uçotun düzgün a pan iması üzərində məsuiiyyət
Maliyyə uçotu və hesabatının təşkili üzrə müəyyən edilmiş prinsiplər
pozulduqda kreditorlar, səhmdar cəmiyyətləri və c i- gər istifadəçilər
illik mühasibat hesabatı və balansında göstərilən informasiyaların
təhrif edilməsinə görə müəssisəni ləq- sirkarlandırmaqla məhkəməyə
müraciət edə bilərlər.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, zəruri olmayan idarəetmə
uçotunun informasiyalarından istifadə etməklə tərtib oluıic n
20
hesabatlar ümumi qəbul edilmiş uçot prinsiplərinə müvafiq olmur və
onlar geniş xalq kütləsi üçün nəzərdə tutulmur.
Menecer düzgün qərar qəbul etməməyə görə məsuliyyətə cəlb
edilə bilər. Ancaq məsuliyyətə cəlb edilmənin səbəbi idarəetmə
uçotunun məlumatları deyil, menecerin rəftar və hərəkəti ola bilər.
Bununla birlikdə maliyyə və idarəetmə uçotunun fərqlərinə
nəzər yetirdikdə onların bir-birinə oxşarlığını qeyd etmək lazımdır.
Maliyyə uçotunun əksər göstəriciləri idarəetmə uçotunda öz
əksini tapır. Maliyyə uçotu kimi qəbul edilmiş ümumi prinsiplər,
yoxlanılmayan subyektiv fikir və məlumatları əldə rəhbər tuta
bilmədiyindən idarəetmə uçotuna da şamil edilir.
İdarəetmə
uçotunun
operativ
informasiyaları
ilk
informasiyaların toplanmasının vahid qaydalarına müvafiq həyata
keçirilir və maliyyə sənədlərinin tərtibi üçün istifadə edilir. Oxşarlığı
müəyyən edən ən mühüm amil, maliyyə və idarəetmə uçotu
məlumatlarından həm idarəetmə qərarı qəbul etmək, həm də
müəssisənin bazar strategiyası ilə bağlı qərarın qəbulundan istifadə
edilməsindən ibarətdir.
3. Mühasibat (maliyyə) uçotunun idarəetmə sistemində
yeri
Bazar iqtisadiyyatı problemlərini həll etmək məqsədi ilə
respublikamızda idarəetmə sistemi yenidən qurulur və
təkmilləşdirilir. İdarəetmə sisteminin mühüm tərkib hissələrindən
biri mühasibat (maliyyə) uçotu sayılır. Ona görə də mühasibat
(maliyyə) uçotu müxtəlif mərhələlərdə idarəetməni zəruri uçot
informasiyaları ilə təmin edə bilmək üçün proqnozlaşdırma- nm,
planlaşmanın və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin tələbləri
21
nə uyğun yenidən qurulmalıdır. Mühasibat uçotu bazar iqtisadiyyatı
şəraitində əsasən idarəetmə (istehsal) uçotuna çevrilir və maliyyə
uçotu ilə qarşılıqlı surətdə əlaqədar olmalıdır.
İstehsalın idarə olunması əsasən mühasibat uçotundan əldə
olunan informasiyalar vasitəsi ilə həyata keçirilir. Uçot
məlumatlarının köməyi ilə idarəetmə sahəsində qəbul olunmuş
qərarların yerinə yetirilməsinin nəticəsi və onun səmərəli olubolmaması müəyyənləşdirilir. Planlaşma, nəzarət və təsərrüfat
fəaliyyətinin
nəticələrinə
qiymət
verilməsində
idarəetmə
funksiyalarını həyata keçirmək üçün uçot informasiyasından istifadə
olunur.
Əsas vasitələr, material və əmək resursları, maliyyə nəticələri
haqqında həqiqi məlumatlar mühasibat uçotunda əks etdirilir. Bütün
bunlar istehsal və maliyyə fəaliyyətini həyata keçirməyə və istənilən
nəticəyə nail olmağa imkan verir.
Müəssisənin
idarəedilməsində
mühasibat
uçotunun
informasiyasından daha səmərəli istifadə edə bilmək üçün mühasibat
uçotu qabaqcıl uçot metodlarından, mühasibat uçotunun beynəlxalq
standartlanndan
istifadə
olunması,
uçot
işlərinin
kompüterləşdirilməsi istiqamətində yenidən qurulmalıdır.
İdarəetmə prosesində mühasibat uçotu bir neçə funksiyanı:
planlaşmanı və proqnozlaşmanı aparmaq üçün informasiya
verilməsini; nəzarət və təhlilin aparılmasında onun mə- lumatlanndan
istifadə edilməsini; mülkiyyətin qorunmasının təmin edilməsini
yerinə yetirir.
Mühasibat ııçOtu və planlaşma bir-birləri ilə sıx əlaqəlidir.
Adətən planlaşma qarşıya məqsəd qoyur, ona nail olmaq yollarını
müəyyənləşdirir və bununla da uçotun aparılmasını zəruri edir^ Bir
qayda olaraq əvvəlki dövrlərin uçot məlumatları planlaşmanı
aparmaq, cari uçotun məlumatları isə
22
planların yerino yetirümosino nəzarət etmək, plan tapşırıqlarına
düzəliş vermək üçün əsas baza hesab olunur.
Cari və perspektiv planları tərtib edən zaman uçot
məlumatlarından istehsal məsrəfləri və məhsulun maya dəyəri,
istehsal resurslarının mövcudluğu və istifadəsi, maliyyə nəticələri və
s. haqda daha geniş istifadə olunur.
Bütün
mərhələlərdə
idarəetmonin
strukturunun
təkmilləşdirildiyi və yeni mülkiyyət formalarının yarandığı bir
dövrdə qabaqcıl dünya ölkələrinin təcrübəsindən, kompüter
texnikasından geniş istifadə olunmaqla mühasibin, iqtisadçının iş
yerinin avtomatlaşdırılması nəticəsində mühasibat uçotunun nəzarət
funksiyası daha da güclənmişdir. İdarəetmənin nəzarət funksiyasının
köməyi ilə plandan, smetadan, norma və normativlərdən
kənarlaşmalar, qanunvericilik aktlarının pozulması halları
müəyyənləşdirilir. Sadalanan kənarlaşmaları və pozuntuları aşkar
etmək üçün faktiki nəticələr, planla və qüvvədə olan normativ
sənədlərlə müqayisə edilir. Həqiqi nəticələr haqqında məlumat
mənbələri əsasən mühasibat uçotu hesab olunur.
Mühasibat uçotunda müəssisənin təsərrüfat vəsaitləri, onların
əmələ gəlmə mənbələri və təsərrüfat prosesləri əks etdirilir. Uçot
informasiyası istehsalın müxtəlif mərhələlərində nəzarət aparmaqla,
lazım olan hallarda müəssisənin və onun bölmələrinin bütün
hissələrinin fəaliyyətinə nəzarət etməyə, onu təhlil etməyə və bu
informasiya əsasında müxtəlif idarəetmə mərhələlərində idarəetmə
qərarlarını əsaslandırmaq və qəbul etmək üçün istifadə edilir.
İqtisadi təhlil, iqtisadi informasiyanın əsas mənbəyi sayılan
mühasibat uoçtunun bazasında yaranır. Təhlilin metodunun bəzi
üsulları, məsələn, balans meiodu mühasibat uço
tundan götürülür. İqtisadi təhlil, planların düzgün qəbul edilmə.sinin, onun və idarəetmə qərarlarının bülün sisteminin
öyrənilməsinə yönəldilir, plan tapşırıqlarına və idarəetmə
qərarlarının əsaslandırılmış olmasına qiymət verir, aşkar olunmuş
kənarlaşmaların səbəblərini öyrənir.
İqtisadi təhlilin mühasibat uçotu ilə əlaqəsi bir də ondan aydın
olur ki. təhlil zamanı uçot və mühasibat hesabatının
məlumatlarından istifadə olunur.
24
II FƏSİL. PUL VƏSAİTLƏRİNİN VƏ HESABLAŞMALARIN
UÇOTU
1. Pul vəsaitləri və hesablaşma əməliyyatları üzrə
uçotun mahiyyəti və vəzifələri
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində vəsait və əmək əşyalannır
alınması, məhsul (iş, xidmət) satışı və i. a. ilə əlaqədar olan bütün
işlərə görə müəssisələr arasında daima qarşılıqlı münasibətlər əmələ
gəlir ki, bu da onlar arasında bağlanmış razı l.ışmalara əsasən həyata
keçirilir. Bir qayda olaraq bütün kənardan alınan dəyərUlərə görə
mütləq pul köçürülməli və bun? uyğun olaraq buraxılmış məhsullar,
yaxud göstərilmiş xidmətlər üçün müvafiq ödəmələr aparılmalıdır.
Bununla birlikdə aparılmış bu və ya digər əməliyyatlara görə
büdcə, bank, sığorta orqanları, müxtəlif ictimai təşkilatlar, xeyriyyə
fondları, bilavasitə işçi heyəti və müəssisələr arasında baş verən
bütün mümkün olan hesablaşmalar bilavasitə pulun köməyi ilə
aparılır. Onların köməyilə ayrılmış vəsaitlər pul formasından
istehsalat ehtiyatlarına çevrilərək satışdan əldə edilən pulun və onun
tərkibində olan xalis gəlirir formalaşmasına səbəb olur. Elə bununla
da pul hesablaşmalar vəsaitlərin dövriyyəsinin təmin edilməsində ən
mühüm ami' kimi çıxış edir, onların vaxtında başa çatması isə
istehsalır arasıkəsilməz prosesində ən zəruri şərt hesab edilir.
Hesablaşmalar iki formada: bank sistemi ilə nağdsız kö
çürmələr yolu ilə, yaxud nağd pulla ödəmə şəklində (nağdsız y; nağd
hesablaşmalar) başa çatır.
Pulları mühafizə etmək və nağdsız hesablaşmaları həyala
keçirmək üçün hər bir müəssisəyə onun yerləşdiyi ərazidə he
sablaşma və digər zəruri hesablar açılır. Bank vasitəsi ik
kassa-hesablaşma
əməliyyatlarının
aparılması,
birliklərin
(müəssisələrin) maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti üzərində hərtərəlli
nəzarətin təşkil olunması təmin olunur. "Azərbaycan Re.spub
2.V
likasında banklar və bank fəaliyyəti haqqında” 14 iyun 1996-cı il
tarixli 123 - IQ saylı Azərbaycan Respublikası Qanununa müvafiq
olaraq, ölkəmizin bank sistemi Milli Bank və kommersiya bankları
sistemindən ibarətdir. Bank, müəssisələrə, xüsusilə onların müəyyən
etdiyi əmək haqqı fondlarına, ezamiyyət və təsərrüfat xərclərinin
limitlərinə nəzarəti təmin edir, vergilər, rüsumlar və s. ödənişlər üzrə
müəssisələrin dövlət büdcəsi ilə hesablaşmalarının vaxtında
aparılmasını, malsa- tanların hesabnamələrinin və ödəmə
tələbnamələrinin ödənilməsini izləyir, müəyyən təminatla müxtəlif
məqsədlər üçün müəssisələrə ssudalar verir və müəyyən edilmiş
müddətdə həmin ssudalarm qaytarılmasını müşahidə edir.
Nağdsız köçürmələr yolu ilə ödəmələrin bank vasitəsilə
aparılması hesablaşmaların əsas forması hesab olunur. Bu formanın
köməyi ilə təkcə malsatanlarla onlardan daxil olan maddi
qiymətlilərə görə və ya malalanlarla onlara göndərilmiş və ya
buraxılmış məhsullara, yerinə yetirilmiş işlərə və göstərilmiş
xidmətlərə görə hesablaşmalar deyil, həm də vergilər üzrə büdcə ilə,
müxtəlif debitorlarla və kreditorlarla, özünün sahə idarəetmə orqanı
ilə, törəmə və ana müəssisələrlə, həmkarlar təşkilatı ilə, əmək
haqqının əmanət bankı vasitəsi ilə verilməsi hallarında onlarla
hesablaşmalar və bir sıra başqa hesablaşmalar həyata keçirilir.
Nisbətən kiçik məbləğlərdə olan pul vəsaitləri əməyin
ödənilməsi üzrə işçilərlə nağd hesablaşmalar (müəssisələrdə əmək
haqqının əmanət bankı vasitəsilə ödənilməsinə keçiril- məməsi ilə
onun ödənilməsi, təhtəlhesab şəxslərə təhtəlhesab məbləğin
verilməsi, nağd pulla satılan qiymətlilərə görə qalıq pulun
qaytarılması) üçün istifadə olunur.
Bu baxımdan belə vəsaitlər kassada saxlanılır və orada onun
dövriyyəsi təşkil olunur. Pul vəsaitləri bütün hesablaşmalarda əsas
vasitəçi hesab olunduğundan, onun makroiqtisadi səviyyədə normal
dövriyyəsini, bazar iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyətin tələb olunan
səviyyədə aparılmasını və s. zəruri işlərin yerinə yetirilməsini təmin
etmək üçün bütün he
26
sablaşmaları düzgün və vaxtında yerinə yetirmək lazımdır. Bununla
birlikdə hesablaşma əməliyyatlarının səmərəliliyi eləcə də pul
vəsaitləri və hesablaşma əməliyyatlarının aparılması bilavasitə
mühasibat uçotunun vəziyyətindən asılı olduğundan, onun
aparılması və təşkilinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Birliyin və ya müəssisənin baş mühasibi: bütün daxil olan pul
vəsaitlərinin tam uçotunu, eləcə də digər xidmətlərin rəhbərləri ilə
birlikdə debitor və kreditor borclarının alınmasını və ödənilməsini,
ödəmə intizamına riayət olunmasını, ödəmələr üzrə müəyyən
olunmuş
müddətlərdə pul
vəsaitlərinin, hesablaşmaların
inventarizasiyasımn aparılmasını, qüvvədə olan qanuna müvafiq
olaraq aimması mümkün olmayan borc- lann mühasibat balansından
silinməsini təmin etməlidir.
Bir qayda olaraq iri müəssisələrin tərkibində bütün hesablaşma
əməliyyatlarını yerinə yetirən müstəqil maliyyə xidməti yaradılır. Bu
cür halda maliyyə xidməti maliyyə və hesablaşma əməliyyatlarının
qismən uçotunu, bu əməliyyatların rəsmiləş- dirilməsinin
qanunauyğun, vaxtında və düzgün aparılması üzərində nəzarəti
həyata keçirir. Maliyyə xidmətinin olmaması hallarında pul
vəsaitlərinin və hesablaşma əməliyyatlarmm tam uçotunu aparmaqla
yanaşı, onların həyata keçirilməsi də mühasibatlığa həvalə edilir-.
Bütün bunlarla əlaqədar olaraq pul vəsaitləri və
hesablaşmaların uçotu sahəsində mühasibat uçotu qarşısında
aşağıdakı əsaş vəzifələr qoyulur:
a/ kassada, hesablaşma və bankdakı digər hesablarda olan pııl
vəsaitinin mövcudluğu və mühafizə edilməsi üzərində nəzarət
etmək;
b/ ayrılmış limitlər, fondlar və smetalara müvafiq olaraq, pul
vəsaitlərinin öz təyinatına istifadə olunmasının müəyyən edilmiş
qaydalarına riayət etmək;
v/ həm qeyri-nağd köçürmələr, həm də nağd pulla aparılan
bütün hesablaşmaları həyala keçirmək;
27
q/ pul vəsaitlərinin və hesablaşma əməliyyatlarının
mövcudluğunu və hərəkətini uçot registrlərində vaxtında əks
etdirmək;
d/ müəyyən edilmiş vaxtda pul vəsaitlərinin və hesablaşmaların
vəziyyətinin inventarizasiyasmı aparmaq, vaxiı keçmiş debitor və
kreditor borclarının baş verə bilməsini ı qarşısını almaq üçün
səmərəli tədbirlər görmək;
e/ hesablaşma - ödəniş qaydalanna riayət olunması, material
dəyərliləri və xidmətlərin vaxtlı-vaxtmda köçürülməsi üzərində
nəzarət etmək.
2. Kassa əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi və uçotu
Mövcud nağd pul vəsaitinin saxlanması və onun köməyi ılə
hesablaşmaların aparılması üçün hər bir müəssisədə, təşkilatda,
yaxud idarədə kassa yaradılır. İri müəssisələrdə kassanın ayrı-ayrı
bölmələrdə yerləşən filialı ola bilər. Kassa əməli>- yatlarmm həyata
keçirilməsi qaydası Azərbayjan Respublikası Milli Bankımn
(ARMB) 6 aprel 1993-jü ildə təsdiq etdiyi 'Xalq təsərrüfatında kassa
əməliyyatlarının aparılması qaydaları" ilə nizama salınır. Kassa,
xüsusi avadanlıqlaşdırılmış, sicj- nalizasiyası olan, kənar şəxslərin
daxil olmasına imkan verməyən qurğularla quraşdırılmış, pulların və
qiymətli, kağızların saxlamnası üçün yanmayan metal şkaflarla
təchiz edilmiş qapalı Otaqlardan ibarətdir. Əməliyyatın aparılması
zamanı kassanın qapıları daxili tərəfdən bağlı olmahdır. Kassanın işi
ilə münasibətləri olmayan şəxslərin oraya daxil olması qadağan
edilir.
Bütün nağd pullar və qiymətli kağızlar bir qayda olaraq
kassanın işi qurtardıqdan sonra açarla bağlanan və kassirin surğüc
möhürü ilə möhürlənən yanmayan metal şkaflarda, bır sıra hallarda
isə komibinələşdirilmiş və adi metal şkaflarda saxlanmalıdır. Metal
şkafların açarı və möhür kassirdə, açarın qeydə alınmış nümunəsi isə
kassir tərəfindən möhürlənmiş zərfdə, sandıqçada və s. müəssisə
rəhbərində mühafizə edilmo-
28
lidir. Rübdo bir dəfədən az olmayaraq onlar komissiya tərəfindən
yoxlanılmalıdır.
Pul vəsaitlərinin kassada qorunub saxlanmasının təmin
edilməsi üçün müəssisədə lazımi şərait yaradılmalıdır.^Azərbaycan
Respublikası Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş "Pul
vəsaitlərinin saxlanması və daşınması zamanı onların mühafizəsini
təmin etmək barədə" və "Müəssisələrin kassa binalarının texniki
cəhətdən
möhkəmləndirilməsi
və
yanğından
mühafizə
siqnalizasiyası vasitələri ilə təchiz olun-ması barədə" tövsiyələrə
təşkilati-hüquqi formasından və fəaliyyət növündən asılı olmayaraq
bütün müəssisələr və təşkilatlar tərəfindən əməl olunmalıdır.
Kassa əməliyyatları, qəbul edilmiş bütün pul və qiymətli
kağızların mühafizə edilməsinə və öz vəzifəsinə həm qəsdən, həm də
diqqətsiz, yaxud məsuliyyətsiz yanaşmaq nəticəsində müəssisəyə,
təşkilata, idarəyə dəymiş bütün ziyanlara görə məsuliyyət daşıyan
kassir tərəfindən yerinə yetirilir. Bunun üçün işə götürülərkən onunla
tam fərdi məsuliyyət haqqında müqavilə bağlanmalıdır. Bununla
birlikdə, müəssisə rəhbəri onu kassa əməliyyatlarının aparılması
qaydası ilə tanış etməlidir. Kassirə etibar edilmiş işin digər işçi
tərəfindən yerinə yetirilməsinə, məlum müəssisəyə məxsus olmayan
nağd pul və digər dəyərlilərin kassada saxlanılmasına icazə verilmir.
Bir kassiri olan müəssisələrdə onun əvəz edilməsi tələb olunan
hallarda müəssisə rəhbərinin əmri ilə kassir vəzifəsinin icrası başqa
işçiyə həvalə edilə bilər. Bu işçi də kassa əməliyyatlarının aparılması
qaydası ilə tanış edilir və onunla tam maddi məsuliyyət haqda
müqavilə bağlanılır.
Kassirin qəflətən öz işini qoyub getməsi hallarında kassada
olan bütün pullar digər kassir tərəfindən sayılır və müə.s- sisə rəhbəri
və baş mühasibin, yaxud bu məqsəd üçün yaradılmış komissiyanın
iştirakı ilə ona verilir. Pulun sayılmasının və təhvil verilməsinin
nəticəsi aktla rəsmiyyətə salınır.
Əmək haqqının, mükafatın və digər kassa ödənişlərinin
bölmələr üzrə verilməsini təşkil etmək üçün müəssisə rəhbə
29
rinin əmri ilə xüsusi şəxslər (ictimai kassirlər) ləyin oluna bilər. Bu
şəxslər bölmələrin tələbatına müvafiq miqdarda pul vəsaitini
kassadan alır və sonra onlara görə kassirlə hesablaşır. Bu cür şəxslərlə
pulun saxlanmasına dair kassirlərdə olduğu kimi, tam məsuliyyət
haqda müqavilə bağlanılır.
Pul sənədlərində imza etmək hüququ olan mühasib və digər
işçilər (kassir ştatı olmayan kiçik və digər müəssisələr istisna
olmaqla) kassir vəzifəsinin yerinə yetirilməsinə cəlb edilə bilməz.
Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 27 iyun 1995-ci il
tarixli 03. 18/237 saylı məktubunun 3-cü bəndinə müvafiq olaraq
müqavilə əsasında müvəkkil banklar və bütün hüquqi şəxslər və
hüquqi şəxslər yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan
fiziki şəxslər arasında kassa limiti müəyyən edilməlidir. Həmin limit
rübdə bir dəfə müəyyən edilir.
Müəssisələrə hesablaşma hesabı açan və xidmət göstərən bank
tərəfindən təyin olunmuş limit dairəsində nağd pul saxlanılmasına
icazə verilir.
Ticarət, ictimai iaşə və bir sıra xidmət müəssisələri tərəfindən
əhali ilə hesablaşmalar zamanı nəzarət kassa aparatlarının (NKA)
tətbiq edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. "Azərbaycan Respublikası
ərazisində nəzarət-kassa aparatlarının tətbiq olunması haqqında"
ARNK 28 dekabr 1995-ci il tarixli 266 saylı qərarına müvafiq olaraq
1 yanvar 1996-cı il tarixdən etibarən yeni yaradılmış pərakəndə
ticarət, ictimai iaşə və xidmət obyektlərinin fəaliyyətinə yalnız NKA
qurulduqdan sonra icazə verilir.
Müəssisələr öz kassalarında təyin olunmuş limitdən artıq
olmadan ancaq bankdan alındığı gündən hesablanmaqla üç iş günü
ərzində əmək haqqı, mükafat, müavinət, təqaüd vermək üçün nəzərdə
tutulan həcmdə nağd pul saxlaya bilərlər. Müəssisə tərəfindən
göstərilən məqsədlər üçün alınmış və təyin edilmiş müddətdə istifadə
edilməmiş nağd pullar saxlanmaq üçün ka.ssir tərəfindən banka təhvil
verilməlidir. Bu zaman əmək haqqı, mükafat, müavinət vermək,
əhalidən kənd ləsərrüfalı
30
nəddə (ərizədə, hesabnamədə və i.a.) müəssisə rəhbərinin icazəverici dərkənarı olan hallarda, onda onun imza elməsi zəruri hesab
edilmir.
Pul verilən zaman kassir onu alandan şəxsiyyəti təsdiq edən
sənəd tələb etməli və orderdə sənədin adı, nömrəsi, kim tərəfindən
verilməsi haqda müvafiq qeydiyyat aparmalıdır.
. Kassir pulları, ancaq kassa məxaric orderində, yaxud onu əvəz
edən sənəddə adı yazılmış şəxsə verməlidir. Pulun təyin olunmuş
qaydada rəsmiləşdirilmiş vokalotnamə ilə verilməsi zamanı yazılmış
orderdə pulu alası şəxsin adı və soyadından sonra onu almaq etibar
edilmiş şəxsin adı və soyadı da göstərilməlidir. Pulun kassadan
alınmasına dair ödəmə cədvə- lindəki imza sətirində "Vəkalətnamə
ilə" qeydiyyatı aparılmalıdır. Yazılmış vəkalətnamənin özü isə
məxaric sənədinə əlavə edilir.
Əmək, sosial sığorta üzrə müavinət və digər kütləvi ödənişlər
ödəmə (hesablama-ödəmə) cədvəli üzrə aparılmalıdır. Bu cür
cədvəllərin titul, vərəqəsində pulun verilməsi və onun məbləği
haqqında qeydiyyat aparılır.
Əmək haqqının və digər ödənişlərin verilməsi üçün təyin
olunmuş müddət qurtardıqdan sonra kassir ödəmə cədvəlin- dəki
pulu almayan soyadların qarşısında "deponentləşdiril- mişdir"
ştampı, yaxud xüsusi qeydiyyat aparır, deponentləş- dirilmiş
məbləğin reyestrini tərtib edir və ödəmə cədvəlinin axırında ödənilən
və ödənilməyən məbləğləri göstərərək, bütün məlumatları öz imzası
ilə təsdiq edir. Pulun kassir tərəfindən deyil, başqa şəxs tərəfindən
verilməsi hallarında ödəmə cədvəlində əlavə olaraq "pul cədvəl üzrə
verilmişdir (imza)" qeydiyyatı (pulun bir cədvəllə həm kassir, həm
də paylayıcı tərəfindən verilməsinə icazə verilmir) aparılır. Bundan
sonra həqiqi verilmiş məbləğlər kassa kitabına yazılaraq " saylı
kassa
məxaric orderi" ştampı vurulur.
Pulun hesablaşma hesabına verilməsinə dair ərizə (bildiriş)
tərtib olunur. Pulun qəbul edilməsinin təsdiq edilməsi üçün bank
kassa məxaric orderinə əlavə edilən qəb/ verir.
u
məhsulları vo digər əşyalar almaq üçün məlum müəssisəyə xid mət
edən bank tərəfindən xərclənməsinə icazə verilmiş satı pulu nəzərə
alınmalıdır.
Müəssisəyə nağd pul çox hallarda pul çeki ilə bankdak
hesablaşma hesabından kassir vasitəsilə daxil olur.
Çek kitabçası müəssisə tərəfindən ərizə ilə bankdan alını və
nağd pulla birlikdə kassada saxlanılır. Bankdan pul almac üçün
doldurulmuş çek müəssisə rəhbəri və baş mühasib tərə fındən imza
edilir və möhürlə təsdiqlənir. Çekdə heç bir düzə lişə yol verilmir.
Çekin arxa tərəfində pulun hansı məqsədə - əmək haqqı
təhtəlhesab məbləğ, təsərrüfat xərcləri və i.a. verilməsi gös tərilir.
Müəssisə aldığı pulu, ancaq çekdə yazılan məqsədlər xərcləyə bilər.
Müəssisənin kassasına digər mənbələrdən, məsələn, bura
xılmış geyim paltarlarına, yanacağa, materiallara, hazır məh şullara
görə fəhlə və qulluqçulardan; verilmiş avansların istifa də
olunmayan məbləğinin təhtəlhesab şəxslərdən geri qayta rılması və
i.a. hallarda da daxil olur. Burada pulun kassay; verilməsi üçün onu
verən şəxsə kassa mədaxil orderinin kəsilil verilən qəbz əsas hesab
edilir. Zəruri hallarda bu sənəd mö hürlə (kassirin ştampı ilə) təsdiq
olunur.
Pulun kassadan məxarici hər şeydən əvvəl fəhlə və qul
luqçulara əmək haqqı və mükafatın, ezamiyə, poçt-teleqraf v digər
təsərrüfat xərclərinin verilməsi, təqaüd, müavinət və İ.a ödənilməsi
ilə əlaqədardır. Sadalanan məqsədlərə nağd pului istifadəsi üçün
istifadə olunan əsas sənəd kassa məxaric order hesab edilir.
Nağd pulun kassaya qəbulu və verilməsi digər sənədləri;
(əmtəə-material dəyərlilərinin nağd hesablaşma yolu ilə bura
xılması üçün rəsmiləşdirilən əmtəə-nəqliyyat qaiməsi. göstəri) miş
xidmətlərə görə yazılmış hesabnamələr, ödəmə cədvəllər və s.) də
rəsmiyyətə salına bilər. Bu cür vəziyyətdə sadalanar sənədlərdə
kassa orderinin rekvizillərini özündə əks etdirər ştamp
vurulmalıdır. Kassa məxaric orderinə əlavə edilən sə
.■^1
Bütün mədaxil və məxaric kassa sənədləri mürəkkəb, diy)rcəkli qələm, yaxud makinada (yazı və hesablama) bu işə məsul
olan şəxs tərəfindən dəqiq və aydın yazılmalıdır. Bu sənədlərdə heç
bir düzəlişə, qaralamaya, pozuntuya yol veril- mıəməlidir. Mədaxil
və məxaric sənədlərini pulu verən, yaxud alan şəxsin əlinə vermək
qadağandır. Kassa orderi ilə pulun qəbul edilməsi və verilməsi ancaq
onların tərtibi zamanı yerinə yetirilir.
Mədaxil və məxaric kassa orderi, yaxud onları əvəz edən
sənədlər icra edildikdən sonra kassir tərəfindən imzalanır, onlara
əlavə edilən sənədlər isə ştamp, yaxud tarix - ay və il göstərilməklə
"ödənilmişdir" qeydiyyatı aparmaqla rəsmiləşdirilir.
Kassa orderləri və onları əvəz edən sənədlər kassaya
verilənədək mühasib tərəfindən mədaxil və məxaric orderlərinin
qeyd jurnalında (hər birinə müvafiq nömrə verilməklə) qeydə alınır.
Əmək haqqı və ona bərabər ödənişlərin verilməsi üçün rəsmiyyətə
salınan ödəmə (hesablama - ödəmə) cədvəllərinə yazılan kassa
məxaric orderləri icra edildikdən sonra qeydə alınır.
Pul alındıqdan, yaxud verildikdən sonra mədaxil və məxaric
kassa sənədlərinin məlumatları kassir tərəfindən nömrələnmiş,
şunurlanmış, surğucla möhürlənmiş vərəqələrin sayı müəssisənin
rəhbəri və baş mühasibin imzası ilə təsdiq olunmuş kassa kitabına
yazılmalıdır. Kassa kitabı 50 "Kassa" hesabının analitik uçot registri
hesab edilir.
Müəssisədə ancaq bir kassa kitabı olmalıdır. Orada aparılan
yazılışlar surətköçürən vasitəsilə iki surətdən ibarət mürəkkəb, yaxud
kimyəvi karandaşla kassir tərəfindən yerinə yetirilir. Vərəqənin
birinci surəti kassa kitabında saxlanılır, ikinci (kəsilmiş) surəti isə
kassirin hesabatı funksiyasını yerinə yetirir. Vərəqənin hər iki surəti
eyni nömrə ilə nömrələnir.
Kassir hər iş gününün axırında gündəlik əməliyyatların
yekununu hesablayır, növbəti gün üçün pul qalığını müəyyən edərək
kassa kitabının birinci surətində imza etməklə, əlavə
33
edilən sənədlərlə birlikdə müəssisənin mühasibatlığma hesabat
təqdimedir.
Mühasibatlıq tərəfindən alınan hesabat və ona əlavə edilsn
sənədlər ciddi yoxlamaya cəlb edilir. Hər bir yazılış mahiyyət etibarı
ilə yoxlanılır, ilk sənədlərlə üzləşdirilir və bundan sonra 50 "Kassa"
hesabı ilə müxabirləşən hesablar göstərilir.
Yoxlanılmış və müvafiq qaydada işlənilmiş hesabata əsasən
kassa əməliyyatlarının uçotu 50 "Kassa" hesabının krediti üzrə 1 saylı
jurnal-orderdə və onun debeti üzrə 1 saylı cədvəldə yazılışlar aparılır.
50 "Kassa" hesabının debeti aşağıdakı hesabların
kreditləri ilə müxabirləşir:
a) müxtəlif məqsədlər üçün bankdan alınmış məbləğlər:
DT 50 "Kassa" hesabı;
KT 51 "Hesablaşma hesabı" hesabı.
b) istifadə edilmiş avansların qalığının təhtəlhesab şəxs
tərəfindən kassaya təhvil verilməsi:
DT 50 "Kassa" hesabı;
KT 71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar" hesabı.
v) məhsul və maddi qiymətlilərin satışından kassaya daxil olan
nağd pul:
DT 50 "Kassa" hesabı;
KT 46 "Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı" hesabı.
q) debitorlardan daxil olan pul:
DT 50 "Kassa" hesabı;
KT 76 "Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar" hesabı.
d) inventarizasiya nəticəsində kassada aşkar edilən anıq
pul:
DT 50 "Kassa" hesabı;
KT 80 "Mənfəət və zərərlər" hesabı.
e) uşaq müəssisələrində uşaqların saxlanmasına görə valf
deynlərin haqları:
DT 50 "Kassa" hesabı;
KT 96 "Məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar" hesabı.
34
z) kreditə alınmış mallara görə borcların ödənilməsi
qaydasında kassaya ödəmələr:
DT 50 "Kassa” hesabı;
KT 73 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabı.
50 "Kassa” hesabının krediti isə aşağıdakı hesabların
debetləri ilə müxabirləşir:
a/nağd verilmiş əmok haqqı, mükafat:
DT 70 "Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabı;
KT 50 "Kassa" hesabı.
b/təhtəlhesab verilmiş avanslar:
DT 71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar" hesabı;
DT 50 "Kassa" hesabı.
v/icra vərəqələri üzrə nağd ödəmələr, deponent məbləğ: DT 76
"Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar" hesabı;
KT 50 "Kassa" hesabı. q/birdəfəlik
mükafatların verilməsi:
DT 88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)"
hesabı;
KT "Kassa" hesabı.
d/aparılmış inzibati-təsərrüfat xərcləri:
DT 26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri" hesabı;
KT 50 "Kassa" hesabı.
e/ sosial müdafiə fondundan ödəmələr:
DT 69 "Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar" he sabı;
KT 50 "Kassa" hesabı.
z/banka verilmiş nağd pul:
DT 51 "Hesablaşma hesabı";
KT 50 "Kassa" hesabı.
"1 saylı jurnal-order" və onun "1 saylı cədvəlində" apan lan cari
yazılışlar başqa jurnal-orderlərdə olduğu kimi, ayrı ayrı hesablar
üzrə debet və kredit dövriyyələrinin analitik uço
.^5
tu təmin etmək üçün onların özlərinə aid jurnal-order və cədvəllərdə
əlavə açma vərəqələrinin tərtib olunmasını tələb edir.
Kassa əməliyyatlarının mühasibat uçotunun ən mühüm
xüsusiyyətlərindən biri müəssisənin kassasında olan nağd pul
vəsaitinin uçot və həqiqi məlumatlarının hər ay qarşılıqlı üzləşdirilməsi (inventarizasiyası) hesab edilir. Bu baxımdan müəssisə
rəhbəri özünün kassa mərkəzinin düzgün və etibaılı təşkil edilməsinə
diqqət yetirməli, kassir isə pul vəsaitinin düzgün və vaxtlı-vaxtında
mədaxil edilməsinə və verilməsinə, yəni tam mühafizə olunmasına
maddi məsuliyyət daşımalıdır.
Kassada olan nağd pul vəsaitinin inventarizasiyası (təftişi)
Respublika Milli Bankı tərəfindən təsdiq olunmuş «Kassa
əməliyyatlarının aparılması haqda əsasnamə»yə əsasən (ayda bir
dəfədən az olmayaraq) aparılır. Müəssisə rəhbərinin əmri ilə təyin
edilən komissiya kassirin iştirakı ilə kassada qəflətən təftiş
aparmalıdır. Bu zaman kassada olan bütün nağd pullar, pul sənədləri,
qiymətli kağızlar, ciddi hesabat blankları baş- dan-başa yoxlamaya
cəlb edilir.
Kassa məxaric orderi ilə rəsmiyyətə salınmadan qəbzlə verilmiş
nağd məbləğ kassa qalığına daxil edilmir. Müəssisəyə məxsus
olmayan pul vəsaitlərinin kassada saxlanılmasına icazə verilmir və
onlar müəyyən edilən zaman artıqgəlmə hesab edilir.
İnventarizasiyanın nətijəsi aktla rəsmiyyətə salınır ( 5 inv. saylı
forma).
Maddi məsul şəxs tərtib olunmuş aktın arxa tərəfində
inventarizasiya komissiyasının müəyyən etdiyi artıq, yaxud
əskikgəlmənin səbəbləri haqda izahat yazır, müəssisə rəhbəri isə
inventarizasiyanın nəticəsi üzrə müəyyən edilən artıq, yaxud
əskikgəlmənin silinməsi haqda qərar qəbul edir.
Kassa mədaxil orderləri ilə təsdiq edilməyən, eləcə də
komissiya tərəfindən artıq kimi müəyyən edilən nağd pullar kassada
artıq hesab olunur və onlar sonradan müəssisənin gəlirinə mədaxil
edilir. Bu zaman həm 8 saylı jurnal-orderdə, həm də 1 saylı cədvəldə
50 "Kassa" hesabının debeti, 80 "Mən-
36
tbəl vo zərər" hesabının krediti üzrə mühasibat köçürməsi verilir.
Əskikgəlmə müəyyən edilən hallarda onların məbləği maddi
məsul şəxsdən (kassirdən) tələb edilməlidir. Bu zaman ilk dəfə
həmin məbləğə 1 saylı jurnal-orderdə 50 "Kassa" hesabının krediti,
84 "Maddi qiymətlilərin əskik gəlməsi və xarab olmasından olan
itkilər" hesabının debeti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Əskikgəlmə
məbləğinin günahkardan tutulması haqqında qərar qəbul edildikdən
sonra tələb ediləsi məbləğ 73/3 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə
hesablaşmalar" hesabının 3-cü "Maddi zərərin ödənilməsi üzrə
hesablaşmalar" sııbhesabının debetində, 84 "Maddi qiymətlilərin
əskik gəlməsi və xarab olmasından olan itkilər" hesabının kreditində
əks etdirilir.
Beləliklə, kassada əmələ gələn əskikgəlmə məbləğinə analitik
formada aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilməlidir:
1) DT 84 "Maddi qiymətlilərin əskik gəlməsi və xarab ol
masından olan itkilər" hesabı;
KT 50 "Kassa" hesabı.
2) DT 73 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşma
lar" hesabının 3-cü "Maddi zərərin ödənilməsi üzrə
hesablaşmalar" subhesabı;
KT 84 "Maddi qiymətlilərin əskik gəlməsi və xarab
olmasından olan itkilər" hesabı
- Kassir tərəfindən çatışmazlıq nağd pulla ödənilən zaman
aşağıdakı yazılış tərtib edilir;
DT 50 "Kassa" hesabı;
KT 73 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabının 3-cü "Maddi zərərin ödənilməsi üzrə
hesablaşmalar" subhesabı.
- Əskikgəlmə kassirin əmək haqqından tutulan hallarda
aşağıdakı yazılış verilir:
DT
70 "Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəli ilə
hesablaşmalar" hesabının debeti;
KT 73 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabmın 3-cü "Maddi zərərin ödənilməsi üzrə
hesablaşmalar» subhesabı.
Müəssisənin özü tərəfindən aparılan inventarizasiya ilə yanaşı,
yuxarı təşkilatlar ona tabe olan müəssisədə sənədli təftiş aparan
zaman kassanı da yoxlamalıdır. Kassa qaydalarına riayət olunmasına
bu cür nəzarət bank tərəfindən də yerinə yetirilir.
Nağd pul vəsaitlərinin inventarizasiyası ilə yanaşı, kassada olan
qiymətli kağızlar, ciddi hesabat blankları və s. dəyərlilər də
inventarizasiya edilir. Bu zaman onların uçot qalığına uyğunluğuna,
ardıcıl nömrələnməsinə, mühafizə edilməsinə xüsusi diqqət
yetirilməlidir. İnventarizasiya prosesində kənarlaşmalar olan hallarda
onların səbəbləri göstərilməklə xüsusi formalı akt tərtib olunur və
təqsirkarlar qanuna uyğun cəzalandırılır.
Müəssisədə valyuta hesabı və başqa dövlətlərin valyuta
vəsaitləri olan zaman xarici valyutanın nağd istifadə edilməsinin
müəyyən edilməsi zəruriliyi meydana çıxır. Hüquqi və fiziki
şəxslərlə nağd valyuta ilə hesablaşmalar ARMB idarə heyətinin 25
iyul 1997-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan
Respublikasında rezident və qeyri-rezidentlərin Azərbaycan
Respublikası müvəkkil banklarındakı xarici valyuta hesablarmın
rejimi haqqında" qaydaları ilə tənzimlənir. Bu vəsaitlərin istifadəsi
üçün ayrıca hesab nəzərdə tutulmayan hallarda 50 "Kassa" hesabının
2-ci "Xarici valyutada kassa" subhesabı açıb, sözügedən vəsaitlərin
uçotunu aparmaq olar. Əməliyyatların kassa kitabında nəzərdə
tutulan həcmindən asılı olaraq bir neçə sətir ayrılaraq, əməliyyatların
uçotu, valyutaların növləri üzrə təşkil olunur. Müəssisəyə nağd xarici
valyuta ancaq bank tərəfindən müəyyən məqsədlərə - ezamiyyət
xərclərinə və ciddi məhdud çərçivədə nəzərdə tutulan
38
miqdarda verilir. Valyutanın bankdan alınması aşağıdakı yazılışla
rəsmiyyətə salınır:
DT 50 "Kassa" hesabının 2-ci "Xarici valyutada kassa"
subhesabı;
KT 52 "Valyuta hesabı" hesabının 2-ci "Ölkənin daxili
valyuta hesabları" subhesabı.
Təhtəlhesab olaraq verilən zaman belə köçürmə verilir:
DT 71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar" hesabmını 2-ci
"Xaricə ezamiyyətlər üzrə təhtəlhesab şəxslərlə
hesablaşmalar" subhesabı;
KT 50 "Kassa " hesabımn 2-ci "Xarici valyutada kassa"
subhesabı.
Müəssisədə mövcud olan xarici valyutaya nisbətən manatın
məzənnəsi dəyişən zaman xarici valyutada mövcud olan kassa qalığı
yenidən qiymətləndirilir. Yenidən qiymətləndirmənin nəticəsi 50
«Kassa» hesabının 2-ci subhesabmın debet, yaxud kreditində 80
"Mənfəət və zərərlər" və ya 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri"
hesabının debet, yaxud kreditində əks etdirilir.
3. Hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların uçotu
Mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq bütün hüquqi
şəxslər öz pul vəsaitlərini (kassaya qoyulmuş nağd pul istisna
olmaqla) bankda açılmış hesablaşma hesabında saxlayırlar.
Hesab açmaq üçün həyata keçirilən işlər ARMB İdarə Heyətinin 1 noyabr 1997-ci il tarixli 19 saylı protokolu ilə təsdiq
olunmuş "Azərbaycan Respublikasının kredit təşkilatlarında
hesablaşma, cari və digər hesabların açılması qaydaları" ilə
tənzimlənir.^,Hesablaşma hesabı açmaq üçün hər bir müəssisə
ona xidmət e3ən banka: təyin olunmuş formada ərizə; müəssisənin notarial kontoru, yaxud təsisedici təşkilat tərəfindən təsdiq olunmuş nizamnaməsinin və təsis müqaviləsinin surətlərini; müəssisənin qeydiyyat şəhadətnaməsinin notarial kontoru
tərəfindən təsdiq edilmiş surətini; vergi ödəyicisi kimi qeydiy39
yatdan keçməsi haqda vergi orqanının arayışını; Azərbaycan
Respublikası Sosial Müdafiə Fondunun müvafiq rayon, yaxud şəhər
şöbəsində ödəyici kimi qeydə alınması haqda sənədin surətini; təsdiq
olunmuş formada müəssisənin rəhbəri, onun müavini və baş
mühasibin imzalannm notarial kontoru, yaxud təsisçi tərəfindən
təsdiq olunmuş nümunəsi və möhürün şəkli olan kart və i.a. sənədlər
təqdim edir. Rəhbər, yaxud baş mühasibin dəyişməsi baş verən
hallarda təşkilat sözügedən dəyişikliyi təsdiq edən sənədləri banka
təqdim edir.
Təşkilatın ölkənin başqa bölgəsində filialı, yaxud
nümayəndəliyi olan hallarda birincilər sonuncuların adına onların
yerləşdiyi ərazidə subhesablaşma, yaxud cari hesab aça bilərlər.
Bunun üçün təşkilat banka subhesab, yaxud cari hesab açmaq haqda
baş verən əməliyyatın xarakteri və hesab üzərində sərəncam vermək
hüququna malik olan şəxs göstərilməklə xa- hişnamə təqdim edir.
Xahişnamə təşkilatın rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imza edilir
və möhürlə təsdiqlənir.
Hesablaşma hesabına, alıcılara satılmış hazır məhsula (işlərə,
xidmətlərə), mallara, materiallara, əsas vəsait obyektlərinə və digər
dəyərlilərə görə ödənilən satış pulu, eləcə də depo- nentləşdirilmiş
əmək haqqı daxil olur. Bankda açılmış hesabdan, təşkilatın aldığı
dəyərlilərə görə malsatanlara, ssudalar üzrə banklara və digər hüquqi
şəxslərə olan borcların köçürülməsi, büdcə qarşısındakı öhdəliklərin
ödənilməsi, əmək haqqını, ezamiyyət, təsərrüfat və nümayəndəlik
xərclərinə və digər məqsədlərə pul vermək üçün nağd pulun
köçürülməsi yerinə yetirilir.
Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı müştərinin bank- dakı
hesabından vəsaitin silinməsi üçün aşağıdakı qaydaları təyin
etmişdir:
-pul vəsaitinin kredit təşkilatı tərəfindən silinməsi müştərinin
sərəncamına əsasən yerinə yetirilir;
- hesabda olan pul vəsaitinin müştərinin sərəncamı olmadan
silinməsinə, ancaq məhkəmənin qərarına, eləcə də ləyin olunmuş
qanunvericiliyə uyğun hallarda icazə verilir.
40
Hesab qarşısında qoyulan bütün tələbləri ödəmək üçün
müştərinin hesablarda olan mövcud pul vəsaitinin silinməsi
qanunvericilikdə başqa bir hal nəzərdə tutulmayıbsa silinməyə dair
hesab sahibinin sərəncamı və digər sənədlər daxil olduqca y»jrinə
yetirilir.
Hesablarda pul vəsaitinin çatışmaması hallarında vəsaitin
silinməsi aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir; birinci növbədə həyat
şəraitinin və səhhətin pozulmasına görə dəymiş ziyanın, həmçinin,
alimentin tutulması ilə əlaqədar məsələnin ödənilməsi haqda
tələbatın təmin edilməsi üçün icra sənədi ilə hesabdan köçürülməsi,
yaxud verilməsi nəzərdə tutulan silinmələr yerinə yetirilir (I qrup);
ikinci növbədə, əmək müqaviləsi, o cümlədən kontraktla işləyən
şəxslərə əməyin ödənilməsi və birdəfəlik müavinatın verilməsi,
həmçinin müəlliflik müqaviləsi ilə mükafatm ödənilməsi üzrə
hesablaşmaların aparılması üçün pul vəsaitinin köçürülməsini,
yaxud ödənilməsini nəzərdə tutan icra sənədlərinin silinməsi aparılır
(II qrup); üçüncü növbədə büdcə və qeyri-büdcə fondlarına
ödənişlərin aparılmasını nəzərdə tutan Ödəmə sənədləri silinir (III
qrup); dördüncü növbədə digər pul tələbatlarının ödənilməsini
nəzərdə tutan icra sənədlərinin silinməsi həyata keçirilir (IV qrup);
beşinci növbədə təqvim növbəliliyi qaydasında digər ödəniş
sənədləri silinir (V qrup).
İlk tələb olunan kimi vəsaitin silinməsi, sənədlərin daxil olması,
yaxud ödəniş vaxtının çatması anında yerinə yetirilir.
Vəsaitin köçürülməsi üçün yazılmış ödəmə sənədləri (ödəmə
tapşırıqları) kredit təşkilatlarına təqdim edilən zaman onun sağ
tərəfininin xüsusi sütununda Azərbaycan Respublikasının Mülki
Məcəlləsi ilə təyin olunmuş növbəliliyə müvafiq olaraq ödənişin
növbəsi haqda qeydiyyat aparılmalıdır.
Ödəmə sənədləri doldurulan zaman təsərrüfat obyektinin uçota
götürülməsi anında vergi orqanlarının onlara verdiyi iclentifikasiya
nömrəsi də göstərilməlidir.
Bank, hesablaşma hesabı üzrə baş vermiş əməliyyatlar,
xüsusilə: təşkilatın təsis sənədlərində nəzərdə tutulan xarakterə
41
uyğun olmayan əməliyyatların apanlıb-aparılmaması; vəsaitin
istifadəsinin təyin olunmuş qaydasının pozulub-pozulmaması
üzərində nəzarət aparır, onları hərtərəfli yoxlayır və müəyyən edilmiş
nöqsanların aradan qaldırılmasına dair müvafiq göstərişlər verir.
Təşkilatın hesablaşma hesabında vəsaitin çatışmaması, yaxud
tamamilə olmaması hallarında bank qəbul etdiyi ödəmə sənədlərini
2-ci kartotekada yerləşdirir. 2-ci kartotekaya yerləşdirilən səriəd
bank tərəfindən təşkilatın hesablaşma hesabına vəsait daxil olduqca
Milli Bankın təyin etdiyi növbəlik prinsipinə uyğun olaraq ödənilir.
Hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatlar təyin olunmuş formaya
müvafiq həyata keçirilir. Məsələn, təşkilat özünə lazım olan nağd
pulu pul çeki vasitəsi ilə alır. Pul çeki onda göstərilən məbləğin
hesablaşma hesabından verilməsi üçün banka verilən sərəncam hesab
edilir. Nağd pul əmək haqqı, xəstəlik vərəqəsinə görə müavinət,
mükafat, ezamiyyət xərcləri və digər məqsədlər üçün alınır. Pul çeki
onda göstərilən məbləğin he- sablaşrna hesabindah verilməsi üçün
təşkilatın banka olan sərəncamını özündə əks etdirir. Çekin arxa
tərəfində alınmış pulun yuxarıda qeyd edildiyi kimi məqsədli təyinatı
(əməyin ödənişi, təsərrüfat, ezamiyyət və digər xərclər)
göstərilməlidir. Çek mürəkkəb, diyircəkli qələm, yaxud əl ilə yazılır.
Çeklə pulun verilməsi, ancaq çekin yazıldığı gün yerinə yetirilir.
Çeki birinci və ikinci imzaya hüququ olan şəxslər imza edir və
təşkilatın möhürü ilə təsdiqlənir. Çekdə düzəlişin aparılmasına yol
verilməməlidir. Bank imza və təşkilatın möhürünü yoxladıqdan,
təqdim olunmuş nümunə ilə uyğunluğu təyin edildikdən sonra pul
buraxılmalıdır. Çek adlı, yaxud təqdim edənə yazılmalıdır.
Bank, hesablaşma hesabına hesab sahibinin bildiriş kimi təqdim
etdiyi yazılı sərəncamına əsasən nağd pul qəbul edir. Bildiriş verilən
pulun xarakteri (satılmış mallara, göstərilmiş xidmətlərə görə satış
pulu, deponentləşdirilmiş əmək haqqı və
i.
a.) göstərilməklə bir surətdən ibarət doldurulur. Bank qəbul
42
edilmiş məbləğ üçün kassa məxaric orderinin yazılmasına əsas verən
qəbz verir.
Mal, hazır məhsul, yerinə yetirilmiş iş və göstərilmiş
xidmətlərə görə müəssisələrdən pul vəsaitinin daxil olması üçün
malsatan-təşkilat ödəmə-tələbnaməsi,: yaxud ödəmə-tələbnaməsi-tapşırığı yazaraq, özünə xidmət edən bankın inkasso şöbəsinə
təqdim edir. Malsatan-təşkilata xidmət edən bank daxil olmuş
sənədlərin rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlayaraq, ödəyici
təşkilata xidmət edən banka göndərir. Ödəyici təşkilat sənədin daxil
olduğu gün nəzərə alınmaqla 3 gün ərzind; onları akseptləşdirir,
yaxud bağlanılmış müqavilə şərtlərinin pozulmasına istinad edərək
onların ödənişindən imtina edir Ödəmə tələbnamələri ödəyicinin
sakit razılığı ilə, ödəmə-tələb- naməsi -tapşırığı isə ödəyicinin kredit
sərəncamçıları (müdir və baş mühasib) tərəfindən imza edilib
möhürlə təsdiq olunan yazılı formada rəsmiləşdirilən sənədlərə
əsasən akseptləşdirilir.
Zəruri hallarda ödəyicilərin təşəbbüsü ilə ən universal sənəd
olan ödəmə tapşırığı rəsmiyyətə salınır. Bu sənəd, onda göstərilən
məbləğin ödəyicinin hesablaşma hesabından, alan tərəfin
hesablaşma hesabına köçürülməsinə dair banka olan sərəncamı
özündə əks etdirən bir sənəddir. Ödəmə tapşırığının köməyi ilə
vergiyə görə büdcə, sosial sığorta və təminata gör^ sosial sığorta
orqanları, qeyri-büdcə ödənişlərə görə müxtəlif təşkilatlar və i.a. ilə
əlaqədar hesablaşmalar aparılır.
Məhkəmə, yaxud digər istintaq orqanlarının qərarının olması
hallannda vəsaitin bank tərəfindən hesablaşma hesabından silinməsi,
ödəyicinin razılığı olmadan da (akseptsiz, yən mübahisəsiz qaydada)
aparıla bilər.
Enerji, istilik və su-kanalizasiya təsərrüfatının müvafiq
cihazının göstəricisinə əsasən göstərilən xidmətin hesabnaməs də
akseptsiz qaydada ödənilir.
Təşkilatın hesablaşma hesabındakı pul vəsaitinin hərəkət bank
tərəfindən sözügedən hesabın çıxarışında qeyd olunur Burada pul
vəsaitinin günün əvvəlinə olan qalığı, ay ərzind.* daxil olan, istifadə
olunan, silinən və günün axırına olan qalığ
43
haqda məlumatlar göstərilir. Hesablaşma hesabından olan çıxarış
təyin edilmiş müddətdə vəsaitlərin daxil olması və istifadə olunması
haqqında sənədlər də əlavə edilməklə hesab sahibinə verilir. Çıxarışı
alan mühasib onu və əlavə edilən sənədləri diij- qətlə yoxlayır və
sonra əməliyyatların məzmunundan asılı olaraq müxabirləşən
hesabları onlarda qeyd edir. Çıxarışda müəyyən səhvlər aşkar edilən
hallarda bu barədə banka xəbər verilir.
Hesablaşma hesabındakı pul vəsaitinin uçotu 51 "Hesal:>laşma hesabı"nda aparılır. Onun debetində vəsaitin daxil olması,
kreditində isə silinməsi əks etdirilir.
Hesablaşma hesabındakı pul vəsaitinin hərəkəti üzrə hesabların
müxabirləşməsinin sxemi aşağıdakı kimi təqdim edi- lir:(bax səh.
45).
44
Müəssisənin hesablaşma hesabındakı pul
vəsaitinin hərəkəti üzrə hesabların müxabiriəşməsi
№
Əməliyyatın məzmunu
1. Məhsulların, malların (işlərin,
xidmətlərin), əsas vəsaitlərin,
qeyri-maddi
aktivlərin,
materialların satışından olan satış
pulunun daxil olması: a) ödənilmiş
hesabnamə üzrə
b) təqdim edilmiş hesabnamə üzrə
2. Müəssisənin kassasından təhvil
verilmiş nağd pulun hesablaşma
hesabına köçürülməsi
3. İstifadə olunmayan vəsait qalığının
qaytarılması: a) açılmış
akkreditivdən:
b)
limitləşdirilmiş
çek
kitabçasından.
Ayın əvvəlinə yolda hesab edilən
4. məbləğin hesablaşma hesabına
köçürülməsi
5 Əvvəllərdə
malsatan
və
podratçılara
avans
verilmiş
məbləğin hesablaşma hesabına
qaytarılması
Malalanlar
və
sifarişçilərdən
6.
alınmış avansın daxil olması
7. Büdjəyə artıq köçürülmüş verginin
qaytarılması
Sığorta ödəməsinin daxil olması; a)
əmlak və şəxsi sığortalanma8. dan;
b) sosial sığorta fondundan
45
Müxabirləşən
hesablar
Debet
kredit
51
51
46
62
51
50
51
51
55/1
55/2
51
57
51
61
51
64
51
68
51
51
65
69
9. Borcun ödənilməsi üçün vəsaitin
fiziki şəxslərdən daxil olması
Vəsaitin təsisçilərdən daxil olması
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Ödənilmiş debitor borcunun daxil
olması
Borcun törəmə müəssisələrdən
daxil olması
Ödənilmiş cərimə, pcniya, dəbbə
pullarının və faizlərin daxil olması
Alınmış qısa və uzunmüddətli bank
ssudalannın daxil olması
Qısa və uzunmüddətli borc kimi
alınmış vəsaitin daxil olması
Aparılmış əməliyyatlara görə bank
xidməti üçün ödənilmişdir.
Hesablaşma hesabından alınmış
pul kassaya daxil olmuşdur.
Hesablaşma hesabından; a)
akkreditiv açılmışdır;
b) limitləşdırilmiş çek kitabçaları
alınmı.şdır.
Hesablaşma hesabından aşağıdakı
maliyyə qoyuluşları edilmişdir:
a) uzunmüddətli
b) qısamüddətli
20. Malsatan və podratçıların hesabnaməsi ödənilmişdir.
Malsatan və podratçılara avans
21.
köçürülmüşdür.
Avans malalan və sifarişçilərə
22.
qaytanlmrşdır
2.3 Büdcədənkənar fondlara olan borc
köçürülmüşdür
46
51
73
51
75
51
76
51
78
51
80
51
90, 92
51
94, 95
20,26
51
50
51
55/1
51
55/2
51
06
58
51
51
60
51
61
51
64
51
67
51
24. Büdcəyə vergi və digər ödənişlər
köçürülmüşdür.
25. Sosial sığorta orqanlarına olan
borclar köçürülmüşdür
Təhtəlhesab
şəxslərə
avans
26.
verilmişdir
27. Təsisçilərə
çatası
vəsait
köçürülmüşdür
Kreditorlara
çatası
vəsait
28.
köçürülmüşdür
29. Vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə cərimə köçürülmüşdür
68
51
69
51
71
51
75
51
76
51
80
51
90
92
51
51
94
95
51
51
63
51
30.
Banklara ssuda borcu
köçürülmüşdür: a) qısamüddətli
b) uzunmüddətli
31. Hüquqi şəxslərdən alınmış borclar
köçürülmüşdür: a) qısamüddətli
b) uzunmüddətli
32. Bank tərəfindən hesablaşma
hesabından səhv silinmiş məbləğ
bərpa edilmişdir
4. Xarici valyuta əməliyyatlarının uçotu
Azərbaycan müəssisələrinin xarici iqtisadi fəaliyyətilə əlaqədar
valyuta əməliyyatları "Valyuta tənzimi haqqında" 21 oktyabr
1994-cü il tarixli, 911 saylı Azərbaycan Respublikası Qanunu ilə
nizama salınır
47
Xarici valyutada pul vəsaitlərinin uçotu 52 "Valyuta hesabı"
nda uçota alınır. Xarici təşkilatlarla qarşılıqlı kommersiya
mıınasıbətlərindən asılı olaraq hər bir konkret xarici valyuta üçün
valyuta hesabı açılır. 52 "Valyuta hesabı" üçün aşağıdakı subhesablar
açılır:
I "Tranzit valyuta hesabı";
2. "Cari valyuta hesabı";
T "Xaricdə olan valyuta hesabı".
52 "Valyuta hesabı" üzrə pul vəsaitlərinin mövcudluğu vo
hərəkətinin uçotu Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1996-cı il İ-94
saylı əmri ilə təsdiq olunmuş konkret xarici valyuta və manatla
aparılır. Məbləğin manatla müəyyən edilməsi, əməliy- yalın baş
verdiyi tarixə respublika Milli Bankının məzənnəsi üzrə xarici
valyutanın məbləğinin yenidən hesablanması ilə yerinə yetirilir.
.Xarici alıcıya respublika təşkilatlarından göndərilmiş ixrac
mallarına görə (vəsaitin daxil olduğu tarixə) tranzit valyuta he sabına
borc daxil olan zaman 52/1 "Tranzit valyuta" subhesa- bının debetinə
62 "Malalan və sifarişçilərlə hesablaşmalar" hesabının "Xarici
malalanlarla hesablaşmalar" subhesabının kreditinə, xarici
malsatanlardan idxal edilən mallara görə onlara vəsait köçürüldükdə
isə ödənilən məbləğ (cari valyuta hesabından silinən günə) 60
"Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar" hesabının debetinə.
52/2 "Cari valyuta hesabı" subhesa- bının kreditinə yazılış verilir.
Xarici valyutaların məzənnəsi hər gün dəyişdiyindən məzənnə
fərqinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi zəruriyyəli meydana
çıxır. Bu cür məzənnə fərqi həm məzənnə dəyişdikcə, həm də Milli
Bankın məzənnəsi üzrə hesabat tərtib edilən zaman hesablarda
yazılışlar aparılır. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20
oktyabr 1995-ci il tarixli 16-3/36, İqli- sadi İnkişaf Nazirliyinin 6
noyabr 1995-ci il tarixli 04/1-198. Vergilər Nazirliyinin 5 noyabr
1995-ci il tarixli 04-05/309 və Dövlət Statistika Komitəsinin 24
oktyabr 1995-ci il tarixli 8-71 .sayİ! izahat məktubu ilə hazırlanmış
'Müəssisələrdə xarici val-
48
yula vəsaitlərinin məzənnə fərqinin mühasibat uçotunda əks
etdirilməsi qaydaları"na müvafiq olaraq valyuta hesabları və valyuta
əməliyyatları üzrə məzənnə fərqləri 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri"
hesabında əks etdirilir.
Qəbul edilmiş uçot siyasətindən asılı olaraq müəyyən edilən
məzənnə fərqi baş verdikcə 80 "Mənfəət və zərərlər" hesabında,
yaxud il ərzində 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabında
toplanılan məbləğ sonradan 80 "Mənfəət və zərərlər" hesabına
yazmaqla silinir. Bu zaman hesabların müxabirləşməsi aşağıdakı
şəkildə formalaşdırılır:
Birinci halda:
müsbət fərq
DT 52 "Valyuta hesabı";
KT 80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
mənfi fərq
DT 80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT 52 "Valyuta hesabı";
İkinci halda:
müsbət fərq
DT 52 "Valyuta hesabı";
KT 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabı;
mənfi fərq
DT 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabı;
KT 52 "Valyuta hesabı";
İkinci halda məzənnə fərqinin qalığı ilin axırında 83 "Gələcək
dövrlərin gəlirləri" hesabından 80 "Mənfəət və zərərlər" hesabına
silinir və ona aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur:
DT 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabı;
KT 80 "Mənfəət və zərər" hesabı, yaxud
DT 80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
KT 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabı;
Bu əməliyyatın yeni bir qaydasını (şərtini) mütəxəssislərin
nə/ərinə çatdıraq: məzənnə fərqi digər nÖv gəlir və xərclərdən ayrı
"Məzənnə fərqi" analitik hesabında uçota alına bilər.
49
Bundan sonra valyuta əməliyyatlarının 52 ■ "Valyuta hesabı"nın subhesablan üzrə uçotunun xüsusiyyətlərini açıqlayaq.
52/1 "Tranzit valyuta" subhesabı valyuta gəlirinin bir hissəsinin
mütləq satılmasına nəzarət edilməsi üçün təyin edilmişdir. Valyuta
vəsaitlərinin bu subhesaba köçürülməsi hesablaşmalar hesablarının
(60 "Malsatanlar və podratçılarla hesabhtş- malar", 76 "Müxtəlif
debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar"), yaxud 46 "Məhsulların
(işlərin, xidmətlərin) satışı" hesabının debet və kreditində əks
etdirilməklə yerinə yetirilir.
Yoxlama anında müvəkkil bank hor şeydən əvvəl mütbq
satılmayan valyuta daxilolmalarından əldə edilən məbləği təşkilatın
cari valyuta hesabına köçürür. Bu cür köçürmələrə daxili valyuta
bazarından alınmış valyuta, ezamiyyət xərci üçvin əvvəlcədən cari
valyuta hesabından götürülmüş, lakin istifadə olunmadığına görə
müvəkkil banka təhvil verilmiş nağd xarici valyuta, ezamiyyət
xərclərinin ödənilməsi üçün satışdan müvəkkil banka verilmiş xarici
valyuta daxildir.
Respublika təşkilatının vasitəçi təşkilat vasitəsilə öz məhsulunu
ixrac etməsi hallarında sözügedən əməliyyatdan ol.ın gəlirin bir
hissəsi vasitəçi təşkilat tərəfindən ixrac edənin - mal- salan təşkilatın
cari valyuta hesabına köçürülməlidir. Bu /n- man 52/2 "Cari valyuta»
subhesabının debetinə 52/1 "Tranzit valyuta» subhesabının kreditinə
yazılış verilir.
Mütləq satışdan daxil olan məbləğlər həmin salış aparılana
qədər tranzit valyuta hesabında saxlanılır. Valyuta daxilolmalarının
mütləq satışı aparılan kimi yerdə qalan məbləğ 52/2 "Cari valyuta»
subhesabına köçürülür. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışları
tərtib olunur:
- 75% valyuta daxilolmalarını Milli Bankın məzənnəsi ü/rə
vəsaitin tranzit valyuta hesabından çıxarıldığı tarixə manata
çevirməklə müəyyən edilən məbləğ üçün;
DT - 48 "Sair aktivlərin satışı" hesabı;
DT- 57 "Yolda olan köçürmələr" hesabı;
KT- 52/1 "Tranzit valyuta" subhesabı;
50
- valyuta daxilolmalarının Milli Bankın ma^ənnosi üzro qalan
hissəsini yenə vəsaitin çıxarıldığı tarixə manata çevirməklə müəyyən
edilən məbləği üçün DT - 52/2 "Cari valyuta" subhesabı;
KT - 52/1 "Tranzit valyuta" subhesabı:
Müştərinin tapşırığına əsasən, tranzit valyuta hesabından
mütləq satılan artıq xarici valyuta manata satıla bilər.
Mütləq satış aparılana qədər tranzit valyuta hesabından yükün
daşınmasına,
sığortalanmasına,
ekspedisiyasına
görə
qeyri-rezidentlorə, həmçinin göstərilən əməliyyatlar xarici
dövlətlərin ərazisində, eləcə də beynəlxalq tranzit yükdaşımasında
həyala keçirilən hallarda rezidentlərə də ödənilə bilər. Bu cür proses
ixrac gömrük rüsumları və gömrük əməliyyatları, həmçinin
müvəkkil bankın xeyrinə komisyon haqları üzrə də yerinə yetirilə
bilər.
Təşkilatın 52/2 "Cari valyuta" subhesabma tranzit hesabdan
mədaxil olunan və bilavasitə cari hesaba köçürülən məbləğlər daxil
olur. Qüvvədə olan qanunvericiliyə və respublika Milli Bankının
ləyin eldiyi qaydaya uyğun, həmçinin valyutanın könüllü satışı
hallarında əmələ gələn bütün hcsabla.şmaiar cari valyuta hesabından
aparıla bilər.
Nağd xarici valyuta ancaq xarici ölkələrə ezamiyyət üçün
verilir. Müstəsna hallarda Milli Bankın icazəsi ilə digər məqsədlərə
də xarici valyuta verilə bilər.
Milli Bankın icazəsi ilə təşkilat rezident üçün müəyyən
məqsədlər, xüsusilə: nümayəndəliyin saxlanması, təsərrüfat
fəaliyyətinin həyata keçirilməsi, tikinti obyektləri üzrə işlərin
aparılması üçün xaricdə də valyuta hesabı açjla hilər Bu cür
vəsaitlərin uçotunu aparmaq üçün 52/3 "Xaricdəki valyuta”
subhesabından istifadə edilir.
Təyin olunmuş smela dairəsində hüquqi şəxMiı-rczıdenlın can va
yula hesabından xaricdəki valyuta hesabına vəsaiı köçürülə bilər Pul
vəsaitinin qeyri-rezidentin bankında saxlanılmasına görə faiz kimi,
eləcə də əvv.əllərdə götürülmüş və >əhv silinmiş vəsaitlər də
xaricd.əki valvuta hesabına daxil ola bıləı
51
Xaricdəki valyuta hesabından vəsaitin silinməsinə də
məhdudiyyət qoyulmuşdur. Bu hesabdan əsasən respublikada
yerləşən cari valyuta hesabına pul köçürməsi, nümayəndəliyin
saxlanması üzrə xərclərin ödənilməsi (binanın icarəsi, kommunal
ödənişləri və i.a.), bank hesabının aparılması üzrə bankın
qeyri-rezidentə göstərdiyi xidmətin ödənilməsi, kontragentə səhv
köçürülmüş məbləğin qaytarılması aparıla bilər.
Nağd valyuta ancaq nümayəndəliyin yerləşdiyi ölkədə işçilərin
ezamiyyət xərclərinin, əmək haqqının ödənilməsi və digər zəruri
xərclərin aparılması üçün verilə bilər.
Nümayəndəliyin fəaliyyəti dayandınlan hallarda məlum ölkədə
açılan valyuta hesabının bağlanması bu prosesi təsdiq edən sənəd
rəsmiyyətə salındığı andan hesablanmaqla 30 gün ərzində yerinə
yetiriliməlidir. Valyuta hesabındakı vəsait qal ğı təşkilatın ölkədə
yerləşən cari valyuta hesabına köçürülməlidir. Nümayəndəliyin
əmlakının satışından əldə edilən vəsait də təşkilatın respublikadakı
müvəkkil bankında açılmış cari hesal^a köçürülür (180 gün
müddətinə).
Xarici valyuta hesabına öz təyinatı üzrə daxil olmayan vəsaitlər
təşkilatın respublikadakı müvəkkil bankında açılmış cari valyuta
hesabına köçürülməlidir.
Xaricdəki hesaba daxil olmuş valyuta gəliri respublikanın
müvəkkil bankına köçürülənə qədər gəlir əldə edilən xarici iqtisadi
əməliyyatlarla əlaqədar olan məqsədlərə xərclənə bilər.
İşin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar podratçı tikinti təşkilatının
apardığı yerli xərclərə görə sifarişçi tərəfindən ödənilən valyuta
daxilolmaları tikinti qurtarana qədər xaricdəki valyuta hesabında
saxlanıla bilər. Bu vəsaitlər tikintinin qurtardığı andan
hesablanmaqla (obyektin qəbulu haqda akt tərtib olunana qədər) 30
gün ərzində müvəkkil banka köçürülə bilər. Bu zaman podratçı,
valyuta vəsaitinin daxil olması və istifadəsi haqda hər il milli banka
məlumat təqdim etməlidir.
Qeyd edək ki, vəsait, ancaq daxilolma mənbələrini əhatə edən
əməliyyatlarla əlaqədar məqsədlərə xərclənməlidir.
52
5. Banklarda xüsusi hesablarda olan pul vəsaitlərinin
uçotu
Hüquqi şəxslər hesablaşma və valyuta hesablarından başqa
banklarda akkreditiv, çek kitabçaları, abunə iştirakçılarına
depozitlər, əmanət sertifikatları və sair hesablarla əlaqədar
əməliyyatların uçotunu aparmaq üçün xüsusi hesablar da açırlar. Bu
məqsədlə 55 "Banklarda olan xüsusi hesablar" hesabı nəzərdə
tutulmuşdur. 55/1 "Akkreditivlər" subhesa- bında akkreditivlərdə;
5.5/2 "Çek kitabçaları" subhesabmda hər alınmış çek kitabçasında
olan pul vəsaiti^uçota alınır. 55/3 subhesabı abunə iştirakçılarının
depozit məbləğlərini (o, elə bu cür ".Abunə iştirakçılarının
depozitləri" də adlanır) uçota almaq üçün istifadə olunur. 55/4
"Əmanət sertifıkatlarr və nəhayət, uçot siyasəti təcrübəsində 55/5
"Bankdakı sair he.sab- lar" sııbhcsabında adına uyğun
əməliyyatların uçotu aparılır. Qeyd edək ki, 55/3, 55/4 və 55/5 №-li
subhesablar hələlik rəsmi olaraq hesablar planına daxil
edilməmişdir.
55/1 "Akkreditivlər" subhesabının açılması üçün ödəyici- nin
özünə xidmət edən banka (eınitent banka) verdiyi tapşırıq əsas hesab
edilir. Bank hesabından istifadəyə görə müqaviləyə əsasən ödəyici
ilə gələcəkdə əlaqədə olan bank onun qüvvədə olan qanunvericiliyin
və bank hesabı müqaviləsinin şərtlərinə zidd olmayan bütün
tapşırıqlarını yerinə yetirir. Ödəyicinin tapşırığını yerinə yetirmək
üçün cmitent-bänk vəsaiti alanın ödənişini aparmaq məqsədilə
akkreditiv açır.
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində
bir neçə növ akkreditiv nəzərdə tutulmuşdur. Onlar geri çağırılan və
çağırılmayan, ödənilən (deponentləşdirilən) və ödənilməyən (təmin
edilən), təsdiq edilən akkreditivlərdən iba rəidir.
Ödəyicinin vəsaiti alanla hesablaşma apara bilməsi üçün hər
hansı növ akkreditivin bank tərəfindən açılması emitet bankın
xidmət etdiyi hüquqi şəx'iə etibarlı münasibətindən.
ödəycinin hesablaşma hesabında akkreditiv məbləğini ödəyən
vəsaitinin mövcudluğundan asılıdır.
Akkreditivin açılması uçotda 55/1 "Akkreditivlər” subhesabmm debetində, pul vəsaitləri hesablarının - 51 "Hesablaşma
hesabı", 52 "Valyuta hesabı", yaxud 90 "Bankların qüsamüd- dəlli
kreditləri" və s. hesabların kreditində əks etdirilir.
Akkreditiv hesabından malsatanların (podratçıların) borcları
köçürüldükcə eyniadlı hesabın (55/1) kreditinə, 60 "Ma- Isatanlar və
podratçılarla hesablaşmalar", yaxud 76 "Müxtəlif debitorlar və
kreditorlarla hesablaşmalar" hesabının debetinə yazılış verilir.
İstifadə olunmayan akkreditiv bağlanılır və o 51 "Hesablaşma
hesabı", 52 "Valyuta hesabı", 90 "Bankların qısamüddətli kreditləri"
hesabının kreditində əks etdirilir.
55/2 "Çek kitabçaları" subhesabı təşkilatın digər kommersiya
təşkilatları ilə hesablaşma aparması üçün vəsaitin deponentləşdirilməsi zamanı açılır. Təşkilat çek kitabçası almaq üçün
emitent-banka təsdiq edilmiş formada ərizə təqdim edir. Ərizədə
kimlə hesablaşma aparılması və onda tələb olunan məbləğ haqda
məlumatlar göstərilir. Bankın razılığı ilə çek kitabçasında onun
fəaliyyət müddəti və deponentləşdirilən məbləğin miqdarı göstərilir.
Çek kitabçasının çeklərini pul vəsaitinə sərəncam vermək
hüququ olan şəxslər, yaxud vəkalətnaməyə əsasən ödəyicinin digər
vəzifəli şəxsi imza etməlidir. Axırıncı halda ödəyici çekdə imza
etmək hüququ olan vəzifəli şəxslərin siyahısını banka təqdim
etməlidir.
Ödəyici vəsaiti alan tərəflə hesablaşma aparan zaman onun
adma çek verərək əvvəlki çekdə olan qalığı yeni yazılmış çekin
kötüyünə köçürür və sonra çekdə göstərilən ödəniləsi məbləği
müəyyən edib pul vəsaitinin yeni qalığını çıxarır. Bir qayda olaraq
doldurulmuş çek, vəsaiti alan tərəfə verilir. Vəsaiti alan tərəf alınmış
çekləri banka təqdim edir. Bank isə öz növbəsində çekdə göstərilən
məbləği ödəyicinin hesabından silərək vəsaiti alan tərəfin hesabına
köçürür. Bank çıxarışına əsasən köçürülən məbləğ 55/2 " Çek
kitabçaları" subhesabm-
54
dan silinir və silinmiş məbləğ 76 "Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla
hesablaşmalar", yaxud 60 "Malsatanlar və podratçılarla
hesablaşmalar" hesablarının debetinə, 55/2 "Çek kitabçaları"
subhesabının kreditinə yazılmaqla əks etdirilir. Verilmiş, ancaq bank
tərəfindən ödənilməyən (ödənişə təqdim edilməyən) çekin məbləği
xüsusi hesabda saxlanılır. 55/2 "Çek kitabçaları" subhesabının
qalıqları, ödənişə təqdim edilən hallarda bank çıxarışının qalığına
uyğun olmalıdır.
Çeklərin banka qaytarılması zamanı istifadə edilməyən məbləğ
çek kitabçasının verildiyi müvafiq hesaba, məsələn, 51 "Hesablaşma
hesabı"na, 52 "Valyuta hesabı"na köçürülür və bu zaman göstərilən
hesabların debetinə 55/2 "Çek kitabçaları" subhesabının kreditinə
yazılış verilir.
Səhm abunəçiləri üçün cəmiyyətin bankdakı xüsusi hesabına
köçürülən pul vəsaiti 55/3 "Abunə iştirakçılarının depozitləri"
subhesabında uçota alınır.
Bankda ayrıca saxlanılan məqsədli maliyyələşmə (daxilolma)
vəsaiti bankda olan xüsusi hesabın ayrıca subhesabında uçota alınır.
Onda xüsusilə sosial təyinatlı obyektlərin (uşaq bağçalarının,
körpələr evinin) saxlanması üçün məqsədli maliyyələşmə və
daxilolmalar, valideynlər tərəfindən verilən rüsum, eləcə də
təşkilatın xahişi ilə ayrıca hesabda toplanan və hökumət subsidiyası
kimi istifadə olunan kapital qoyuluşunun maliyyələşdirilməsi üçün
nəzərdə tutulan vəsaitlər uçota alınır. Bütün sadalanan əməliyyatlar
aparılan zaman 55/3 "Abunə iştirakçılarının depozitləri"
subhesabının debetinə 96 "Məqsədli maliyyələşmələr və
daxilolmalar", 76 "Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla
hesablaşmalar", 51 "Hesablaşma hesabı"nın kreditinə yazılış
verilməklə uçotda əks etdirilir. Vəsait istifadə olunan zaman isə
istifadə mənbələrini uçota alan hesabın debetinə, 55/3 "Abunə
iştirakçılarının depozitləri" subhesabının kreditinə yazılış verilir.
Təşkilatın sərbəst balansa ayrılmış, ancaq yerləşdiyi yerdə cari
hesabı olmayan bölmələrin (filialların) mövcudluğu şəraitində
onların vəsaitinin, yəni cari hesablaşmaların (əmək haqqı
55
vermək, təsərrüfat xərcləri, ezamiyyət xərcləri və s. aparmaq) uçotu
xüsusi hesabın ayrıca subhesabında (55/4 "Əmanət sertifikatları")
uçota alınır.
Məqsədli təyinatlı xarici valyutada olan pul vəsaitinin
mövcudluğu və hərəkəti ayrıca uçota alınır.
Son nəticədə qeyd etmək lazımdır ki, qeyd edilən hesablardan
istifadə edən hər bir hüquqi şəxs həm öz ölkəsi, həm də xarici bank,
yaxud digər kredit təşkilatlarında açdığı bütün hesablar haqda (o
cümlədən valyuta, ssııda və depozit hesabları) hər rüb vergi
orqanlarına informasiya verməlidir. Bu zaman verilmiş
informasiyada hesabın açıldığı bankın və digər kredit təşkilatının adı
və yerləşdiyi yer göstərilməlidir.
6. Pul sənədlərinin və yolda olan pul köçürmələrinin
uçotu
, Pul sənədlərinə sanatoriyalar, istirahət evləri və pansional- lara
alınmış putyovkalar, poçt markaları, alıcının (gedıVgəliş) biletləri və
kassirin məsuliyyətində olan digər xəzinə dəyərliləri daxildir. Onlar
aktı\ 56 "Pul sənədləri" hesabında uçota alınır. Alınmış pul
sənədlərinin mədaxili sözügedən hesabın debetində, əvəzsiz verilən,
yaxud əmək: kollektivi tərəfindən qismən ödənilən sənədlər isə onun
kreditində yazılmaqla uçotda əks etdirilir. Təşkilatda istehlak fondu
yaradılmayan hallarda güzəştlə verilmiş putyovkalar xalis mənfəət
hesabına silinir. Bu əməliyyat 80 "Mənfəət və zərər" hesabının
debetinə. 56 "Pul sənədləri" hesabının kreditinə yazılmaqla uçotda
əks etdirilir.
Alınmış gediş-gəliş biletləri və poçt markaları pul vəsaitində
olduğu kimi, mədaxil edilir və onlar .56 "Pul sənədləri" hesabının
debetinə.. .50 "Kassa", 51 "He,sablaşına hesabı", 76 "Müxtəlif
debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar" hesablarının kreditlərində
ya/ılır. Bu sənədlər istifadə edildikdə isə onu uçota alan hesabdan
silinir və təyinatdan asılı olaraq istehsal xərclərini uçota alan
hesabların - 20 "Əsas istehsalat"; 23 "Köməkçi istehsalat", 25
"Ümumistehsalat xərclən". 26 "İJmumtə-
56
sərrüfat xərcləri", 43 "Kommersiya xərcləri" hesablarının debetinə
yazılmaqla əks etdirilir.
Təşkilatın məhsul satışından əldə etdiyi və banka, rabitə
şöbəsinə, yaxud bankın inkassatorlarına təhvil verdiyi satış pulu bir
qayda olaraq həmin gün, yaxud növbəti gün hesablaşma hesabına
köçürülür. Bununla əlaqədar olaraq pul vəsaitinin kassadan silinməsi
ilə hesablaşma hesabına köçürüldüyü gün arasında fərq (bir, yaxud
bir neçə gün) əmələ gəlir. Bu cür halda baş vermiş əməliyyatın
mühasibat uçotunda əks etdirilməsinin fasiləsizliyini təmin etmək
üçün hesablar plamna 57 "Yolda olan köçürmələr" hesabı daxil
edilmişdir. Bu hesabda pulun yuxarıda adı çəkilən təşkilatlara
verilməsi və onun hesablaşma hesabına köçürülməsi nəticəsində
bağlanması əks etdirilir. Daha doğrusu, pulun kassadan yuxarıda adı
çəkilən təşkilatlara verilməsi 57 "Yolda olan köçürmələr" hesabmm
debetinə, 50 "Kassa" hesabının kreditinə, pul hesablaşma hesabına
daxil olduqda isə 51 "Hesablaşma hesabı"nm debetinə 57 "Yolda
olan köçürmələr" hesabmm kreditinə yazılış verilir. Satış pulunun
əks etdirilməsi üzrə əməliyyatları əks etdirmək üçün əsas sənəd
bankın, rabitə şöbəsinin qəbzi, yaxud onun inkasatörlara təhvil
verilməsini təsdiq edən müşayiətedici cədvəl hesab edilir.
Xarici valyutada pul köçürmələrinin oxşar hərəkətinin uçotu
ayrı «Yolda olan köçürmələr» analitik hesabında aparılır.
Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu
Müəssisə və təşkilatlarm fəaliyyətində köçürmə yolu ilə yerinə
yetirmək mümkün olmayan bir sıra xərclər baş verir ki, təcrübədə
belə xərclərə xırda təsərrüfat xərcləri və ezamiyyət xərcləri deyilir.
Sözügedən xərclər bir qayda olaraq təhtəlhesab şəxslər tərəfindən
yerinə yetirilir və həmin xərclər üçün verilmiş pul-məbləğləri
təhtəlhesab məbləğlər adlanır. Pulun təhtəlhesab məbləğ kimi
verilməsi, onun miqdarı və müddəti, kassa əməliyyatlarmm aparılma
qaydasına müvafiq təyin edilir.
57
Nağd pulun təhtəlhesab verilməsi işçinin ərizəsinə,
müəssisə-təşkilat rəhbərinin əmrinə əsasən kassa məxaric orderi ilə
rəsmiləşdirilir.
Təhtəlhesab məbləğ ancaq inzibati-təsərrüfat və əməliyyat
xərcləri və xidməti ezamiyyət xərcləri üçün müəssisə işçilərinə
verilir. Daimi təhtəlhesab kimi avans alanların siyahısı hər il
müəssisə rəhbərinin əmrilə rəsmiləşdirilir.
İdarəetmə orqanlarınm, birliklərin, müəssisələrin, idarələrin və
təşkilatlarm işçilərinin ezamiyyətə göndərilməsi, həmin orqanlarm
rəhbərləri tərəfindən müəyyən edilir və ezamiyyət vəsiqəsi
verilməklə əmrlə rəsmiləşdirilir. Xidməti ezamiyyət Azərbaycan
Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 06/2-90 saylı və Azərbaycan
Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin 07/11
- 37 saylı 19 mart 1997-ci il tarixli əmrlərilə təsdiq edilmiş
"Vətəndaşların xidməti ezamiyyət qaydaları" ilə tənzimlənir. Bu
Qaydalar Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 27 yanvar
1997-ci il tarixli 9 saylı qərarı əsasında hazırlanmışdır.
İşçilərin tabeçilik qaydasında yuxarı təşkilata ezamiyyətləri,
həmin təşkilatm rəhbərinin çağırışı və yaxud onunla razılaşma üzrə
həyata keçirilir.
İşçilərin ezamiyyət müddəti müəssisə və təşkilatların rəhbərləri
tərəfindən təyin edilir, lakin yolda olduğu müddət nəzərə alınmaqla,
bu müddət 40 gündən (təftiş və yoxlamalar aparılması daxil
edilməklə) çox olmamalıdır.
Quraşdırma, sazlama və tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi üçün
ezamiyyətə göndərilən fəhlələrin, rəhbərlərin və mütəxəssislərin
ezamiyyət müddəti obyektlərin tikintisinin müddətindən asıh olaraq
müəyyən edilir və bu müdddət bir ildən çox ol- mamahdır.
İşçilərin respublika nazirliklərinə və baş idarələrinə, yaxud
digər dövlət və təsərrüfat idarələri orqanlarma ezamiyyət müddəti
yolda olduğu vaxt nəzərə alınmaqla 5 gündən artıq olmamalıdır.
58
Müstəsna hallarda ezamiyyətin müddəti işçinin ezam olunduğu
idarəetmə orqanı rəhbərinin rəsmi icazəsi ilə 5 gündən artıq
olmamaqla artırıla bilər.
Ezamiyyət yerində olmanın həqiqi müddəti ezamiyyət yerinə
gəlmə və getmə haqqında ezamiyyət vəsiqəsində aparılan qeydlər
üzrə müəyyən edilir. Əgər işçi müxtəlif yaşayış məntəqələrinə ezam
olunmuşsa, gəlmə və getmə günü haqqında qeydiyyat hər bir
məntəqə üzrə ayrıca aparılır.
Qatann, təyyarənin, gəminin, avtobusun, yaxud digər nəqliyyat
vasitəsinin yola düşən günü ezamiyyətə gedən gün, bu nəqliyyat
vasitəsinin daimi iş yerinə gəlməsi günü isə ezamiyyətdən qayıdan
gün saydır. Nəqhyyat vasitəsi saat 24-ə kimi (saat 24 də daxil
olmaqla) yola düşərkən ezamiyyətə gedən gün cari gün, 00 saatdan
sonra isə sonrakı günlər sayılır. Stansiyanın, körpünün, təyyarə
meydammn yaşayış məntəqəsindən kənarda yerləşməsi hallarmda
hƏmin stansiyaya, körpüyə və təyyarə meydanma getmək üçün
lazım olan vaxt nəzərə almır. İşçinin daimi iş yerinə qayıtması günü
də eyni qayda də təyin edilir.
Ezamiyyətdə olan işçilərə, onların ezam olunduqları idarəetmə
orqanlarının birliklərin, müəssisələrin, idarələrin, təşkilatların iş
vaxtı və istirahət vaxtının rejimi tətbiq edilir. Ezamiyyətdə olduğu
vaxtda işçinin istifadə etmədiyi istirahət günlərinin əvəzinə,
ezamiyyətdən qayıtdıqdan sonra istirahət 'günləri verilmir.
Ezamiyyətdə olduğu vaxt, o cümlədən yolda olduğu vaxt üçün
ezam olunan işçinin iş yeri (vəzifəsi) və orta əmək haqqı saxlamlır.
Əvəzçüik üzrə işləyən işçi ezam olunan zaman onun orta əmək
haqqı ezam edən idarəetmə orqanında, birlikdə, müəssisədə, idarədə,
təşkilatda saxlanılır. Əgər işçi əsas və əvəzçüik iş yeri üzrə eyni
vaxtda ezam olunarsa, onun orta əmək haqqı hər iki iş yerində
tutduğu vəzifə üzrə saxlanılır, ezamiyyət xərcləri isə onların arasında
olan razıhğa əsasən ezarniyyətə göndərən təşkilatlar arasında
bölüşdürülür.
59
özünün daimi yaşayış yerinə hər gün qayıtmaq imkanı olan,
ezam olunan işçinin belə bir yerə ezam olunması zamanı gündəlik
yemək xərci (gündəlik əvəzinə əlavə) verilmir.
İşçinin hər gün ezam olunma yerində özünün daimi yaşayış
yerinə qayıda bilməsi məsələsi, hər bir konkret halda məsafənin
uzaqhğı, nəqliyyat əlaqəsinin şəraiti, yerinə yetirilən tapşırığın
xarakteri, həmçinin işçiyə istirahət üçün şərait yaradılması vacibliyi
nəzər alınmaqla, ezam olunanın işlədiyi idarəetmə orqanmm,
birliyin, müəssisənin, idarənin, təşkilatın rəhbəri tərəfindən həll
edilir.
Ezam olunan işçi əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirdiyi halda,
ona ümumi əsaslarla yaşayış yerinin kirayəsi üzrə (ezam olunan
işçinin stasionar müalicəsində olduğu hallardan başqa) xərclər
ödənilir və səhhətinin vəziyyətinə görə ona həvalə edilmiş xidməti
tapşırığı yerinə yetirmək və yaxud daimi yaşayış yerinə qayıtmaq
imkanı olmadığı bütün dövr ərzində, lakin iki aydan artıq olmamaqla,
gündəlik yemək xərci ödənilir.
Ezam olunan işçinin əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirməsi,
həmçinin səhhətinin vəziyyətinə görə daimi yaşayış yerinə qayıtmaq
imkanı olmaması, müəyyən olunmuş qaydada təsdiq edilməlidir.
Əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirdiyi dövr üçün ezam olunan
işçiyə ümumi əsaslarla əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirməsi üzrə
yardım verilir. Əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirdiyi günlər
ezamiyyətin müddətinə daxil edilmir.
Azərbaycan Respublikası ərazisində ezamiyyət xərclərinin
verilmə qaydası və uçotu respublika Nazirlər Kabinetinin 16 mart
2001-ci il 66 saylı qərarı və ona uyğun Maliyyə Nazirliyi tərəfindən
hazırlammş təlimata müvafiq olaraq tənzimlənir.
Hal-hazırda sözügedən qərara və təlimata müvafiq olaraq
Azərbaycan Respublikasının ərazisində ezamiyyə xərclərinin
normaları aşağıdakı miqdarda müəyyən edilmişdir:
- gündəlik xərclər -15 min manat;
- kommunal xərcləri - təqdim olunan sənədlər əsasında 1 gün
üçün Bakı şəhərində 60,0 min manat; Azərbaycan
60
Respublikasının digər şəhər və rayon mərkəzlərində, şəhər
tipli qəsəbələrdə və kənd yerlərində 30,0 min manatdan artıq
olmamaqla;
- nəqliyyat xərcləri (taksidən başqa) təqdim olunan sənədlər
əsasında.
Müvafiq təsdiqedici sənədlər təqdim edilməyən hallarda
kommunal xərcləri müvafiq normaların 50 faizi həcmində, nəqliyyat
xərcləri isə dəmir yolu, su və avtomobil nəqliyyatının ən aşağı
tarifləri miqdarmda ödənüir.
Müəssisə, idarə və təşkilatların daimi iş vaxtı yolda keçən,
növbə metodu ilə işləyən və çöl təşkilatlarında çalışan işçilərinə
gündəlik yemək xərcləri əvəzinə hər gün üçün 15,0 min manat əlavə
vəsait ödənilir.
Qərar və təlimatda xarici ölkələrə ezamiyyə xərclərinin
normaları ölkə və şəhərlərin xarakterindən asılı olaraq
fərqləndirilmiş və təsdiq edilmişdir.
Bundan başqa, sözügedən normativ sənədlərdə rəhbər işçilərin
ezamiyyətləri ilə əlaqədar ezamiyyət xərcləri normalarına əlavələr və
həmin əlavələrin tətbiq olunduğu rəhbər işçilərin kateqoriyası da
təsdiq edilmişdir. Bu əlavələr əsasən kommunal xərcləri normasına
əlavələr (əmsal) kimi təyin edilmişdir. O, Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin icra aparatının rəhbəri, işlər müdiri, dövlət müşavirləri,
icra aparatının struktur bölmələrinin rəhbərləri, Azərbaycan
Respublikası Milli Məclisi sədrinin müavinləri, Milli Məclisin
Daimi Komissiya sədrləri; Azərbaycan Respublikası Baş Nazirinin
müavinləri. Nazirlər Kabinetinin işlər müdiri, mərkəzi icra
hakimiyyəti və məhkəmə hakimiyyəti orqanlanmn rəhbərləri üçün
1,5; Milli Məclisin Daimi Komissiya sədrinin müavinləri, icra
hakimiyyəti və məhkəmə hakimiyyəti orqanları rəhbərlərinin
müavinləri üçün 1,3; Milli Məclisin Daimi Komissiya üzvləri və
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xarici səfərləri ilə bağlı
protokol tədbirlərinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar ezam olunan
şəxslər üçün 1,25 əmsal təyin edilmişdir.
61
Təhtəlhesab şəxslərə verilən məbləğ gündəlik xərclər,
kommunal xərcləri və nəqliyyat xərcləri təqribi hesablama aparmaqla
müəyyən edildiyindən avans məbləğ hesab edilir. Alınmış pulun
təhtəlhesab tərəfindən ancaq alman məqsədə xərclənməsinə icazə
verilir. Təhtəlhesab şəxslər təyin edilmiş müddətdə müdafiəedici
sənədləri əlavə etməklə həqiqi xərclənmiş təhtəlhesab məbləğ haqda
hesabat təqdim etməlidir. Ezamiyyət üzrə xərclər haqda hesabat,
məsələn, ezamiyyətdən qayıtdıqdan sonra 3 gün ərzində təqdim
olunmalıdır. Avans hesabatının arxa tərəfində təsdiqedici sənədlər
əsasında təhtəlhesab məbləğlər hesabına aparılmış bütün xərclər
haqda qeydiyyatlar aparılır. İstifadə olunmayan avans məbləği
təhtəlhesab şəxs tərəfindən kassaya qaytarılır. Təhtəlhesab şəxsə yeni
avans əvvəl verilmiş, avansa görə hesablaşma aparılıb qurtardıqdan
sonra verilir. Mühasibatlığa təqdim olunmuş avans hesabatı
yoxlanılır və təsdiq ediləsi xərc məbləği müəyyən edilir. Hesabat
təşkilat rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur.
Təhtəlhesab məbləğlər aktiv 71 "Təhtəlhesab şəxslərlə
hesablaşmalar" sintetik hesabmda uçota alınır. Təhtəlhesab şəxslərə
avans məbləğinin verilməsi 71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar"
hesabınm debetində, 50 "Kassa" hesabının kreditində əks etdirilir.
Təhtəlhesab məbləğdən ödənilən məbləğlər 71 "Təhtəlhesab
şəxslərlə hesablaşmalar" hesabınm kreditindən 10 "Materiallar", 26
"Omumtəsərrüfat xərcləri" və apanimış xərclərin xarakterindən asıh
olaraq sair hesablann debetinə silinir. İstifadə olunmayan təhtəlhesab
məbləğ qahğının kassaya qaytaniması təhtəlhesab şəxslərlə
hesablaşmalar hesabından 50 "Kassa" he- sabımn debetinə silinir.
Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların analitik uçotu verilmiş hər bir
avans üzrə aparıhr.
İşçinin xarici ölkəyə ezam edilməsi zamanı ona gündəlik və
kommunal xərclərinin norması nəzərə alınmaqla ezam olunan
ölkənin valyutası ilə avans verilir. Xarici ölkəyə qısamüddətli
ezamiyyət zamanı xarici valyutada gündəlik xərclər respublika
Nazirlər Kabinetinin 16 mart 2001-ci il 66 saylı qərarı
62
ilə təsdiq edilmişdir. Mehmanxanada yaşayış norması kimi gündəlik
xərc normaları da dövri olaraq Maliyyə Nazirliyi tərəfindən baxılıb
təsdiq edilir.
Bankdan alınmış valyuta 50 "Kassa" hesabının debetinə, 51
"Valyuta hesabı"nın kreditinə yazılmaqla mədaxil edilir.
Təhtəlhesab kimi verilmiş valyuta 50 "Kassa" hesabından 71
"Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar" hesabının debetinə
yazılmaqla valyuta ödənişi və onun verildiyi tarixə milli bankın
məzənnəsi manat ekvivalenti ilə uçotda əks etdirilir.
Təhtəlhesab şəxs ezamiyyətdən qayıtdıqdan və müdafiəe- dici
sənədlər əlavə olunmaqla avans hesabatı təqdim etdikdən sonra
istifadə olunmuş təhtəlhesab məbləğ 71 "Təhtəlhesab şəxslərlə
hesablaşmalar" hesabının kreditindən aparılmış xərcin növündən
asılı olaraq hesabatın təsdiq edildiyi tarixə olan məzənnə üzrə 26
"Ümumtəsərrüfat xərcləri" və s. hesabların debetinə yazılır.
Ezamiyyət dövründə valyutanın məzənnəsi dəyişən zaman məzənnə
fərqi 80 "Mənfəət və z.ərər" hesabına silinir. Bu zaman müsbət fərq
mənfəətə, yəni 71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar" hesabının
debetinə, 80 "Mənfəət və zərər" hesabının kreditinə, mənfi fərq isə
zərərə, yəni 80 "Mənfəət və zərər" hesabının debetinə, 71
"Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar" hesabının kreditinə yazılır.
Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların sintetik uçotu analitik
uçotla əlaqələndirməklə xətti üsulla 7 saylı jurnal-orderdə aparılır.
Jurnal-orderin hər bir xəttində hesablaşmaların vəziyyəti geniş əks
olunur. Daha doğrusu, burada təhtəlhesab olaraq və artıq xərcin
ödənilməsinə verilmiş məbləğlər, habelə avans hesabatı ilə təsdiq
edilmiş, kassaya, hesablaşma hesabına təhvil verilmiş və ya əmək
haqqından tutulmuş məbləğlər əks olunur. Beləliklə, bir avans
hesabatı üzrə əməliyyatlar, jurnal-orderin bir sətrində yazılaraq
onların tam hərəkəti haqda məlumat toplanır. Təhtəlhesab şəxs
uzunmüddətli ezamiyyətdə olan hallarda ona əlavə avans göndərilir
və həmin avans məbləği 71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar"
hesabının debet bölməsinin ikinci və üçüncü qoşa sütununda əks
etdirilir.
63
Debetləşən hesablar sütununda avans hesabatında göstərilən
müxabirləşən hesabların şifrləri qeyd edilir. Təsdiq edilmiş məsrəf
məbləği sütununun yekunu bütün sütunlar üzrə debetləşən hesabların
yekununa bərabər olmalıdır.
Baş kitabda qeydlər aparılana qədər 7 saylı jurnal-orderin
yekununu, başqa uçot registrlərində müxabirləşən hesablar üzrə
aparılan qeydlərlə üzləşdirmək lazımdır. Bu zaman avansın istifadə
edilməmiş məbləğləri «Qaytarılıb», «Tutulub» (50, 51, 70 №-li
hesabların debeti) və "Təsdiq edilmiş məsrəf məbləği" sütunlarının
yekunlarını toplamaq yolu ilə kredit dövriyyəsinin ümumi məbləği
müəyyən edilir.
7 saylı jurnal-orderin axırıncı səhifəsində ezamiyyət və
yerdəyişmə üzrə xərclər açıqlanmış formada verilməlidir. Adətən
bütün bunlar avans hesabatına əsasən doldurulur.
Təhtəlhesab şəxslərdə olan məbləğlərin qalığı keçən ayın 7 saylı
jurnal-orderindən götürülür. Buraxılan avansların məbləğləri 1 saylı
jurnal-orderdə əks etdirilən kassa məxaric sənədlərinə, sərf
edilməmiş avans qalıqlarının kassaya təhvil verilmiş məbləğləri, 1
saylı cədvəldə kassa hesabının debeti üzrə əks etdirilmiş kassa
mədaxil orderlərinə, 71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar"
hesabının krediti üzrə qeydlər təsdiq edilmiş avans hesabatlarına
əsasən yazılır.
8. Malsatan və malalanlarla hesablaşmaların uçotu
Müəssisənin kapitalının düzgün dövr etməsinin təmin
edilməsində, onun təyin edilmiş vaxtda yerinə yetirilməsində
hesablaşma sisteminin düzgün seçilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Seçilmiş sistemin səmərəli təşkili məhsulların vaxtlı vaxtında
satılmasına və vəsaitlərin dövriyyəsinin arasıkəsilmə- dən bərpasına
şərait yaradır. Makro və mikro iqtisadi səviyyələrdə hesablaşmaların
formaları və qaydaları Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 27
may 1997-ci il tarixli təlimatı ilə müəyyən edilir. Hal-hazırda
hesablaşmanın nağdsız formada aparılması geniş yayılmışdır.
64
Nağdsız hesablaşmalar iqtisadi məzmunundan asılı olaraq iki:
mal əməliyyatları (75%-ə yaxın) və maliyyə öhdəlikləri (25%-ə
yaxın) qrupuna bölünür. Birinci qrup müəssisələr arasında
mal-material qiymətlilərinə (işlərə, xidmətlərə) görə hesablaşmalar,
ikinci qrupa isə büdcəyə ödəmələr (mənfəətdən vergi, əlavə dəyər
vergisi, iqtisadi sanksiyalar və digər ödəmələr), bank ssudalarmm
ödənilməsi, kreditə görə faizlərin ödənilməsi, sosial müdafiə üzrə
hesablaşmalar aid edilir.
Daha səmərəli hesablaşma formalarmm seçilməsi, malalanlar tərəfindən mal-material qiymətlilərinin alınması və onun
dəyərinin ödənilməsi arasındakı vaxtı ixtisar etməyə, əsassız debitor
və kreditor borclarının yaranmasmm və yoldakı mal- material
qiymətlilərinin qalıqlarmm artmasının qarşısım almağa şərait
yaradır.
Mülkiyyət formalarmm müxtəlifliyi şəraitində nağdsız
hesablaşmalar, hesablaşma formasının müəssisələr tərəfindən sərbəst
seçilməsi, bu formalann onlar arasında bağlanılan müqavilədə təsbit
edilməsi və bu prosesə bankın qarışmaması prinsipinə əsaslanır.
Bütün nağdsız hesablaşmalar müvafiq sənədlər vasitəsilə
aparılır. Həmin sənədlər dövlət standartları səviyyəsində olub,
əməliyyatın mahiyyətini açıqlamalıdır. Nağdsız hesablaşmaların
formaları əsasən hesablaşmalarda tətbiq olunan sənədin adı ilə
adlandınhr.
Nağdsız hesablaşmalar zamanı:
- ödəmə tapşırıqlarından;
- çeklərdən;
- akkreditivlərdən;
- ödəmə-tələbnamə tapşırıqlarından;
- rabitə müəssisələri vasitəsilə pul köçürmələri ödənişindən;
- veksellərdən istifadə edilir.
Son illərə qədər nağdsız hesablaşmalarda ödəmə tələbnamələri ilə ödənişə üstünlük verilirdi. Belə qayda mal satanın, iş
görənin və xidmət göstərənin istəyini təmin edir, təsərrüfatçılıq
65
və nağdsız hesablaşma prinısiplərinə cavab verirdi. Bazar
münasibətlərinə keçid istehsalçıya deyil, istehlakçıya üstünlük verir
və ödəyicini ödənişlərin aparıcısı hesab edir. Nağdsız
hesablaşmalarda istifadə olunan sənədlər dövlət standartlarına cavab
verməh və hesablaşma haqqında tam təsəvvür yaratmalıdır. Bunun
üçün bütün sənədlər özlərinin rekvizitlərinə uyğun doldurulmalıdır.
Hazırda nağdsız hesablaşmaların ən geniş yayılmış forması
ödəmə tapşırıqları ilə aparılan hesablaşmalardır.
Ödəmə tapşırığı - bankda hesabı olan müəssisənin həmin
hesabdan müəyyən məbləğ vəsaitin silinib, başqa müəssisənin
hesabına daxil edilməsi haqqında özünə xidmət edən banka verdiyi
tapşırıqdır. Ödəmə tapşırığı vasitəsi ilə həm şəhərdaxili, həm də
kənar şəhərli hesablaşmalar aparılır.
Hesablaşmalarda ödəmə tapşırığından istifadə imkanı
genişdir. Belə ki, həm əmtəə əməliyyatları, həm də qeyri-əmtəə
əməliyyatları üzrə aparılan hesablaşmalarda ödəmə tapşırığından
istifadə etmək mümkündür. Əmtəə əməliyyatları üzrə
hesablaşmalarda ödəmə tapşırığından əsasən aşağıdakı hallarda
istifadə olunur:
1. Alınmış məhsul, mal, görülmüş iş və göstərilmiş xidmətlərə
görə ödəniş aparıldıqda;
2. Məhsulların, malların, görülmüş işlərin və ya xidmətlərin
dəyəri əvvəlcədən ödənildikdə;
3. Əmtəə-məhsul əməliyyatları üzrə kreditor borcları
ödənildikdə;
4. Mal-məhsul və xidmətlər üzrə və ya məhkəmənin qərarına
əsasən hesablaşma aparmaq lazım gəldikdə;
5. Yer üçün icarə haqqı ödənildikdə;
6. Nəqliyyat, kommunal və məişət müəssisələrində istismar
xərclərinin ödənilməsi ilə əlaqədar hesablaşmalar aparıl- dıqda.
Qeyri-əmtəə əməliyyatları üzrə ödəmə tapşırıqlarından
büdcəyə ödənişlər, bank ssudalarının və ssudalar üzrə faizin
ödənilməsində, dövlət və sosial sığorta orqanlarına vəsaitlərin
66
köçürülməsində, nizamnamə kapitalının yaradılmasında, eləcə də
cərimələrin və digər faiz ödənişlərinin ödənilməsində istifadə olunur.
Ödəmə tapşırıqları yazıldığı gündən üç təqvim günü
müddətinə etibarlıdır (yazıldığı gün nəzərə alınmır). Yəni üç gün
ərzində müəssisə onu banka təqdim edə bilər. Ödəmə tapşırıqları ilə
hesablaşma zamanı hesablaşma sənədlərinin sxemini aşağıdakı kimi
göstərmək olar:
Bu o deməkdir ki, məhsulların yola salınmasını, xidmətlərin
göstərilməsini və ya işlərin görülməsini təsdiq edən sənədlər alıcı
təşkilata təqdim olunur. Alıcı təşkilat təqdim olunan sənədin müvafiq
məbləğinə ödəmə tapşırığı tərtib edərək, özünə xidmət edən bank
şöbəsinə təqdim edir. Bank həmin sənədin qanuniliyinə əmin
olduqdan sonra ödəmə tapşırığının müvafiq hesablarda əks olunması
üçün özünə xidmət edən hesablaşma kassa mərkəzinə göndərir.
Hesablaşma-kassa mərkəzi qəbul etdiyi sənədlər üzrə ödəniş
aparır, yəni ödəmə tapşırığında göstərilən məbləği ödə- yici təşkilata
xidmət edən bankın hesabından silərək, satıcı banka xidmət edən
kassa-hesablaşma mərkəzinə köçürür, yəni aviz göndərir. Satıcıya
xidmət edən kassa-hesablaşma mərkəzi həmin aviz əsasında satıcıya
xidmət edən bankın müxbir hesabına vəsait daxil edir. Daha sonra
vəsaitlər bankın müxbir hesabından silinərək, satıcının hesabına
daxil edilir və satıcıya
67
vəsaitlərin köçürülməsini təsdiq edən ödəmə tapşırığı ilə şəxsi
hesabdan çıxarış təqdim olunur.
Ödəmə tapşırıqlarından eyni zamanda hesablaşmaları
müntəzəm xarakter daşıyan müəssisələr arasında tətbiq olunan planlı
ödəniş qaydasında aparılan hesablaşmalarda da istifadə olunur.
Milli Bank tərəfindən təsdiq edilmiş nağdsız hesablaşmaların
aparılması qaydasında rabitə müəssisələri vasitəsilə pul
köçürmələrinin
ödənişi
zamanı
ödəmə
tapşırıqları
ilə
hesablaşmaların xüsusi qaydası nəzərdə tutulur.
Müəssisə və təşkilatlarda rabitə müəssisələri vasitəsi ilə
məbləğ məhdudiyyəti qoyulmadan aşağıdakı məqsədlər:
- ayrı-ayrı vətəndaşlara şəxsən çatası vəsaiti (pensiyaları,
alimentləri, əmək haqqını, ezamiyyət xərclərini, müəllif qona- rarları
və s.) onların adına köçürməyə;
- banklar olmayan yerlərdəki müəssisələrin ünvanına əmək
haqqının, mütəşəkkil qaydada işçi qüvvəsinin toplanması və kənd
təsərrüfatı məhsullarının tədarük edilməsi xərclərinin ödənilməsinə
və s. pul köçürmək hüququ verilnüşdir.
Bu halda ödəyici yaxınlıqdakı poçt şöbəsinə ödəmə tapşırığı
yazaraq, köçürülən məbləğin təyinatını göstərməklə banka təhvil
verir. Bu zaman ödəyici, yazmış olduğu tapşırıqda, pul alanların
ümunü siyahısını və orada pul alanın adını, pulun təyinatını, onun
hansı şəhər, yaxud rayon məntəqəsinə göndərildiyini göstərməlidir.
Adətən banklar arasında pul vəsaitlərinin hərəkəti, onların
zona hesablaşma kassa mərkəzindəki (3 HKM) müxbir hesablan
vasitəsi ilə həyata keçirilir.
Bank vasitəsi ilə bir şəhərli və başqa şəhərli hesablaşmaların
müxtəlif qaydalarda həyata keçirilməsi müəyyən edilmişdir. Bir və
ya müxtəlif bank müəssisəsi ilə xidmət göstərilən, lakin bir yaşayış
məntəqəsində olan müəssisələr arasındakı hesablaşmalar bir şəhərli
(yerli), müxtəlif yaşayış məntəqələrində yerləşən, bank müəssisələri
tərəfindən xidmət göstərilən müəs
68
sisələr arasındakı hesablaşmalar isə başqa şəhərli hesablaşmalar
adlanır.
Məhsulun buraxılması haqqında göstərişi əks etdirən ödəmə
tapşırıqları həm ödəyicilərin özləri, həm də malsatanlar tərəfindən
banka təqdim edilə bilər. Bu zaman ödəmə, əvvəlcədən həyata
keçiriləndən sonra məhsul buraxılan hallarda bank ödəmə tapşırığını
ancaq ödəyicinin özündən qəbul edir.
Ödəmə tapşırıqları təkcə məhsulun dəyərinin ödənilməsi üçün
deyil, həm də qeyri-əmtəə əməliyyatları - büdcə ilə, yuxarı təşkilatla
və i.a. hesablaşmalar üçün istifadə edilirsə, onlarda köçürülməli olan
məbləğlərin təyinatı göstərilməlidir.
Göstərilən hesablaşma formasını tətbiq etməklə baş vermiş
mal-material dəyərliləri, görülmüş işlər, yerinə yetirilmiş xidmətlər
üzrə əməliyyatlar qüvvədə olan qaydalara müvafiq olaraq uçota
alınır.
Belə ki, alınmış əmtəə-material dəyərlilərinə, yerinə
yetirilmiş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə ödəyici təşkilatın
ödədiyi məbləğ 5\ "Hesablaşma hesabı", yaxud başqa hesabı
kreditləşdirməklə 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar"
hesabının debetinə yazılış verilir. Bu yazılış bankın çıxarışı və ona
əlavə edilən sənədlərə əsasən yerinə yetirilir.
Malsatan buraxdığı məhsulun dəyərini onu ödəyən təşkilatdan
müqavilə qiymətləri ilə alan hallarda alınmış məbləğin hesablaşma
hesabına daxi olmasını, 51 "Hesablaşma hesa- bı"nın debetinə, 46
"Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı" hesabının kreditinə
yazmaqla uçotda əks etdirir.
Köçürmə hesablaşma və digər hesablardan deyil, kassa
vasitəsi ilə aparılan hallarda köçürülən məbləğ 50 "Kassa" hesabını
kreditləşdirməklə müvafiq hesablaşmaları uçota alan hesabların: 60,
71, 76 №-li və i.a. hesabların debetinə yazılış verilir.
Vəsaiti alan müəssisə isə aldığı məbləği müvafiq olaraq 51
"Hesablaşma hesabı", yaxud 50 "Kassa" hesabının debetinə, 46
"Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı", 76 "Müxtəlif de-
69
bitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar" və i.a. hesabların kreditinə
yazmaqla uçotda əks etdirir.
Balans tərtib olunan tarixə qədər malsatan tərəfindən
alınmamış poçt köçürmələrinin məbləği, malalanın rabitə
orqanlarından aldığı bildirişə əsasən 57 "Yolda olan köçürmələr"
hesabının debetinə, 46 "Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı"
hesabının kreditinə yazılmaqla rəsmiyyətə salmır.
Hazırkı şəraitdə nağdsız hesablaşmaların bir forması da
çeklərlə hesablaşmalardır. Çek, ödəyicinin onun hesabından
müəyyən məbləğin ödənilməsi haqqında öz bankına verdiyi yazılı
sərəncamdır. Çeklərin pul və hesablaşma çekləri forması mövcuddur.
Pul çeklərindən müəssisənin hesabından nağd pulun alınması üçün
istifadə edilir. Əmək haqqına, təsərrüfat ehtiyaclarına, ezamiyyət
xərclərinə, pensiya, təqaüd verilməsinə, eləcə də kənd təsərrüfat
məhsullarmın satın alınması üçün banklardan nağd pulun alınması
pul çekləri vasitəsilə aparılır. Hesablaşma çekləri isə nağdsız
hesablaşmaların bir forması kimi tətbiq olunur və hesablaşma çeki
dedikdə ödəyicinin onun hesabından müəyyən məbləğin silinib,
başqa müəssisənin hesabına köçürülməsi haqqında banka verdiyi
yazılı sərəncam başa düşülür. Hesablaşma çekləri ödəmə tapşırıqları
kimi ödəyici təşkilat tərəfindən tərtib olunur və ödəniş üçün öz
bankına təqdim olunur. Respublika ərazisində Milli Bankın
əməliyyat idarəsinin və ZHKM təsdiq etdiyi limit çeklərindən
istifadə olunur.
Müəssisələrin
təcrübəsində
hesablaşma
çeklərinin
limitləşdirilmiş və limitləşdirilməmiş hesablaşma çeklərindən
istifadə edilir.
Limitləşdirilmiş hesablaşma çekləri dedikdə, çek məbləğinin
çekverən təşkilat tərəfindən əvvəlcədən ayrıca hesabda bronlaşdırılan
forması başa düşülür. Həmin çeklər yahıız təqdim olunduqda ödənişə
qəbul edilir. MDB ölkələrində örtülməyən, yəni limitləşdirilməmiş
çeklərdən istifadə olunur. Burada, çekverən təşkilatın müvəqqəti
olaraq hesabında vəsait olmadıqda həmin məbləğ bank vasitəsi ilə
ödənilir. Bir qayda
70
olaraq hesablaşma çeki almaq üçün hər bir müştəri müəssisənin
hesabı üzrə əməliyyatın aparılmasına dair ərizə ilə özünə xidmət
edən banka müraciət edir. Ərizə, sənədlərə imza etmək hüququ
verilmiş şəxslər tərəfindən imza edilməli və möhürlə təsdiq
olunmalıdır. Ərizə bir nüsxədən ibarət yazılır.
Bank, ərizəni aldıqdan sonra onda göstərilən çek məbləğini
təşkilatın hesablaşma və ya ssuda hesabının və özünün ZHKM-dəki
müxbir hesabının qalığı ilə üzləşdirir. Üzləşmə zamanı müxbir
hesabımn qahğının çekin ödənilməsinə imkan verməsi aşkar
edilərsə, bank müəyyən olunmuş vəsaiti təşkilatın hesablaşma
hesabından silib "Limitləşdirilmiş çek kitabçaları" balans hesabına
daxil edir və ondakı məbləği bronlaşdırır. Bundan sonra öz
təşkilatına müəyyən olunmuş məbləğdə çek kitabçası verilməsi üçün
xidmət olunduğu ZHKM-nə müraciət edir.
Bankın müraciəti əsasında müəyyən olunmuş məbləğə
ZHKM öz möhürü ilə təsdiq olunmuş limitləşdirilmiş çek kitabçası
verir. Bank ZHKM-dən çek kitabçasını aldıqdan sonra onu öz
təşkilatına təqdim edir.
Çeklərlə hesablaşma zamam çekverən çeki doldurduqdan
sonra çekalanla birlikdə həmin çeki beneflsar banka (hesabına
müəyyən məbləğdə pul köçürən benfısara xidmət göstərən bank)
təqdim edir. Çekin məbləğinin, qahğa uyğun olub-olmaması
benefisar bank tərəfindən möhürlə təsdiq olunur. Deməli, çekin
düzgünlüyü benefisar bankda yoxlamlır.
Çeklərlə hesablaşma zamanı sənəd dövriyyəsi aşağıdakı kimi
həyata keçirilir. Mal-rnaterial dəyərliləri alan müəssisə hesablaşma
çeki ya2^raq onu malsatana təqdim edir. Çekdə: ödəniş məbləği (yazı
və rəqəmlə); ödənişi alamn adı; çekin yazıldığı yer; ödənişin
aparılma tarixi göstərilməlidir. Yazılmış çek çek- verənin imza və
möhürü ilə rəsmiləşdirilməlidir. Çek- ləri ödəniş üçün qəbul edən
müəssisə aşağıdakılara əmin olmalıdır:
71
- çekin məbləğinin onun arxa tərəfində göstərilmiş ən yüksək
həddən, əvvəl istifadə olunmuş çeklərin məbləği çıxıldıqdan sonra
qalan qalıqdan artıq olmamasına;
- çek sahibinin hesabmm çekdə qeyd olunmuş sayının çekin
üzərində göstərilən saya uyğun gəlməsinə;
- çekverənin pasport məlumatlarının çek kartoçkasında
göstərilmiş məlumatlara uyğun gəlməsinə;
- çekverənin çeki doldurarkən etdiyi imza ilə onun çek
kartoçkasmdakı imzasının eyniliyinə əmin olmasına.
Malsatan malalandan çeki qəbul etdikdən sonra çekdəki
vəsaitin hesaba daxil edilməsi üçün onu özünə xidmət edən banka
təqdim edir.
Çek, ödənilmək üçün banka verildiyi gün nəzərə alınmadan 3
iş günü ərzində təqdim oluna bilər.
Çeklər, 4 nüsxədə tərtib edilmiş siyahı (reyestr) ilə birlikdə
çek saxlayan tərəfindən ona xidmət edən banka təqdim edilir.
Benfisiar bank çeki yoxladıqdan sonra onu 4 nüsxədən ibarət tərtib
edilmiş siyahı ilə birlikdə açıq şəkildə xidmət göstərən ZHKM-nə
verir.
Siyahıda çek haqqında aşağıdakı məlumatlar olmalıdır;
a) emitent bankın adı;
b) müxbir hesabın nömrəsi;
v) xidmət olunduğu ZHKM-nin adı;
q) tranzit hesabın nömrəsi;
ğ) çekverənin hesabının nömrəsi;
d) çekin məbləği;
e) çekin nömrəsi.
Siyahı, çek sahibinin iki birinci şəxsləri tərəfindən imzalanıb
möhürlə təsdiq edilir.
Çeklərlə hesablaşmaların əsas prinsipi vəsaitin çekverənin
xüsusi bron hesabından silinməyənədək çek saxlayanın hesabına
mədaxil edilməsindən ibarətdir.
Banklar, vəsaiti çekverənin hesabından ZHKM-dən alınmış
çek siyahısı əsasında silirlər. Çeklərin özü ZHKM-də sax
72
lanıb mühafizə olunur. Lazım gəldikdə onların surətləri tələb oluna
bilər.
Müəssisənin qəbul etdiyi çeklər indosament edilə bilməz
(yəni başqa çeksaxlayana verilə bilməz).
Bank düzgün doldurulmamış çeklərin ödənilməsindən dəymiş
zərər üçün cavabdehlik daşıyır.
Nağdsız hesablaşmaların bir forması da akkreditiv vasitəsi
ilə aparılan hesablaşmadır. Akkreditiv - alıcının akkreditiv
ərazisində göstərilən şərtlərə uyğun olaraq malın və göstərilən
xidmətin dəyərinin satıcıya ödənilməsi haqda satıcı banka verdiyi
tapşırıqdır. Hesablaşmanın bu formasından ancaq kənar şəhərli
hesablaşmalarda istifadə olunur. Akkreditivin fəaliyyət müddəti
tərəflər arasında bağlanan müqavilə ilə müəyyən edilir. Akkreditiv
qaydasında hesablaşmanın bir xüsusiyyəti ödənişin satıcının
yerləşdiyi yerdə aparılmasından, həmçinin ödənişin əvvəlcədən
aparılması deyil, ödənişə zəmanət verməsindən ibarətdir. Burada
akkreditiv məbləği, satıcının hesablaşma hesabı olan bankda
bronlaşdırılır və onun yola saldığı malların dəyəri üçün
rəsmiləşdirilmiş sənədlər banka təqdim olunan kimi ödəniləcəyinə
zəmanət verilir.
Azərbaycan Respublikasında akkreditivlərlə hesablaşmaların
yalnız sənədli akkreditiv formasından istifadə olunur.
Sənədli akkreditiv müştərinin (akkreditivə əmr verənin applikantm) xahişi ilə və onun sərəncamına əsasən hərəkət edərək
ödənişi üçüncü şəxsin (benifisann) adından apardığı saziş hesab
edilir.
Akkreditiv açmaq üçün applikant, yəni alıcı təşkilat
akkreditivin açılması üçün emitenl banka ərizə ilə müraciət edir.
Ərizədə aşağıdakılar göstərilir:
a) mal göndərənin adı;
b) akkreditivin məbləği;
v) akkreditivin müddəti;
q) ödənişin hüquqi əsası;
ğ) malların və xidmətlərin adı, qiyməti, sayı
■ Göstərilən rekvizitlərin biri olmadıqda emitent bank
tərəfindən akkreditiv açılmır.
Akkreditiv açılması haqqında məlumat satıcı təşkilata poçt
akkreditivi formasında iki üsul ilə çatdırıla bilər:
1) xidmət göstərən bank vasitəsi ilə;
2) benifisar vasitəsilə təqdim etmək yolu ilə.
Birinci halda akkreditiv ərizəsi 4 nüsxədə, ikinci halda isə üç
nüsxədə tərtib edilir. Hər iki halda ərizənin ikinci nüsxəsi bankın
möhürü ilə təsdiqlənərək üçüncü nüsxə ilə birlikdə satıcıya çatdırılır.
Birinci halda o, hesablaşma kassa mərkəzi vasitəsi ilə və ya poçtla,
ikinci halda isə applikantın müvəkkillərinə verilir ki, o da öz
növbəsində ərizənin ikinci nüsxəsini benifisi- ara verir. Üçüncü
nüsxəni isə özündə saxlayır.
Benifisiar bank akkreditivin həqiqiliyini, onun zahiri
əlamətlərinə görə diqqətlə yoxlamalıdır. Akkreditiv alıcının xüsusi
vəsaiti və ya bank krediti hesabına açıla bilər. Hər iki mənbədən
istifadə etməklə akkreditiv açılmasma icazə verilmir. Akkreditivin
qüvvədə olma müddəti də applikant tərəfindən müstəqil qaydada
müəyyən edilir. Akkreditiv, bank ssudası hesabına açılırsa, onun
müddəti ssudanın müddətinə uyğunlaşdırılmalıdır. Akkreditivdən bir
müştəri - kimin adına açıhbsa, həmin müəssisə istifadə edə bilər.
Akkreditiv göstərilən müddətdə istifadə olunmayan hallarda
bağlanır və ondakı məbləğ aidiyyatı üzrə geri qaytarılır.
Akkreditiv üzrə ödənişləri həyata keçirmək üçün satıcı təşkilat
akkreditivin şərtlərində nəzərdə tutulan sənədləri banka təqdim
etməlidir. Bank həmin sənədlərin qanuniliyini yoxlayır və onun
qanuniliyinə əmin olduqdan sonra icra üçün qəbul edir.
Həm hesablaşma çekləri, həm də akkreditiv forması ilə
hesablaşmalar öz mahiyyəti və əhəmiyyəti baxımından mühüm
əhəmiyyət kəsb etdiyindən, onların uçotunun aparılması tələb olunur.
74
Bu baxımdan hesablar planında 55 "Bankda olan xüsusi
hesablar" hesabının 1-ci "Çeklər" və 2-ci "Akkreditivlər" subhesablar nəzərdə tutulmuşdur.
Müəssisənin öz vəsaiti, yaxud bankın ssudası hesabına
hesablaşma çeki alınan və akkreditiv açılan zaman göstərilən
subhesablarm debetinə 51 "Hesablaşma hesabı", yaxud 90
"Bankların qısamüddətli kreditləri" hesabımn kreditlərinə yazılış
verilir.
Malsatanlardan mal-material dəyərliləri alınan, yerinə
yetirilən iş, göstərilən xidmətlər qəbul edildikdə və onların dəyəri
hesablaşma çeklərindən, yaxud akkreditivdən ödənildikdə aşağıdakı
mühasibat yazılışı tərtib edilir:
DT-60 "Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar" hesabı;
KT-55 "Bankda olan xüsusi hesablar" hesabımn 1-ci "Çeklər",
2-ci "Akkreditivlər" subhesabları.
Çeklər və akkreditivlər istifadə olunmadığma görə öz
təyinatına qaytarıldıqda 55 "Bankda olan xüsusi hesablar" hesa- bınm
qeyd edilən subhesablarmı kreditləşdirməklə 51 "Hesablaşma
hesabı", yaxud 90 "Bankların qısamüddətli kreditləri" hesabının
debetinə yazılış verilir.
Çek kitabçaları mal verən və xidmət göstərən mal- satanlarla
hesablaşma aparmaq üçün ekspeditorlara da verilə bilər. Təhtəlhesab
olaraq kreditor təşkilatlarla hesablaşmaq üçün ekspeditora verilən
çek kitabçaları ayrıca uçota almmalı- dır. Bu məqsədlə iki hesabın:
76 "Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar" hesabının
"Çek kitabçaları üzrə təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar" subhesabı
və 71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar" hesabının "Verilmiş çek
kitabçaları üzrə təhtəlhesab şəxslər" subhesabmdan istifadə edilir.
Təhtəlhesab şəxslərə müəyyən məbləğdə verilmiş çek
kitabçaları, bu hesablarda aşağıdakı yazılışla əks etdirilir:
DT-71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar" hesabı;
KT-76 "Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar"
hesabı.
75
istifadə edilmiş çeklərin məbləğinə bu şəxslər tərəfindən
hesabatlar təqdim edildikcə tərsinə, yəni aşağıdakı köçürmə tərtib
edilir:
DT-76 "Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar"
hesabı;
KT-71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar" hesabı.
Limitləşdirilirmiş hesablaşma çekləri ən çox nəqliyyat
xidmətlərinə görə nəqliyyat təşkilatlan ilə hesablaşma aparan zaman
tətbiq edilir.
Çeklərdən imza etmək hüququ olan müəssisənin vəkalo- tinə
malik olan ekspeditor, limitləşdirilmiş kitabçalardan limit dairəsində
çeklər yazmaqla onda yazılan məbləğin ödənilməsini həyata keçirir.
Bir qayda olaraq onun imzasının nümunəsi müəssisənin rəhbəri və
baş müsahibi tərəfindən təsdiq edilir və qabaqcadan nəqliyyat
idarəsinə təqdim edilir.
Nəqliyyat təşkilatının kassiri çeki qəbul edən zaman çekin
kötüyünün üz tərəfində tələb olunan bütün rekvizitləri dolduraraq,
ondakı yeni qalıq haqda məlumatları müəyyən edir. Bu qeydlərin
düzgünlüyü kassanın ştampı (möhürü) ilə kassirin imzası ilə təsdiq
edilir.
Hazırda tətbiq olunan hesablaşma formalarından biri də
ödəmə-tələbnamə tapşırığı vasitəsi ilə aparılan hesablaşmalardır.
Hesablaşmanın bu forması bankın inkasso əməliyyatı ilə əlaqədardır.
İnkasso əməliyyatı zamanı ödəmə-tələbnamə tapşırığı
müəssisə tərəfindən ona xidmət edən banka təqdim olunur və ödəniş
üçün həmin hesablaşma sənədləri satıcıya xidmət edən bank
vasitəsilə alıcı banka göndərilir. Satıcı təşkilat həmin sənədi özünə
xidmət göstərən banka təqdim etmədən ödəyici təşkilata da göndərə
bilər. Göründüyü kimi, hesablaşmanın bu formasında hesablaşma
əməliyyatları və yaxud hesablaşmanın aparılma təşəbbüsü satıcı
təşkilata məxsusdur. Ona görə də hesablaşmaların təşkili prinsipinə
görə ödəniş üçün təqdim olunan tələbnamələr ödəyicinin razılığı
əsasında ödənilməlidir, yəni ödəyici tərəfindən akseptləşdirilməlidir.
Ona görə də hesab
76
laşmanın bu forması aksepl hesablaşma forması kimi qəbul
edilmişdir. Ödəyicinin razılığını almaq məqsədilə ödəyici bankda
həmin tələbnamə xüsusi jurnalda qeydiyyatdan keçirilir və intizam
qaydasında akseptləşdirmək, yəni ödənişə münasibətləri bildirmək
üçün ödəyici təşkilata verilir. Akseptin müxtəlif formalarından
istifadə olunur. Belə ki, müsbət aksept, mənfi aksept, əvvəlcədən və
sonradan aksept, tam və qismən aksept, eləcə də malın və
hesablaşma sənədlərinin aksepti formaları mövcuddur.
Son illərə qədər aksept hesablaşma formasında akseptin,
sonradan aksept forması daha mütərəqqi hesab edilirdi. Müəssisələr
arasında yeni iqtisadi münasibətlərin, yəni kommersiya banklarının
yaranması ilə əlaqədar olaraq hesablaşma kassa mərkəzləri vasitəsilə
aksept formasının əvvəlcədən aksept qaydasına daha çox üstünlük
verilir. Yəni burada sənəd, aksept müddəti keçdikdən sonra ödənilir.
Ödəniş ödəyicinin razılığı əsasında aparılırsa, deməli, ödəyici
təşkilat ödənişdən imtina da edə bilər. Ödəyici təşkilatlar ödənişdən,
əsasən:
- mal sifariş verilməmişdir;
- əmtəəsiz hesabnamə təqdim olunub;
- razılaşdırılmış qiymət yoxdur;
- mal aidiyyatı üzrə göndərilməyib və s.
motivlərin əsasında tam imtina təqdim edə bilər.
Göstərilən motivlərlə yanaşı, müqavilədəki digər şərtlərin
pozulmasına da istinad etməklə ödənişdən imtina etmək olar. Bir
qayda olaraq aksepdən imtina yazılı surətdə təqdim olunur və
imtinaların motivi tərəflər arasında bağlanan müqavilənin müvafiq
müddəalarına əsaslanmalıdır.
Qeyd edildiyi kimi, ödənişə razılığı bilmək üçün ödəyici
təşkilatlara kənar şəhərli hesablaşmalara görə 3 iş günü möhlət
verilir. Bu zaman sənədin daxilolma və ödəniş günü nəzərə alınmır.
Həmin müddətdə sənədlər 1 saylı kartotekada saxlanılır. Ödənişə
razılıq əldə edildikdən sonra ödəmə tələbnaməsi ödəniş üçün təqdim
olunur və müəssisənin hesabındakı pul vəsaitləri müqabilində
ödənilir. Ödəmə tələbnaməsi tam və qis-
77
mon ödənilə bilər. Ödəyici təşkilat yuxarıda göstərilən motivlər
əsasında ödənişdən tam və ya qismən imtina edə bilər. Tam imtina
təqdim olunarsa, ödəmə tələbnaməsi ödənilmədən geri qaytarılır.
Qismən imtina zamanı isə ödəmə tələbnaməsi üzərindəki məbləğdə
bank tərəfindən düzəliş edilir və "Ödəniş məbləği - rəqəmlə"
göstərilir. Hər iki halda ödəmə tələbnamə- lərinin tam və ya qismən
ödənilməsi, təqdim olunmuş imtina sənədləri əsasında aparılır.
Ödənişdən imtina edilmiş mal material dəyərliləri alıcı tərəfindən
məsul mühafizəyə qəbul edilir və həmin mallar satıcının sərəncamı
ilə malsatanlardan ya geri, ya da başqa ünvana göndərilir. Ödəmə
tələbnamə-tapşırığınm mənfi cəhəti onun ödənişə təminat
verməməsindən ibarətdir.
Sözügedən hesablaşma formasının tətbiqi ilə aparılan
təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu malsatan və müxtəlif istiqamətdə
aparılır. Daha doğrusu, malların göndərilməsi üçün 45 "Yüklənmiş
mallar", 46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı" və 62 "Alıcılar və
sifarişçilərlə hesablaşmalar" hesablarının debetinə, 40 "Hazır
məhsul», 20 "Əsas istehsalat" hesablarının kreditinə qeydiyyat
aparılır.
Göndərilmiş malların dəyərinin malsatanların hesablaşma
hesabına daxil olması üçün 51 «Hesablaşma hesabı"nm debetinə, 46
"Məhsul (iş, xidmət) satışı" və ya 62 "Alıcılar və sifarişçilərlə
hesablaşmalar" hesabının kreditinə yazılış verilir.
Bu əməliyyatlar malalanlarda isə aşağıdakı kimi əks etdirilir:
Aksept edilmiş sənədlərə əsasən mal-material dəyərliləri daxil
olan zaman: 10 "Materiallar" və ya 12 "Azqiymətli və tez- köhnələn
əşyalar" hesabının debetinə, 60 "Malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar" hesabının kreditinə qeydiyyat aparılır.
Daxil olmuş mal-material dəyərlilərinin hesablaşma
hesabından ödənilən məbləği üçün 60 "Malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar" hesabının debetinə, 51 "Hesablaşma hesabının
kreditinə yazılış verilir.
78
9. Sair hesablaşmaların uçotu
Bazar
iqtisadiyyatı
şəraitində
maddi
dəyərlilərin
göndərilməsinə, yerinə yetirilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin
təhvil verilməsinə görə müəssisələr arasında avans ödənişləri
aparılır. Bu ödənişlər onların alınması və verilməsi yolu ilə yerinə
yetirilir. Alınmış və verilmiş avanslar üzrə hesablaşmaların uçotu
üçün mühasibat uçotunda 61 "Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar"
və 64 "Alınmış avanslar üzrə hesablaşmalar" hesabları nəzərdə
tutulmuşdur. 61 "Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar" hesabında
göndərilən maddi dəyərlilərə, yaxud yerinə yetirilmiş işlərə,
həmçinin qismən hazır olduqca sifarişçilərdən qəbul edilmiş
məhsulların və işlərin ödənilməsinə görə verilmiş avanslar uçota
alınır. Verilmiş avansların məbləği, həmçinin məhsulların və işlərin
qismən hazır olmasına görə aparılmış ödənişlər 61 "Verilmiş
avanslar üzrə hesablaşmalar" hesabının debetinə, 51 "Hesablaşma
hesabı" və ya 52 "Valyuta hesabı"nm kreditinə yazılış verməklə
uçotda əks etdirilir.
Verilmiş avansların məbləğləri və başa çatmış işlər
ödəndikcə, malsatanlar tərəfindən hesaba alman, qismən hazır olan
işlərin ödənilməsi 60 "Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar"
hesabının debetində, 61 "Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar"
hesabının kreditində yazılır.
61 "Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar" hesabı üzrə
analitik uçot hər bir debitor üzrə aparılır.
64 "Alınmış avanslar üzrə hesablaşmalar" hesabında maddi
dəyərlilərin göndərilməsinə, yerinə yetirilmiş işlərə, həmçinin
məhsulların və sifarişçilər üçün yerinə yetirilmiş işlərin qismən
hazırlanmasına görə ödənişlər uçota alınır. Alınmış avansların
məbləğləri, həmçinin məhsullara və qismən hazırlanmış işlərə görə
alınmış ödənişlər:
51 "Hesablaşma hesabı" və ya 52 "Valyuta hesabı"nm
debetində;
64 "Alınmış avanslar üzrə hesablaşmalar" hesabının
kreditində yazılış verilməklə uçotda əks etdirilir.
79
Malalanlar (sifarişçilər) tərəfindən hesabnamələr təqdim
edilən zaman alınmış avansların məbləği göndərilmiş məmulatlar,
materiallar və yerinə yetirilmiş işlər üçün hesaba alması qismən hazır
olan məhsullara (işlərə) görə ödənişlər satışın uçotu qaydasından
asılı olaraq:
64 "Alınmış avanslar üzrə hesablaşmalar" hesabının
debetində;
46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı" və ya 62 "Alıcılar və
sifarişçilərlə hesablaşmalar" hesabının kreditində yazılış verilməklə
64 №-li hesab üzrə analitik uçot hər bir kreditor üzrə aparılır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təsərrüfat fəaliyyəti
prosesində müəssisələrdə müqavilə və digər şərtlərin
yerinə yetirilməsinə görə iddialar üzrə malsatanlarla,
podratçılarla,
nəqliyyat
təşkilatları
ilə
müxtəlif
hesablaşmalar aparılır. İddialar üzrə hesablaşmaların uçotu 63
"İddialar üzrə hesablaşmalar" hesabında həyata keçirilir. Bu hesabda
hesabnamolərdə olan hesabi səhvlərə, qiymətlərin artırılmasına və
i.a.; keyfiyyətin standartlara, texniki şərtlərə və i.a. müvafiq
olmamasının aşkar edilməsinə; yolda olan yüklərin təbii itki
normalarından artıq çatışmamasına və yüklər daşınan zaman tarifin
artıq ödənilən məbləğinə; təqsirkar tərəfin günahı üzündən əmələ
gələn çıxdaşa və boşdayanmaya; müqavilə şərtlərinə riayət
edilməməsinə; ödəyici tərəfindən qəbul edilən və ya iqtisad
məhkəməsinin hökmü ilə silinən sanksiyalar, cərimələr, peniyalar,
dəbbələmə pullarına görə malsatan və podratçılara, nəqliyyat
təşkilatlarına, bank-orqanlarına təqdim edilən iddialar üzrə
hesablaşmaların uçotu aparılır. Bu hesabın debetində təqdim edilən
iddia məbləğləri, kreditində isə daxil olan ödəmələr əks etdirilir.
Bir qayda olaraq, hüquqi və qanuni maraqlan pozulan
müəssisələr, onların hüquqlarını və maraqlarını pozan müəssisələrə
və təşkilatlara iddia təqdim etməlidir. İddialar yazılı surətdə təqdim
olunur. Onlara şikayət edənlərin təqdim edilən tələblərini təsdiq edən
sənədlərin əsli və ya bu sənədlərin lazımi
80
səviyyədə təsdiq olunan surətləri əlavə olunur. Təşkilatın rəhbəri
daxil olan iddiaya bir ay müddətində baxmalı və bu müddətdə təqdim
edilmiş iddianın hərəkətinin uçotu aparılmalıdır. İddia təqdim edilən
müəssisə və təşkilatlar ərizəçinin əsaslı tələblərini təmin etməli və
onun nətijəsi haqda iddiaçıya yazılı məlumat verməlidir.
Malsatan və podratçılara təqdim edilən iddiaların məbləği
bütün hallarda 63 "İddialar üzrə hesablaşmalar" hesabının debetində,
qiymətlərin düzgün olmamasına və ödəmə tələbnamə-tapşırıqlar
aksept edildikdən sonra ödəmə sənədlərindəki hesabi səhvlərə görə
borcların məbləği 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar",
hesablaşma hesabından səhvən silinən məbləğ 51 "Hesablaşma
hesabı", malsatan və podratçıların təqsiri üzündən boşdayanmaların
və istehsalatda buraxılnuş çıxdaşın ödəyicilərin qəbul etdiyi, yaxud
ödənmək üçün iqtisad məhkəməsinin çıxardığı qərarın məbləği 26
"Ümumtəsərrüfat xərcləri" və 28 "İstehsalatda olan zay", müqavilə
öhdəliklərinə riayət edilməməsinə görə malsa- tanlardan tələb ediləsi
cərimələrin, peniyaların, dəbbələmə pullarının məbləği 80 "Mənfəət
və zərər" hesablarının kreditində əks etdirilir.
Təqdim olunmuş iddialar ödənilib daxil olan zaman, daha
doğrusu, təqdim edilən iddialar təmin olunan zaman aşağıdakı
yazılışlar aparılır;
DT - 51 "Hesablaşma hesabı";
KT - 63 "İddialar üzrə hesablaşmalar" hesabı.
İddialar üzrə hesablaşmaların sintetik uçotu 8 saylı
jurnal-orderdə, analitik uçot isə hər bir debitor və ayrı-ayrı iddialar
üzrə 7 saylı cədvəldə aparılır.
Hər bir müəssisə və təşkilat əmlak və şəxsi sığorta
üzrə dövlət sığorta orqanları ilə hesablaşmaları həyata
keçirirlər.
Əmlak sığortasına; binaların, tikililərin, maddi dəyərlilərin və
digər əmlakın sığortalanması; nəqliyyat vəsaitlərinin sığortalanması;
kənd təsərrüfatı bitkilorininin, mal-qaranın və
81
i.
a. (yardımçı kənd təsərrüfatları olan zaman) sığortalanması;
Şəxsi sığortalanmaya: insan həyatının sığortalanması; bədbəxt
hadisələrin sığortalanması; azyaşlı uşaqların sığortalanması; nikahın
sığortalanması və digər sığortalar daxildir.
Bir qayda olaraq hər bir təşkilatın əmlak sığortası üzrə dövlət
sığortasına ödəyəcəyi məbləğ hesablandıqda hesablanmış məbləğ
istehsal məsrəflərinə və ya təşkilatın sərəncamında qalan mənfəət
hesabına aid edilir. Bir qayda olaraq, sığorta edilmiş əmlak və əkinlər
(yardımçı kənd təsərrüfatının mövcud olması hallarında) zədələnən
və ya məhv olan zaman dövlət sığorta orqanları sığortanın əvəzini
ödəməlidir.
Dövlət sığorta orqanları, təşkilatların əmlak və əkinlərinin
sığortalanmasından başqa, işçilərin fərdi sığortalanması üzrə də
müqavilə bağlayır. Dövlət sığorta orqanları işçilərlə bağlanmış
müqavilə üzrə fərdi sığortanın hesablaşmalarını təşkilat vasitəsi ilə
həyata keçirə bilər. Əmlak və şəxsi sığorta üzrə dövlət sığorta
orqanları ilə hesablaşmaların uçotu 65 "Əmlak və şəxsi sığorta üzrə
hesablaşmalar" hesabında aparılır. Bu hesab passiv hesabdır: dövlət
sığortasına köçürüləsi sığorta ödəmələri, həmçinin sığorta
ödəmələrinin daxil olması hesabın kreditində, hesablanmış sığorta
ödənişlərinin ödənilməsi, sığorta hadisələri üzrə itkinin silinməsi,
həmçinin təşkilatın işçilərinə sığorta müqaviləsi üzrə hesablanmış
sığorta ödəmələrinin məbləği isə debetində əks etdirilir.
Beləliklə, müəssisədə sığorta ödəmələri hesablanan zaman 26
"Ümumtəsərrüfat xərcləri", 23 "Köməkçi istehsalat" və b. hesabların
debetinə 65 "Əmlak və şəxsi sığorta üzrə hesablaşmalar" hesabının
kreditinə yazılış verilir.
Sığorta ödəmələrinin məbləğləri sığorta təşkilatlarına
köçürülən zaman 65 "Əmlak və şəxsi sığorta üzrə hesablaşmalar"
hesabınm debetinə 51 "Hesablaşma hesabı" və ya 52 "Valyuta
hesabı"nın kreditinə mühasibat yazılışı tərtib olunur.
Sığorta hadisələri üzrə itkilər (istehsalat ehtiyatlarının, hazır
məmulatların və digər maddi dəyərlilərin məhv olması və
korlanması) istehsalat ehtiyatlarını, əsas vəsaitləri və s. uçota
82
olan hesabların kreditindən 65 №-li hesabın debetinə yazılmaqla
uçotda əks etdirilir.
Sığorta hadisələrindən sığorta ödəmələri ilə ödənilməyən
itkilər mühasibat uçotunda aşağıdakı kimi əks etdirilməklə silinir:
DT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT-65 "Əmlak və şəxsi sığorta üzrə hesablaşmalar" hesabı.
İşçilərdən tutulmuş sığorta ödəmələri hər ay dövlət sığorta
orqanlarına köçürülür və ona aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib
olunur;
DT-70 "Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə
hesablaşmalar" hesabı;
KT-65 "Əmlak və şəxsi sığorta üzrə hesablaşmalar" hesabı.
Ödənilən məbləğlər dövlət sığorta orqanlarına köçürülən
zaman:
DT-65 "Əmlak və şəxsi sığorta üzrə hesablaşmalar" hesabı;
KT - 51 "Hesablaşma hesabı" və ya
52 "Valyuta hesabı".
65 №-li hesab üzrə hesablaşmaların analitik uçotu sığortaçılar
və ayrı-ayrı sığorta müqavilələri üzrə aparılır.
Müəssisələr
təsərrüfat
fəaliyyəti
prosesində
büdcəyə ödəmələrdən başqa büdcədən kənar və digər
fondlara ödəmələri də həyata keçirirlər. Ödəmə
məbləğlərindən asılı olaraq ödəmələrin bu hrssəsi aşağıdakı
yarımqrup- lara bölünür:
1) İstehsal xərclərinə daxil edilənlər (yol fonduna və s.);
2) Məhsulların satışı hesabına həyata keçirilənlər;
3) Mənfəətdən
ödəmələr
(uşaq
müəssisələrinin
saxlanmasına).
Dövlət orqanları ilə ödəmənin həmin növü üzrə hesablaşmalar
67 "Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar" hesabında
ümumiləşdirilir. Bu, passiv hesabdır. He.sabm kre
83
ditində büdcədənkənar fondlara hesablanmış ödəmələr, debetində isə
bu fondlara həqiqi köçürülmüş məbləğlər əks etdirilir.
Büdcədənkənar fondlara ödəmələrin hesablanması və köçürülməsi
qaydası qanunvericilik və digər normativ aktlarla nizama salınır. 67
"Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar" hesabı üzrə sintetik
və analitik uçot ödəmələrin növləri üzrə 8 saylı jurnal-orderdə
aparılır.
Mühasibat uçotunda büdcədənkənar və digər fondlara
hesablanmış ödəmələr aşağıdakı yazılışıla əks etdirilir:
1) İstehsal xərclərinə daxil edilənlər:
DT - 20 "Əsas istehsalat" hesabı;
KT - 67 "Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar"
hesabı.
2) Satış hesabına aid edilənlər:
DT - 46 "Məhsul (iş, xidmətlər)" satışı hesabı;
KT - 67 "Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar"
hesabı.
3) Mənfəətdən ödənilənlər:
DT - 81 "Mənfəətin istifadəsi" hesabı;
KT - 67 "Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar"
hesabı.
Bankdakı hesablaşma hesabının çıxarışına əsasən köçürülən
məbləğlər hesablarda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
DT - 67 "Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar"
hesabı;
KT - 51 "Hesablaşma hesabı" və yaxud,
90 "Qısamüddətli bank kreditləri" hesabı.
Müəssisə və təşkilatlar müxtəlif əməliyyatlara görə büdcə
ilə hesablaşma aparmalı olur. Büdcə ilə hesablaşmaların əsas
hissəsini ödəmələr təşkil edir. Onların siyahısı olduqca genişdir.
Büdcəyə köçürülən ödəmələrin mənbələri də müxtəlifdir. Ödənilmə
mənbələrindən asılı olaraq büdcə ödəmələrini aşağıdakı qruplara
bölmək olar:
a) İşçilərin əmək haqqından tutulan vergilər (gəlir vergisi);
84
b) Məhsulların maya dəyərinə daxil edilən vergilər
(torpaq, fövqəladə və ekoloji vergi);
v) Satışa aid edilən vergilər (əlavə dəyər vergisi,
aksizlər);
q) Müəssisənin mənfəəti hesabına vergilər (mülkiyyət
vergisi, mənfəətdən /gəlirdən/ vergi);
d) Maliyyə nəticələrinə aid edilən vergilər (cərimələr,
iqtisadi sanksiyalar).
Büdcə ilə hesablaşmalar 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" adlı
sintetik passiv hesabda uçota alınır. Büdcəyə hesablanmış bu
məbləğlər hesabın kreditində, həqiqi köçürmələr (məbləğlər) isə
debetində əks etdirilir.
68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı üzrə sintetik və analitik
uçot, ödəmələrin növləri üzrə 8 saylı jurnal-orderdə aparılır.
Ödəmənin hər bir növü, həmçinin ödəmə müddəti və hesabatın vergi
orqanlarına təqdim edilmə müddəti müəyyən edilir. Adətən, rüb
qurtardıqdan sonra hesablaşmalar dəqiqləşdirilir və artıq köçürülmüş
məbləğlər növbəti hesabat ayında nəzərə alınır, əskik köçürmələr isə
əlavə keçirilir.
Mühasibat uçotunda büdcəyə ödəmələrin hesablanması 8
saylı jurnal-orderdə aşağıdakı yazılışlarla əks etdirilir:
a) İşçihrin omək haqqından tutulmuş galir vergisinin mobhği:
DT - 70 "Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə
hesablaşmalar" hesabı;
KT - 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı.
b) Məhsulların maya dəyərinə daxil edilən vergilərin və
ödəmələrin məbləği:
DT - 20 "Əsas istehsalat" hesabı;
KT - 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı.
v) Satılmış dəyorlilər üzrə əlavə dəyər vergisi:
DT - 46 "Məhsul (iş, xidmətlər) satışı" hesabı;
DT - 47 "Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmalar" hesabı.
DT - 48 "Sair aktivlərin satışı" hesabı;
85
KT - 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı.
q) Muəssisonin mdnhdtindQn ödənilən vergi məbləği:
DT - 81 "Mənfəətin istifadəsi" hesabı;
KT - 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı.
d) Maliyyə nəticələrinə aid edilən ödəmələr:
DT - 80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT - 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı.
Büdcəyə hesablanmış və həqiqi köçürülmüş məbləğlər 2 saylı
jurnal-orderdə aşağıdakı mühasibat yazılışı verməklə əks etdirilir:
DT - 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı;
KT - 51 "Hesablaşma hesabı".
Büdcə qarşısında olan borclar bankların kreditləri hesabına
ödənilən hallarda, müvafiq olaraq 90 "Qısamüddətli bank kreditləri"
hesabında aşağıdakı yazılış verməklə rəsmiyyətə salınır.
DT - 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı;
KT - 90 " Qısamüddətli bank kreditləri" hesabı.
Əməyin ödəniliməsi üzrə deponentiər və təhtəihesab şəxslərlə hesablaşmalardan başqa, müəssisənin işçiləri ilə
hesablaşmaların başqa növləri də mövcuddur. Belə hesablaşmalara
malların kreditə satın alınması, fərdi mənzil və kooperativ tikintisinə
ssudalarm alınması, ev təsərrüfatının düzəldilməsi, maddi zərərlərin
ödənilməsi və s. əlaqədar olan hesablaşmaları daxil etmək olar.
Onların uçotu üçün 73 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə
hesablaşmalar" hesabından istifadə edilir. Bu hesab üçün aşağıdakı
subhesablar nəzərdə tutulmuşdur:
1. "Kreditə satılmış mallara görə hesablaşmalar";
2. "Verilmiş borclar üzrə hesablaşmalar";
3. "Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar»;
4. "Abunə iştirakçılarının vəsaitləri".
5. "Səhmlərin abunəçiləri üzrə iştirakçıların borcları".
73 №-li hesabın 1-ci subhesabmda müəssisənin işçilərinə
kreditə satılmış mallara görə hesablaşmalar uçota almır.
86
Malın kreditə əldə edilməsini istəyən işçilər malın kreditə
alınması üçün öz müəssisələrinin mühasibatlığından arayış götürür
və bu arayışda onların vəzifəsi, əmək haqqının miqdarı haqda
məlumatlar göstərilir. Malı əldə edən zaman arayış mağazaya təhvil
verilir. Mağaza malın kreditə buraxılması üçün tapşırıq-öhdəlik
rəsmiləşdirərək həmin alıcının işlədiyi müəssisəyə göndərir.
Müəssisə onun işçilərinə kreditə satılmış mallara (kredit hissəsinə)
görə ticarət təşkilatına çatası məbləği tamamilə ödəyir. Bu məqsədlə
təşkilat bankın müvafiq ssuda növündən istifadə edə bilər. Bu ssuda
işçinin əmək haqqından tutulmaqla ödənilir. Müəssisənin ssudadan
istifadə etməsi hallarında mağazadan kreditə alınmış malların dəyəri
əmək haqqından tutulduqca ödənilir. Bütün bunlar mühasibat
uçotunda aşağıdakı yazılışlar verilməklə əks etdirilir:
1) Kreditə verilmiş mallara görə ticarət təşkilatının hesablaşma
sənədlərinin ödənilməsi üçün:
DT - 73 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabının 1-ci "Kreditə satılmış mallara görə hesablaşmalar"
subhesabı;
KT - 93 "İşçilər üçün bank kreditləri" hesabı.
2) Kreditə alınmış mallara görə işçilərin əmək haqqından tutulan
məbləğ üçün
DT - 70 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabı;
KT - 73 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabının 1-ci "Kreditə satılmış mallara görə hesablaşmalar"
subhesabı.
3) Ssudanın ödənilməsi üçün
DT - 93 "İşçilər üçün bank kreditləri" hesabı;
KT ~ 51 "Hesablaşma hesabı".
Müəssisənin kreditə satılmış mallara görə mağazanın
borcunun ödənilməsi üçün bank ssudasmıdan istifadə etməməsi
hallarında işçilərin əmək haqqından tutulan məbləğ üçün aşağıdakı
kimi mühasibat yazılışı tərtib edilir:
DT - 70 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətilə hesablaşmalar";
87
KT - 76 "Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar"
hesabı (ticarət təşkilatının şəxsi hesabları üzrə).
Tutulmuş məbləğlər mağazanın hesabına köçürülən hallarda
aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir:
DT - 76 "Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar"
hesabı;
KT - 51 "Hesablaşma hesabı".
Kreditə mal alan işçilər işdən çıxan zaman tutulmayan
məbləğin qalığı qüvvədə olan qanunvericiliklə nəzərdə tutulan
qaydada tənzimlənir.
Borcun tamamilə ödənilməməsi hallarında sözügedən hal
haqda kreditə mal satan təşkilata məlumat verilməlidir. Ticarət
təşkilatı ilə hesablaşma bank ssudası hesabına aparılan hallarda isə
müvafiq məbləğin, bankın hesabına köçürülməsinə dair tələb olunan
sənədlər müəssisəyə qaytarılmalıdır.
Fərdi və kooperativ mənzil tikintisinə, mal-qaıanm əldə
edilməsinə, bağ evləri və sahələrinin əldə edilməsinə, yaxud
tikilməsinə və digər mədəni-məişət tədbirlərin həyata keçirilməsi
üçün işçilərə müəssisə vəsaiti və bank krediti hesabma borclar da
verilə bilər.
Bir qayda olaraq borc almaq arzusunu bildirən işçilər ərizə
ilə müəssisə rəhbərliyinə mürajiət edir. Borcun bank krediti hesabına
verilməsi hallarında bankdan borcun adma müvafiq kredit alınır. Bir
qayda olaraq alınmış kredit məbləği hesablaşma hesabına daxil
olmalı və ona 51 "Hesablaşma hesabı"nın debetinə, 93 "İşçilər üçün
bank kreditləri" hesabının kreditinə yazılış tərtib edilir. Alınmış
kredit məbləğinin kassaya daxil olması zamanı isə 50 "Kassa"
hesabının debetində, 51"Hesablaşma hesabı"nın kreditində qeydiyyat
aparılır.
Borcun işçilərə verilməsi aşağıdakı kimi əks etdirilir:
DT-73 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabının 2-ci "Verilmiş borclar üzrə hesablaşmalar"
subhesabı;
KT-50 "Kassa" hesabı.
88
Fəhb və qulluqçulardan daxil olan növbəti ödənişi 50, 51, 70
№-li hesabların debetinə, 73 №-li hesabın 2-ci su6hesa- bının
kreditinə yazılmaqla uçotda əks etdirilir. Bank kreditlərinin
ödənilməsi isə 93 №-li hesabın debetinə, 51 №-li hesabın kreditinə
mühasibat yazılışı tərtib olunur.
Qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq pulun, qiymətli
kağızların çatışmaması, maddi qiymətlilərin oğurlanması və
korlanması nəticəsində müəssisəyə dəyən zərər məbləği günahkar
şəxslərdən tutulmalıdır. Müəssisəyə dəyən zərər qanunvericilikdə
nəzərdə tutulan qaydalardan başqa, çatışmayan, oğurlanan və ya
korlanan qiymətlilərin uçot qiyməti ilə hesablanır. Bu
hesablaşmaların uçotu üçün 73 №-li hesabın 3-cü "Maddi zərərin
ödənilməsi üzrə hesablaşmalar" subhesabı tətbiq edilir.
Günahkarlar tərəfindən ödənilən zərərin məbləği üçün 50
"Kassa" və ya 51 "Hesablaşma hesabı"nın debetinə 73 No-li hesabın
3-cü "Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar" sub- hesabmm
kreditinə mühasibat yazılışı verilir.
Əmək haqqından tutulan məbləğlər aşağıdakı mühasibat
yazılışı verilməklə əks etdirilir:
DT - 70 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabı;
KT - 73 №-li hesabın 3-cü subhesabı.
73 №-li hesabın 3-cü subhesabmda əks etdirilən borclar
ödənildikcə günahkar şəxslərdən tutulan məbləğ və uçot dəyəri
arasındakı fərqin müvafiq məbləği aşağıdakı yazılış verilməklə
silinir:
DT - 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabının 3-cü subhesabı;
KT - 80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Zərərin ödənilməsindən günahkar etiraz edən zaman həmin
hal barədə məhkəməyə iddia təqdim edilir. Təqdim edilən iddianın
tutulması məhkəmə tərəfindən imtina edilən hallarda isə zərər
məbləği təqsirkarın hesabına bərpa edilməli və aşağıdakı mühasibat
yazılışı verilməklə rəsmiyyətə salınmalıdır:
89
DT - 84 №-li hesab; *
KT - 73 №-li hesabın 3-cü subhesabı.
Sözügedən zərərin (çatışmazlığın) silinməsi haqda müəssisə
rəhbəri qərar qəbul edən zaman əməliyyatın yerinə yetirilməsi
aşağıdakı mühasibat yazılışı verilməklə uçotda əks etdirilir:
DT - 80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT - 84 №-li hesab.
73 saylı hesab üzrə analitik uçot müəssisənin işçiləri üzrə
aparılır.
Bazar münasibətləri şəraitində birgə müəssisələr,
səhmdar cəmiyyətləri, koopertivlər və i.a. yaradılan
zaman onlar arasında baş verən hesablaşmaların bütün
növlərini həyata keçirən hüquqi və fiziki şəxslər təsisçilər
hesab olunurlar. Həmin təsisçilərlə hesablaşmaların uçotunu
aparmaq üçün 75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabı nəzərdə
tutulur. Bu hesab müəssisənin təsisçiləri ilə (səhmdar cəmiyyətinin
səhmdarları ilə, kooperativin üzvləri ilə və i.a.) bütün növ
hesablaşmaların: müəssisənin nizamnamə kapitalına qoyuluşlar,
gəlirlərin
ödənilməsi
və
s.
haqqında
informasiyaları
ümumiləşdirməyi və onlar üzərində nəzarəti həyata keçirmək üçün
təyin edilmişdir.
75 JNç-li hesab üçün aşağıdakı subhesablar açıla bilər:
75-1 "Nizamnamə kapitalına qoyuluşlar üzrə hesablaşmalar";
75-2 "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar".
75 №-li hesabın 1-ci subhesabında müəssisənin nizamnamə
kapitalına qoyuluşlar üzrə təsisçilərlə hesablaşmalar uçota almır.
Səhmdar cəmiyyəti yaradılan zaman 85 "Nizamnamə
kapitalı" hesabı ilə müxabirləşməklə 75 №-li hesabın debetində
səhmlərə abunə yazılan şəxslərin borclarının məbləği uçota qəbul
edilir.
Təsisçilərin qoyuluşları həqiqi daxil olan zaman pul
vəsaitlərini uçota alan hesablarla müxabirləşməklə 75 №-li he
90
sabın kreditinə yazılış verilir. Müəssisənin mülkiyyətinə material və
başqa qiymətlilər (pul vəsaitlərindən başqa) verilən hallarda 01
"Əsas vəsaitlər", 04 "Qeyai-maddi aktivlər", istehsalat ehtiyatlan və
s. hesablarla müxabirləşməklə 75 saylı hesabın kreditinə mühasibat
yazılışı tərtib olunur.
Təşkilatın istifadəsinə binalar, qurğular və avadanlıqlar
verilən zaman 04 "Qeyri-maddi aktivlər" hesabının debetinə 75
"Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabının kreditinə mühasibat yazılışı
verilir.
Eyni zamanda icarəyə götürülmüş binaların, qurğuların və
avadanlıqların dəyəri 001 "İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər"
balansarxası hesabda uçota qəbul edilir.
Nizamnamə kapitalına qoyuluşlar hesabına müəssisənin
mülkiyyətinə natural formada təqdim edilən əmlakın mədaxil
edilməsi (səhmin ödənilməsi) iştirakçıların razılığı ilə müəyyən
edilən qiymətlə həyata keçirilir.
Yoldaşlıq təsərrüfatlarının başqa iştirakçıları ilə nizamnamə
kapitalına qoyuluşlar üzrə hesablaşmalar, mühasibat uçotunda oxşar
qaydada uçota alınır. Bu zaman təsis sənədlərində elan edilmiş
nizamnamə kapitalının bütün məbləği üçün 75 "Təsisçilərlə
hesablaşmalar" hesabının debetinə, 85 "Nizamnamə kapitalı"
hesabının kreditinə yazılış verilir.
Səhmdar cəmiyyəti formasında yaradılan müəssisələr öz
səhmlərini nominal dəyərindən artıq olan qiymətlə satan zaman, satış
və nominal dəyər arasındakı fərq məbləği 86 "Ehtiyat kapitalı"
hesabının kreditinə aid edilir.
75 №-li hesabın 2-ci "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə
hesablaşmalar" subhesabında gəlirin müəssisənin təsisçilərinə
ödənilməsilə əlaqədar hesablaşmalar uçota alınır. Gəlirin,
müəssisənin təsisçilərinin siyahısına daxil olan işçilərə hesablanması
və ödənilməsi 70 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabında uçota alınır.
Müəssisədə iştirak etməyə görə gəlirin təsisçilərə
hesablanması aşağıdakı yazılış verməklə uçotda əks etdirilir.
‘M
DT - 88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənülməmiş zərər)
hesabı";
KT - 75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabı.
Mənfəət olmayan və ya çatışmayan hallarda gəlirin təsisçilərə
ödənilməsi ehtiyat kapitalı hesabına aparıla və bu əməliyyatlar üçün
aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib oluna bilər:
DT - 86 "Ehtiyat kapitalı" hesabı;
KT - 75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabı.
Hesablanmış gəlirin ödənilməsi isə aşağıdakı yazılişla əks
etdirilir:
DT - 75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabı;
KT - 51 "Hesablaşma hesabı" və ya 52 "Valyuta hesabı".
Müəssisədə iştirak etməyə görə əldə edilən gəlir müəssisənin
öz məhsulları ilə (işləri ilə, xidmətləri ilə) ödənilməsi hallarında
aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur:
DT - 75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabı;
KT - 46 "Məhsul (iş, xidmətlər) satışı" hesabı.
Müəssisədə iştirak etməyə görə əldə edilən gəlirdən tutulan
vergi məbləği aşağıdakı mühasibat yazılışı verilməklə uçota alınır;
DT - 75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabı;
KT - 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı.
75 №-li hesab üzrə analitik uçot səhmləri təqdim edənlərlə sahibkarlarla hesablaşmaların uçotundan başqa hər bir təsisçi üzrə
aparılır.
Müəssisələrdə aparılan hesablaşmalar içərisində 76
"Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar" adlı
hesabda uçota alınan müxtəlif debitorlarla və kreditorlarla
hesablaşmalar xüsusi yerlərdən birini tutur. Bu hesab
qeyri-kommersiya xarakterli (tədris müəssisələri ilə, elmi
təşkilatlarla və i.a.) əməliyyatlara; çeklərlə ödənilən xidmətlərə görə
nəqliyyat təşkilatlarına (dəmir yolu və su nəqliyyatına), əmək
haqqına, mükafatın və digər oxşar ödəmələrin deponentləşdi- rilmiş
məbləğlərinə; icra sənədləri və ya məhkəmə orqanlarının qərarları
əsasında müxtəlif təşkilatların və ya ayrı-ayrı şəxslə
92
rin xeyrinə təşkilatın işçilərinin əmək haqqından tutulan məbləğlərə;
yataqxanalarda yaşayan şəxslər və mənzil kirayənişinlərinin ödədiyi
rüsuma; qeyri-yaşayış binalarının icarədarlann- dan alınmış vəsaitə;
uşaq müəssisələrinə qəbul edilən uşaqların valideynlərindən alınmış
rüsumlara və s. əməliyyatlar üzrə müxtəlif təşkilatlarla
hesablaşmalar haqqında informasiyaları ümumiləşdirmək üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
76 №-li hesab aktiv-passiv hesabdır və onun qalığı açıq
şəkildə, yəni debet üzrə - təşkilata ayrı-ayrı müəssisələrin və
şəxslərin borcu, kredit üzrə isə - təşkilatın ayrı-ayrı müəssisələrə və
şəxslərə borcu əks olunur. Ona görə balans tərtib olunan zaman bu
hesabın son qalığı açıq şəkildə, yəni, debitor borcu aktivdə, kreditor
borcu isə - passivdə əks olunur. Debitor və kreditor borclarının əks
etdirilməsinin qəbul edilən qaydası, göstərilən borclara nəzarəti
yaxşılaşdırmağa şərait yaradır.
İcra sənədləri və ya məhkəmə orqanlarının qərarına əsasən
müxtəlif təşkilatların və ayrı-ayrı şəxslərin xeyrinə əmək haqqından
tutulan məbləğlər, həmçinin deponentləşdirilmiş əmək haqqı
aşağıdakı mühasibat yazılışı ilə əks olunur:
DT - 70 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabı;
KT - 76 "Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar"
hesabı.
Onlar köçürülən və ya ödənilən zaman mühasibat uçotunda
aşağıdakı yazılış tərtib olunur:
DT - 76 "Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar"
hesabı;
KT - 51 "Hesablaşma hesabı" və ya 50 "Kassa" hesabı.
Ödəmələri köçürmək üçün hesablanmış məbləğ üçün
aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir:
DT - 76 "Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar"
hesabı;
KT - 29 "Xidmətedici istehsalatlar və təsərrüfatlar" hesabı:
93
KT - 43 "Kommersiya xərcləri" hesabı;
KT - 96 "Məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar" hesabı.
Ödənişlər daxil olan zaman isə:
50 "Kassa" və ya 51 "Hesablaşma hesabı"nınm debetinə 76
"Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar" hesabının kreditinə
yazılış verilir.
Təşkilatın balansında real debitor borcu qalmalıdır. Bu
məqsədlə ildə bir dəfədən tez olmayaraq debitor və kreditorlarla
hesablaşmaların inventarizasiyası aparılmalıdır. Debitor və
kreditorlarla hesablaşmaların inventarizasiyasını aparmaq üçün
müəssisə və təşkilatlar bir-birilərinə şəxsi hesablardan xüsusilə
kreditor-təşkilatlar debitor təşkilatlara çıxarış göndərirlər.
Debitor-müəssisələr çıxarışı alan kimi 10 gün ərzində onları
yoxlamalı və kreditorun borcunun qalığını təsdiq etməli və ya öz
etirazını bildirməlidir.
Fikir ayrılığı mövcud olan hallarda hər bir tərəfin
balansında mühasibat yazılışlarından irəli gələn və düzgünlüyü qəbul
edilən məbləğlər qalmalıdır. Maraqlı tərəf əmələ gələn fikir
ayrılıqlarını həll etmək üçün aidiyyəti iqtisad məhkəməsinə müraciət
etməli, debitorlarm ödəmədiyi və bank tərəfindən inkassaya qəbul
edilməyən borcların tələb edilməsinə dair iddia təqdim etməlidir.
Borclunun imkansızlığı haqqında məhkəmə tərəfindən
təsdiq edilən və bu cür hal aktla təsdiq edilən zaman müəssisəyə
qaytarılan bütün icra sənədləri üzrə tələb ediləsi borclar 007 "Ödəmə
qabiliyyəti olmayan debitorlarm zərərə silinməsi" ba- lansarxası
hesabda uçota qəbul edilməklə bərabər, zərərə silinir. Bu borc
debitorlarm əmlak vəziyyəti dəyişən hallarda onlardan tutulur.
Mal-material qiymətlilərinin çatışmaması, israf olunması və
oğurlanması və bununla əlaqədar onların təqsirkardan tutulmasına
dair təqdim olunan iddia sübut olunmadığına görə məhkəmə
tərəfindən imtina olunan borclar, konkret günahkarlar müəyyən
edilmədiyi şəraitdə material qiymətlilərinin çatışmaması kimi
balansdan silinməlidir.
94
iddia müddəti keçmiş debitor borcları, iddia müddətinin
keçməsində günahkar olan şəxslər məsuliyyətə cəlb edilməklə zərərə
silinir.
Kreditor və deponent borclarının iddia müddəti keçən
hallarda həmin müddətin keçdiyi aydan sonrakı ayın 15-dən gec
olmayaraq təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid edilməli və ona
aşağıdakı mühasibat yazılışı verilməlidir;
DT - 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabı;
DT - 76 "Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar"
hesabı;
KT - 80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
İnventarizasiya zamanı aşkar edilən, tutulması ümidsiz
olan debitor borcları müəssisə rəhbərinin qərarı ilə mənfəət, yaxud
şübhəli borclar üzrə ehtiyat hesabına silinir.
Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların sintetik
uçotu 8 saylı jurnal-orderdə, analitik uçot isə 7 saylı cədvəldə
aparılır. Vaxtında verilməyən deponentləşdirilmiş əmək haqqının
analitik uçotu 2 saylı "Verilməmiş əmək haqqının reyestri" toplama
cədvəlində və ya "Deponentləşdirilmiş əmək haqqının uçotu
kitabında" aparılır.
Müəssisə rəhbərinin qərarına əsasən tutulması ümidsiz
olan debitor borclarının mənfəət yaxud şübhəli borclar üzrə ehtiyat
hesabına silinməsi mühasibat uçotunda aşağıdakı yazılışla əks
etdirilir:
DT - 80 "Mənfəət və zərər" və ya 82 "Qiymətli ehtiyatlar"
hesabının 1-ci "Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar"
subhesabı;
KT - 76 "Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla
hesablaşmalar" hesabı.
İddia müddəti keçən debitor borclarının silinməsi üçün
aşağıdakı əsas sənədlərdən: elan edilmiş məbləğlərin tutulmasına
tam yaxud qismən imtina edilməsi haqqında məhkəmənin
qərarından, sifarişçilərlə, malsatanlarla və digər debitor və
kreditorlarla hesablaşmaların inventarizasiya aktlarından istifadə
edilir.
95
10. Pul vəsaitləri və hesablaşma əməliyyatlarının
inventarizasiyası
Əmlakın və öhdəliklərin inventarizasiyası qaydalarına
(qaydalar Maliyyə Nazirliyinin 03 iyul 2000-ci il i-107 saylı əmrlə
təsdiq edilmişdir) müvafiq olaraq ayda bir dəfədən az olmayaraq,
müəssisə rəhbərinin təyin etdiyi komissiya tərəfindən kassanın
qəflətən inventarizasiyası həyata keçirilir. Kassanın inventarizasiyası
zamanı, onda olan pulların, qiymətli kağızların və digər qiymətlilərin
həqiqi mövcudluğu yoxlanılır.
Kassadakı pulların həqiqi mövcudluğu hesablanılan zaman
pul nişanələri, poçt markaları, dövlət rüsumunun markalarının
mövcudluğu müəyyən olunur və bu zaman onlar nominal dəyəri ilə
qəbul olunur.
İnventarizasiyanın aparılması prosesində kassadan pulların
borc götürülməsinə dair verilən qəbzlər və digər sənədlər həqiqi
qalığa daxil edilmir.
İnventarizasiyanın nəticələri aktla rəsmiləşdirilir. Onda
inventarizasiya gününə dəyərlilərin mövcudluğu və uçot məlumatları
göstərilərək inventarizasiyanın nəticəsi müəyyən edilir.
Kassada həqiqi mövcud olan pul vəsaitlərinin, mühasibat
uçotu məlumatlarından kənarlaşması, mərkəzi invenla- rizasiya
komissiyasının qərarına əsasən maddi məsul şəxsdən tələb olunur.
Bu əməliyyat üçün aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir;
D-t 84 “Maddi qiymətlilərin əskik gəlməsi və xarab
olmasından olan itkilər” hesabı;
K-t 50 “Kassa” hesabı.
Bir qayda olaraq kassir əskikgəlmənin səbəbləri haqqında
izahat verməli, müəssisənin rəhbəri isə onun tutulması və gələcəkdə
pul vəsaitlərinin mühafizəsinin tə’min olunması barədə müvafiq
tədbirlər görməlidir.
Kassada müəyyən edilən əskikgəlmə məbləğinin kassir
tərəfindən ödənilməsi təsdiq edildikdən sonra, onun təqsir-
96
kardan tələb olunması üçün aşağıdakı mühasibat yazılışı
verilməlidir:
D-t 73 “Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”
hesabının 3-cü “Maddi zərərin ödənilməsi üzrə
hesablaşmalar ” subhesabı;
K-t 84 “Maddi qiymətlilərin əskikgəlməsi və xarab ol
masından olan itkilər” hesabı.
Əskikgəlmə üzrə borcun ödənilməsinə verilmiş məbləğə
aşağıdakı yazılış verilməklə silinir:
D-t 50 “Kassa” hesabı;
K-t 73 “Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”
hesabının 3-cü “Maddi zərərin ödənilməsi üzrə
hesablaşmalar” subhesabı.
İnventarizasiya zamanı kassada aşkar edilmiş artıqgəlmə
mədaxil edilməlidir.
Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir:
D-t 50 “Kassa” hesabı;
K-t 80 “Mənfəət və zərər” hesabı.
Hesablaşmaların inventarizasiyası əmlakın və öhdəliklərin
inventarizasiyası qaydalarına müvafiq aparılır. Bu zaman debitor və
kreditor borclarının reallığına xüsusi diqqət yetirilməklə borcun
əmələ gəlmə müddətləri, onun reallığı aşkar edilir və konkret
tədbirlər planı hazırlanır.
97
III FƏSİL. ƏMƏYİN VƏ ƏMƏYİN ÖDƏNİŞİNİN UÇOTU
1. Əməyin və əməyin ödənişinin uçotunun vəzifələri,
onu tənzimləyən əsas normativ sənədlər
Əmək istehsal prosesinin başlıca ünsürüdür. O, əhalinin maddi
və mədəni tələbatını ödəməyin başlıca mənbəyi hesab olunur. Bazar
şəraitində əməyin ödənişi və əhalinin sosial müdafiəsi ilə əlaqədar
ciddi dəyişikliklər baş vennişdir. Hazırda müəssisələrdə əməyin və
onun ödənişinin təşkili, işə götürənlərlə işçilər arasındakı
münasibətlərin tənzimlənməsinin ümumi minimal qaydaları
1999-cu il iyulun 1-də qüvvəyə minmiş Əmək Məcəlləsində təsdiq
edilmişdir. İşçilərin əmək haqqının kəmiyyəti, formaları, sistemləri,
habelə mükafatlandırma qaydası bilavasitə müəssisələr tərəfindən
müstəqil surətdə həyata keçirilir.
Yeni qaydaya görə əmək ödənişinin maksimum həddi
məhdudlaşdırılmır.
* Əməyin və əmək ödənişinin uçotu mühasibathğm ən çox
zəhmət tələb edən və uçotunun mexanikləşdirilməsinə və avtomatlaşdınlmasma ehtiyacı olan sahələrdəndir. Bu nöqteyi- nəzərdən
əməyin və onun ödənişinin uçotu qarşısında aşağıdakı vəzifələr
durur;
1. İşçilərin ştat sayını və əmək intizamını gözləmək;
2. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi üzrə tapşırıqların
yerinə yetirilməsinə nəzarət;
3. İşçilər tərəfindən əmək funksiyalarının yerinə yetirilməsinə
nəzarət;
4. Müəyyən olunan müddətlərdə əmək haqqı üzrə müəssisə
heyətilə hesablaşmaları aparmaq;
5. Operativ rəhbərlik üçün əmək və onun ödənişi üzrə
göstəriciləri cəmləşdirmək və qruplaşdırmaq;
6. Hesablanmış əmək haqqı məbləğini məhsulun (işin,
xidmətin) maya dəyərinə vaxtında və düzgün daxil etmək və s.
98
Qarşıya qoyulan vəzifələrdən asılı olaraq müəssisələr nəinki
ancaq maddi ehtiyatları, həm də əmək kollektivinin sayını müəyyən
edirlər. Konkret vəzifələrə müvafiq olaraq müəsssisənin-təşkilatın
rəhbəri hər bir işçiyə müvafiq sənəd: əmək müqaviləsi,
vətəndaş-hüquqi xarakterli (podrat, razılaşma, tapşırıq) müqavilələri
rəsmiyyətə salmaqla kollektivi formalaşdırır.
Əməyin təşkili və ödənişi , həm əmək münasibətlərinin dövlət
tərəfindən tənzimlənməsini, həm də əməyin ödənişinin forma və
sistemlərini, iş rejiminin təyin edilməsini və s. seçilməsini nəzərdə
tutan əmək haqda qanunverici normativ aktlarla tənzimlənir. V
Konkret təsərrüfat subyektlərində əmək fəaliyyəti, daxili
normativ sənədlərlə tənzimlənir. Onlardan ən əsası -kollektiv
müqavilə, əmək müqaviləsi (kontraktı) və yerli normativ aktlar
hesab edilir. Kollektiv müqavilə əmək, işverən və işçilər ara-sında
sosial-iqtisadi və ixtisas münasibətlərini tənzimləyir. O, bir ildən üç
il müddətinə kimi bağlanılır və müəssisə- təşkilat rəhbəri, həmkarlar
təşkilatı və zəhmətkeş kollektivin ümumi iclasının müvəkkil etdiyi
şəxs tərəfindən imza edildiyi dövrdən qüvvəyə minir. Müqavilədə:
əməyin ödənişinin forma və sistemləri, mükafatlandırma, müavinət,
müxtəlif ödəniş və əlavələr; istehsalın artmu və rəqabət qabiliyyətli
məhsullann keyfiyyətinin yüksəldilməsi; əməyin təşkili və
idarəedilməsinin təkmilləşdirilməsi; iş və istirahət vaxtının müəyyən
edilməsi; kadrlann ixtisasının artırılması; kollektivin əmək şəraiti və
mühafizəsinin yaxşılaşdırılması; mənzil-məişət şəraitinin, ictimai
iaşə, idman, mədəni kütləvi işlərin yaxşılaşdırılması nəzərdə tutulur.
Kollektiv müqavilədə, müvafiq maddənin yerinə yetirilməsində
məsul olan şəxslər, onun yerinə yetirilmə müddəti və imkan
daxilində maliyyələşmə mənbəyi göstərilir.
Müqavilə əmək kollektivinin ümumi iclasında müzakirə
edilməlidir.
Təşkilat, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 01 fevral
1999-cu il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş və 01 iyul 1999-cu
99
ildən qüvvəyə minmiş «Azərbaycan Respublikası Əmək
Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı
hüquqi tənzimlənmə məsələləri haqqında» Azərbaycan Respublikası
Qanununa əsasən (№l-li əlavə) hər bir kollektiv üzvü ilə lazımı
formada əmək müqaviləsi bağlayır. Əmək müqaviləsində işçinin
vəzifəsi, əmək ödənişi, iş vaxtı rejimi və məzuniyyətin müddəti
müəyyən edilir. Müqavilə, iki surətdən ibarət tərtib edilir. Onun bir
surəti işçiyə verilir, ikinci surət isə təşkilatın kadrlar şöbəsində qahr.
Müqavilə , təşkilat rəhbəri və işə götürülən işçi tərəfindən imza
edilir.
İş prosesində təsadüfi işlər yerinə yetirmək zəruriyyəti
yaranan hallarda təşkilat əmək müqaviləsi, vətəndaş -hüquqi
xarakterli (podrat, tapşırıq, əvəzli xidmət göstərmək və s.) müqavilə
ilə işə qəbul edir.
Bir qayda olaraq idarəetmənin təşkilati strukturundan,
istehsalın təşkilinin mürəkkəbliyindən, təsərrüfat subyektlərində
sex, şöbə, filial, xidmətedici istehsalat və təsərrüfatın
mövcudluğundan asılı olaraq, yerli normtativ aktlardan istifadə
etmək zəruriyyəti meydana çıxır. Yerli normativ aktlara təşkilatın
funksional bölmələri (xidmətləri) , onların filial və təsərrüfatları
haqda əsasnamələri daxil edilir. Sözü gedən əsasnamə bölmənin
(şöbənin, xidmətin) fəaliyyətinin hüquqi nizama salınmasını
müəyyən edən normativ sənədləri özündə əks etdirir. Onda
bölmənin statusu, idarəetmə sistemində onun yeri və rolu, işin
təsərrüfat daxili təşkili və s. göstərilir. Qəbul edilmiş əsasnaməyə
müvafiq olaraq bölmənin ştat cədvəli işlənib hazırlanır və təsdiq
olunur, ona həvalə edilən funksiyanın yerinə yetirilməsinə görə
məsuliyyətin səviyyəsi müəyyən edilir.
Yerli normativ aktlara vəzifə borcunu, konkret vəzifəyə qəbul
edümiş işçinin vəzifəsini, məsuliyyət funksiyasını müəyyən edən
vəzifə təlimatları, eləcə də , əməyin ödənişi sistemi,
mükafatlandırma, ilin yekununa görə mükafatlandırma, iş stajına
görə mükafatın ödənilməsi haqda əsasnamələr də daxil edilir.
100
Normativ sənədlərə sosial sığorta fondu hesabına ödənişi
nizama salan «Azərbaycan Respublikasında sosial müdafiə fondu
haqda» Qanun və bu qanun əsasında Respublika sosial müdafiə
fondu tərəfindən işlənib hazırlanmış əsasnamələr, təlimatlar və digər
sənədlər də daxil edilir.
2. Müəssisənin şəxsi heyətinin uçotu və onların
əməyindən istifadənin sənədləşdirilməsi
Fəaliyyət sferasından asılı olaraq müəssisələrin işçi heyəti
aşağıdakı 2 kateqoriya üzrə qruplaşdırılır:
1. Fəhlələr.
2. Qulluqçular.
Qulluqçular da öz növbəsində rəhbər işçilər, mütəxəssislər və
digər kateqoriyalara bölünür. Bütün bunların hamısı birlikdə təşkilat
və müəssisələrin şəxsi heyəti adlanır ki, onların da uçotu kadrlar
şöbəsində, yaxud kiçik təsərrüfat subyektlərində bu işin aparılması
həvalə edilmiş digər xidmətlər tərəfindən aparılır.
İşçinin işə götürülməsi «İşə götürülmə haqda əmr (sərəncam)»la rəsmiyyətə salınır (Ə-1 saylı forma). Bölmə rəhbəri işə
götürülən işçi ilə söhbət apardıqdan sonra ərizə verən şəxsin hansı
vəzifəyə, hansı maaşla, yaxud hansı dərəcə və neçə sınaq müddətinə
götürülməsinə dair rəy verir. Bu məlumatlar bölmə rəhbəri
tərəfindən əmrin arxa tərəfində qeyd edilir. Əmr, sonradan, işə
götürülən işçi işəmuzd əmək haqqı alan hallarda maaş, yaxud
dərəcəni təsdiq etmək üçün müvafiq xidmətlər tərəfindən imza
edilir. İşə götürülən əmrin rəsmiləşdirilməsi ilə yazılı tanış edilir,
mühasibatlıq isə onun əsasında şəxsi hesab, yəni «şəxsi kartoçka»
(Ə-2 saylı forma) açır.
İş, kollektivin öz gücü ilə yerinə yetirilməyən hallarda təşkilat-müəsisə rəhbəri konkret tapşırığı yerinə yetirmək üçün
müvəqqəti olaraq kənardan işə işçi cəlb edir. İşçinin kənar
101
dan işə bu cür cəlb edilməsi yuxarıda adı çəkilən sənədlərdən başqa
aşağıdakı rekvizitlori: əmək müqaviləsinin lərtib edildiyi yer və
tarix; təşkilatın adı; əmək müqaviləsini imza edənlərin vəzifəsi,
soyadı, adı və atasının adı; axırıncıların vəzifəsi göstərilməklə yerinə
yetirilən işin məzmunu; işin yerinə yetirilmə müddəti; qazancın
məbləği; işin keyfiyyətinə olan tələbat; onun qəbul edilmə qaydası;
qazancın ödənmə vaxtı və qaydası; tərəflərin ünvanı;
təşkilat-müəssisə rəhbəri və işə götürülən işçinin imzası;
təşkilat-müəssisənin möhürü olan əmək müqaviləsi rəsmiyyətə
salınır. Əmək müqaviləsi tərtib edildikdən sonra kadrlar şöbəsi,
yaxud mühasibathqda qeydə alınmalıdır. Əmək müqaviləsinin bir
surəti icraçı-işçiyə verilir, ikinci surət isə işçinin müvəqqəti işə
götürülməsi üçün əsas sənəd kimi təşkilat-müəssisədə saxlanılır.
İşçinin təşkilatın bir bölməsindən digərinə köçürülməsi biri
kadrlar şöbəsində saxlanılan, digəri isə mühasibathğa verilən iki
surətdən ibarət «digər işə götürülmə haqda əmr (sərəncam)»
əsasında yerinə yetirilir (Ə-5 saylı forma). Bir qayda olaraq əmrə
əvvəlki və sonrakı iş yerlərinin rəhbərləri dərkənar qoymalı, sonra
isə o, təşkilatın rəhbəri tərəfindən imza edilməlidir.
İşçinin hesabında material və digər dəyərlilər olan hallarda
onlar təhvil verilməli və bu barədə əmrin arxa tərəfində xüsusi
qeydiyyat aparılmalıdır.
Qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq kollektivin hər
bir üzvü məzuniyyət almaq hüququna malikdir. Məzuniyyət,
kollektiv müqaviləyə və təşkilat-müəssisə rəhbərinin təsdiq etdiyi
qrafikə əsasən təqdim edilir. Məzuniyyət almaq üçün, onu sənədlə
rəsmiləşdirmək lazımdır. Bu cür sənəd bölmə (sex, şöbə, sahə)
rəisinin dərkənar qoyulmuş və təşkilat- müəssisə rəhbəri tərəfindən
imza olunmuş «Məzuniyyətə getmə haqda əmr (sərəncam)» ola bilər
(Ə-6 saylı forma). Mühasibatlıq düzgün rəsmiyyətə salınmış sənədi
aldıqdan sonra işçiyə çatası məzuniyyət məbləğini hesablayıb
müəyyən edir.
102
işçinin işdən azad edilməsi «Əmək müqaviləsinin
dayandırılması haqda əmr (sərəncam)»la (Ə-8 saylı forma)
rəsmiyyətə salınır. Bu cür əmr iki surətdən ibarət kadrlar şöbəsi
tərəfindən tərtib edilir. Əmr bölmə rəhbərlərinin dər- kənan ilə
təşkilat-müəssisə rəhbəri tərəfindən imza edilir. Əmrin ikinci surəti
hesablaşmanın aparılması üçün əsas kimi mühasibatlığa verilir.
Əmək onun tətbiq edilmə sahəsindən asılı olaraq sənayeistehsal xarakterli və qeyri-sonaye xarakterli təsərrüfat heyətinə
bölünür. Sənaye-istehsal xarakterli heyətə bilavasitə əsas
istehsalatda, köməkçi istehsalatda, eləcə də bu istehsalatların idarə
edilməsi və onlara xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan işçilər aid
edilir.
Qeyri-sənaye xarakterli təsərrüfat heyətinə mənzil və
kommunal təsərrüfatının, uşaq bağçalarının, yardımçı təsərrüfatın
işçiləri daxil edilir.
Yerinə yetirilən funksiyalardan asılı olaraq bütün işçilər,
fəhlələr, şagirdlər, rəhbər işçilər, mütəxəssislər, qulluqçular,
mühafizə işçiləri kateqoriyasına bölünür.
Təcrübədə çox hallarda «Fəhlə və qulluqçular» anlayışı tətbiq
olunur. Bu anlayış müəssisə işçilərinin bütün kateqoriyasını özündə
birləşdirir. Kateqoriyalar daxilində işçilər ixtisaslar, iş stajı, cins,
yaş və digər nişanələr (çilingər, tokar, konstruktor, iqtisadçı və i.a.)
üzrə qruplaşdırılır.
Bundan başqa, sənaye istehsal xarakterli heyət sexlər, şöbələr
və digər xidmətlər, qeyri-sənaye xarakterli təsərrüfat heyəti isə
fəaliyət növləri (mənzil və kommunal təsərrüfatı, yardımçı kənd
təsərrüfatı və i.a.) üzrə qruplaşdırılır.
İstehsal prosesindəki iştirakından asılı olaraq işçilər bilavasitə
əsas məhsul hazırlayan əsas işçilərə və məhsulun hazırlanmasında
istehsal prosesinə xidmət göstərən, yəni sexdə yardımçı işləri yerinə
yetirən və köməkçi istehsalatda işləyən köməkçi işçilərə bölünür.
İşçi sayının uçotu zamanı siyahı və siyahıdan kənar tərkib
bir-birindən ayrılır və fərqləndirilir. Siyahı tərkibinə nəinki
103
məlum müəssisənin siyahısında olan daimi, həm də əsas fəaliyyət
üzrə işə götürülmüş müvəqqəti işçilər də daxil edilir. Siyahıdan
kənar işçi heyətinə bir qayda olaraq müəssisənin əsas iş fəaliyyəti
hesab edilməyən ayrı-ayrı iş, yaxud tapşırığı yerinə yetirmək üçün
müvəqqəti cəlb edilən işçilər daxildir. Şəxsi heyətin işə götürülməsi,
yerdəyişməsi və işdən çıxması idarə və müəssisələrin ilk sənəd
formalarında kadrlar şöbəsi tərəfindən uçota alınır.
Stajın uçotu, eləcə də hər bir işçinin iş yeri haqda qeydiyyat
müəssisə tərəfindən əmək kitabçasına yazılır. Bir qayda olaraq işçi
işə daxil olan zaman öz əmək kitabçasını kadrlar şöbəsinə verməli,
işə ilk dəfə daxil olan zaman isə əmək kitabçası məlum təşkilatda
-müəssisədə yazılmalıdır. Adətən işçi işdən azad olan zaman öz
əmək kitabçasını götürməlidir.
Təşkilata işə götürülən işçiyə əmək və əmək haqqının uçotu
üzrə ilk sənədlərdə soyadı və inisialı göstərilməklə tabel nömrəsi
verilir. Hər bir işçi aylıq hesablanan və ödənilən əmək haqqı barədə
qeydiyyat aparıla bilən hesablaşma çekinə malik olur.
İş vaxtmdan istifadənin uçotu (işə gəlmə, həqiqi işlənilmiş
vaxt, məzuniyyət, xəstəlik və i.a.) tabelin köməkliyi ilə aparılır.
Tabel uçotu ta beldə işə gəlmələr, kecikmələr, müvəqqəti
boşdayanmalar qeyd edilməklə, yaxud kənarlaşmalar (işə
gəlməmək, iş vaxtmdan çox işləmələr və i.a.) qeydə alınmaqla
təşkilat, yaxud struktur bölmələri üzrə ümumilikdə təşkil edilir.
Məsələn, iş vaxtından istifadənin uçotu və təyin edilmiş iş
vaxtı rejiminə riayət edilməsi, həmçinin əmək ödənişi üzrə
hesablaşmanın üzərində nəzarət etmək üçün «İş vaxtmdan
istifadənin və əmək haqqı hesablanmasının tabel uçotu» (12 sayh
forma) tətbiq edilir. Ancaq iş vaxtmdan istifadə və təyin edilmiş iş
vaxtı rejiminə riayət edilməsi üzərində nəzarət həyata keçirilirsə
onda «İş vaxtından istifadənin tabel uçotu» ndan (Ə-13 saylı forma)
istifadə edilir. Bu və ya digər tabel bir
104
surətdən ibarət müvəkkil edilmiş şəxs tərəfindən aparılır. Ayda bir
,yaxud iki dəfə tərtib edilmiş tabel, mühasibatlığm hesablaşma
şöbəsinə təqdim edilir. Burada ayın birinci yarısı üçün avans və ay
üzrə tam əmək haqqı hesablanılır.
Tabel uçotunun məlumatları iş vaxtından istifadə və əmək
intizamına riayət edilməsi üzərində nəzarət etmək üçün zəruri sənəd
hesab edilir. Vaxtamuzd və aylıq vəzifə maaşı təyin edilən işçilər
üçün, onlar deyilənlərdən başqa əmək haqqı hesablamaq üçün
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə üzürlü səbəblərlə əlaqədar
baş verən bütün kənarlaşmalar (məzuniyyət, xəstəlik, ictimai
vəzifələrin yerinə yetirilməsi və s.) sənədlə (məzuniyyət üçün
sərəncamla, müvəqqəti iş qabiliyyətsizliyinə görə vərəqə ilə i.a.)
rəsmiləşdirilməlidir.
Müvafiq nişanə və səbəblər üzrə qruplaşdırılan tabel uçotunun
həqiqi məlumatları iş vaxtından istifadənin nəticələrinin təhilil
edilməsi və statistik hesabat formasının tərtib olunması üçün əsas
mənbə hesab edilir. Bu məqsədlə işçi sayı, işçilərin işə götürülməsi
və çıxarılması, sənaye-istehsal xarakterli işçilərin iş vaxtından
istifadə, normativ tapşınğm yerinə yetirilməsi və s. məlumatlardan
istifadə edilir.
İşçilərə çatası əmək haqqını hesablamaq üçün ilk növbədə
onun nə qədər vaxt sərf etməsini (əməyin ödənişi vaxtamuzd
olduqda) yaxud onun nə qədər və hansı keyfiyyətdə məhsul
hazırlaması və işi yerinə yetirməsini (əməyin ödənişi işəmuzd
olduqda) bilmək lazımdır. Əməyin ödənişi vaxtamuzd yerinə
yetirildikdə heç bir sənədin rəsmiyyətə salınması tələb olunmur.
Burada ancaq işçinin işə gəlməsi, gəlməməsi, və onların səbəbləri
haqda məlumatın olması kifayət edir. İşçinin aylıq maaşını bilməklə
ona həqiqi işlənilmiş vaxta görə çatası əmək haqqını müəyyən etmək
olar.
Əmək haqqı iş vaxtının tabel uçotunun məlumatlarına və vəzifə
maaşına əsasən hesablanılır. Əgər işçi ay ərzində tam işləməzsə,
onun aylıq maaşı məlum ayda olan təqvim iş günlərinin sayına
bölünməli və alınan cavab həqiqi iş günlərinə vurularaq çatası əmək
haqqı müəyyən edilməlidir.
105
Əməyin işəmuzd ödənişi, tapşırıq və onun yerinə yetirilmə
miqdarı, ilk sənədlərlə rəsmiyyətə salınan zaman hesablanıla bilər.
Bu zaman işəmuzd iş üçün rəsmiyyətə salınan ilk sənədlər müxtəlif
olmaqla istehsal xarakterindən, əməyin təşkili və ödənişi
sistemindən, məhsulun keyfi)7əti və işin digər xüsusiyyətləri
üzərində nəzarət üsulundan asılı olur. Məhsul hasilatının, yerinə
yetirilmiş iş həcminin və əmək haqqının uçotu üçün işəmuzd
naryadlar, hasilat cədvəli, marşrut kartları, növbə raportları,
naryad-kitabçalar, yerinə yetirilmiş işin qəbulu haqda akt, əlavə
ödəniş üçün vərəqələr, vaxtamuzd işləyənlər üçün tapşırıq normaları
və s. rəsmiyyətə salınır.
Kiçikseriyalı və fərdi xarakterli sənaye istehsalı müəssisə və
təşkilatlarında işəmuzd iş üçün hər bir işçiyə, yaxud bütün briqadaya
ayrıca tapşırıq kimi yazılan naryad geniş yayılmışdır. Naryadm əsas
rekvizitlərinə; tapşırığın harda yerinə yetirilməsi-bölmənin nömrəsi;
tapşırığın nədən ibarət olması- işin (əməliyyat və hazırlanası
məmulatın) adı; işin yerinə yetirilməsinin kimə tapşırılması-işçinin,
yaxud briqadanın şifri (kodu); hazırlanası məhsulun nə qədər
nəzərdə tutulması; bir vahid (ədəd) hazırlanası məhsula nə qədər
vaxt sərf olunması; hər vahid (ədəd) məhsul üçün nə qədər əmək
haqqı verilməsi və s. daxildir. Bu rekvizitlər işçi, yaxud briqada işə
başlamazdan əvvəl doldurulmalıdır. İş qurtardıqdan sonra nə qədər
məhsul hazırlandığı, yaxud iş yerinə yetirildiyi; işin keyfiyyəti; iş
üçün nə qədər vaxt sərf edilməsi; aparılmış iş üçün nə qədər əmək
haqqı verilməsi haqda həmin naryadda qeydiyyat aparılmalıdır.
İşəmuzd iş üçün naryad, istehsalat şöbəsi, yaxud bu vəzifə
tapşırılan ayrı bir şəxs tərəfindən rəsmiyyətə salınır. Sərf edilmiş iş
vaxtı və hesablannuş qazanc (əmək haqqı) haqda məlumatlardan
başqa naryadda material və yarımfabrikat sərfi haqda məlumatlar da
göstərilir.
Naryadda nəyin və nə qədər, o cümlədən həqiqi olaraq nəyin və
nə qədər hazırlandığı, bu işə nə qədər vaxt sərf olunduğu və bununla
avadanlığın yüklənməsinə nə qədər
106
vaxtın sərf olunması əks etdirildiyindən o, həm də planm yerinə
yetirilməsinin gedişatı, əmək məhsuldarlığı və avadanlıqların
istifadəsi üzrə uçotun təşkili üzərində nəzarətin təşkil edilməsi üçün
də əsas sənəd kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Fərdi və
xırdaseriyalı istehsalatda əmək haqqı xərcləri üzrə ilk sənədlərin
sayı həddindən artıq olduğundan hər bir iş üçün naryad yazılması
günün ən vacib məsələsi kimi tələb olunur.
Detalların ardıcıl hazırlanmasını və onların ayrı-ayrı hissələr və
hazır məmulatlar kimi yazılmasını həyata keçirən seriyalı
istehsalatın texnoloji kartında baş vermiş əməliyyatları ardıcıllıqla
əks etdirən sənəd formalarında hasilatın uçotunu və qazancın
hesablanmasını həyata keçirmək olar. Bu cür sənədlərə marşrut
vərəqələrini aid etmək olar. Bu sənədin xüsusiyyəti onun konkret
məmulat partiyası üçün yazılmasından ibarətdir. Texnoloji proses
nəticəsində məmulatın hesablama norması dəyişən zaman marşrut
vərəqəsi bağlanılır. Məmulatın hazırlanma prosesi qurtarmayan
hallarda da marşrut vərəqi bağlanmalıdır.
İş icraçısı adətən müxtəlif mütəxəssislər olduğundan marşrut
vərəqəsinə həqiqi hasilat, növbə ərzində onun bir işçi tərəfindən
yerinə yetirilən norması və hər bir işçi üçün hesablanmış qazanc
haqda məlumatlar olan raport tərtib olunur. Marşrut vərəqəsinin
tətbiqi, məmulatların birincidən axırıncı əməliyyata kimi hərəkəti və
mühafizəsi üzərində nəzarət etməyə şərait yaradır.
İstehsalın kütləvi xarakterə malik olması, işçilərin isə eyni
işləri yerinə yetirməsi hallarında hasilatın uçotu üçün ilk sənəd kimi
növbə raportundan istifadə edilə bilər. Bu sənəddə işə başlayana
qədər texnoloji tapşırıq, onun yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə
tutulan vaxt və digər göstəricilər, növbənin axırında isə ayrı-ayrı
işçilər və ümumilikdə briqadanın həqiqi hasil etdiyi işin usta
(nəzarətçi) tərəfindən qəbul edilməsi haqda məlumatlar göstərilir.
Növbə raportu bağlanan zaman məhsulların hərəkəti və qalığının
balans yoxlaması, yəni ayın əvvəlinə olan qalıq nəzərə alınmaqla
istehsalata verilmiş məh-
107
şuldan hazırlanmamış məmulatın (yanmfabrikatın) iş yerində qalan
qalığının üzləşməsi aparılır.
Növbə raportundan istifadə edən zaman ayrı-ayrı işçinin
gündəlik hasilatı müxtəlif variantlarda uçota alına bilər. Bu cür halda
hər bir işçinin ay ərzindəki hasilatını və ona əmək haqqının
hesablanmasını uçota almaq üçün təşkilatda-müəssisədə hasilat
haqda məlumatlar toplanan şəxsi kartoçkalar aparılır.
Son illərdə təşkilat və müəssisələrdə mülkiyyət formasından
asılı olmayaraq əməyin təşkilinin briqada və yerinə yetirilmiş işin
keyfiyyətinə görə birgə məsuliyyət formasından istifadə olunur. Bu
cür istehsalatda briqadanın hasilatının uçotunun aparılması üçün ilk
sənəd kimi «Son əməliyat üzrə məhsul və işlərin qəbulu»
cədvəlindən istifadə etmək olar.
«Son əməliyyat üzrə məhsulların qəbulu» cədvəlini usta, yaxud
briqadalar aparmalıdır. Bu sənəd hesabat dövründə son əməliyyat
üzrə yararlı məhsulun keyfiyyəti, zayın miqdarı haqda məlumatların
əks etdirilməsi; briqadaya verilmiş tapşırığın yerinə yetirilməsi
üzərində nəzarətin aparılması; hasilatın pul ifadəsi ilə müəyyən
olunması; briqadaya çatası əmək haqqının hesablanması kimi
göstəricilər üçün nəzərdə tutulur. Bu uçot metodunun digərlərindən
fərqi əməyin son nəticəsinə görə bütün briqada kollektivinin
məsuliyyət və marağının yüksəldilməsindən; hər bir qurtarmış
əməliyyat üzrə işçinin özünə nəzarətinin artmasından; hasilatın
uçotunun əmək tutumlu- ğunun ixtisar edilməsindən ibarətdir.
İstehsal prosesində məhsul, yaxud yerinə yetirilmiş iş üzrə zay
müəyyən edilən hallarda, zayın və onun miqdarının müəyyən
edilməsi üçün akt (cədvəl) tərtib olunur. Zay üçün akt (cədvəl)
texniki nəzarət şöbəsinin (TNŞ) nəzarətçisi, yaxud digər vəzifəli
şəxs (usta, briqadir və i.a.) tərəfindən tərtib olunur və bölmə (sex,
sahə, briqada, iş icraçısı və s.) rəhbəri tərəfindən imza edilir. Təqsiri
olmayan işçi tərəfindən müəyyən edilən zayın dəyəri üçün xüsusi
«Zayın düzəldilməsi ştampı» vurulmaqla naryad rəsmiyyətə salınır.
İşçinin təqsiri
108
üzündən müəyyən edilən zayın düzəldilməsi üçün, əmək məsrəfləri
tələb olunduğundan aktın tərtib olunması və zayın düzəldilməsinə
naryadın rəsmiyyətə salınması məsləhət görülmür. Bu cür halda, iş
zay düzəldikdən sonra qəbul edilir.
Əməyin ödənişi üzrə ilk sənədlər bir qayda olaraq mühasibat
işçiləri tərəfindən deyil, operativ-istehsalat işçiləri, yaxud bu işin
aparılması tapşırılan xüsusi vəzifəli şəxslər tərəfindən yazılır. Əmək
haqqını düzgün hesablamaq, düzgün olmayan qiymətlərin və
hasilatm yazılmasına yol verməmək, sənədin səliqəsiz yazılmasının
qarşısını almaq üçün ilk sənədlərin bütün rekvizitlərinin
doldurulmasım və yazılışların dəqiqliyini diqqətlə yoxlamaq
lazımdır.
İlk sənədlərin keyfiyyətli rəsmiyyətə salınması üzərində
nəzarət mühasibathğm hesablaşma şöbəsinin uçot işçilərinə həvalə
edilir. Bu işçilər qiymət məlumat kitabçasından, tabel- dən və digər
sənədlərdən istifadə edərək əməyin ödənişi üzrə sənədlərin
rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlayır, hesablama aparmaq
üçün naryad və digər sənədlərin hesablaşma şöbəsinə verilməsini
izləyir və onların hərəkəti üzərində nəzarət təşkil edirlər. Təhvil
verilmiş tabelə (Ə-13 saylı forma) əsasən ödəniləsi məbləğin
miqdarı, şəxsi hesabda (Ə-54 saylı forma), hesablama cədvəlində
(Ə-51 saylı forma) yaxud haqq- hesab ödəmə cədvəlində (Ə-49 saylı
forma) müəyyən edilir.
«Haqq-hesab ödəmə cədvəli» (Ə-49 saylı forma) də
təşkilatın-müəssisənin bütün işçilərinə çatası və veriləsi əmək
ödənişinin hesablanması üçün tərtib olunur. Bu sənəd mühasibatlığm hesablaşma şöbəsi tərəfindən bir surətdən ibarət tərtib
edilir. Bunun üçün şəxsi hesabm (Ə-54 saylı forma) məlumatları
əsas mənbə kimi istifadə olunur. Haqq-hesab ödəmə cədvəli
təşkilatın-müəssisənin rəhbəri və baş mühasib tərəfindən imza edilir.
«Hesablaşma cədvəli» (Ə-51 saylı forma) bir qayda olaraq iri
təşkilatlarda istifadə olunur. Öz məzmununa görə o. əsas və əlavə
(qoşma) vərəqələrdən ibarət olub jurnal formasını özündə əks etdirir.
Əsas vərəqə əməyin ödənişi üzrə hcsab-
109
lamalan və ondan aparılan tutulmaları, əlavə (qoşma) vərəqə isə
kvartal, yarımillik məlumatların doldurulmasına xidmət edir.
Bundan istifadə edilən zaman şəxsi hesabın (Ə-54 saylı forma)
aparılmasına ehtiyac qalmır. Hesablama cədvəli «Ödəmə cədvəli»ni
(Ə-53 saylı forma) doldurmaq üçün istifadə edilir.
Ödəmə cədvəlinin titul tərəfində verilmiş və deponentləşdirilmiş əmək ödənişinin ümumi məbləği göstərilir. İşçiyə veriləsi
əmək haqqı vəkalətnamə ilə aparılan zaman cədvəlin «Qeyd»
sütununda təqdim edilən sənədin nömrə və tarixi göstərilməklə
xüsusi qeydiyyat aparılır. Əmək haqlarını alan bütün işçilər onun
alınmasına imza etməlidirlər.Əmək müqaviləsi üzrə işin yerinə
yetirilməsi icraçının hesabnamə-ərizəsinə əsasən ödənilir.
Hesabnamə-ərizədə ərizə yazılan təşkilat-müəssisə rəhbərinin soyadı
və inisialı, ərizə verənin soyadı, adı, atasının adı, ünvanı, pasport
məlumatları, ərizənin məzmunu və tarixi, onu verənin imzası
göstərilir.
3. Əməyin ödənişinin təşkili, formaları və sistemləri
Müəssisələrdə əməyin ödənişinin təşkilinin əsasını biri- birilə
qarşılıqlı surətdə əlaqədə və biri-birindən asılı olan üç ünsür: tarif
sistemi, əməyin normalaşdınlması və əmək ödənişinin formaları
təşkil edir.
Tarif sistemində fəhlələr üçün tarif şəbəkələri, tarif stavkaları
və digər işçi heyəti üçün vəzifə maaşlarının sxemi öz əksini tapır.
Tarif sisteminin əsasını əmək şəraiti, işçilərin ixtisas dərəcələri
və əmək ödənişi formaları təşkil edir. Tarif sisteminə tarif dərəcələri,
tarif şəbəkəsi və tarif-ixtisas məlumat kitabçası daxildir.
İşçinin müəyyən vaxt vahidi /saat, gün/ ərzində sərf etdiyi
əmək, tarif dərəcəsinə əsasən qiymətləndirilir.
110
Tarif şəbəkəsi işçilərin və fəhlələrin müxtəlif dərəcələri
arasında əmək ödənişindəki nisbəti göstərir.
Tarif-ixtisas məlumat kikabçası vasitəsilə tarif şəbəkəsinə
müvafiq həm işlərin, həm də fəhlələrin dərəcələrini
müəyyənləşdirmək mümkündür.
Sadə işlərin görülməsi 1 dərəcəli fəhlənin tarif dərəcəsi ilə
ödənilir. Digər fəhlələrin tarif dərəcələri müəyyənləşdirilən zaman
onların əməyinin səviyyəsi, görülən işlərin keyfiyyəti və s. amillər
əsas götürülür. Yüksək dərəcəli fəhlənin əməyi də müvafiq surətdə
yüksək səviyyədə ödənilir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin «Azərbaycan
Respublikasında fəhlə və qulluqçuların əməyinin Vahid Tarif
cədvəli əsasında ödənilməsi» haqqında 21 yanvar 1993- cü il tarixli
205 sayh qərarına uyğun olaraq müəssisələr tarif dərəcələrini və tarif
maaşlarını sərbəst qaydada müəyyənləşdirirlər.
Əməyin normalaşdırılması, müəssisələrdə əmək ödənişinin
təşkilinin ən mühüm ünsürlərindən biridir. Əməyin normalaşdırılnıasını iki göstərici xarakterizə edir:
1. Hasilat norması;
2. Vaxt norması.
Hasilat norması məhsul vahidinin natural miqdarını qeydiyyata alır.
Bu göstəricilərin köməyilə saat, növbə və ay ərzində məhsul
istehsalının həcmi hesablanılır.
Vaxt norması müəyyən təşkilati-texniki şərtlər nəzərə
alınmaqla müəyyən işləri yerinə yetirmək üçün zəruri olan vaxtı
/dəqiqə, saat/ nəzərdə tutur.
Təşkilat və müəssisələrdə əməyin ödənişi müxtəlif
forma və sistemlərə malik ola bilər. Hal-hazırda onun
işəmuzd və vaxtamuzd formaları mövcuddur. İşəmuzd forma,
hazırlanmış məhsulun miqdarına, yaxud yerinə yetirilmiş işə görə
təyin edilmiş qiymətlərlə əmək ödənişini özündə cəmləşdirir. Əmək
ödənişinin işəmuzd forması birbaşa işəmuzd, işəmuzd mükafatlı və
işəmuzd mütərəqqi sistemlərə malikdir.
111
• Birbaşa işəmuzd sistemin tətbiqi zamanı əmək haqqı,
hazırlanmış məhsul, yaxud yerinə yetirilmiş işin miqdarına
mütənasib götürülməklə təyin edilir. İşəmuzd qiyməti hasilatın
həcminə vurmaqla əmək haqqının miqdarı müəyyən edilir.
Əməyin ödənişinin işəmuzd mükafatlı sistemi, birbaşa
mükafath sistemdən, əsas işəmuzd qiymətlə əmək haqqından başqa
bu və ya digər kəmiyyət və keyfiyyət iş göstəricisindən əldə edilən
nailiyyətlərə görə mükafatın verilməsi ilə fərqlənir. Bu göstəricilər
adətən normativ tapşırığın artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi, məhsul
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, material və enerjiyə qənaət edilməsi,
zayın olmaması və i.a. ola bilər.
İşəmuzd mütərəqqi sistemdə təyin edilmiş normanın
artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi nəticəsində məhsul, yaxud işin bir
qismi yüksək qiymətlə ödənilir.
Son illərdə əməyin təşkilinin və həvəsləndirilməsinin briqada
formasından geniş istifadə olunur. Burada əmək haqqı ilk dəfə bütün
qrup briqada üzvlərinə hesablanır, sonra hesablanmış əmək haqqı
tarif stavkası, dərəcə və əməkdə iştirak əmsalı nəzərə alınmaqla
işlənilmiş hər bir saatın miqdarına mütənasib olaraq ayrı-ayrı
briqada üzvləri arasında bölüşdürülür.
Əməyin işəmuzd ödənişi şəraitində əmək haqqı, yerinə
yetirilmiş işin (məlumatın, əməliyyatın) miqdarını, təyin edilmiş
qiymətə vurmaqla müəyyən edilir.
Əmək haqqının akkord forması istehsalın son nəticəsindən,
yəni müəyyən tarixə qurtarmış iş kompleksinin yerinə
yetirilməsindən asılı olaraq əməyin işəmuzd ödənişini özündə əks
etdirir. Bu zaman briqadaya (çox hallarda hər bir işçiyə) yerinə
yetirilmiş iş kompleksinə görə əmək haqqının ümumi məbləği təyin
edilir. Onların ümumi qazancı əməkdə iştirak əmsalından (ƏİƏ)
istifadə etməklə, yəni hər bir işçinin tarif qazancı (saat tarif
stavkasını işlənilmiş vaxta vurmaqla) təyin edilmiş ƏİƏ vurulmaqla
briqada üzvləri arasında bölüşdürülür. Bundan sonra briqadanın
həqiqi ümumi qazancı ƏİƏ
112
uyğunlaşdırılmaqla onların tarif əmək haqqına mütənasib olaraq
işçilər arasında bölüşdürülür.
İşin briqada tərəfindən yerinə yetirilməsi hallarında briqada
üzvləri arasında əmək ödənişi, işlənilmiş vaxta (bölüşdürmənin sadə
metodu) yaxud onların ixtisasına və sərf etdiyi əməyin miqdarına
mütənasib olaraq bölüşdürülür.
Vaxtamuzd əməyin ödənişi zamanı, əmək haqqı yerinə
yetirilmiş işin miqdar və keyfiyyətindən asıh olmayaraq işlənilmiş
vaxtın miqdarından asılı olaraq hesablanılır. İşlənilmiş vaxt adətən
təqvim ayı (aylıq tarif stavkası, yaxud aylıq vəzifə maaşı), günü
(gündəlik), yaxud saatı (saat tarif stavkası) qəbul edilir.
Vaxtamuzd əmək ödənişi forması iki əsas sistemə; sadə
vaxtamuzd və mükafatlı vaxtamuzd sistemə bölünür. Sadə
vaxtamuzd sistem ancaq işlənilmiş vaxtın miqdarından asılı olur.
Əməyin ödənişi işçinin ixtisasından və onların istehsalat stajından
asılı olaraq fərqləndirilir. Çox hallarda aylıq vəzifə maaşı təyin
edilir.
Vaxtamuzd mükafatlı sistemin tətbiqi zamanı təyin edilmiş
göstəricilərə və işçilərin yüksək əmək keyfiyyətinə nail olunmasını
maddi cəhətdən həvəsləndirmək üçün vaxtamuzd tarif stavkasına
əlavə mükafat da ödənilir.
4. Görülmüş işlərin və əməyin ödənişinin uçotunun
sənədləşdirilməsi
Görülmüş işlərin və əmək haqqının ilk uçotu üzrə müxtəlif
sənəd formalarından istifadə olunur. Bu sənədlərin tətbiq olunan
variantlarında
istehsal
proseslərinin
xüsusiyyətləri
və
avtomatlaşdırılması imkanları nəzərə alınır
Məhsul istehsalı və əmək haqqı üzrə əməliyyatlar rəsmiyyətə
salınan zaman böyük miqdarda ilkin sənədlər yazılır. Bu sənədlərin
tərtib olunmasında operativ və mühəndis-texniki işçilər, habelə
fəhlələr iştirak edirlər. Odur ki, sənədlər sadə
113
olmalı, əməliyyatlara nəzarət qoyulan tələblərə cavab verməli,
həmçinin onların hesablama texnikası vasitəsilə işlənilməsinə
uyğunlaşdırılmalıdır.
Sənədlər sistemi, istehsalın təşkili xarakterinə, texnoloji
proseslərə, texniki nəzarətin növlərinə uyğun gəlməlidir. Bütün
bunlar nəzərə aimmaqla Respublika Dövlət Statistika Komitəsi
tərəfindən əməyin və əmək haqqının ilkin uçotunun nümunəvi
formalarının albomu təsdiq edilmişdir. Bu sənədlərin əsasını uçotun
məlumatlarını cəmliyə bilmək prinsipi, onun mərkəzləşməsi və
mexanikləşməsi təşkil edir.
Fərdi və kiçik seriyalı istehsalatlarda, habelə təmir zamanı
görülən işləri uçota almaq üçün naryadlar sistemi geniş tətbiq
olunur. Məzmunundan asılı olaraq naryadlar fərdi, briqada, qüvvədə
olma müddətlərinə görə birdəfəlik və yığma nar- yadlara bölünür.
Naryadlar texnoloji xəritələr və istehsal proqramları əsasında
sexin plan-dispetçer bürosu tərəfindən yazılır və sexin bölmələrinə
verilir. İş başa çatdıqdan sonra naryadda hazırlanmış məhsulların
miqdarı (həcmi), onun keyfiyyəti (yararlığı) və normalaşdırılmış
vaxt məsarifi qeydiyyata alınır. Əgər iş, briqada tərəfindən
görülmüşdürsə naryadm arxa tərəfində müvafiq sütunlarda
briqadanın hər bir üzvünün dərəcəsi və həqiqi işlənilmiş vaxt
göstərilir. Görülən işlər, adətən sexin ustası, yaxud texniki-nəzarət
şöbəsinin nəzarətçisi tərəfindən qəbul edilir.
Rəsmiyyətə salınan naryadlar daha sonra norma- laşdırıcıya
verilir. Normalaşdırıcı isə öz növbəsində norma və qiymətlərin
dürüstlüyünü yoxlayır, əmək haqqmı hesablamaq və hasilat
normasının yerinə yetirilməsini yoxlamaq üçün zəruri göstəriciləri
naryada yazır. Bundan sonra sənədlər hasilatı uçota almaq, əmək
haqqını hesablamaq və məhsulun maya dəyərini müəyyənləşdirmək
üçün ya mühasibatlığa, ya da hesablama qurğularına ötürülür.
Detalların hazırlanma müddəti bir növbədən çox olan seriyalı
istehsalatlarda «Növbə ərzində görülən işlərin qəbulu
114
haqda raportlar» dan istifadə olunur. Bu sənədin fərqləndirici
xüsusiyyəti, yazılan raportun fəhlə qruplarının gördükləri işləri
uçota almaq və onlara çatası əmək haqqını hesablamaq üçün nəzərdə
tutulmasından ibarətdir. Raportlarda istehsalat tapşırıqları və
icraçılar, işə başlanıladək göstərilməlidir.
Hasilatın uçotunun ən mütərəqqi üsullarından biri marşrut
sistemi hesab olunur. Bu sistem marşrut vərəqələrindən
(xəritələrindən) və növbə ərzində hasilat haqda raportlardan
ibarətdir. Marşrut vərəqələrini nəinki kütləvi seriyalı, habelə fərdi və
kiçik seriyalı istehsalatlarda müvəffəqiyyətlə istifadə etmək
mümkündür. Bu sənəddə detalın hazırlanması ilə əlaqədar bütün
əməliyyatlar lazınu ardıcıllıqla göstərilir.
Uçotun marşrut sisteminin tətbiqi böyük hazırlıq işlərinin, yəni
detal (yarımfabrikat) partiyalarmin komplekt- ləşdirilməsinin
təşkili, xüsusən istehsalatın standart taralarla təmin olunması ilə
əlaqədardır. Bu sənəd eyni zamanda istehsalın planlaşdırılması və
tənzimlənilməsini yaxşılaşdırır, texnoloji intizama əməl olunmasına
şərait yaradır, zay məhsulların və detalların itkilərinin qarşısını alır.
Kütləvi və iri seriyalı istehsalatlar üçün işlərin axın metodunun
geniş tətbiqi xarakterikdir. İstehsalın axın üsulu ilə təşkilinin yüksək
forması onun avtomatlaşdırılması hesab olunur. Avtomat
konveyerlərin hərəkətinin sərbəst və reqla- mentləşdirilmiş ahəngli
axın xətlərini biri-birindən fərqləndirmək lazımdır. Sərbəst ahəngli
axın xətlərində müxtəlif əməliyyatların yerinə yetirilməsinin
uyğunluğu müxtəlif ola bilər. Belə şəraitdə hasilatın hər bir işəmuzd
fəhlə üzrə fərdi uçotunun aparılması zəruridir. Xəttə xidmət edən
fəhlələrin hasilatı hər gün xüsusi hasilat cədvəlində qeydə alınır.
Reqlamentləşdirilməmiş ahəngli axın xətlərində əmək
haqqının uçotunun ən səmərəli və sadə forması son əməliyyatlara
görə məhsulların qəbuludur. Bu zaman istehsalat briqadaları podrat
əsasında təşkil edilir. Briqada podratı şəraitində işlər vahid naryad
əsasında yerinə yetirilir. Briqadanın
115
əmək haqqının ümumi məbləği onun üzvləri arasında işlənilmiş vaxt
və fəhlələrin dərəcələrinə mütənasib olaraq bölüşdürülür.
İstehsalatın avtomatlaşdırılması şəraitində fəhlənin bir neçə
dəzgaha xidmət etmək imkanı artır. Bu zaman iş vaxtından daha
səmərəli istifadə olunur. Dəzgah-avtomatlara xidmət edən zaman
əməyin xarakterindəki dəyişiklik əməyin ödənilməsində də
dəyişikliyin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Belə avtomat xətlərdə
maşın vaxtının xüsusi çəkisinin yüksək olması fəhlələr tərəfindən
texniki cəhətdən əsaslandırılmış normaların artıqlaması ilə yerinə
yetirmək imkanlarını minimuma endirir. Buna görə də belə
istehsalatlarda əməyin işəmuzd forması daha az səmərəli olur və
buna görə də əməyin ödənişinin mükafath vaxtamuzd sistemindən
istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Bu zaman uçot obyekti kimi
təkcə operatorun gördüyü iş deyil, bütövlükdə bütün avtomat xətt
götürülür. Bir sıra müəssisələrdə avtomat xətlərdə çalışan işçilərin
əməyinin ödənişinin işənluzd forması və ona məxsus sənədləşmə
sistemi saxlanılır ki, bu da əməyin təşkilinin müasir şərtlərinə cavab
vermir, habelə uçotun aparılmasını çətinləşdirir. Həmin
müəssisələrdə vaxtamuzd-mükafatlı sistem tətbiq edildikdə,
işçilərin əməyi tarif dərəcəsindən asılı olaraq ödənilir və hesablanası
mükafat əmək haqqının üzərinə əlavə edilir. Lakin bu sistemin
tətbiqi üçün texniki cəhətdən əsaslandırılmış normalar hazırlanmalı,
əmək və istehsalat prosesi elmi cəhətdən təşkil edilməlidir.
5. Əlavə əmək ödənişinin sənədləşdirilməsi
və hesablanılması qaydası
Normal iş şəraitindən kənarlaşmalarla əlaqədar əlavə əmək
haqqının sənədləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əlavə
əmək haqqının hesablanılması və ödənilməsi qaydası Əmək
Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Yüksək ixtisasdan, peşə hazırlığından və
s. səbəblərdən asılı olaraq işçilərə hesablanılan
116
həvəsləndirici ödənişlər hər bir müəssisə tərəfindən müstəqil sürətdə
hazırlanır. Belə ödənişlərin həcmi və şərtləri işə götürən və işçilər
arasında bağlanılan fərdi və kollektiv əmək müqavilələrində əks
etdirilir.
Normal iş şəraiti dedikdə, iş yerinin zəruri xammal, material,
yarımfabrikat, xüsusi alətlər, avadanlıqlar və s. ilə tam şəkildə təmin
olunması başa düşülür. Bəzi hallarda müxtəlif obyektiv və subyektiv
səbəblər üzündən bu şərtlərə əməl olunmur və işçi istehsalla
əlaqədar əməliyyatlara əlavə vaxt sərf etmək məcburiyyəti
qarşısında qalır. Bu məqsədlə, müəssisədə işəmuzd iş üçün naryad
və əlavə ödəniş vərəqəsini rəsmiyyətə salmaq lazım gəlir. Naryadda
əlavə texnoloji proseslər qeydiyyatdan keçirilməlidir. Yuxarıda
adlarını çəkdiyimiz hər iki sənəd işçi işə başlayanadək sex rəisi, usta
və yaxud nor- malaşdırıcı tərəfindən yazılmalıdır. Bir qayda olaraq
əlavə əmək ödənişi də istehsal olunan məhsulların maya dəyərinə
daxil edilməlidir. Ümumiyyətlə, hər əlavə əmək ödənişinin səbəbləri
və bu işdə təqsiri olan işçilər operativ surətdə aşkara çıxarılmalı və
müvafiq tədbirlər görülməlidir. Əlavə ödənişlə əlaqədar sənədlər
rəngli kağızda və yaxud rəngli zolaqlı kağızda çap edilməlidir. Bir
sıra hallarda iş prosesində məcburi fasilələrə yol verilir. Bu qəbildən
olan fasilələr uçotda boşdayanma halları kimi qeydə alınır və son
nəticədə istehsal olunan məhsulların maya dəyərinə daxil edilir.
Boşdayanma halları həm işçinin, həm işə götürənin həm də
malgöndərən təşkilatların təqsiri üzündən yarana bilər. Belə hallar
müəssisənin maliyyə vəziyyətini pisləşdirir. Boşdayanma əgər
işçinin təqsiri üzündən baş verirsə ona heç bir əmək ödənişi nəzərdə
tutulmur. Təqsirkar işə götürən olan hallarda həmin boşdayanma
müddətinə işçiyə hesablanılan əmək haqqı, onun tarif (vəzifə)
maaşının 2/3 hissəsindən az olmamalıdır.
İstehsalatın yeni növləri mənimsənilən zaman yol verilən
boşdayanma halları üçün ayrıca ödəniş vərəqəsi tərtib olunur. Bu
sənəddə boşdayanmanın səbəbləri və təqsirkarlar qeydə alınmalıdır.
117
Davam etmə müddətindən asılı olaraq boşdayanmaları 2 qrupa
bölmək olar: a) növbədaxili boşdayanmalar; b) bütöv növbə üzrə
boşdayanmalar. Hər iki qrupboşdayanmalar xüsusi vərəqələrdə əks
etdirilir.
İstehsalın səmərəli təşkilinin ən mühüm şərtlərindən biri
yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal etməkdən ibarətdir. Bəzi hallarda
müəssisələrdə yüksək keyfiyyətli məhsullarla yanaşı zay məhsullara
da yol verilir. Səbəbindən asılı olmayaraq bütün hallarda zay
məhsula qarşı ciddi mübarizə aparılmalıdır. Təcrübədə qismən
(düzəldilə bilən) və tam (düzəldilə bilinməyən) zay məhsullar
ayn-ayrı qeydə alınır.
Aşkara çıxarılan zay detallar, yarımfabrikatlar və hazır
məhsullar T-46 №-li «Zay haqqında akt»la rəsmiləşdirilir. İşçinin
günahı olmadan yol verilən zay məhsullara görə əmək haqqı onun
üçün müəyyən edilmiş tarif (vəzifə) maaşının 2/3 hissəsindən az
olmamalıdır.
İşçinin günahı üzündən buraxılmış qismən zay məhsulun
haqqı, onun yararlıhq dərəcəsindən asılı olaraq azaldılmış
qiymətlərlə ödənilir.
Gecə saat 22^ -dan səhər saat 6^® -dək iş, gecə iş vaxtı sayılır.
Gecə vaxtı yerinə yetirilən işə, habelə çoxnövbəli iş rejiminə görə
əmək haqqı müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən
edilmiş həddən aşağı olmamaqla işə götürən tərəfdən yüksək
məbləğdə ödənilir.
Gecə vaxtı və çoxnövbəli iş rejiminə görə əmək haqqına əlavə
edilmiş konkret məbləğ əmək maqaviləsi və ya kollektiv müqavilə
ilə müəyyən edilir.
Əmək Məcəlləsinə müvafiq olaraq istirahət və bayram
günlərində görülən işə görə əmək haqqı aşağıdakı kimi ödənilir:
Əməyin vaxlamuzd ödənilmə sistemində gündəlik tarif
maaşının iki mislindən aşağı olmamaqla;
Əməyin işəmuzd ödənilmə sistemində ikiqat işəmuzd
qiymətlərindən aşağı olmamaqla;
118
Aylıq maaş alan işçilərə bayram günündə işlənilmiş iş aylıq iş
vaxtı norması çərçivəsində görülmüşdürsə, maaşdan artıq, gündəlik
maaşı məbləğindən, aşağı olmamaqla və iş aylıq iş vaxtı
normasından artıq vaxtda görülmüşdürsə, maaşdan əlavə gündəlik
vəzifə maaşının ikiqat məbləğindən aşağı olmamaqla;
İşçinin arzusu ilə bayram və ümumxalq hüzn günündə işləmiş
vaxta görə ona əmək haqqı əvəzinə başqa istirahət günü verilə bilər.
6.
işlənilməyən vaxta görə əmək ödənişinin və
müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməyə görə müavinətin
hesablanılması qaydası
Növbəti məzuniyyətə, dövlət və ictimai vəzifələri yerinə
yetirməyə, xəstəliyə və s. səbəblər üzündən işlənilməmiş vaxta görə
ödənişlər Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydaya müvafiq
olaraq yerinə yetirilir. Bu qəbildən olan ödənişlərin aparılmasında
işçinin orta əmək haqqının hesablanmasından istifadə edilir. Orta
əmək haqqının hesablanılması qaydası Əmək Məcəlləsində
verilmişdir. Belə ki, əmək məzuniyyəti dövrü üçün verilən əmək
haqqı istisna olmaqla qalan bütün hallarda işçinin orta əmək haqqı
ödənişdən əvvəlki iki təqvim ayı ərzində qazanılan əmək haqqının
cəmini həmin aylardakı iş günlərinin sayına bölməklə bir günlük
əmək haqqı tapılır və alınan məbləğ əmək haqqı hesablanılan iş
günlərinin sayma vurulmaqla müəyyən edilir. İki aydan az işləmiş
işçilərə orta aylıq əmək haqqı aşağıdakı qaydada hesablanılır: işçinin
faktiki işlənmiş günlər ərzində qazandığı əmək haqqını həmin
günlərə bölməklə bir günlük əmək haqqı müəyyən edilir, alınan
məbləğ əmək haqqı hesablanılan iş günlərinin sayına vurulur.
Məzuniyyət vaxtı üçün işçiyə orta əmək haqqının hesablanması
və ödənilməsi qaydası da Əmək Məcəlləsində müəyyən edilmişdir.
119
Məzuniyyət vaxtı üçün ödənilən əmək haqqı onun hansı iş ili
üçün verilməsindən asılı olmayaraq məzuniyyətin verildiyi aydan
əvvəlki 12 təqvim ayının orta əmək haqqına əsasən müəyyən edilir.
12 təqvim ayından az işləyib məzuniyyətə çıxan işçinin orta
aylıq əmək haqqı onun faktiki işlədiyi tam təqvim aylarına əsasən
hesablanır.
Məzuniyyət günlərinin əmək haqqını müəyyən etməkdən ötrü
məzuniyyətdən əvvəlki 12 təqvim ayının əmək haqqının cəmlənmiş
məbləğini 12-yə bölməklə orta aylıq əmək haqqının məbləği tapılır
və alınan məbləğ ayın təqvim günlərinin orta illik miqdarına - 30,4-ə
bölünməklə bir günlük əmək haqqının məbləği müəyyən edilir. Bu
qayda ilə müəyyən edilmiş bir günlük əmək haqqının məbləği
məzuniyyət müddətinin təqvim günlərinin sayına vurulur.
Müvəqqəti əniək qabiliyyətini itirməyə görə ödənişlər sosial
sığorta orqanlarının vəsaiti hesabına aparılır. Ödəniş məbləğini
hesablamaq üçün iş vaxtının tabel uçotu və tibb müəssisəsinin əmək
qabiliyyətini müvəqqəti itirmək haqda verdiyi arayış əsas hesab
edilir. Ödənişin miqdarı işçinin fasiləsiz iş stajından asılıdır. Belə ki,
fasiləsiz iş stajı 5 ilədək olduqda - 60%, 5 ildən 8 il iş stajı
olduqda-80-% və 8 il və ondan çox olduqda isə 100%-i həcmində
müavinət hesablanılır. Fasiləsiz iş stajından asılı olmayaraq
müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməyə görə 18 yaşınadək 3 və daha
çox uşağı olan valideynlərdən birinə, müharibə əlillərinə, habelə
peşə xəstələrinə müavinət 100% həcmində hesablanılır.
Hamiləliyə və doğuma görə müavinət, işləyən qadınlara
cələşdirilmiş qaydada 126 təqvim gününə verilir. Doğum çətin
olduğu halda və yaxud 2 və ya daha çox uşaq doğulduqda müavinət
140 təqvim günü üçün təqdim edilir.
Uşaq salmağa görə müavinət ümumi əsaslar üzrə verilir.
Hamiləliyə və doğuma görə müavinət, müəyyən olunmuş
qaydada verilən xəstəlik vərəqəsinə əsasən təyin olunur. Başqa
sənədlər müavinətin ödənilməsi üçün əsas sayılmır.
120
Hamiləliyə və doğuma görə məzuniyyətin verilməsi işdən azad
olunmanın düzgünlüyü ətrafında mübahisə getdiyi dövrə təsadüf
edərsə, bütün hallarda müavinət verilir.
Bu zaman müavinət, hamiləliyə və doğuma görə məzuniyyətin
bütün dövrü üçün verilir.
Ali və ya orta ixtisas təhsili məktəblərini, aspiranturanı, klinik
ordinaturanı və ya texniki peşə məktəblərini bitirən və müəyyən
olunmuş qaydalarla işə göndərilmiş qadınlara, işə başlayanadək
hamiləliyə və doğuma görə məzuniyyət zamanı müavinət, hamiləlik
dövrü başlayan vaxtdan verilir.
Müvəqqəti olaraq işin dayandırıldığı müddət zamanı və ya
təhsil məktəblərində istehsalatdan ayrılmaqla təhsillə əlaqədar
verilən əlavə məzuniyyət zamanı müavinət, hamiləliyə, və doğuma
görə məzuniyyətin bütün dövrü üçün verilir.
Hamiləliyə və doğuma görə məzuniyyət müddəti növbəti (əsas
və ya əlavə) məzuniyyət və ya uşağa qulluq edilməsi üçün
məzuniyyət (həmçinin əmək haqqı saxlanılmadan) dövrünə təsadüf
edirsə, bu zaman xəstəlik vərəqəsinə əsasən hamiləliyə və doğuma
görə məzuniyyətin bütün günləri üçün müavinət verilir.
Həbsdə olan vaxt, məhkəmə-tibb ekspertizası zamam, habelə
məhkəmənin qərarına görə məcburi müalicə (ruhi xəstələrdən
başqa) zamam hamiləliyə və doğuma müavinət verilmir.
Hamiləliyə və doğuma görə müavinət, bütün hallarda
qazancın 100 faizi miqdarında verilir və müraciət müddəti
məhdudlaşdırılmadan ödənilir.
Uşağın doğulmasına görə birdəfəlik müavinət. Uşaq
doğularkən ailəyə birldəfəlik təyin edilir və verilir.
Bu müavinət 70 min manat məbləğində verilir.
Təbii iqlim şəraitindən asılı olaraq əmək haqqına rayon əmsalı
tətbiq edilən yerlərdə yaşayan şəxslərə müavinət qeyri- istehsal
sahələrində çalışan işçilər üçün müəyyən edilmiş əmsallar nəzərə
alınmaqla verilir.
121
Ananın işləmədiyi və təhsil almadığı hallarda müavinət,
işləyən və ya istehsalatdan ayrılmaqla təhsil alan ataya verilir.
Əgər hər hansı bir səbəbdən uşağın valideynləri işləmirlərsə,
müavinət yaşayış yeri üzrə sosial təminat orqanları tərəfindən
ödənilir.
Uşaq doğuşuna görə birdəfəlik müavinət, müavinət üçün
müraciət edildikdə verilir və müraciət məhdudlaşdırılmır.
Uşaq doğulduqda, o cümlədən iki və daha çox uşaq
doğulduqda birdəfəlik müavinət hər uşağa görə verilir.
Uşaq doğumuna görə birdəfəlik müavinət, uşağın doğulmasmm WAQ orqanlarmda müəyyən edilmiş qaydada
qeydiyyatdan keçirilməsindən sonra verilir. Bu zaman müavinət
uşağın doğulmasmdan sonra nə qədər yaşamasından asılı olmayaraq
verilir.
Övladhğa götürülmüş uşaqlara, uşaq doğulmasına görə
birdəfəlik müavinət ümumi əsaslar üzrə verilir.
Uşaq ölü doğulduqda müavinət verilmir.
Uşaq üç yaşına çatanadək ona qulluq etməyə görə
müavinət işləyən analara, habelə istehsalatdan ayırmaqla ali və
orta ixtisas təhsili məktəblərində, aspiranturada, kliniki ordinaturada
və ya texniki peşə məktəblərində, ixtisasartırma, yeni ixtisasa
yiyələnmə və kadr hazırlığı məktəblərində və kurslarmda təhsil alan
qadınlara verilir.
Uşaq üç yaşına çatanadək ona qulluq etməyə görə haqqı
qismən ödənilən məzuniyyətdə olan qadınlara müavinət üç yaşma
çatmamış hər uşaq üçün 15000 manat məbləğində verilir.
Uşaq yaşyarıma çatanadək ona qulluq etməyə görə müavinət
işləyən qadınlara doğuma görə məzuniyyət qurtardıqdan sonra
haqqı qismən ödənilən məzuniyyət rəsmiləşdiril- dikdə uşağın
yaşyarımı tamam olanadək ödənilir.
Uşaq yaşyarıma çatanadək ona qulluq edilməsinə görə haqqı
qismən ödənilən məzuniyyət və müavinət yuxarıda göstərilmiş
miqdarda yazılmış ərizəyə əsasən, uşağın atasına,
122
nənəsinə, babasına və yaxud da uşağa həqiqətən qulluq edən digər
qohumlarına təqdim oluna bilər.
Uşaq üç yaşma çatanadək ona qulluq edilməsinə görə haqqı
qismən ödənilən məzuniyyət, qadına hamiləliyə və doğuma görə
məzuniyyətin başa çatdığı müddətin sonrakı günündən təqdim
olunur. Bu zaman həmin məzuniyyət qadına onun arzusuna görə tam
və ya hissə-hissə təqdim oluna bilər.
Ananın stasionarda müalicə olması ilə əlaqədar uşağa qulluq
edə bilməməsi hallarında da uşağa qulluq edilməsinə görə
məzuniyyət həmin qaydada rəsmiləşdirilir. Bu zaman müavinət
uşağın anasına verilməyən müddət üçün ödənilir.
Qadının uşağa qulluq edilməsinə görə məzuniyyətin
rəsmiləşdirilməsi üçün vaxtında müraciət etməməsi hallarında
keçmiş dövr üçün müavinət müraciət edildikdə verilir və bu zaman
müraciət müddəti məhdudlaşdırılmır.
Əgər qadın uşaq üç yaşına çatanadək haqqı qismən ödənilən
məzuniyyət vaxtı öz arzusuna görə tam olmayan iş vaxtı ilə və yaxud
da evdə işləyirsə, habelə istehsalatdan ayrılmaqla təhsilini davam
etdirsə, bu zaman onun müavinət almaq hüququ saxlanılır.
Təyinat üzrə müəyyən olunmuş qaydada işə göndərilmiş gənc
mütəxəssis-qadının işə başlamalı olduğu günədək uşağı doğulduqda,
uşağa qulluq edilməsinə görə müavinət işə başlamalı olduğu gündən
verilir.Həmin müavinət işə qəbul olunma günündən uşaq üç yaşma
çatanadək ona qulluq edilməsinə görə qismən ödənilən
məzuniyyətin yerdə qalan müddətinə- dək rəsmiləşdirildikdə verilir.
Əgər ali və orta ixtisas təhsili məktəblərinin qiyabi və axşam
şöbələrində təhsil alan şəxs təhsil dövründə işləmirsə, onda belə
hallarda müavinət verilmir.
Birinci kateqoriyalı hərbiləşdirilmiş müəssisə daxili mühafizə
işçilərinə, Azərbaycan Respublikası Rabitə Nazirliyinin xüsusi
rabitə xidmətinin sıravi və komanda heyəti üzvlərinə, habelə sosial
sığortanın şamil olunmadığı digər hərbiləşdirilmiş dəstələrin (dağ
xilasedici hissələrinin, dolu ilə
123
mübarizə üzrə, neft və qaz mədənlərində yanğınların söndürülməsi
üzrə hərbiləşdirilmiş bölmələrin və s.) işçilərinə uşağa qulluq
edilməsinə görə müavinət müəssisə, təşkilat və idarələrdə işləyənlər
üçün müəyyən edilmiş qaydalarda təyin edilir və verilir.
Hərbiləşdirilmiş mühafizə işçilərinə müavinət onların xidmət
etdikləri müəssisə, təşkilat və idarələrin sığorta haqları hesabına
ödənilir, digərlərinə isə nəzdində yaradıldıqları nazirliklər və digər
struktur bölmələri tərəfindən verilir.
Müəyyən olunmuş qaydada övladlığa götürülmüş uşaqlara
uşağa qulluq edilməsinə görə müavinət ümumi əsaslarla verilir.
Uşağın məktəbəqədər uşaq müəssisəsində (körpələr evi, uşaq
bağçası) yerləşdirilməsi hallarında məzuniyyət təqdim edilmir və
uşaq üç yaşma çatanadək ona qulluq edilməsinə görə müavinət təyin
edilmir.
Üç yaşına çatanadək haqqı qismən ödənilən məzuniyyət
dövründə müəssisənin ləğv edilməsi ilə əlaqədar işdən azad olan
qadınlara uşağa qulluq edilməsinə görə müavinət müdiriyyətin
müavinəti təyin edən komissiyasının müəyyən etdiyi bütün müddət
üçün verilir.
Dəfn üçün müavinət işçi vəfat etdikdə və ya onun
himayəsində olan aşağıdakı ailə üzvləri:
a) arvadı (əri);
b) 18 yaşına çatmamış və ya əmək qabiliyyəti olmayan
uşaqları, qardaşları və bacılan (yaşından asılı olmayaraq);
v) valideynləri;
q) babası və nənəsi öldükdə verilir.
Yaşamaq üçün müstəqil yaşayış mənbəyinə malik olan (əmək
haqqı, pensiya alan, əmək qabiliyyətli kolxoz üzvləri və
i.
a.) ailə üzvləri himayədə olan sayılmır.
İşçi vəfat etdikdə dəfn üçün müavinət onun ailə üzvlərinə və ya
onu dəfn etməyi öhdəsinə götürən şəxslərə verilir.
124
Valideynlərin heç birinin işləməməsi hallarında vəfat edən ailə
üzvünə dəfn üçün müavinət yaşayış yerində sosial təminat orqanları
tərəfindən verilir.
Hamiləliyin 180-ci günü tamam olanadək uşaq salınan zaman
dəfn üçün müavinət verilmir.
Dəfn üçün müavinət 15000 manat məbləğində verilir və
müavinəti almaq üçün müraciət müddəti məhdudlaşdırılmadan
ödənilir.
Müddətli həqiqi hərbi xidmətə çağırılan işçinin özü, yaxud
onun ailə üzvü öldükdə dəfn üçün müavinət, müavinət üçün
müraciət etdikdə verilir və müraciət müddəti məhdudlaşdırılmır.
Ali və orta ixtisas təhsili məktəblərində, aspiranturada, kliniki
ordinaturada və ya texniki peşə məktəblərində təhsil alan şəxsin özü,
yaxud onun ailə üzvü vəfat etdikdə dəfn üçün müavinət işçiyə
verilən qaydada və miqdarda verilir.
Sadalanan növ müavinətlərin verilməsi mühasibat uçotunda 69
«Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar» hesabının 1-ci
«Sosial sığorta üzrə hesablaşmalar» subhesa- bmın debetində, 50
«Kassa» hesabının kreditində əks etdirilir. Uşaq üç yaşına çatanadək
ona qulluq etməyə görə müavinət, köçürmə yolu ilə köçürülən
hallarda 50 «Kassa» hesabı əvəzinə 51 «Hesablaşma hesabı»
kreditləşdirilməlidir.
7. Əmək haqqından tutulmaların uçotu
Azərbaycan Respublikasının 2001-ci il yanvar ayının 1- dən
qüvvədə olan Vergi Məcəlləsi əsasında işçilərin əmək haqqından
gəlir vergisi tutulur. Məcəlləyə görə respublika vətəndaşlarından
gəlir vergisinin tutulmasının vahid qaydası tətbiq olunur.
Hər bir vətəndaşın vergi öhdəliklərini müəyyənləşdirmək üçün
ötən təqvim ilində bütün təqvim mənbələrdən əldə edilən məcmu
gəlirin məbləği əsas götürülür. Aylıq gəlir yalnız aralıq gəlir kimi
nəzərdə tutulur.
125
Gəlirlərin həcmindən asılı olmayaraq gəlir vergisindən tam
azad olunan kateqoriyalı vətəndaşlar nəzərdə tutulmamışdır.
Məcəllədə nəzərdə tutulan ölçüdən artıq gəlir əldə edən bütün
vətəndaşlar gəlir vergisinə cəlb olunurlar.
Vətəndaş öz müəssisəsindən başqa kənardan da müxtəlif
gəlirlər əldə edən hallarda hər il əldə etdiyi ümumi gəlir, o
cümlədən əmək haqqı barədə müəssisəyə deklarasiya verməlidir.
Aylıq gəlirlərə tətbiq edilən vergi dərəcələri:
Verginin məbləği
Vergi tutulan aylıq gəlirin məbləği
100000 manatadək
Vergi tutulmur
100001-600000 manatadək
100000 manatdan çox olan məbləğin 12 faizi
6000001 -1400000 manatadək
60000 manat +600000 manatdan çox olan
məbləğin 20 faizi
1400001-3000000 manatadək
220000 manat+1400000 manatdan çox olan
məbləğin 25 faizi
3000001-5000000 manatadək
620000 manat +3000000 manatdan çox olan
məbləğin 30 faizi
5000000 manatdan çox olduqda
1220000 manat +5000000 manatdan çox olan
məbləğin 35 faizi
İşçilərin əmək haqqından gəlir vergisindən başqa aşağıdakılar:
əmək haqqı hesabına verilən avans; kreditlə alınan mallar üzrə
öhdəliklər; müəssisəyə vurulan maddi ziyanlar; geri qaytarılmayan
təhtəlhesab məbləğlər; məhkəmənin icra vərəqəsi əsasında aliment
və digər məbləğlər; hesablama səhvi nəticəsində artıq verilən əmək
haqqı; zay məhsulun dəyəri və s. də tutula bilər.
Vətəndaşlardan tutulan gəlir vergisini uçota almaq üçün
hesablar planında 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» adlı passiv hesab
nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın kredit qalığı müəssisənin büdcəyə
olan borcunun məbləğini əks etdirir.
126
Aliment məbləğinin tutulması üçün əsasən iki sənəddən:
məhkəmənin icra vərəqəsindən həmçinin vətəndaşın alimenti
könüllü verməsi haqda verdiyi yazılı razılıqdan istifadə olu- nur.
Aliment ödəməyə borclu olan vətəndaşların pasportunda bu haqda
rayon daxili işlər şöbəsinin xüsusi qeydiyyatı olmalıdır.
Məhkəmədən ahmentin tutulması haqda daxil olan sənəd
mühasibatlıqda xüsusi kitabda qeydiyyatdan keçirilməlidir. İşçinin
əmək haqqından tutulmaların ümumi məbləği 50% - dən artıq
olduğu hallarda da aliment ödənilməsinə icazə verilir.
Aliment əsas və əlavə əmək haqqından, müvəqqəti əmək
qabiliyyəttini itirməyə görə müavinətdən, habelə pensiya və
təqaüdlərdən də tutula bilər.
Əmək haqqının verilməsi üçün nəzərdə tutulan üç gün ərzində
işçidən tutulan aliment, onu alan şəxsə ödənilməli və yaxud poçtla
həmin şəxsin ünvanına göndərilməlidir.
Aliment hesablanılan zaman maddi köməyin, birdəfəlik
mükafatların, ixtira və kəşflərin məbləği də nəzərə alınmalıdır.
İcra vərəqələri üzrə hesablaşmaların uçotu 76 «Müxtəlif
debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının «Təşkilatlar və
şəxslərlə hesablaşmalar» subhesabında aparılır.
Bəzi hallarda müəssisələr, fəhlə və qulluqçulara kreditlə
satılmış mallara görə bank ssudalan hesabına ticarət təşkilatları ilə
hesablaşmalar aparır. Belə olduğu halda, müxtəlif şəxslərdən bir
sıra ticarət təşkilatlarının hesabına pul köçürmək üçün çoxsayda
tədiyə tapşırıqlarının yazılmasına ehtiyac qalmır. Hesablaşmaların
bu qaydada aparılması üçün 73 «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti
ilə hesablaşmalar» hesabının «Kreditə satılmış mallara görə» adlı
1 -ci subhesabından istifadə olunur. Hesabın debet dövriyyəsində
müəssisə tərəfindən bank ssudası hesabına satın alınan malın
dəyərinin tutulan məbləği qeydiyyatdan keçirilir.
127
8. Fəhlə və qulluqçularla hesablaşmaların rəsmiyyətə
salınması və onlara əmək haqqının ödənilməsi
qaydası
Müəssisənin şöbələri, sexləri və digər struktur bölmələri
hasilatın və əmək haqqının uçotu üzrə ilkin sənədləri müəyyən
olunmuş vaxtlarda mühasibathğa, yaxud hesablama qurğularına
verirlər. Mühasibatlıqda, yaxud hesablama qurğusunda bu
sənədlər yoxlanılır, işlənilir, işçilərə çatası əmək haqqı və ondan
tutulmalar hesablanılır. Sənədlərin düzgün rəsmiyyətə salınması
və onların məzmunu mühasibat işçilərinin diqqətindən kənarda
qalmamalıdır. Sənədin düzgün doldurul- mamasının müəyyən
edilməsi hallarında təcili olaraq sexə yaxud onu tərtib edən digər
sahəyə qaytarılmalıdır. Sənədlər işlənildikdən sonra işçilərin tabel
nömrələri üzrə qruplaş- dırılmalı, cəmləşdirilməli və onların
yekunu əsasında əmək haqqı hesablanılmalıdır.
Qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq fəhlə və
qulluqçulara əmək haqqı ayda iki dəfədən az olmayaraq verilməlidir.Əmək
haqqının
verilmə
müddətləri
kollektiv
müqavilələrlə tənzimlənilir və müəssisəyə xidmət göstərən bank
müəssisəsi ilə razılaşdırılır. Bu zaman ayın birinci yarısına görə
əmək haqqı üzrə hesablaşmaların 2 qaydası tətbiq olunur:
a) avans qaydası;
b) avanssız qayda
Fəhlə və qulluqçuların avans qaydası tətbiq olunan zaman
ayın birinci yarısına görə avans verilir, işçi ilə son hesablaşma isə
ayın ikinci yarısı üçün əmək haqqı ödənildikdə həyata keçirilir.
Avansın ölçüsü kollektiv müqavilə bağlanılan zaman müəssisə
rəhbəri tərəfindən müəyyənləşdirilir və həmkarlar təşkilatı ilə
razılaşdırılır. Avansın minimum məbləği istənilən vaxta görə
fəhlənin tarif dərəcəsindən aşağı olmamalıdır. Avans tabel uçotu
əsasında müəyyənləşdirilir.
128
Hesablaşmaların avanssız qaydasında fəhlələrə planlı avans
əvəzinə ayın birinci yarısında hasil etdiyi məhsula və yaxud iş
vaxtına görə həqiqi əmək haqqı hesablanılır.
Əmək haqqı adətən, hesablama cədvəlinə (T-50 №-li forma),
ödəniş cədvəlinə (T-53 №-li forma) və yaxud he- sablaşma-tədiyə
cədvəlinə (T-49 №-li forma) əsasən müəyyən edilir.
Hesablaşma və hesablaşma-tədiyə cədvəlləri hər bir sex,
sahə, şöbə, işçi qrupu və kateqoriyaları üzrə ayrılıqda tərtib olunur.
70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabmm analitik uçot registrlərinə kartoçka-arayışlar, yığma
kartoçkalar, hesablaşma vərəqələri, hesablaşma və yaxud
hesablaşma-tədiyə cədvəlləri aid edilir.
Vaxtamuzd əmək haqqını hesablamaq üçün tabeldə: həqiqi
işlənilən günlər və iş günü ərzində boşdayanmalar; sistem- daxili
boşdayanılan saatlar; xəstəlik və digər səbəblər üzündən buraxılan
günlər və işçinin aylıq maaşı üzrə məlumatlar göstərilməlidir.
İşəmuzd əmək haqqı hesablanılan zaman əmək haqqı əvvəlcə
ilkin sənədlərdə /naryadlarda, marşrut xəritələrində, növbə
raportlarında, hasilat cədvəllərində və s./ yekunlaş- dırılır. Daha
sonra hesablamanın nəticələri hasilatın və əmək haqqının uçotunun
yığma şəxsi kartoçkalarına və nəhayət, hesablama cədvəllərinə
köçürülür. Uçotun mexanikləşdirildiyi şəraitdə bu məqsəd üçün
hesablaşma vərəqələri tətbiq edilir.
Hasilat normasmm yerinə yetirlməsində və digər
göstəricilərdən asılı olaraq işçilərə hesablanılan mükafatlar və s.
ödənişlər xüsusi cədvəllərdə və yaxud vərəqələrdə qeydiyyata alınır.
Yuxarıdakı əməliyyatlardan sonra cədvəl və yaxud
vərəqələrdə əmək haqqından tutulmaların və çıxılmalann məbləğləri
əks etdirilir.
Hesablama-ödəmə cədvəlinin axırında fəhlə və qulluqçuya
çatası əmək haqqının məbləği göstərilir. Hesablanılan
129
əmək haqqı, tutulmalar və çıxılmalar hesablama cədvəli ilə yanaşı
şəxsi kartoçka-arayışa /T-54 №-li forma/, habelə hər bir işçinin
hesablaşma kitabçasına qeyd olunur. Bu kartoçka- arayışın
məlumatlarından məzuniyyət, müvəqqəti əməkqa- biliyyətini
itirməyə görə müavinət, pensiya və s. hesablamaq üçün istifadə
edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, əmək haqqının müəssisənin müxtəlif
struktur bölmələri və uçot obyektləri arasında düzgün
bölüşdürülməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Başqa sözlə desək, fəhlə
və qulluqçuların əmək ödənişinə məsrəflər müvafiq kalkulyasiya
hesablanna düzgün aid edilməlidir.
Əsas istehsal fəhlələrinin əmək haqqı bölüşdürülmək üçün
sexlər, mərhələlər və xərclərin uçotunun digər maddələri, habelə
kalkulyasiya obyektləri üzrə qruplaşdırılır. Köməkçi istehsalat
işçilərinin qruplaşdırılmasında da yuxarıdakı qaydadan istifadə
olunur. Qruplaşdırılmış məlumatlar hər bir uçot obyekti və hər bir
kalkulyasiya obyekti üçün açılan yığma kartoçkalarında və yaxud
cədvəllərində qeydiyyatdan keçirilir.
Kartoçkaların və cədvəllərin aylıq yekunları əmək haqqının
bölüşdürlülməsinin icmal cədvəlinə köçürülür. Həmin cədvəllərin
və kartoçkaların məlumatlarından əmək haqqının bölüşdürülməsi ilə
yanaşı, müxtəlif növ məhsulların maya dəyərinin hesabat
kalkulyasiyasmı tərtib etmək üçün də istifadə edilir.
Əmək haqqı uçotunun bu qaydada təşkil edilməsi əmək haqqı
fondundan istifadəyə nəzarət mexanizmini həyata keçirməyə
əlverişli şərait yaradır.
9. Əməyin ödənişinin
icmailaşdıniması və verilməsi
qaydası
Maliyyələşmə mənbəyindən asılı olmayaraq əmək ödənişinin
tərkibində işçilərə verilən bütün ödənişlər uçota alınır. Əmək haqqı
ilə əlaqədar xərclər əsasən istehsal olunan
130
məhsulların' maya dəyərinə daxil edilir, bəzi hallarda isə mənfəət
hesabına ödənilir. Yəni iqtisadi münasibətlər şəraitində əmək
ödənişinin ümumi həcminə heç bir məhdudiyyət qoyulmur.
Sənaye müəssisələrində əmək haqqını icmallaşdırmaq üçün 5
№-li «İşçilərin tərkibi, kateqoriyası üzrə hesablanmış əmək
haqqının icmalı və fəhlə və qulluqçularla hesablaşmalar üzrə
icmal» işləmə cədvəlindən istifadə edilir. 5 №-li cədvəl hər ay
doldurulur və bu məqsədlə hesablaşma cədvəllərindən istifadə
olunur.
Cədvəl iki hissədən ibarətdir. Onun birinci hissəsində əmək
ödənişi fonduna daxil olan və daxil olmayan (sosial sığorta və
xüsusi fondların vəsaiti hesabına) əmək haqqının məbləğləri qeydə
alınır. Cədvəldə bu məbləğlər hesablaşmaların növlərinə /işəmuzd,
vaxtamuzd, məzuniyyət və s./ görə ayrı-ayrılıqda uçota alınır. Bu
cədvəldə işçi kateqoriyaları üzrə əmək haqqının hesablanılması
haqda sütun ayrılır. Sadalanan göstəricilər vasitəsi ilə əmək haqqı
üzrə hesabat tərtib etmək, habelə əmək haqqının müəssisənin
iqtisadi vəziyyətinə təsirini öyrənmək asanlaşır. 5 №-li işçi
cədvəlinin ikinci hissəsi ayın əvvəlinə müəssisənin və işçilərin
ayrı-ayrı şəxslər və müəssisələrin biri-birinə olan borcunu;
bütövlükdə hesabat ayı ərzində hesablanmış əmək haqqını; əmək
haqqından tutulmaların tam xarakteristikasını; ayın axırına
müəssisə və işçilərin bir-birlərinə olan borcunu özündə əks etdirir.
Qeyd etdiyimiz kimi, əmək haqqının verilməsi, müəssisə
rəhbərliyinin müəyyən etdiyi günlərdə həyata keçirilir. Bu
məqsədlə, ödəmə cədvəllərindən istifadə olunur. Mövcud qaydaya
görə əmək haqqı bankdan alınan gün mədaxil edilməklə 3 gün
ərzində i.şçilərə verilməlidir. Kassir, həmin müddət başa çatdıqdan
sonra cədvəlin bütün sətirlərini yoxlayır və işçilərə verilən əmək
haqqının yekununu müəyyən edir. Əmək haqqını müəyyən
səbəblər üzündən vaxtında ala bilməyən işçilərin qarşısına ya
müvafiq ştamp vurulur, ya da
nı
«deponentləşdirilmişdir» sözü yazılır. Deponent məbləğlərinin
uçotu üçün kassir, ayrıca reyestr doldurulmalıdır. Yalnız bundan
sonra ödəmə cədvəlləri və deponent reyestri kassir tərəfindən
mühasibatlığa şəxsən təqdim olunur. Mühasib, həmin sənədləri
yoxladıqdan sonra məxaric orderi yazır və onu kassirə verir. Kassir
də, bilavasitə məxaric orderi əsasında kassa kitabında müvafiq
qeydlər apanr.
İşçilər tərəfindən vaxtında alınmamış əmək haqqı məbləği
deponentləşdirildikdən sonra müəssisənin hesablaşma hesabına
qaytarılır. Bank, müəssisənin deponent məbləğlərini ayrıca
qeydiyyata kötürür və həmin məbləğin digər məqsədlər üçün
istifadəsinə icazə vermir. Bir qayda olaraq işçi istədiyi vaxt öz
əmək haqqını müəssisədən tələb etmək hüququna malikdir.
Fəhlə və qulluqçu tərəfindən vaxtında alınmamış əmək haqqı 3
il ərzində müəssisə tərəfindən mühafizə olunmalıdır. Bu məqsədlə
76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının
«Deponentləşdirilmiş əmək haqqı» sub- hesabından istifadə edilir.
10. Əməyin ödənişinin sintetik uçotu
Əmək haqqının bütün növləri üzrə fəhlə və qulluqçularla
hesablaşmaların uçotunu aparmaq üçün hesablar planında 70
«Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» adlı passiv
hesab nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın kreditində ay ərzində işçilərə
çatası əmək haqqı və mükafatlar, debetində isə əmək haqqından
tutulmalar və onun ödənişi əks etdirilir.
Müəssisənin işçi heyəti ilə hesablaşmaların müvafiq uçot
hesablarında əks etdirilməsi sxemi aşağıdakı kimidir:
1. Əsas və köməkçi sexin fəhlələrinə əmək haqqı
hesablanmışdır:
D-120 «Əsas istehsalat» hesabı,
23 «Köməkçi istehsalatlat» hesabı,
K-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşma lar»
hesabı
132
2. Omumistehsalat və ümumtəsərrüfat təyinatlı işçilərə,
habelə xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda işləyən heyətə
əmək haqqı hesablanmışdır;
D-t 25 «Ümumistehsalat xərcləri» hesabı,
D-t 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabı,
D-t 29 «Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar» hesabı,
K-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı
3. Sənaye, ticarət və ictimai iaşə müəssisələrində işləyən
işçilərə əmək haqqı hesablannuşdır:
D-t 43 «Kommersiya xərcləri» hesabı,
D-t 44 «Tədavül xərcləri» hesabı,
K-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı.
4. Artıq verilən əmək haqqı məbləği kassaya qaytarılmışdır:
D-t 50 «Kassa» hesabı,
K-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı.
5. Sosial sığorta hesabına müavinət hesablanılmışdır:
D-t 69 «Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar» hesabı,
K-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı.
6. Təbii fəlakətlərin aradan qaldırılmasında çalışan işçilərə
əmək haqqı hesablanılmışdır:
D-t 80 «Mənfəət və zərər» hesabı,
K-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı
7. Səhmdarlara dividend hesablanmışdır:
D-t 81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabı,
K-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı.
133
8. Xüsusi təyinatlı fondların vəsaiti (istehlak fondunun,
sosial sferalar fondunun) hesabına əmək haqqı, mükafat
hesablanmışdır:
D-t 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət /ödənilməmiş zərər/» hesabı,
K-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı.
9. Məqsədli maliyyələşmələrin vəsaiti hesabına əmək haqqı
hesablanılmışdır:
D-t 96 «Məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar» hesabı,
K-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı.
10. Kassadan işçilərə əmək haqqı, yardım, təqaüd, müavinət,
mükafat, dividend və s. verilmişdir:
D-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı.,
K-t 50 «Kassa» hesabı.
11. Bankdakı hesablardan səhmdarlara əmək haqqı ödənilmişdir:
D-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı.,
K-t 51 «Hesablaşma hesabı»,
K-t 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı.
12. Əmək haqqından gəlir vergisi tutulmuşdur:
D-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı.,
K-t 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabı.
13. Geri qaytarılmayan avans məbləği təhtəlhesab şəxsdən
tutulmuşdur:
D-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı.
K-t 71 «Təhtəlhesab şəxslərdə hesablaşmalar» hesabı.
14. Səhmlərə abunə yazılan iştirakçıların borcları azalmışdır:
134
D-t 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşınalar» hesabı.
K-t 73 «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı.
135
IV FƏSİL. MATERİAL EHTİYATLARININ UÇOTU
1. Materialların xüsusiyyətləri, uçotunun
təşkili və qarşısında duran vəzifələr
Material ehtiyatları (xammal, material, yanacaq və
başqaları) əmək əşyaları olmaqla, əmək vasitələri və işçi qüvvəsi ilə
birlikdə istehsal prosesində iştirak edir və öz dəyərlərini tamamilə
yeni yaradılmış məhsulun (işin, xidmətin) üzərinə keçirirlər.
İstehsalın miqyasları genişləndikcə istifadə olunan material
ehtiyatlarının həcmi də artır. Onların əldə olunması isə getdikcə
baha başa gəlir və müəssisələrin istehsal etdiyi məhsulun (işin,
xidmətin) maya dəyərini yüksəldir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində
rəqabət mübarizəsində yalnız o müəssisələr qalib gəlir ki, onların
istehsal etmiş olduğu məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyəri aşağı
olsun. Bir çox bərabər şərtlər daxilində məhsulun (işin, xidmətin)
maya dəyəri nə qədər aşağıdırsa müəssisənin mənfəətinin həcmi,
onun maliyyə vəziyyəti də bir 0 qədər yüksək olur. Məlumdur ki,
material ehtiyatlarının hərəkəti, istehsal xərclərinin, məhsulun maya
dəyərinin formalaşması mühasibat uçotunun çox mühüm obyektidir.
Odur ki, material ehtiyatlarına qənaət edilməsi, onlardan səmərəli
istifadə olunması mühasibat uçotu qarşısında da mühüm vəzifələr
qoyur. Həmin vəzifələr aşağıdakılardır:
- material qiymətlilərinin mühafizə olunduğu yerlərdə və
onların emahmn bütün mərhələlərində mühafizəsinə nəzarət;
- material qiymətlilərinin hərəkəti üzrə bütün əməliyyatların
düzgün və öz vaxtında sənədləşdirilməsi;
- material resurslarının tədarükü ilə əlaqədar xərclərin
müəyyənləşdirilməsi və uçotda əks etdirilməsi;
136
- material resurslarının müəyyən olunmuş limitinin
gözlənilməsinə nəzarət;
- satın alınan materiallara görə malsatanlarla hesablaşmaları
vaxtlı-vaxtmda aparmaq və s.
Material qiymətlilərinin mühafizəsinə həqiqi nəzarəti təmin
etmək üçün müəssisələrdə təchizatın, anbar və çəki təsərrüfatının
normal təşkili xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə müvafiq
əmrlə müəssisə üzrə hər bir anbara daimi sıra sayı təhkim edilir və
həmin say anbarla əlaqədar tərtib olunan bütün sənədlərdə öz əksini
tapmalıdır.
Mühafizə olunduqları yerdə materiallara 36 №-li formada
yarlıq təhkim edilir. Anbarlar, saz halda olan çəki cihazları və ölçü
taraları ilə tə'min olunmalıdır.
Materiallar, mərkəzləşdirilmiş qaydada razılaşdırılmış
qrafikə uyğun surətdə bazis anbarlarından sexlərə daşınmalıdır.
Material dəyərlilərinin qəbuluna, daşınmasına, buraxılmasına,
onların hərəkəti ilə əlaqədar əməliyyatların rəsmiyyətə salınmasına
məsuliyyət daşıyan şəxslərin (anbar müdirləri, an- bardarlar,
ekspeditorlar və s.) siyahısı müəyyənləşdirilməlidir. Həmin
şəxslərlə maddi-məsuliyyət haqda müqavilələr bağlanılır.
Müəssisənin bütün xidmət bölmələrində anbarlardan material
dəyərlərinin alınmasına və buraxılmasına məsuliyyət daşıyan
maddi-məsul şəxslərin siyahısı olmalıdır.
İstehsal prosesində materiallar müxtəlif qaydada istifadə
olunur. Onlardan bəziləri (xammal və materiallar) istehsal
prosesində tamamilə istehlak olunur, digərləri (məsələn, ehtiyat
hissələri) heç bir dəyişikliyə uğramadan məmulata daxil edilir,
üçüncüsü (məsələn yağlayıcı materiallar, rəng, boya və s.) özlərinin
yalnız formalarını dəyişir, dördüncü qrup material
137
dəyərliləri isə (məsələn, azqiymətli və tezköhnələn əşyalar) onların
kimyəvi tərkibinə və yaxud kütləsinə daxil olmayaraq yalnız
məmulatların hazırlanmasına şərait yaradır.
Bütün materiallar istehsal prosesində istifadə üsuluna və
təyinatına görə aşağıdakı qruplara bölünür:
- xammal (metallurgiya istehsalında filiz, toxuculuq
sənayesində pambıq lifi və s.);
- əsas materiallar (maşınqayırmada qara metallar, ağac
emalı sənayesində meşə materialları);
- satın
alınan
yarımfabrikatlar
(dəzgahqayırmada
mühərriklər, avtomobü sənayesində şinlər və s.);
köməkçi materiallar (sürtkü materialları, rəng, boya və s.);
- tullantılar (yonqarlar, kəsik borular, qırıntılar və s.);
- taralar (ağac, karton, metal);
- yanacaqlar (odun, daş kömür və s.);
- ehtiyat hissələri (maşın və avadanlıqların əsaslı təmiri
üçün detallar);
- azqiymətli və tezköhnələn əşyalar.
Həmin təsnifat qrupları əsasında müəssisələr xammal və
materialların qalığı, daxil olması və istifadəsi haqda hesabat tərtib
edirlər.
Mühasibat uçotunun hesablar planında material ehtiyatlarının
uçotu üçün 10 «Materiallar», 11 «Bəslənilməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar» və 12 «Azqiymətli və tez köhnələn
əşyalar» adlı hesablar nəzərdə tutulmuşdur.
10 «Materiallar» hesabının tərkibində aşağıdakı səkkiz
subhesab mövcuddur:
1. Xammal və materiallar.
2. Satın alınan yarımfabrikatlar və komplektləşdirici
məmulatlar, konstruksiya və detallar.
138
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Yanacaq.
Тага və tara materialları.
Ehtiyat hissələri.
Sair materiallar.
Emal üçün kənara verilmiş materiallar.
Tikinti materialları.
2. Material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi və yenidən
qiymətləndirilməsi
Material ehtiyatlarının uçotu qarşısında duran vəzifələri yerinə
yetirmək üçün nomenklatur qiymət kitabçasmın olması, sənəd
dövriyyəsi və sənədləşmənin müəyyənləşdirilməsi, uçotun
avtomatlaşdırılması və s. məsələlər ən vacib məsələlərdəndir.
Hər bir müəssisədə materiallarm uçotunu dəqiq aparmaq üçün
nomenklatura
qiymət
kitabçalarmdan
istifadə
olunur.
Nomenklatura dedikdə, məlum müəssisədə istifadə olunan
materialların, yarımfabrikatlarm, ehtiyat hissələrinin, yanacağın və
digər material qiymətlilərinin adlarınm sistemləşdirilmiş siyahısı
başa düşülür. Nomenklaturada material qiymətlilərinin hər biri
haqda aşağıdakı məlumatlar: texniki cəhətdən dürüst adı, markası,
növü, ölçüsü, ölçü vahidi, nomenklatur sayı və s. olmalıdır. Əslində
nomenklatur sayında material qiymətlilərinin bütün əlamətləri
rəqəmlərlə əvəz olunur. Nomen- klaturda, materialın hər bir
növünün uçot qiyməti göstərilən hallarda, həmin nomenklatura
nomenklatura-qiyməti adlanır. Müəssisələrdə materialların
hərəkətini rəsmiyyətə salan hər hansı bir sənəd tərtib olunduqda,
onlarda digər rekvizitlərlə yanaşı, materialın nomenklatur sayı da
göstərilməlidir. No-
139
menklatur sayının tətbiqi, materialların uçotu prosesində baş verə
biləcək bir sıra səhvlərin qarşısını almağa şərait yaradır.
Mühasibat hesablarında materiallar bilavasitə dəyər ifadəsində
qiymətləndirilir. Bazar münasibətləri şəraitində qiymətlərin tez-tez
dəyişməsi materialların uçot və hesabatda qiymətləndirilməsinə təsir
göstərir.
Materiallar hal-hazırda satın alınmanın həqiqi maya dəyəri,
satınalma qiymətləri ilə qiymətləndirilir. Materialların satın
alınmasının həqiqi maya dəyəri ilə qiymətləndirilməsi onların əldə
olunmasına çəkdiyi bütün xərcləri özündə əks etdirdiyindən
ölkəmizin mühasibat uçotu sistemində daha geniş yayılmışdır.
Mühasibat uçotunun qüvvədə olan hesablar pla- mndakı bəzi
hesablar vasitəsilə materialları müxtəlif üsullarla qiymətləndirmək
mümkündür. Bu üsullar, mövcud olan materialların bazar
qiymətlərinin dəyişilməsi ilə əlaqədar əmələ gələn fərqləri həm
uçotda və həm də hesabtda qeydə almağa imkan yaradır.
Müəssisənin əldə etdiyi materiallar bir sıra hallarda həqiqi
tədarük maya dəyərüə qiymətləndirilir. Bu tədarük maya dəyəri,
satınalma zamanı malsatan təşkilata ödənilən faktura dəyərinin və
nəqliyyat-tədarük
xərclərinin
məcmuundan
ibarətdir.
Nəqliyyat-tədarük xərcləri dedikdə, yüklərin qablaşdırılması və
mühafizəsi xərcləri, komisyon və ezamiyyə xərcləri, yolda olan təbii
itki, yüklərin və nəqliyyat vasitələrinin sığorta xərcləri və s. başa
düşülür. Məlum olduğu kimi bir sıra amillərdən (yük partiyalarının
ölçüsündən, malsatanlarm yerləşdiyi ərazinin yaxın və uzaqlığından,
nəqliyyat vasitələrinin növündən və s.) asılı olaraq materialların
qiyməti müntəzəm surətdə dəyişilir. Bununla birlikdə materialların
faktura qiymətləri də
140
dəyişilə bilər. Buna görə təcrübədə materialların faktiki tədarük
maya dəyəri orta kəmiyyət vasitəsilə müəyyənləşdirilir.
Misal. Tutaq ki, 2002-ci il fevral ayının 1-nə müəssisədə
884000 manat məbləğində 540 ədəd material olmuşdur. Ay ərzində
tədarük maya dəyərilə 1869040 manat məbləğində 2184 ədəd
material əldə edilmişdir. Qalıqla birlikdə materialların ümumi
məbləği 2753040 manat, miqdarı isə 2724 ədəd olmuşdur. Onda
material vahidinə düşən orta tədarük maya dəyəri 1010,07 manat
(273040:2724) təşkil edəcəkdir.
Satınalma qiymətləri dedikdə, güzəştlər və əlavələrlə birlikdə
preyskurant, yaxud müqavilə qiymətləri başa düşülür. Təcrübədə
bəzi hallarda faktura qiymətlərini satınalma qiymətlərinə aid
edirlər. Faktura qiymətləri müqavilə, yaxud preyskurant əsasında
müəyyən edilir. Onun tərkibinə həm müxtəlif əlavələr və güzəştlər,
həm də əlavə xidmətlərin dəyəri və nəqliyyat xərcləri daxil edilir.
Qüvvədə olan preyskurantla- ra müvafiq nəqliyyat tariflərinin
qiymətə daxil edilməsi metodikasından asılı olaraq qiymətin əmələ
gəlməsinin iki üsuluna təsadüf olunur:
a) franko-vaqon - göndərən stansiya. Bu üsula görə yükün
daşınması üzrə dəmir yolu tarifini malsatan təşkilat ödəyir.
b) franko-vaqon - malalan stansiya. Sözü gedən üsula görə
dəmir yolu tarifi materialın preyskurant və müqavilə qiymətindən
artıq olan məbləği, faktura dəyərinin üzərinə daxil edilir və o, alıcı
təşkilat tərəfindən ödənilir.
Materialları satınalma qiymətləri ilə qiymətləndirən
müəssisələr onları mühasibat uçotu hesablarında həqiqi faktura
dəyərilə qeydiyyata alırlar. Meydana çıxan əlavə nəqliyyat- tədarük
xərcləri baş verdiyi dövrün üstəlik xərclərinə aid edilir.
141
Materialları qiymətləndirmək üçün uçot qiymələrindən də
istifadə olunur. Qiymətləndirmənin bu qaydası öz sadəliyi ilə
diqqəti cəlb edir. Həmin qaydaya görə nomenklatura-qiymət
kitabçasında qeydə alman materialların hər bir növünə uçot qiyməti
müəyyən
olunur.
Uçot
qiymətləri
materialların
cari
qiymətləndirilməsi üçün zəruridir. Hesabat dövrünə materialların
həqiqi maya dəyəri onların uçot qiymətləri ilə tədarük və əldə
olunmasına çəkilən həqiqi xərclərin kənarlaşma faizinə düzəlişlər
nəzərə alınmaqla müəyyənləşdiriUr.
Təcrübədə uçot qiymətlərinin hesablanmasının iki
variantından istifadə olunur. Birinci varianta görə uçot qiymətləri
preyskurant, yaxud müqavilə qiymətləri səviyyəsində qəbul edilir.
Bu variantda əmələ gələn kənarlaşma nəqliyyat-tədarük xərclərinin
kəmiyyətini göstərir. İkinci varianta görə uçot qiymətləri
materialların həqiqi tədarük maya dəyərinin orta kəmiyyəti kimi
hesablanılır. Materialların həqiqi tədarük maya dəyərini
hesablamaq üçün preyskurant (müqavilə) qiymətlərinin üzərinə
nəqliyyat-tədarük xərclərinin planlaşdırılan kəmiyyətini əlavə
etmək lazımdır. Materialların həqiqi maya dəyərinin orta, yaxud
plan maya dəyərindən kənarlaşması artıq xərcin, yaxud qənaətin
olmasını göstərir.
Uçot qiymətlərinin üstünlüyü onun köməyilə təchizat
əməliyyatlarının səmərəliliyinə qiymət verməkdən ibarətdir. Buna
görə materialların qiymətləndirilməsinin bu variantı müəssisə və
birliklərdə çox geniş yayılmışdır. Aşağıdakı cədvəldə material
qrupları üzrə uçot qiymətlərindən kənarlaşmanın hesablanması
metodikası verilmişdir:
142
Manatla
Ayın əvvəlmə qalıq
Ay ərzində daxil
olmuşdur
Qalıqla birlikdə daxil
olmuşdur
Kənarlaşma əmsalı
(81250:1506250)
Ay ərzində sərf
olunmuşdur
Ayın axırına qalıq
Kənarlaşma
(+,-)
Materialların uçot
qiymətləri ilə
dəyəri
510000
996250
Materialların
maya dəyəri
540000
1047500
+30000
+51250
1506250
1587500
+81250
•
-
+0,053
1140000
1200425
+60425
366250
387075
+20825
Müəssisədə ay ərzində sərf olunmuş materialların həqiqi
maya dəyərinin uçot qiymətindən kənarlaşma məbləği 60420
manat (1140000x0,053) təşkil etmişdir.
Ay ərzində sərf olunmuş materialların həqiqi maya dəyəri
isə 1200425 manata (1140000+60425) bərabər olmuşdur.
Mühasibat uçotunun beynəlxalq təcrübəsində material
sərfinin FİFO və LİFO metodları ilə qiymətləndirilməsindən
istifadə olunur. Daha konkret desək, FİFO metodu zamanı
istehsalat ehtiyaclarına materiallar birinci partiyanın və ardıcıl
olaraq sonrakı partiyaların qiymətləri ilə buraxılır. Başqa sözlə,
partiyalar üzrə tədarük olunmuş materiallar ayrı-ayrılıqda
satınalma qiyməti ilə qiymətləndirilir və həmin qiymətlərlə də
ardıcıl surətdə istehsalat ehtiyatlarına silinir. Qiymətləndirmə
qaydası daxil olan material partiyalarının sərf olunmasının həqiqi
ardıcıllığından asılı deyildir.
LİFO metodu zamanı «materialların sonuncu partiyası
mədaxil olunur, birinci partiyası isə məxaric olunur» 143
prinsipindən istifadə olunur. Başqa sözlə, anbardan buraxılan
materiallar sonuncu satınalma qiyməti ilə, daha sonra sonuncudan
əvvəlki qiymətlərlə və i.a. qiymətləndirilir. Belə hallarda
materialların həqiqi və sərf olunma dəyərləri bir-birindən fərqlənə
bilər.
Materialların istehsalata buraxılması zamanı onların
dəyərinin silinməsinin FİFO və LİFO metodlarının mahiyyətini
daha dərindən başa düşmək üçün aşağıdakı cədvəlin məlumatlarına
müraciət edək:
Miqdarı,
ədədlə
Materiallann oktyabr ayının l-nə qalığı
1-ci ongünlükdə daxil olmuşdur
2-ci ongünlükdə daxil olmuşdur
3-cü ongünlükdə daxil olmuşdur
cəmisi daxil olmuşdur
Ay ərzində sərf olunmuşdur
FİFO metodu ilə qiymətləndirildikdə
LİFO metodu ilə qiymətləndirildikdə
FİFO metodu ilə qiymətləndirildikdə
noyabr ayının l-nə qalıq
LİFO metodu ilə qiymətləndirildikdə
noyabr aynınm l-nə qalıq
Qiyməti
manatla
Məbləği,
manatla
300
625
375
750
1750
1410
1410
1380
1305
-
423000
881250
517500
978750
2377500
1500
550
1305
2082750
2025000
717750
550
1410
775500
Sərf olunmuş materialların dəyərinin FİFO metodu ilə
silinməsi qaydasını nəzərdən keçirək, cədvəldən göründüyü kimi,
ay ərzində 1500 ədəd material sərf olunmuşdur. Materialların 950
ədədini (250+700) 1410 manatla qiymətləndirsək, ümumi məbləğ
1339500 manat təşkil edər. Sərf olunan materialın yerdə qalan 550
(1500-950) ədədinin 300-nün hər birini 1380 manata (məbləği 414000 man.), 250-ni isə 1305
144
manata (məbləği - 326250 man.) qiymətləndirək. Beləliklə ay
ərzində sərf olunan 1500 ədəd materialın dəyərinin FİFO metodu
ilə silinəcək məbləği 2082750 man. (1339500+414000+326250)
təşkil edəcəkdir.
Sərf olunmuş 1500 ədəd materialın LİFO metodu ilə
qiymətləndirilməsini nəzərdən keçirək. Cəmi 1500 ədəd materialın
750 ədədinin hər birini 1305 manata (məbləği - 978750 manata),
375 ədədini - 1380 manata (məbləği - 517500 man.) və yerdə qalan
375 ədədini isə 1410 manata (məbləği - 528750 man.)
qiymətləndiririk. LİFO metodu ilə ay ərzində material sərfinin
ümumi məbləği 2025000 man. (978750+517500+528750) təşkil
edir.
Cədvəlin məlumatlarından görünür ki, müxtəlif metodlarla
hesablanılmış sərf olunmuş materialların və onların qalıqlarının
dəyəri bir-birindən xeyli fərqlənir. Bu fərq hər şeydən əvvəl
materialların müxtəlif partiyalarının alış qiymətlərinin və onların
məhsulların maya dəyərinə daxil edilməsi üsullarının müxtəlif
olması ilə əlaqədardır.
FİFO və LİFO metodlarının tətbiq edilməsi üçün hər şeydən
əvvəl materialların analitik uçotunu onların yalnız növləri üzrə
deyil, həm də partiyalar üzrə təşkil etmək lazımdır. Şərh etdiyimiz
metodların üstünlüyü ilə yanaşı, onların tətbiqinin nisbətən
mürəkkəbliyi də mövcuddur.
FİFO və LİFO metodlarının tətbiqi imkanlarını ciddi surətdə
araşdırmaqla prof. V.F. Paliy materialların qiymətləndirilməsinin
partiya uçotundan istifadə etməklə balans metodunun qəbulunun
üstünlüyünü və sadəliyini əsaslandırmışdır. Bu məqsədlə, o,
aşağıdakı düsturdan istifadə etməyi məqsədəuyğun saymışdır:
145
R=N+P-K
Burada R - sərf olunan materialların dəyərini, N və K materialların müvafiq surətdə ilkin və son qalıqlarının dəyərini, P
isə - daxil olmuş materialların dəyərini göstərir.
Yuxarıdakı cədvəlin məlumatlarına istinad edərək
materialları sonuncu daxil olma qiyməti ilə (FİFO metodu)
qiymətləndirsək, bu məbləğ 717750 man. (550x1305) təşkil edər.
Bu halda, sərf olunan materialların dəyərini təklif edilən düstur
vasitəsilə hesablasaq aşağıdakıları əldə edə bilərik.
R=423000+2377500-717750=2082750 man.
Göründüyü kimi bu məbləğ FİFO metodu ilə hesablanılan
materialların sərf olunmuş məbləği ilə eynidir.
Material qalığını ilkin daxilolma qiyməti ilə (775500
man.=550x1410) qiymətləndirsək, sərf olunmuş materialların
dəyərini həmin düstur vasitəsilə aşağıdakı kimi müəyyən etmək
olar:
R=423000+2377500-775500=2025000 man.
Hesabladığımız məbləğ LİFO metodu ilə müəyyənləşdirilən
materialların sərf olunmuş məbləğinə uyğun gəlir.
Beynəlxalq standartlarda nəzərdə tutulan qaydalara müvafiq
olaraq hesabat ilinin sonuna balansda olan material ehtiyatlarının
yenidən qiymətləndirilməsi cari bazar qiymətləri ilə aparılmalıdır.
Bu zaman yenidən qiymətləndirmənin materialların cari bazar
qiymətlərinin cari uçotda qeyd olunan qiymətlərindən aşağı olması
hallarında aparılmasını yadda
146
saxlamaq lazımdır. Əks halda material ehtiyatları yenidən
qiymətləndirilməli və balansda uçot qiymətlərilə əks etdirilməlidir.
Rəqabət şəraitində hər bir müəssisənin rəhbərliyi material
ehtiyatlarının müxtəlif növlərinin yenidən qiymətləndirilməsi
zərurətini dərindən dərk etməli və bu prosesə obyektiv qiymət
verməyi bacarmahdır. Hər bir müəssisə müntəzəm surətdə
materialların uçot qiymətlərini bazar qiymətləri ilə üzləşdirməli,
konkret nəticələr çıxarılmalıdır. Materialların bazar qiymətinin,
balans dəyərindən aşağı olması, qiymət fərqi həcmində
müəssisənin mənfəətinin azalmasına, məhsullann maya dəyərinin
saxtalaşdırılmasına gətirib çıxarır. Mövcud qaydaya görə həmin
fərq üstəlik xərcləri, yaxud mənfəəti uçota alan hesabların
debetində, materialların yenidən qiymətləndirilməsi hesabının
kreditində əks etdirilir. Hesabat balansmda yenidən
qiymətləndirmə hesabı üzrə kredit qahğı material ehtiyatlarının
dəyərini aşağı salır.
Bazar qiymətlərinin mühasibat uçotundakı cari qiymətlərdən
aşağı düşməsi, müəssisənin balansında zərərin baş verməsini
göstərir. Qiymət fərqi ilə əlaqədar kənarlaşmalar 25 yaxud 26 №-li
hesabların debetində, 14 «Material dəyərlərinin yenidən
qiymətləndirilməsi» hesabının kreditində əks etdirilir. Bəzi
hallarda kənarlaşma məbləğinin birbaşa 80 «Mənfəət və zərərlər»
hesabımn
debetinə,
14
«Maddi
sərvətlərin
yenidən
qiymətləndirilməsi» hesabının kreditinə aid edilməsi hallarma da
təsadüf olunur. Bu zaman hesabat dövrünün mühasibat balansında
14 №-li hesabın kredit qalığı müəssisənin material ehtiyatlarının
dəyərini azaltmalıdır.
147
■ Bazar qiymətlərinin aşağı düşməsi üzündən baş verən zərərin
14 №-li hesabda qeydə alınması Materialların 10 «Materiallar»
hesabındakı uçot qiyimətlərinə təsir göstərmir.
Bazar qiymətləri müntəzəm surətdə aşağı düşdüyü hallarda
müəssisədə mövcud olan uçot qiymətlərini yenidən nəzərdən
keçirmək zəruridir. Başqa sözlə, materialların mövcud uçot
qiymətləri bazar qiymətlərinə uyğunlaşdırılmalıdır. Bunun üçün
materialların
sonuncu
yenidən
qiymətləndirilməsinin
məlumatlarına istinad olunmalıdır.
3. Materialların hərəkətinin uçotunun sənədləşdirilməsi
Materialların hərəkətinin uçotu üçün xüsusi sənədlərdən
istifadə edilir. Həmin sənədlər materialların uçotu üzrə qüvvədə
olan təlimatlara, habelə uçotun avtomatlaşdırılmasına tam
uyğunlaşdırılmışdır. Tərtib olunan sənədlərin sürətlərinin miqdarı
və onların dövriyyəsi müəssisələrin xarakterindən, maddi- texniki
təchizatın formalarından, uçotun təşkili sistemindən və digər
amillərdən asılıdır. Bir qayda olaraq elektron-hesablama
maşınlarından istifadə olunduqda sənədlər minimum miqdarda - 1
surətdən, əllə işlənildikdə isə ikidən artıq olmamaq şərti ilə tərtib
olunmalıdır.
Materialların müəssisəyə daxil olmasına ilk növbədə
marketinq (təchizat) şöbəsi nəzarət edir. Marketinq şöbəsi hər
şeydən əvvəl malsatan təşkilatların müqavilə öhdəliklərinə əməl
etmələrini izləməli, onların keyfiyyət və miqdar göstəricilərinə
uyğunluğunu nəzərdən keçirməlidir.
Materialların yerli və digər şəhərlərdə olan təşkilatlardan
gətirilməsinə müəssisənin marketinq şöbəsinin ekspeditoru
148
məsuliyyət daşıyır. Yükü nəqliyyat təşkilatından (dəmir yolundan,
limandan) qəbul edən zaman ekspeditor taralarm, surğuc
möhürünün vəziyyətinə xüsusi diqqət yetirməli, müəyyən zədələr
aşkar edildikdə, nəqliyyat təşkilatına və ya malsatana iddia
qaldırmaq üçün kommersiya aktı tərtib etməlidir. Materiallar
ekspeditor tərəfindən anbara təhvil verilən zaman maddi- məsul
şəxs (anbar müdiri, anbardar) daxil olan materialların miqdarının,
keyfiyyətinin və çeşidinin malsatan təşkilatın sənədindəki
göstəricilərə uyğun olub-olmamasım yoxlamalıdır. Həmin
sənədlərin bir qismi göndərilən yükün miqdarını (spesifikasiya,
vəsiqə və s. digər sənədlər) bir qismi isə onun keyfiyyətini
xarakterizə edir. Əgər bütün göstəricilər malsatanm sənədlərindəki
göstəricilərə uyğun gələrsə, onda maddi-məsul şəxs M-4 №-li
formada mədaxil orderi tərtib etməlidir.
İlkin sənədlərin miqdarını ixtisar etmək üçün daxil olan
materialları müvafiq sənəd tərtib edilmədən də mədaxil etmək olar.
Daxil olan materialla, malsatanm sənədləri arasında heç bir fərq
müşahidə edilməzsə materialın qəbulu hesab- faktura yaxud
tədiyyə tələbnaməsinin üzərində xüsusi ştamp vurmaqla yerinə
yetirilə bilər. Ştampda mədaxil orderinin bütün rekvizit- ləri öz
əksini tapır.
Materiallar avtonəqliyyatla mərkəzləşdirilmiş qaydada
daşındıqda malsatan təşkilat dörd surətdən ibarət M-5 və M-6 №-li
formalarda əmtəə-nəqliyyat qaimələri yazır. Bu sənədlər aşağıdakı
məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuşdur:
- alıcı təşkilat (malalan) üçün - mədaxil orderi ilə birlikdə
materialların mədaxil edilməsi;
- malsatan təşkilat üçün - materialları silmək;
- avtonəqliyyatın sürücüsünə əmək haqqı hesablamaq;
- ödəniş üçün banka təqdim etmək.
149
Materialların qəbulu haqda akt (7 №-lr foma) tədiyyə
tələbnaməsiz daxil olan materialları rəsmiyyətə salmaq üçün tətbiq
olunur. Bu sənəddən digər məqsədlər üçün də istifadə edilir. Akt
müəssisə rəhbərliyi tərəfindən yaradılmış komissiya vasitəsilə
rəsmiyyətə salınır. Komissiyada malsatanın, yaxud hər hansı
marağı olmayan təşkilatın nümayəndəsi hökmən iştirak etməlidir.
Akt iki surətdən ibarət yazılır. Onun birinci surəti mühasibata
təqdim olunur, ikincisi isə marketinq şöbəsinə verilir. Aktın tərtib
olunması mədaxil orderinin yazılmasını istisna edir.
Mədaxil sənədləri materiallar daxil olan gün tərtib olunur.
Laboratoriya analizinə, texniki baxışa ehtiyacı olan habelə
maddi mühafizəyə qəbul edilən materiallar anbarda ayrı uçota
alınır. Onlar üçün mədaxil orderləri yazılmır və analizin, həmçinin
digər halın nəticəsi məlum olanadək ayrı uçota alınan həmin
materiallar istifadə olunmur. Belə materialların uçotu Xüsusi
kitabda aparılır. Kitabda əvvəlcə analizə ehtiyacı olan daha sonra
isə maddi mühafizəyə qəbul edilən materillar qeyd olunur. Bu cür
kitabın tətbiqi əmlakın hər hansı bir növünün mühafizəsinə nəzarəti
həyata keçirməyə imkan yaradır.
Sadalanan sənədlərdən başqa materialların buraxılışı haqda
qaimə-tələbnamələr də (M-11 №-li forma) tərtib edilir. Bu sənəd
əsasən materialların müəssisə daxili hərəkətinin uçotunun
aparılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Materialları təhvil verən
maddi-məsul şəxslər 2 surətdən ibarət qaimə yazırlar. Qaimənin bir
surəti materialları silmək üçün sexə, digəri isə mədaxil etmək üçün
anbara verilir.
150
Məxaric sənədləri materialların istehsalat ehtiyacları üçün
buraxılmasını əks etdirir. Belə sənədlərdən ən mühümü limit-zabor
kartlarıdır.
Limit-zabor kartları (M-8, M-9 №-li formalar) müəsisə- nin
marketinq şöbəsi tərəfindən bir və ya bir neçə növ material üçün
yazılır. İstehsal proqramının yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar
müxtəlif növ materiallara tələbat müəssisənin plan- iqtisad şö'bəsi
tərəfindən hesablanılır.
Kartlar 2 surətdən ibarət tərtib olunur. Onun bir surəti sexə,
digəri isə anbara verilir. Materialları anbardan buraxan zaman
anbarın maddi məsul şəxsi sexin limit-zabor kartında imza edir.
Hər bir əməliyyatdan sonra kartın hər ikisində istifadə olunmamış
limitin qalığı çıxarılır. Limit, istifadə olunduqdan və ay başa
çatdıqdan sonra limit-zabor kartı müəssisənin mühasibatlığına
təhvil verilir. Onların əsasında materialların buraxılışı rəsmiyyətə
salınır və istehsalat ehtiyacları üçün nəzərdə tutulan limitə riayət
edilməsi üzərində nəzarət həyata keçirilir.
Limit-zabor kartı əsasında istehsalatda istifadə olunmayan
(geri qaytarılan) materialların da uçotu apanlır. Bu zaman heç bir
əlavə sənəd tərtib etmək tələb olunmur. Limit- zabor kartlarının
miqdarını (sayını) ixtisar etmək məqsədilə rüblük kartlardan (aylıq
talonlara bölməklə) istifadə etmək məqsədəuyğundur. Materiallar
müntəzəm surətdə istifadə olunan hallarda onların təsərrüfat və
digər ehtiyaclar üçün buraxılışını rəsmiyyətə salmaq üçün 10 №-li
formada akt- tələbnamə tərtib edilir. Akt-tələbnamə sexlər,
şö’bələr və mate- riallann istehlakçısı olan digər bölmələr
tərəfindən iki surətdən ibarət tərtib olunur. Onun bir surəti anbarın
maddi-məsul
151
şəxsinin imzası ilə alıcıda qalır, ikincisi isə alıcının imzası ilə anbarda
saxlanılır.
Material resurslarının istehsalata limitdən artıq buraxılışı
habelə bir materialın digəri ilə əvəz olunması xüsusi tələbnamədən çıxarışla rəsmiyyətə salınır. Bu zaman həmin tələbnamədə artıq xərcin (buraxılışın) səbəbləri və günahkar şəxslər
qeyd edilməlidir. Belə hallarda materialların buraxılışı yalnız
müəssisə direktorunun yaxud baş mühəndisin icazəsi ilə həyata
keçirilə bilər. Kənar təşkilatlara, habelə öz müəssisəsinin
ərazisindən kənarda yerləşən təsərrüfatlara material buraxılışının
rəsmiyyətə salınması üçün M-ll-li formada qaimə tərtib olunur. Bu
sənəd marketinq şöbəsi tərəfindən üç surətdən ibarət yazılır.
Materiallar avtonəqliyyatla daşman hallarda isə nəqliyyat qaiməsi
rəsmiyyətə salınır.
4. Material resurslarının anbarda və mühasibatlıqda
uçotu
Qüvvədə olan normativ sənədlər, təlimat, qayda və
göstərişlər materialların uçotunun uçot-hesablama işlərinin
mexanikləşdirilməsinin müasir vasitələrindən istifadə etməklə
Operativ-mühasibat (qalıq) metodunun prinsipləri əsasında təşkil
etməyi nəzərdə tutur. Bu metod anbarlarda yalnız miqdar,
mühasibatlıqda isə məbləğ ifadəsində uçot aparıldığından uçot
yazılışlarının anbar və mühasibatlıqda təkrar olunmasına yol
vermir. Bu metodun tətbiqi zamanı marketinq və digər xidmət
şöbələrində material ehtiyatlarının vəziyyəti və onların müvafiq
normalara uyğun olması üzərində operativ nəzarətə,
mühasibatlıqda isə anbar uçotunun vaxtında və düzgün təş-
152
kilinə əlverişli şərait yaranır. Sözügedən metod üzrə, materialların
analitik uçotu aşağıdakılardan ibarətdir:
- anbarda materialların hər növünə və ölçüsünə görə M- 17
№-li forma üzrə ayrıca kartoçka açılır;
- maddi məsul şəxslər ilkin sənədlərə (mədaxil orderlərinə,
limit-zabor kartlarına və s.) əsasən materialların qəbulu və
buraxılışı haqda yazılışlar aparır və hər günün axınna onların
qalığını çıxarır.
Mühasibatlıq (material qrupu və ya bölməsi) həftədə (on
gündə) bir dəfədən gec olmayaraq materialların anbara daxil olması
və oradan buraxılması haqqında ilkin sənədlərin tərtib edilməsinin
düzgünlüyü, habelə anbar kartoçkalannda qalıqların çıxarılmasının
doğruluğunu və vaxtında həyata keçirilməsini yoxlayır. Daha sonra
mədaxil və məxaric üzrə ilkin sənədlərə əsasən reyester (M-18 №-li
forma) tərtib olunur və mühasibatlığa verilir.
Müəssisənin anbarlarında olan materialların və onların
hərəkətinin uçotunun vəziyyətinə nəzarət aşağıdakıları təmin
etməlidir:
- materialların hər bir nomenklatur sayı üzrə növ uçotu
kartoçkalarmm mühasibatlıq tərəfindən maddi-məsul şəxslərə
rəsmi qaydada təhvil verilməsini;
- materialların daxil olması və buraxılması haqqında anbar
müdiri tərəfindən anbar uçotu kartoçkalannda yazılışların
aparılmasını və onlarda qalığın vaxtında çıxarılmasını;
anbar uçotunun nəticələrinə əsasən həqiqi material
qalıqlarının
müəyyən
olunmuş
ehtiyat
normalarından
kənarlaşmasına, habelə hərəkətsiz qalan material qalıqlarına dair
məlumatların maddi-texniki təchizat şöbəsinə verilməsini;
153
- ilkin sənədlərin bilavasitə anbarda anbar müdirinin və ya
anbardarın iştirakı ilə vaxtlı-vaxtmda və düzgün doldurulmasının
mühasibat işçiləri tərəfindən yoxlanılmasını.
Sadalanan nəzarət aparıldıqdan sonra rəsmiyyətə salınan və
qruplaşdırılan sənədlər yazılışların və yekunların hesablanması
üçün hesablama qurğularma verilir. Yekun məlumatları mədaxil və
məxaric əməliyyatları üzrə sintetik hesablar və subhesablar
çərçivəsində M-43 №-li cəmləşdirmə-qruplaşdırma cədvəlinə
yazılır. Sonra bu sənədin məlumatları 10 №-li cədvələ köçürülür. 10
№-li cədvəlin məlumatlarma əsasən materialların uçot
qiymətlərinin həqiqi qiymətlərdən kənarlaşması hesablanır.
Idarelərarası nümunəvi M~17 Na-U forma
Materialların anbar uçotu kartoçkası (çıxarış)
Ölçü
vahidi
C/
3
U
4s
>
U
■C
:0
m
o
O
:3
C
C
Z
XI
C
<l
2
:3
3
«
ä
M
C
O
u
s
O
•a
o
fS
s
'Ö
o
Z
2
15
3 4
7
5
6
7
8
10700
9
kq
10
17
11
5600
S
go
a
*->
(4
.ä»
Jc
•O
u^
'z ^ z
m
C/5
1
12
6200
13
0345
Sex anbarlarında materialların dəyər hərəkəti haqqında
məlumatları yekunlaşdırmaq üçün 11 №-li cədvəldən istifadə
olunur. Bu cədvəldə aparılan qeydiyyatlar ilkin sənədlər əsasında
tərtib olunmuş sex hesabtalarma əsasən yerinə yetirilir.
154
Materialın adı: Boyaq
u
cd
w
5
<a
G
S»
’"3
>>
re
(/)
C
^X
a
'O Bİ u
14
13.03.2002
15.03.2002
17.04.2002
19.04.2002
16.05.2002
28.05.2002
C
a
a
a
C/3
15
'•B
o16
O
16
123
145
164
169
178
18
23
29
31
79
n jo > —
JD X
13
M Jo
Cn
■5 s
E
«T
’><
cd
n
u
•n
3
%
S
s
N
o*
a
C3
8
z
s^
17
X
ns
18
2№-Ii sex
12500
2№-li sex
8300
2№-li sex
7600
2№-li sex
2№‘li sex
Dövriyyə 28400
19
7200
8145
15345
20
5200
17700
26000
33600
26400
17255
13055
21
Kərimov
Əmirov
Əmirov
Əmirov
Əmirov
Əmirov
Əmirov
Materialların malsatanlardan daxil olması ilə əlaqədar
təsərrüfat əməliyyatları 3 №-li jurnal-orderdə əks etdirilir. Bu
jurnalda malsatan və podratçılarla aparılan bütün əməliyyatların
sintetik uçotu, habelə ödəmə-tələbnamələrinin ödənilməsinə görə
hesablaşmaların analitik uçotu aparılır. Planh ödəmə qaydasında
həyata keçirilən hesablaşmaların analitik uçotu 5 №-li cədvəldə
aparılır. Ayın sonunda bu cədvəlin yekun məlumatları
müxabirləşən hesablar üzrə 6 №-li jurnal-orderə köçürülür. Bu
jurnalda yolda olan materialların, fakturalaşdırılma- mış yəni
sənədləri alınmamış materiallann dəyəri, malsatan- lara qarşı
qaldırılan iddia məbləğləri və s. məlumatlar da öz əksini tapır.
Materialların daxil olması ilə əlaqədar təsərrüfat əməliyyatlarının
əks etdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlamaq üçün aşağıdakı cədvəl
və sxemdən istifadə edilməsi tövsiyə edilir.
156
156
Materialların daxil olması ile əlaqədar təsərrüfat əməliyyatlarının
mühasibat uçotunda əks etdirilməsi sxem/
Sıra
-M'-si
A
1
2
3
4
5
6
7
Təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu
B
M üxa birləşən
hesabın №-si
Debet
Kredit
Uçot
registri
1
2
3
10
60
6 saylı j/o
Aksept edilmiş hesab-ödəmə tələbnamələrinin məlumatlarına əsasən anbara qəbul
olunmuş materiallar mədaxil edilmişdir
Materiallann müəssisənin anbarına
gətirilməsi, yükləmə-boşaltma işlərinə görə
hesablanılmış əmək haqqı və ona görə sosial
sığortaya ayırmalar əks etdirilmişdir
Materiallar müəssisənin nəqliyyatı ilə anbara
daşınmışdır
Təhtəlhesab şəxs tərəfindən alınmış
materiallar anbara mədaxil edilmişdir
İstifadə oluna bilən istehsalat tullantıları
material anbarına qəbul edilmişdir
Aparılmış inventarizasiya zamanı aşkar
edilmiş artıq material dəyərliləri mədaxil
olunmuşdur
Əsas vəsaitlərin ləğvi nəticəsində alınan
materiallar mədaxil edilmişdir
157
1 saylı
işlənmə
cədvəli
lO/l saylı j/o
10
70,69
10
23
10
71
7 saylı j/o
10
20
10/1 saylı j/o
10
80
10/1 saylı j/o
12 saylı j/o
10
88
5. Materiallann daxil olmasının və malsatanlarla
hesablaşmaların uçotu
Materialların satın alınmasının mühasibat hesabları vasitəsilə
uçotda əks etdirilməsi qaydası onların daxil olma mənbələrindən
asılıdır.
Malsatanlardan daxil olan materialların və azqiymətlitezköhnələn əşyaların uçotunu aparmaq üçün mühasibat uçotunda 6
və 6-a №-li jurnal-orderlər nəzərdə tutulmuşdur. Sənaye
müəssisələrinin böyük əksəriyyəti 6 №-li jurnal-orderdən istifadə
edirlər.
Mədaxil sənədlərinə əsasən matsatanlardan daxil olan
materiallar nəqliyyat-tədarük xərcləri də daxil edilməklə mühasibat
uçotunda aşağıdakı qaydada əks etdirilir:
D-t 10 «Materiallar» hesabı;
K-t 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabı
Materialların daşınması üzrə avtonəqliyyat konturunun
xidmətləri ilə əlaqədar xərclər də yuxarıda verilən yazılış tərtib
edilməklə uçotda əks etdirilir.
Materialların qəbulu zamanı malsatan təşkilat yaxud nəqliyyat
təşkilatının təqsiri üzündən çatışmamazhq aşkar edilən, habelə
qiymətin artırılması və növlərin qarışıq salınması müəyyən edilən
hallarda həqiqi qəbul edilmiş materialların dəyəri 10 «Materiallar»,
çatışmayan məbləğ isə 63 «İddialar üzrə hesablaşmalar» adlı
hesabların
debetinə,
çatışmazlıqdan
asılı
olmayaraq
malgöndərənlərin hesab-fakturasmda göstərilən bütün məbləğ 60
«Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının kreditinə
yazılır.
Çatışmazlıq ilə əlaqədar materialların qəbulu 23 №-Ii xüsusi
formalı akt rəsmiləşdirməklə yerinə yetirilir.
158
Bu cür halda 6 №-li jurnal-orderdə aşağıdakı mühasibat
yazılışları tərtib olunur:
D-t 10 «Materiallar» hesabı;
D-t 63 «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabı.
K-t 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabı.
Materiallar mədaxil edilən zaman artıq kəlmə müşahidə
olunan hallarda onun alış qiymətilə dəyəri, 10 «Materiallar»
hesabının debetinə 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar»
hesabının kreditinə yazılış verilir.
Malsatanlarm hesab-fakturası olmadan daxil olan materiallar
da yuxarıda şərh edilən qaydada uçotda əks etdirilir.
Təcrübədə fakturasız daxil olmuş mal-material dəyərlilərinin
ayrıca cədvəldə uçota alınmasına rast gəlinir. 6 İSfe-li jurnalorderdə isə fakturasız mallarm yalnız ümumi məbləği əks etdirilir.
Dəyəri ödənilmiş, lakin malalan təşkilatın anbarına daxil
olmamış (yolda olan) materiallar uçotda adi qaydada başqa sözlə,
10 «Materiallar» hesabının debetində 60 «Malsatan və
podratçılarla hesablaşmalar» hesabının kreditində qeyd edilir.
6 №-li jurnal-orderdə materiallara görə malsatanlarla yanaşı
istehlak olunan enerjiyə və digər xidmətlərə görə istilik- elektrik
stansiyaları ilə hesablaşmalar, habelə görülən işlərə görə
podratçılarla hesablaşmalar da uçota alımr.
6 №-li jurnal-order və onun cədvəlində debetləşən və kreditləşən dövriyyələr üzrə yazılışlar xətti üsulla yerinə yetirilir. Bu
jurnalın göstəricilərinə əsasən malsatanlardan daxil olan
materialların həqiqi dəyəri və onlarla hesablaşmaların vəziyyəti
müəyyən edilir.
159
Müəssisənin anbarına materialların digər mənbələrdən
(malgöndərənlərdən başqa) daxil olması uçotda aşağıdakı kimi əks
etdirilir.
Anbara daxil olan və müəssisənin kassası tərəfindən dəyəri
ödənilən materiallar üçün:
D-t 10 «Materiallar» hesabı;
K-t 50 «Kassa» hesabı.
Bu əməliyyat 1 №-li jurnal-orderdə əks etdirilir. Müəssisənin öz
ehtiyacları üçün istehsalatda hazırlanan materiallar isə aşağıdakı
yazılış verilməklə mədaxil edilir:
D-t 10 «Materiallar» hesabı;
K-t 20 «Əsas istehsalat» hesabı, yaxud K-t 23 №-li «Köməkçi
istehsalatlar» hesabı (materialların hansı sexdən daxil olmasından
asılı olaraq).
6. Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların uçotu
Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar dedikdə, əsas vəsaitlər
kimi istehsal prosesində uzun müddət iştirak edən və köhnəlmiş
hissəsini məhsul (iş, xidmətlər) istehsalı ilə əlaqədar məsrəflərə
daxil edən əmək vasitələri başa düşülməlidir. Azqiynıətli və
tezköhnələn əşyaların və onların köhnəlməsinin uçotunu aparmaq
üçün mühasibat uçotunun hesablar planında 12 «Azqiymətli və
tezköhnələn əşyalar» (aktiv, inventar) və 13 «Azqiymətli və
tezköhnələn əşyaların köhnəlməsi» (passiv, nizamlayıcı) hesablar
nəzərdə tutulmuşdur.
Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların tərkibində aşağıdakılar
uçota alınır:
- dəyərindən asılı olmayaraq bir ildən az xidmət edən əşyalar;
dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq əsas
vəsait sayılan kənd təsərrüfatı maşınlarından, alətlərindən,
160
mexanikləşdirilmiş tikinti alətlərindən, işçi və məhsuldar
heyvanlardan başqa, xidmət müddətindən asılı olmayaraq vahidinin
və dəstinin dəyəri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş
əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddindən aşağı olan əmək
əşyaları;
- dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq balıq
ovu alətləri (trallar, bütün növ torlar və s.);
- benzin motorlu mişarlar, şaxdoğrayan maşınlar, çaylarda
istifadə olunan axıtma troslan, mövsümi yollar, ağac daşımaq üçün
müvəqqəti asılma yollar, iki il müddətində istifadə etmək üçün
meşələrdə olan müvəqqəti evlər, səyyar dartılıb aparılan qızdırıcı
evlər, qazanxana məntəqələri və başqa müvəqqəti mövsümi
xarakterli vəsaitlər (əmək vəsaitləri);
- dəyərindən asılı olmayaraq fərdi sifarişlərin, yaxud
məmulatların seriyalı və ya kütləvi istehsalı üçün düzəldilmiş
xüsusi mexanizmlər və alətlər;
- vahidinin və ya dəstənin dəyərindən və xidmət müddətindən
asılı olmayaraq xüsusi geyimlər, ayaqqabılar, həmçinin yataq
ləvazimatları;
- vahidinin və ya dəstinin dəyərindən və xidmət müddətindən
asılı olmayaraq, müəssisələrdə işçilərə verilən xüsusi geyim
formaları, səhiyyə, maarif, əhalinin sosial müdafiəsi və başqa büdcə
idarələrində verilən geyimlər və ayaqqabılar;
- dəyəri kompleks tikinti-quraşdırma işlərinin maya dəyərinə
üstəlik xərclər kimi daxil edilən müvəqqəti (titulsuz) xüsusi
düzəldilmiş mexanizmlər, qurğular (tituldan kənar) tikintilər;
- anbarda material qiymətlilərinin saxlanmasında və ya
texnoloci prosesdə iştirak edən vahidinin dəyəri müvafiq normativ
sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum
həddindən aşağı olan taralar;
- dəyərindən asılı olmayaraq kirayəyə vermək üçün təyin
edilmiş əşyalar;
161
- cavan vo kökəldilməkdə olan heyvanlar, quşlar, dovşanlar,
xəzli heyvanlar, arı ailələri vo təcrübə üçün saxlanılan heyvanlar;
- tinqlikdə köçürmə məqsədilə əkilmiş çoxillik əkmələr.
Müəssisənin mühasibatlığı azqiymətli və tezköhnələn
əşyaların uçotunu aparan zaman onların vaxtlı-vaxtında və tam
mədaxil edilməsini, eləcə də malsatanlarla hesablaşmaların düzgün
aparılmasını; azqiymətli və tezköhnələn əşyaların maddi-məsul
şəxslər və saxlanma yerləri üzrə mühafizə edilməsi üzərində
nəzarəti; alınmış azqiymətli və tezköhnələn əşyaların həqiqi maya
dəyərinin müəyyən edilməsini; onların norma üzrə saxlanma
müddətinə riayət edilməsinə nəzarətin təşkil edilməsini; azqiymətli
və tezköhnələn əşyaların istifadə edilməsi ilə əlaqədar olan
köhnəlmənin (aşınmanın) istehsal məsrəflərinə (tədavül xərclərinə)
düzgün və dəqiq daxil edilməsini; yararsız hala düşmüş
(köhnəlmiş), xarab olmuş yaxud itmiş alətlərin, istehsalat geyim və
ayaqqabılarının,
xüsusi
geyim
formalarının,
təsərrüfat
inventarlarının rəsmiyyətə salınmasını təmin etməlidir.
Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların uçotu üzrə ilk
sənədlər. Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların hərəkəti (daxil
olması, daxili yerdəyişməsi, istismara verilməsi, silinməsi) ilə
əlaqədar əməliyyatları əks etdirmək üçün aşağıdakı nümunəvi
formalarda ilk uçot sənədləri nəzərdə tutulmuşdur:
AT-1 №-li «Alətlərin (cihazların, mexanizmlərin,
aparatların) daimi ehtiyatını tamamlama (aradan
qaldırma) cədvəli», daimi dövriyyə (mübadilə) fondunun
formalaşması prinsipi üzrə uçot aparan müəssisələrin paylama
anbarında olan alət (qurğu, cihaz, mexanizm, aparat) ehtiyatlarının
hərəkətini uçota almaq üçün tətbiq edilir. Cədvəl, alətin (qurğunun,
cihazın, mexanizmin, aparatın) daimi ehtiyat normasının dəyişməsi
tələb olunduqda plan şöbəsinin rəhbəri ilə birlikdə istehsalat (sex,
sahə) bölməsinin rəhbəri tərəfindən iki surətdən ibarət tərtib edilir.
Cədvəlin birinci surəti alət şöbəsində, ikincisi isə sexdə saxlanılır.
AT-l №-li
162
formanın məlumatlarına əsasən baş vermiş dəyişikliklər haqda'
anbar uçotu kartoçkasmda (M-12 №-li forma) müvafiq
qeydiyyatlar aparılır.
At-2 №-li «Azqiymətll və tezköhnələn əşyaların
uçotu kartoçkası», uzun müddət istifadə etmək üçün
müəssisənin paylama anbarından işçilərə verilmiş azqiymətli və
tezköhnələn əşyaların qeydə alınmasında istifadə edilir. Azqiymətli
əşyalar briqadirin qəbzinə əsasən bütün briqada heyətinə də
buraxıla bilər. Kartoçka, əşyaları alnuş hər bir işçi üçün bir surətdən
ibarət anbardar tərəfindən doldurulur. Hər bir əşya alınan zaman
onu alan işçi kartoçkada imza edir. Əşyalar işçilər tərəfindən anbara
qaytarılan zaman isə, anbardar onların miqdarını yoxlayıb, qəbul
olunma tarixini qeyd etməklə anbarın kartateykasında saxlanılan
kartoçkaya imza edir.
Qısamüddətli istifadə üçün müəssisənin anbarından işçilərə
buraxılmış alətlərin (qurğuların, cihazların, mexa- nizmlərin,
aparatların) uçotu üçün, alət paylama anbarının nömrəsi, sexin
nömrəsi, işçinin tabel nömrəsi göstərilən alət nişanı (markası) tətbiq
edilir. Anbardar hər bir marka üçün ancaq bir alət verir. Bu zaman
paylama anbarının anbardan alət markasını həmin alətlərin
saxlandığı qəfəsənin gözlüyündə yerləşdirir. İşçi aləti anbara
qaytardıqda öz alət markasını geri götürür.
AT-3 №-li «Alətlərin (cihazların) təmiri, yaxud itilənməsi üçün sifariş» forması təmirə, yaxud itilənməyə
verilmiş alətlərin (cihazların) uçotunu aparmaq üçün zəruridir. Bu
forma alətləri (cihazları) mərkəzləşmiş qaydada təmir edilən, yaxud
itilənən müəssisələrdə istifadə olunur. Sifariş, paylama anbarının
anbardan tərəfindən iki surətdən ibarət yazılır. Onun icraçının (işi
yerinə yetirənin) imzası olan birinci surəti anbardarda qalır, ikincisi
isə alətlə birlikdə təmir, yaxud itiləmə emalatxanasına verilir.
Alətin (cihazın) təmirindən yaxud, itilənməsindən sonra anbardar
özündə qalan surətdə alətin (cihazın) qaytarılması haqda müvafiq
qeydiyyat aparıb icraçı sexdə olan surətdən imza edjr.
163
AT-4 №-li «Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların
silinməsi aktı», alətlərin (cihazların) və digər azqiymətli və
tezköhnələn əşyaların sınması, qırılması və digər səbəblərdən
təsərrüfatdan çıxması hallarında tərtib edilir. Akt, müəssisənin
müvafiq bölməsinin (sexinin, sahəsinin) ustası və rəisi tərəfindən
bir surətdən ibarət tərtib edilir.
Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların sınması, qırılması,
itməsi və xarab olması, işçinin təqsiri üzündən baş verərsə akt iki
surətdən ibarət tərtib edilir. Aktm bir surəti sexdə (sahədə) qahr,
digəri isə sınmış , qırılmış, xarab olmuş və itmiş əşyaların dəyərinin
təsdiq olunmuş qaydaya müvafiq olaraq işçilərdən tələb olunması
üçün müəssisənin mühasibatlığma göndərilir.
Sınmış, qırılmış, itmiş və xarab olmuş əşyalara dair tərtib
olunmuş akt işçi tərəfindən təqdim edildikdə həmin aktda
göstərilən əşyaların əvəzinə ona yeni yararlı əşyalar verilir. Adətən
bu haqda azqiymətli və tezköhnələn əşyaların uçotu kartoçkasında
(AT-2 №-11 formada) müvafiq qeydiyyatlar aparılır.
AT-5 №-U «Alətlərin (cihazların) silinməsi və
onların yaralılara dəyişdirilməsi aktı», uçotu mübadilə fondu
metodu ilə aparan müəssisələrdə, yararsız vəziyyətə düşmüş
alətlərin (cihazların) silinməsi və onların yararlılara
dəyişdirilməsini rəsmiyyətə salmaq üçün tətbiq edilir. Akt,
azqiymətli və tezköhnələn əşyaların təsərrüfatdan çıxmasına dair
rəsmiyyətə salınan ayrı-ayrı aktlara (AT-4 №-li f.) əsasən
müəssisənin istehsalat bölmələrində (sexlərində, sahələrində)
yaradılmış komissiya tərəfindən bir surətdən ibarət tərtib edilir.
Yararsız alət, aktla util kimi anbara təhvil verilir. Akt, alət, yaxud
plan şöbəsinin rəisi tərəfindən təsdiq edildikdən sonra mərkəzi alət
anbarına təqdim edilir. Anbar, tələbnamə və limit kartı yazmadan
aktda göstərilən adda, markada və ölçüdə olan alətləri (cihazları)
sexlərə buraxır. Alətlər (cihazlar) anbardan buraxıldıqdan sonra akt
mühasibatlığa verilir. Mühasibatlıq aktda göstərilən alətləri
(cihazları) sexlərin paylama anbarları üzrə əks etdirmədən mərkəzi
alət anba-
164
rmdan silir. Akta əsasən mübadilə qaydasında anbardan verilən
alətlər (cihazlar) paylama anbarlarının uçotu kartoç- kalarmda əks
etdirilmir.
AT-6
№-li
«Xüsusi
geyim
formalarının,
ayaqqabılarının və mühafizəedici əşyaların şəxsi uçotu
kartoçkası»
təyin olunmuş normalar üzrə fərdi istifadə üçün müəssisənin
işçilərinə verilən əşyaların uçotunda tətbiq edilir. Onlar üçün
kartoçkalar bir surətdən ibarət aparılır və anbarda saxlanılır.
Alınmış xüsusi geyimlər, ayaqqabılar və mühafizəedici
əşyalar itərsə bu barədə şəxsi kartoçkanm «qaytarılmışdır»
bölməsinin itmiş əşyalar sətrində tərtib edilmiş aktın nömrəsi və
tarixi haqda qeydiyyat aparılır.
Ancaq iş prosesində kollektiv istifadə üçün işçilərə verilən
növbətçi xüsusi geyimlər, ayaqqabılar və mühafizə- edi- ci əşyalar
anbarda saxlanmalı və siyahısı müəssisə tərəfindən təsdiq edilən
ustaların və digər işçilərin məsuliyyətinə verilməlidir. Bu əşyalar
haqda məlumatlar «Növbətçi» başlığı altında açılmış kartoçkaya
yazılır.
Uçotun avtomatlaşdırılması şəraitində şəxsi kartoçka
apanlnur.
AT-7
№-li
«Xüsusi
geyim
formalarının,
ayaqqabılarının və mühafizəedici əşyaların buraxılışının
(qaytarılmasının) uçotu cədvəli», təsdiq olunmuş normalar
üzrə göstərilən əşyaların fərdi istifadə edilməsi üçün müəssisənin
işçilərinə verilməsinin və onların qaytarılmasının uçotunu aparmaq
işinə xidmət edir. Bu forma hər buraxılmış və qaytarılmış xüsusi
geyimlər, ayaqqabılar və mühafizəedici əşyalar üzrə ayrı-ayrılıqda
anbardar tərəfindən iki surətdən ibarət doldurulur. Onun bir surəti
mühasibatlığa verilir, ikincisi isə anbarda qalır. Yuyulmaq,
dezinfeksiya etmək, təmir aparmaq və yay fəslində saxlanmaq
üçün qəbul edilmiş xüsusi geyim formaları da bu cədvəldə uçota
alınır.
AT-8 Ns-li «Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların
silinmə aktı», mənəvi cəhətdən köhnəlmiş və xidmət müddəti
qurtardığına görə sonradan istifadə etmək mümkün olmayan
165
alətlərin (cihazların), xüsusi geyimlərin, ayaqqabıların, mülıafızəedici əşyaların və digər azqiymətli və tezköhnələn əşyaların
silinməsinin və onların util kimi anbara təhvil verilməsinin
rəsmiyyətə salınmasında istifadə olunur. Akt xüsusi təşkil olunmuş
komissiya tərəfindən azqiymətli və tezköhnələn əşyaların
təsərrüfatdan çıxmasına dair birdəfəlik aktlara (AT-4 №-li forma)
əsasən bir surətdən ibaprət tərtib edilir. Silinmiş əşyalar util kimi
anbara təhvil verildikdən sonra akt mühasibatlığa verilir.
Anbarda və istismarda oian azqiymətii və
tezköhnələn əşyaların uçotu. Azqiymətli və tezköhnələn
əşyaların malsatanlardan mərkəzi anbara daxil olması (12-1 №-li
hesabın debeti, 60 Xç-li hesabın krediti) materialların daxil
olmasında istifadə olunan ilk sənədlərlə -4 M JSTo-li mədaxil
orderi forması zəruri hallarda isə 7-M №-li qəbul aktı forması ilə
rəsmiyyətə salınır. Əşyaların müəssisənin bölmə və şöbələrinə
(sexlərə, xidmətlərə, sahələrə) buraxılışı 11 -M №-li tələbnamə ilə
yerinə yetirilir. Əşyalarm səmərəli istifadə edilməsi üzərində
nəzarəti təşkil etmək üçün onlarm normativ xidmət müddətini əldə
rəhbər tutmaq lazımdır.
Mərkəzi anbarda olan azqiymətli və tezköhnələn əşyalar
anbar müdiri tərəfindən 12-M №-li miqdar- məbləğ uçotu
kartoçkasmda uçota alınır. Bu kartoçkada yazılışlar mədaxil
orderinə və tələbnaməyə əsasən aparılır. Kartoçka hər bir əşya üçün
ayrı açılır.
İstismarda olan əşyaların uçotu. Müəyyən işi yerinə
yetirmək məqsədilə istifadə edilmək üçün uzun müddətə əmək
kollektivinə verilmiş alətlər haqda yazılışlar, hər bir işçiyə açılmış
AT-2 №-li «Alət kartoçkası» formasında aparılır. Əgər müəssisədə
azqiymətli əşyalarm briqadirə verilməsi nəzərdə tutularsa, onda
alət kartoçkası ya onun ya da işçinin adına açılır. Alət kartoçkası
müəssisənin paylama anbarında, kiçik müəssisələrdə isə mərkəzi
anbarda saxlanılır. Aşınmış (köhnəlmiş) alətlər anbara qaytarılmalı
və onlar normativ xidmət müddəti dairəsində istifadə edilmişdirsə
heç bir sənəd rəsmiy
166
yətə salmadan yenisi ilə dəyişdirilməlidir. Alətlərin təhvil verilməsi
zamanı anbardar onları yoxlayır, qəbul olunma tarixini və
miqdarını qeyd etməklə kartoçkada imza edir.
Xüsusi geyim formalarının, ayaqqabılarının
verilməsi və uçotu xüsusiyyətləri. Bütün müəssisə və
təşkilatların təcrübəsində qeyri-normal şəraitdə işləyən işçilərin
əməyinin mühafizəsi üzrə əmək qanunvericiliyində nəzərdə tutulan
tədbirlər sistemi geniş yayılmışdır. Qeyri - normal şəraitdə işləyən
işçilərin əməyinin mühafizəsi üzrə ümumi tədbirlər sistemində
zərərli istehsal amillərinin təsirindən fərdi qorunma tədbirləri, yəni
zərərli əmək şəraiti, xüsusi iqlim şəraiti, çirk- ləndirmə və i. a. üzrə
zəruri işlər görmək, mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu amillərdən
hər hansı birinin mövcudluğu əmək kollektivi üzvlərinə və bu
kollektivdə əmək müqaviləsi ilə işləyən hər bir işçiyə pulsuz
geyim, ayaqqabı və digər fərdi mühafizə vasitələrinin verilməsi
üçün əsas hesab edilir.
Göstərilən əşyalar müəssisənin əmək kollektivi üzvlərinə
qüvvədə olan norma üzrə pulsuz verilir. İstehsalat geyim
formalarının buraxılma normaları və onların xidmət müddətləri hər
bir mütəxəssis üçün ayrı müəyyən edilir. Geyim formaları və
ayaqqabılar xüsusi rəsmiyyətə salmmış cədvələ əsasən anbardan
buraxılır. Bu cədvəldə işçinin soyadı, adı və atasının adı, geyim
formasının yaxud ayaqqabımn növü, onların dəyəri, istifadə
olunma müddəti və qəbul edənlərin imzası haqda məlumatlar
göstərilir. Verilmiş xüsusi geyim formaları və ayaqqabılarının
uçotu, sexin (xidmətin, sahənin) anbarlarında saxlamlan AT-6 №-li
şəxsi kartoçka formasında aparılır. Bir qayda olaraq bu vəsaitlər
müəssisənin mülkiyyəti hesab edilir və onların istifadə müddəti
qurtardıqdan sonra yenisi ilə əvəz olunmaq üçün yaxud işçinin
işdən çıxması zamanı onunla əmək müqaviləsinin pozulması ilə
əlaqədar olaraq anbara qaytarılmalıdır.
Xüsusi geyim formaları və ayaqqabılarının vaxtında işçiyə
verilməməsi və bununla əlaqədar onların işçinin özü tərəfindən
alınması hallarında müəssisə bu vəsaitlərin alın-
167
masına çəkilən xərcləri ödəməli və onları inventar kimi mədaxil
etməlidir.
İstifadə olunmuş fərdi mühafizə vasitələri yuyulduqdan,
təmir edildikdən, kimyəvi təmizləndikdən, dezinfeksiya edildikdən
sonra digər işçiyə verilə bilər.
İşçilərə verilmiş fərdi mühafizə vəsaitlərini saxlamaq üçün
müəssisə rəhbəri onlara xüsusi avadanlıqlaşdırılmış otaq, yaxud
paltar saxlanılan yeşik verməyə borcludur. Bir qayda olaraq əmək
kollektivinin hər bir üzvü iş günü qurtardıqdan sonra xüsusi geyim
formalarını və digər fərdi mühafizə vasitələrini müəssisədən
kənara çıxarmamalıdır. Lakin iş şəraiti ilə əlaqədar göstərilən
saxlanma qaydalarım tətbiq etmək qeyri- mümkün olan hallarda
əşyalar işçidə qala və onlarm mühafizə edilməsinə məsuliyyət
işçinin özünə həvalə edilə bilər.
Adətən fərdi mühafizə vasitələrinə lazımı qulluq
göstərilməlidir. Xüsusi geyim formaları kimyəvi təmizlənməli,
yuyulmalı, təmir edilməli və ayrı-ayrı zərərli hallardan zərərləşdirilməlidir. Bütün bu işlər istehsal şəraiti nəzərə alınmaqla
müəyyən olunmuş müddətdə müəssisənin hesabına aparılmalıdır.
Fərdi mühafizə vasitələri ilə ehtiyatsız davranış və digər hallar
nəticəsində müəssisəyə dəyən ziyan üzərində maddi məsuliyyət
qüvvədə olan qanunvericiliklə və müəssisənin özü tərəfindən
işlənib hazırlanmış və təsdiq olunmuş lokal normativ sənədlərlə
nizama salınır.
Köhnəlmiş (aşınmış) alətlərin, xüsusi geyim
formalarının, ayaqqabılarının dəyişdirilməsi qaydası.
Köhnəlmiş (aşınmış) alətlər, xüsusi geyim formaları, ayaqqabıları,
qoruyucu qurğular normativ xidmət müddəti ərzində istifadə
edilmişdirsə heç bir sənəd rəsmiyyətə salmadan yenisi ilə əvəz
edilir. Dəyişdirmək üçün təyin edilmiş müddətdən əvvəl qaytarılan
əşyalara vaxtından əvvəl qaytarmanın (silinmənin) səbəbləri və
xərclərin kimin hesabına silinməsi (istehsal xərclərinə, yaxud
təqsirkar şəxsin hesabına) göstərilməklə AT-4 №-li aki forması
(əşyaların təsərrüfatdan çaxması aktı) tərtib edilir.
168
Təsərrüfat inventarlarının uçotu. Müəssisənin
bölmələrində (sexlərində, xidmətlərində, şöbələrində, sahələrində)
istismarda olan təsərrüfat inventarları (şkaflar, stollar, stullar və s.)
bir surəti mühasibatlıqda, ikinci surəti isə bu inventarların
saxlanmasına məsuliyyət daşıyan şəxsdə saxlanılan 3- inv. №-li
«İnventarizasiya siyahısı» formasmda uçota alınır. Təsərrüfat
inventarlalarınm analitik uçotu maddi məsul şəxslər tərəfindən
M-12 №-li miqdar-məbləğ uçotu kartoçkası formasında onlarm
növləri və istismar yerləri üzrə aparıla bilər.
Azqiyraətli əşyaların mühafizə edilməsi üzərində nəzarəti
təmin etmək üçün onların hər birinin üzərinə nomenklatura nömrəsi
yazılır, ştamp vurulur, yaxud müəssisənin birkası bərkidilir. Ən
əhəmiyyətli və uzun müddət qala bilən forma əsas vəsaitlərdə
olduğu kimi hər bir əşyaya inventar nömrəsi verməkdir ki, onun
köməkliyi ilə bütün əşyaların mövcudluğu üzərində hərtərəfli
nəzarət aparmaq mümkün olur.
Azqiymətli və tezköhnələn əşyalann silinməsi.
İstismarda olan azqiymətli və tezköhnələn əşyaların silinməsi
xüsusi komissiya tərəfindən bir surətdən ibarət tərtib edilmiş AT-8
№-li akt forması ilə rəsmiyyətə salınır. Bu akt formasmm tərtibində
birdəfəlik aktlardan (AT-4 №-li forma) istifadə edilir.
Müəssisələrin mühasibatlığında azqiymətli və
tezköhnələn əşyaların uçotu. Azqiymətli və tezköhnələn
əşyalar müəssisənin mühasibatlığında ƏDV-ni nəzərə almadan,
onların satış, yəni alış dəyərini (12-1 №-li hesabın debeti 60 №- li
hesabın krediti), özünün yaxud kənar təşkilatların nəqliyyatı ilə
daşıma xərclərini (12-1 №-li hesabın debeti, 23 №-li hesabın
krediti, yaxud 12-1 №-li hesabın debeti, 60 №-li hesabın krediti),
əşyaların yükləmə və boşaltma xərclərini (12-1 №-li hesabın
debeti, 70, 71, 68, 69 JVfe-li hesabların krediti) birləşdirən həqiqi
maya dəyəri ilə uçota alınır. Bu əşyaların alınması zamanı ödənilən
ƏDV 19-4 №-li hesabda (19-4 №-li hesabın debeti, 60, 71,76 №-li
hesabların krediti) uçota alınır.
169
Azqiymətli əşyaların alınması zamanı 19-4 №-li hesabda uçota
alman ƏDV malsatanın ödəmə sənədi ödənildikdən və azqiymətli
və tezköhnələn əşyalar anbara mədaxil edildikdən sonra müəssisə
tərəfindən büdcəyə ödənilən ƏDV-nin azalmasına silinir (68 №-li
hesabın debetinə, 19-4 №-li hesabın kreditinə). Məsələn, əgər
azqiymətli və tezköhnələn əşyalar malsatan- lardan may ayında
daxil olmuş, malsatanın ödəmə tələbnaməsi isə müəssisə tərəfindən
həmin ayda (yaxud iyun ayında) Ödənilmişdirsə, onda müəssisə
ödənilən ƏDV-ni azqiymətli və tezköhnələn əşyalarm istismara
verilmə dövründən asılı olmayaraq elə may ayında da (yaxud
müvafiq olaraq iyun ayında) məqbul etməlidir. Azqiymətli və
tezköhnələn əşyaların qeyri- istehsal məqsədi üçün buraxılması və
bədbəxt hadisə ilə əlaqədar onların təsərrüfatdan çıxması zamanı
ödənilən ƏDV müvafiq mənbələr hesabına (08, 29, 65, 80-3, 81-2,
86, 87, 88, 96 №-li hesabların debetinə) silinir. Əgər azqiymətli və
tezköhnələn əşyalar əskikgəlmə nəticəsində istismara verilənə
qədər təsərrüfatdan çıxırsa onda ƏDV 84 №-li hesaba silinir (84
№-li hesabın debeti 19-4 №-li hesabın krediti).
Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar müəssisənin köməkçi
istehsalatı (sahəsi) tərəfindən hazırlanan hallarda onlar 23 №-li
hesabda uçota alınır (12-1 №-li hesabın debeti, 23 №-li hesabın
krediti). Zəruri hallarda azqiymətli və tezköhnələn əşyalar təhtəl
məbləğ kimi verilmiş nəqd vəsait hesabına da əldə edilə bilər (12-1
№-h hesabın debeti, 71 №-li hesabın krediti). Azqiymətli əşyalar
bilavasitə kassadan yaxud hesablaşma hesabından ödənüməklə
fiziki şəxslərdən də alma bilər (burada iki mühasibat yazılışı
verilməlidir: 12-1 №-li hesabın debeti, 76-3 №-li hesabın krediti;
76-3 №-li hesabın debeti 50, 51 №-li hesabın krediti). Bu cür halda
aparılmış əməliyyat üçün yazılı formada alqı-satqı müqaviləsi
rəsmiyyətə salınmalıdır. Bu zaman əgər satıcı, sahibkar və büdcəyə
gəlirdən vergi ödəyicisi kimi qeydə alınıbsa, onda onların satışdan
əldə etdiyi gəlirdən həmin verginin tutulmasmı nəzərə almaq
lazımdır.
170
Müəssisənin uçot siyasətində təchizat prosesinin uçotu üçün
15 və 16 .No-li hesablardan istifadə edilməsi nəzərdə tutulan
hallarda azqiymətli və tezköhnələn əşyaların əldə edilməsi ilə
əlaqədar olan bütün əməliyyatlar, yəni həmin əşyaları sonradan
uçot (plan) qiymətilə mədaxil etmək (12-1 №-li hesabın debeti, 15
№-li hesabın krediti) və onların həqiqi maya dəyərinin uçot
qiymətindən kənarlaşmasını 16 №-li hesaba silməklə 15 №-li
hesabın debetində (23, 60, 68, 69, 71, 76 və s. hesabların
kreditində) əks etdiriHr. Bu əməliyyat üçün mühasibat yazılışı
aşağıdakı kimi rəsmiyyətə salınır:
Müsbət kənarlaşma: (16 №-li hesabın debeti, 15 №-li
hesabın krediti).
Mənfi kənarlaşma: (15 №-li hesabın debeti, 16 №-li hesabın
krediti).
16 №-li hesabda müəyyən edilmiş və uçota alınmış
kənarlaşma sonradan anbardan çıxan azqiymətli və tezköhnələn
əşyaların uçot dəyərinə mütənasib olaraq müsbət, yaxud məxaricin
xarakterindən asılı olaraq stomo yazılışı ilə silinməlidir (08, 20, 23,
25, 26, 29, 31, 43, 45, 65, 80, 81-2, 84, 88, 96 №-li hesabların
debeti, 16 №-li hesabın krediti).
Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların analitik uçotu: Mərkəzi
anbarda saxlananlar -14 -m №-li anbar kitabı formasında;
istismarda olub, konkret maddi-məsul şəxsin məsuliyyətində,
yaxud konkret istifadə yerlərində olanlar -3 inv. №-li inventar
siyahısı formasında, yaxud dövriyyə cədvəllərində aparılır.
Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların istismara
verilməsi üzrə əməliyyatların uçotu xüsusiyyətləri.
Vahidinin və ya dəstənin dəyəri əsas vəsaitlərin dəyərinin
minimum həddinin (500000 manat), 1/20 hissəsi qədər olan
azqiymətli və tezköhnələn əşyalar istismara verildikdə
mühasibathq tərəfindən birbaşa silinir (20, 23, 25, 26, 29, 31, 43
№-li hesabların debeti) yaxud digər istiqamətlər üzrə əks etdirilir
(08, 81- 2, 88, 96 №-li hesabların debeti). Sonradan onların
mühafizəsi və düzgün istifadəsi üzərində nəzarəti təmin elmək
üçün maddi
171
məsul şəxslərə təhkim edilmiş əşyaların operativ miqdar uçotu
təşkil edilir. Əgər bu əşyalar anbara qaytarılarsa, onda onlar
əks yazdışla uçota alınır (12-1 №-li hesabın debeti 08, 20, 23,
26, 29, 31, 43,81-2, 88„ 96 №-li hesabların krediti).
Vahidinin, yaxud dəstənin dəyəri əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddinin 1/20 hissəsindən çox olan əşyalar (alət,
cihaz, mexanizm və aparatlar istisna olmaqla) istismara
verildikdə (12-2 №-li hesabın krediti) onların dəyərinin 50 faizi
miqdarında köhnəlmə hesablanır və hesablanrmş məbləğ
istehsal məsrəflərinə daxil edilir (20, 23, 25, 26, 29, 31, 43 №-li
hesabın debeti 13 №-li hesabın krediti) yaxud 08, 29, 81-2, 88,
96 №-li hesabların debetində əks etdirilir. Bu əşyaların köhnəlməsinin yerdə qalan 50 faizi onlar istismardan çıxan zaman
hesablanır. Bu cür halda köhnəlmə, azqiymətli və tezköhnələn
əşyaların silinməsi zamanı əldə edilən qırıntıların (lomun)
dəyəri çıxılmaqla müəyyən edilir (10 №-li hesabın debeti 12-1
№-li hesabın krediti).
Misal: Akta əsasən 3600 min manat məbləğində azqiymətli və tezköhnələn əşya silinmişdir. Bu zaman onlardan 400
min manat qırıntı (lom), 200 min manat isə yanajaq əldə edilmiş və mədaxil olunmuşdur. Bu əməliyyatlar hesablarda
aşağıdakı kimi əks etdirilməlidir:
DT-10-6 «Sair materiallar» hesabı»400 min manat
DT-10-3 «Yanacaq» hesabı 200 min manat
DT-13 «Azqiymətli və tezköhnələn
əşyaların köhnəlməsi» hesabı3000 min manat
KT-12-1 «Anbarda olan azqiymətli
3600 min manat
və tezköhnələn əşyalar» hesabı “Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublika- sımn
Qanunu ilə dəyərindən asılı olmayaraq azqiymətli və tezköhnələn
əşyaları istismara verən zaman (xüsusi alət, cihaz, mexanizm və
aparatlar istisna olmaqla) onlara 100 % köhnəlmə hesablanmasına
icazə verilir. Bu məsələ qarşıdakı il uçot siyasətini müəyyən edən
zaman müəssisənin özü tərəfindən həll edilir.
172
Sonradan silinməklə (13 №-li hesabın debeti 12 №-li
hesabın krediti) mümkün qiymətlə mədaxil edilən materiallar
müəssisənin qeyri-satış gələrinə (mənfəətinə) aid edilir (10 №-li
hesabın debeti 80 №-li hesabın krediti).
Misal: İstismara verilən zaman 100 % miqdarında
köhnəlmə hesablanan 3600 min manatlıq azqiymətli və tezköhnələn əşya silinmişdir. Bu zaman istifadə etmək mümkün olan
qiymətlə 400 min manatlıq lom, 200 min manatlıq yanajaq əldə
edilmişdir. Bu əməliyyatlara aşağıdakı mühasibat yazılışları
verilməlidir:
1. DT- 13 «Azqiymətli və tezköhnələn
əşyaların köhnəlməsi» hesabı - L
3600 min manat
KT-12-2 «istismarda olan azqiymətli li I
və tezköhnələn əşyalar» hesabı 2. DT-10-6 «Sair materiallar» hesabı 400 min manat;
DT-10-3 «Yanacaq» hesabı - 200 min manat;
KT-80 «Mənfəət və zərər» hesabı - 600 min manat.
Geyim formalarının uçotu xüsusiyyətləri. Ayrı-ayn
müəssisələrdə azqiymətli və tezköhnələn əşyanın tərkibində geyim
formaları da olur. Buna görə 12 №-li hesabda ayrıca olaraq 4-cü
«Geyim
formaları»
adlı
subhesab
nəzərdə
tutmaq
məqsədəuyğundur. Bu formalar malsatanlardan hazır şəkildə
anbara daxil olur (12-4 №-li hesabın debeti 60 №-li krediti) . Nadir
hallarda geyim formalarının fərdi tikilməsinə icazə verilə bilər. Bu
halda da onun tikiş atelyasından alınması və işçilərə verilməsi
müəssisənin anbarı vasitəsi ilə yerinə yetirilməlidir. Geyim
formaları işçilərə hazır şəkildə verilir və ancaq işdə geyinmək üçün
nəzərdə tutulur.
Geyim formalarına görə hesablaşmaların uçotu aktiv, 73
«Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabında
aparılır. Lakin qeyd edək ki, bu əşyaların müəssisə üçün xüsusi
əhəmiyyətə malik olmasını nəzərə alaraq, onlar üçün də ayrıca
4-cü «Geyim formalarına görə hesablaşmalar» subhesabı nəzərdə
tutmaq məqsədə uyğun olar. Geyim formaları işçilərə onların
geyinmə müddətləri ərzində 50 %
173
güzDşlto nisyə ödənişə yaxud pulsuz verilir (73-4 №-li hesabın
debeti, 12-4Xo-li hesabın krediti).
Verilmiş geyim formaları istifadə etmək hüququ olan
hər bir işçi üçün ayrıca açılmış şəxsi hesab kartoçkasmda uçota alınır. Şəxsi hesab kartoçkasmda geyim formasının dəstinə
daxil olan hər bir əşyanın adı və onun verilmə tarixi göstərilir.
Misal: İşçiyə dəyəri 1080 min manat olan kostyum 3 il
müddətinə güzəştsiz verilmişdir (aylıq ödəniş məbləği 30 min
manat). Bu əməliyyat mühasibat uçotunun hesablarında aşağıdakı kimi əks etdirilməlidir:
1. DT-73-4 «Geyim formalarına görə
1080 min man.
hesablaşmalar» hesabı;
KT-12-4 «Geyim formaları» hesabı 2. DT-70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti
ilə hesablaşmalar» hesabı;
30 min man.
KT-73-4 «Geyim formalarına görə
hesablaşmalar» hesabı Əgər kostyum 50% güzəştlə verilərsə onda aşağıdakı
mühasibat yazılışı verilməlidir:
1. Kostyumu verdikdə:
DT-73-4 «Geyim formalarına görə
hesablaşmalar» hesabı:
- 540 min man.
DT-20,25,26 «İstehsal mosrəflori» hesablan - 540 min man.
KT-12-4 «Geyim formaları» hesabı -1080 min man.
2. İşçinin əmək haqqından tutulduqda:
DT-70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti |
ilə hesablaşmalar» hesabı;
!>15min man.
KT-73-4 «Geyim formalarına görə
hesablaşmalar» hesabı
^
Verilmiş geyim formalarının ödənişi onların verildiyi ayın
sonrakı ayından başlanmalıdır. Geyim formalarının yuyulması,
təmizlənməsi və təmiri müəssisənin hesabına aparılmalıdır.
174
Əşya, yaxud geyim formasının hər hansı dəstənin yenidən
işçiyə verilməsi əvvəlki əşya yaxud formaların geyim müddəti
üçün müəyyən olunmuş norma müddəti qurtardıqdan sonra yerinə
yetirilir. Əgər geyim forması müəyyən olunmuş müddət çatmamış
istifadəyə yararsız vəziyyətə düşərsə onda səbəblər göstərilməklə
onun istifadəyə yararsızlığma dair akt tərtib edilməlidir. Akt
müəssisənin rəhbəri tərəfindən təsdiq edilməlidir. Müəyyən
olunmuş geyim müddəti çatana qədər işçinin təqsiri üzündən
istifadəyə yararsız vəziyyətə düşmüş geyim formasının dəyərinin
ödənilməyən hissəsi, onun verilməsi zamanı təyin olunmuş müddət
ərzində işçi tərəfindən ödənilməlidir.
İşçi işdən çıxan zaman geyim formasım müəssisəyə
qaytarmalı yaxud onun dəyərinin müvafiq hissəsini ödəməlidir.
Borc işçi ilə razılaşdırılmış müddət ərzində (adətən işçi
işdən çıxdıqdan sonra altı ay ərzində) ödənilməlidir. Bu cür halda
borcun ödənilməsi haqqında işçi öhdəçilik verməlidir. Borcun
öhdəçilikdə göstərilən müddət ərzində ödənilməsi hallarında onun
ödənilməsi məhkəmə vasitəsilə tələb olunur.
Müvəqqəti tituldan kənar qurğuların və tikililərin
uçotu. Təsərrüfat üsulu ilə tikinti aparan müəssisələrdə azqiymətli və tezköhnələn əşyaların tərkibində müvəqqəti fituldankənar qurğular və tikililər xüsusi qrupa bölünür (12-3 X9-İİ hesab).
Onlara iş yerlərində müvəqqəti quraşdırılan kontor və anbarlar,
qazanxana və duşxana otaqları, tikintidə betonlanacaq yerə vurulan
taxtalar və hissələr, asma çubuqlar, xırda takelac və quraşdırma
qurğuları, işçilərin soyuq havadan qorunması üçün müvəqqəti
quraşdırılmış hasarlar, otaqlar, mərəkələr və çardaqlar, işçilərin işə
gəlməsini qeyd etmək və gözətçilər üçün quraşdırılmış budkalar,
texniki təhlükəsizlik üçün quraşdırılmış çəpər və qurğular və sair
zəruri əşyalar daxildir.
Müvəqqəti tituldankənar qurğular və tikililər üçün çəkilmiş
xərclər əvvəlcə 23 «Köməkçi istehsalat» yaxud 30 «Qey-
175
ri əsaslı işlər» hesablarında əks etdirilir. İş qurtardıqdan sonra isə
onlar maya dəyəri ilə mədaxil edilərək uçota alınır (12-3 №- li
hesabın debeti, 23 yaxud 30 №-li hesabın krediti).
Müvəqqəti tituldankənar qurğu və tikililərin köhnəlmə
miqdarı onların istismara verilməsi üçün tərtib ediləcək aktın
(ƏT-8№-li forma) məbləğinin hər ay öədnilməsini təmin edən
xüsusi hesablama ilə müəyyən ediUr. Bu zaman müvəqqəti qurğu və
tikililərin işlənib hazırlanması ilə əlaqədar əmələ gələ biləcək
xərclər və əldə ediləcək qaytanlası materiallar, eləcə də bu və ya
digər müvəqqəti qurğu və tikililərin istifadə edildiyi dövrdə yerinə
yetiriləcək işin həcmi nəzərə alınmalıdır.
Müvəqqəti qurğu və tikililərin köhnəlməsi, əsaslı tikinti üzrə
məsrəflərdə, üstəlik (ümumtəsərrüfat) xərclərin tərkibinə daxil edilir
(26 №-li hesabın debeti, 13 №-li hesabın krediti).
Müvəqqəti qurğu və tikililər və onların dəyərinin ödənilməsi
xüsusi anahtik uçot cədvəlində qeydə alınır.
Müvəqqəti qurğu və tikililər istifadə edilib qurtardıqdan
sonra sökülür və silinir (13 №-li hesabın debeti, 12-3 №-li hesabın
krediti). Onların sökülməsi ilə əlaqədar əməliyyat aktla (ƏT-9 №-li
forma) rəsmiyyətə salınır. Akt qurğu və tikililərin sökülməsindən
əldə edilən materialm qaytarılmasına (nəzərdə tutulan yerə təhvil
verilməsinə) cavabdeh olan şəxsin iştirakı ilə komissiya tərəfindən
tərtib edilir. Bu zaman qaytarılması nəzərdə tutulan material,
obyektin istismara verilməsi haqda tərtib edilmiş aktın məlumatına
əsasən müəyyən edilir və komissiyanın rəsmyyətə saldığı aktda
(ƏT-9 №-li forma) göstərilir. Qurğu və tikililərin sökülməsindən
əldə edilən qaytarılası material nəzərdə tutulduğundan və o nəzərdə
tutulandan kənarlaşan hallarda ona məsul olan şəxsdən yazılı izahat
alınmalı və akta əlavə edilməlidir. Müvəqqəti qurğu və tikililərin
sökülməsindən əldə edilən material mədaxil olunmalıdır (10 №=li
hesabın debeti, 12-3 Xg-li hesabın krediti).
İllik hesabat tərtib etməzdən əvvəl bütün müvəqqəti qurğu və
tikililər inventarlaşdırılmalı, həqiqi köhnəlməsi müəyyən edilməli
və ödənilmiş məbləğlə üzləşdirilməlidir. Hə-
176
qiqi və hesablanmış köhnəlmə arasındakı fərqə əlavə müsbət yaxud
storno mühasibat yazılışı verilməlidir (26 №-li hesabın debeti, 13
№-li hesabın krediti).
Kiçik müəssisə subyektlərində azqiymətli və tezköhnələn əşyaların uçotu xüsusiyyətləri. Bu subyektlərdə
azqiymətli və tezköhnələn əşyaların uçotunun bilavasitə 10
«Materiallar» hesabımn «Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar»
subhesabmda aparılması məsləhət görülür. Bu əşyalar istismara
verilən zaman silinməli və istehsal xərclərinə daxil edilməlidir (20,
26 №- li hesabların debeti, 10 №- li hesabın krediti). Ancaq bu
zaman silinən əşyalar maddi - məsul şəxs tərəfindən operativ
qaydada uçota alınmalıdır. Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar
istismardan silinən zaman qırıntı (lom) şəkilində əldə edilən
tullantılar satışdankənar gəlir kimi uçota almır (10 №-li hesabın
debeti, 80 № li hesabın krediti). Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların
bu cür uçotu qaydasım uçot siyasətinin elementi kimi rəsmiyyətə
salmaq lazımdır.
177
V FƏSİL. ƏSAS VƏSAİTLƏRİN UÇOTU
1. Əsas vəsaitlər və onların uçotu qarşısında duran
vəzifələr
İstehsal prosesinin baş verməsi üçün material, əmək və
maliyyə ehtiyatlan ilə yanaşı əmək vasitələrinin olması da vacib
şərtlərdən biridir. Əmək vasitələrinə-dəzgahlar, aqreqatlar, iş
maşınları, avadanhqlar, alətlər, binalar, tikililər, ötürücü qurğular,
nəqliyyat vasitələri və s. daxildir.
Əmək vasitələrinin xarakterik xüsusiyyəti onların istehsal
prosesində uzun müddət iştirak etməsindən və bu zaman öz natural
formalarını saxlamasından, dəyərlərini isə yeni yaradılmış
məhsulun (iş və xidmətin) üzərinə tədricən keçi- rirməsindən
ibarətdir. Lakin əmək vasitələrinin heç də hamısı əsas vəsaitlərə
aid edilmir və onların bir qismi dövriyyə vəsaitlərinin tərkibində
uçota alımr. Bunlara a) dəyərindən asılı olmayaraq xidmət
müddəti bir ildən az olan əşyalar; b) dəyərlərindən asılı olmayaraq
fərdi, seriyalı və yaxud kütləvi istehsal üçün nəzərdə tutulan
xüsusi alətlər və ləvazimatlar; v) xidmət müddətindən asılı
olmayaraq, vahidinin satınalma qiyməti bir milyon manatadək
olan əşyalar; q) dəyərlərindən və ömür müddətlərindən asılı
olmayaraq xüsusi geyimlər, xüsusi ayaqqabılar və yatacaq
ləvazimatı; d) təmir və komplektləş- dirmə məqsədi üçün nəzərdə
tutulan, maşın və avadanlıqların bəzi hissələri və aqreqatları və s.
aiddir.
İstisna hal kimi dəyərindən asılı olmayaraq istehsal
müəssisələrinin və təşkilatlarının əsas vəsaitlərinin tərkibinə
texniki ədəbiyyatların dəyəri də daxil edilir. İctimai iaşə, səhiyyə
və
178
uşaq müəssisələrində istifadə olunan qab-qacaq, yataqxana ləvazimatı
və s., əsas vəsaitlərin tərkibində uçota almır.
Əsas vəsaitlər müəssisənin iqtisadi qüdrətinin mühüm tərkib
hissəsi olduğundan onların istehsal gücünü müəyyən etmək lazım
gəlir ki, bu da əsas vəsaitlərdən tam və səmərəli istifadə
olunmasında, onların hər manatına daha çox məhsul istehsal
edilməsində, iş və xidmətlərin yerinə yetirilməsində, mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan əsas vəsaitlərin mühasibat
uçotu qarşısında duran başhca vəzifələr aşağıdakılardır;
- saxlanma və istifadə yerləri üzrə əsas vəsaitlərin
mövcudluğu üzərində nəzarət etmək;
- əsas
vəsaitlərin
daxil
və
xaric
olmalarmm,
yerdəyişmələrinin sənədlərlə düzgün rəsmiyyətə salınması və
uçotda vaxtında əks etdirilməsi;
- əsas vəsaitlərin bütün növlərindən, xüsusilə onların aktiv
hissəsindən səmərəli istifadə olunmasına nəzarət etmək;
- əsas vəsaitlərin təmiri ilə əlaqədar xərcləri düzgün
bölüşdürmək və uçotda əks etdirmək;
- əsas vəsaitlərin köhnəlməsini (amortizasiyasını) düzgün
hesablamaq və istehsal xərclərinin tərkibində uçota almaq;
- əsas vəsaitlərin silinməsi və sair xaric olmaları üzrə
nəticələrini düzgün müəyyən etmək.
2. Əsas vəsaitlərin təsnifatı və qiymətləndirilməsi
. Özlərinin natural formasına və təyinatına görə əsas vəsaitlər
müxtəlif olmaqla müəssisə və təşkilatların əsas və mühüm iş
prosesinin yerinə yetirilməsində iştirak edir. Bu ba-
179
xımdan belə vəsaitlərin tərkibini və mövcudluğunu dəqiq
araşdırmaq üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış qruplaşmasınıtəsnifatını aparmaq müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Hazırda
mülkiyyət və təsərrüfat formalarından asıh olmayaraq əsas
vəsaitlərin mühasibat uçotunda, planlaşmada və statistikada vahid
təsnifatından istifadə olunur. Həmin təsnifat Respublika Dövlət
Statistika Komitəsi tərəfindən hazırlanmış və təsdiq olunmuşdur.
Müasir dövrdə ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlərin böyük
sosial-iqtisadi əhəmiyyəti nəzərə alınaraq xalq təsərrüfatının bütün
sahələrində su və hava hövzələrinin mühafizəsi ilə əlaqədar olan
əsas vəsaitlər uçotda, hesabatda və statistikada ayrıca qrup şəklində
əks etdirilir.
“Mühasibat uçotu haqqında” AR Qanununa əsasən
müəssisələrin mülkiyyətində olan torpaq sahələri də əsas vəsaitlərin
tərkibinə daxil edilir. Lakin Dövlət Satistika Komitəsinin
təsnifatında bu cür təsnifat aparılmamış və uçot təcrübəsində öz
əksini tapmamışdır.
Müəssisələrdə tərkibinə və təyinatına görə əsas vəsaitlərin
müxtəlif növlərindən istifadə olunur. Uçot və hesabatda əsas
vəsaitlər geniş təkrar istehsalı prosesində iştirak xarakterindən,
məqsədli təyinatından, mənsubiyyətindən və istifadə səviyyəsindən
asılı olaraq qruplaşdırılır.
İstehsal prosesində iştirakına görə əsas vəsaitlər iki əsas qrupa
bölünür:
1. İstehsal təyinatlı əsas vəsaitlər;
2. Qeyri-istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər.
İstehsal təyinatlı əsas vəsaitlər istehsal prosesində bilavasitə
iştirak edən, yaxud onun baş verməsinə şərait yaradan
180
binalar, tikililər, ötürücü qurğular, maşın və avadanlıqlar, nəqliyyat
vasitələri və digər əsas vəsaitlər daxil edilir.
Qeyri-istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərə mənzil-məişət
təsərrüfatının (avadanlıqları ilə birlikdə yaşayış evləri, hamamlar,
camaşırxanalar, bərbərxanalar və s.), səhiyyənin (xəstəxanalar,
ambulatoriyalar, poliklinikalar və s.), mədəniyyət və təhsil
sahələrinin (zavod klubları, teatrları, kitabxanaları, uşaq bağçaları,
idman kompleksləri və s.) əsas vəsaitləri aid edilir. Bu qəbildən
olan əsas vəsaitlər istehsal prosesində iştirak etməsələr də, onun
normal fəaliyətinə təsir göstərirlər.
Dövlət Statistika Komitəsinin təsdiq etdiyi nümunəvi
təsnifata uyğun olaraq əsas vəsaitlər öz növlərinə görə aşağıdakı
kimi qruplaşdırılır:
1. Binalar - müxtəlif sexlərin, emalatxanaların, laboratoriya
və qurğuların yerləşdikləri korpuslar, kontor, anbar, keçid
məntəqələri, duşxana və s.
2. Tikililər - körpülər, yollar, hasarlar, bəndlər, kömür
xəndəkləri, tüstü boruları, neft və qaz qurğuları, nasos stansiyaları,
kəhrizlər, su-təzyiq nasosları, habelə istehsal prosesini həyata
keçirməyə şərait yaradan digər mühəndis qurğuları.
3. Ötürücü qurğular - yüksək və aşağı gərginlikli elektrik
xətləri, yeraltı kabellər, telefon və teleqraf şəbəkələri, radio
əlaqəsi, neft kəmərləri, qaz kəmərləri, habelə elektrik və istilik
enerjisi, su, neft, qaz, yağ, hava, turşu və s. nəql edilməsi üçün
lazım olan digər vasitələr.
4. Maşın və avadanlıqlar:
a) güc maşın və avadanlıqları - buxar mühərrikləri (maşınlar,
qazanlar, turbinlər, atom reaktorları, daxili yanma
181
mühərrikləri), elektrik maşınları (elektrik mühərrikləri, elektrik
generatorları), kompressorlar və s.
b) iş maşın və avadanlıqları - tərkibində mexaniki, ter- mik
və kimyəvi təsir göstərmək üçün nəzərdə tutulan maşınlar,
aparatlar və avadanlıqlar, domna və marten sobaları, ştamplar,
soyuducular, nasoslar, elektrik mişarlan və s.
c) ölçü və tənzimləyici cihazlar, qurğular və laboratoriya
avadanlıqları - tərəzilər, monometrlər, barometrlər, ampermetrlər, voltmetrlər, elektrik və hidravlik qurğuların
tənzimləyiciləri, dispetçer nəzarətinin elektrik xətti qurğuları,
requlyatorlar, kolometrlər, mikroskoplar, termos tatlar və s.
d) hesablama texnikası - düyməcikli, hesablama, perforasiya, elektron hesablama maşınları, kompüterlər və s.
e) digər maşın və avadanlıqlar - avtomat telefon stansiyaları,
yanğınsöndürmə
maşınları,
mexaniki
yanğınsöndürmə
nərdivanları, habelə yuxarıdakı yanmqruplara daxil edilməyən
digər maşın və avadanlıqlar.
5. Nəqliyyat vasitələri - əhalini və yükləri daşıyan bütün
nəqliyyat vasitələri, elektrovozlar, teplovozlar, qatarlar, vaqonlar,
paroxodlar, teploxodlar, bərələr, barjlar, avtomobillər, təyyarələr,
vertolyotlar, avtokarlar, kiçik vaqonlar və s.
6. Alətlər - elektrik kəşiciləri, elektrik cilalayıcıları, ştamplar
və s.
7. İstehsal inventarları və ləvazimatları - iş vaxtı istehsalat
əməliyyatlarını yüngülləşdirməyə xidmət göstərən istehsal
təyinatlı əşyalar, əmək mühafizəsi əşyaları, maye və tez dağıla
bilən cisimləri saxlamaq üçün çənlər, anbarlar, arakəsmələr və s.
8. Təsərrüfat inventarları - dəftərxana və təsərrüfat təyinatlı
əşyalar: şkaflar, divanlar, servantlar, stollar, kreslolar,
182
seyflər, surətçıxaran apartlar, yazı makinaları, xalçalar, pərdələr,
yanğın əleyhinə əşyalar və s.
9. İş və məhsuldar heyvanlar - atlar, öküzlər, dəvələr, kəllər,
inəklər, buğalar, marallar, donuzlar, qoyunlar, keçilər və s.
10. Çoxillik əkmələr - meyvə və giləmeyvə ağacları, çay və
üzüm plantasiyaları, dekorativ və bəzək ağacları,
11. Torpağın yaxşüaşdanlmasına çəkilən əsaslı məsrfələr torpaq sahələrinin hamarlanması, torpağın kolluqdan, daşdan və su
tutarlarının təmizlənməsi və kapital qoyuluşu hesabına həyata
keçirilən qeyri-inventar xarakterli digər məsrəflər.
12. Digər əsas vəsaitlər - kitabxana fondları (bəzi nüsxə
kitabların dəyərindən asılı olmayaraq), muzey qiymətliləri,
icarəçinin balansında uçota alınan əsas vəsaitlərə çəkilən əsaslı
məsrəflər və s.
Əsas vəsaitlərin uçotunun düzgün təşkilinin vacib
şərtlərindən biri - oniarm dəqiq və vahid prinsiplər əsasında
qiymətləndirilməsidir.
Əsas
vəsaitlərin
qiymətləndirilməsinin bir sıra xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir.
Hazırda onlar üç cür: ilk dəyər, qalıq dəyəri və bərpa dəyəri ilə
qiymətləndirilir.
Əsas vəsait obyektinin ilk dəyəri, həmin obyektin müəssisəyə
daxil olduğu anda yaranır. Obyektlər müəssisədə fəaliyyət
göstərdiyi (saxlanıldığı) bütün müddət ərzində ilk dəyərlə uçota
almır.
Əsas vəsaitlərin ilk dəyəri onların daxil olma mənbələrindən
asılı olaraq aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilir;
- tərəflərin razılığı ilə təsisçilərin, müəssisələrin nizamnamə
kapitalına pay şəklində vermiş olduqları əsas vəsaitlərin dəyəri;
183
- müəssisənin özündə hazırlanmış (tikilmiş), həmçinin
digər müəssisələrdən və şəxslərdən satın alınmış əsas vəsait
obyektlərinin hazırlanmasına (tikilməsinə), satın alınmasına,
gətirilməsinə və quraşdırılmasma çəkilən həqiqi xərjiərdən
formalaşan dəyəri;
- ekspert yolu ilə, yaxud qəbul-təhvil sənədlərinin
məlumatlarında müəyyən edilmiş məbləğdə, əvəzsiz qaydada
digər müəssisə və şəxslərdən, eləcə də təxsisat (kömək) şəklində
hökumət orqanlarından alınmış əsas vəsait obyektlərinin dəyəri.
Məlum olduğu kimi, əsas vəsaitlər istifadə prosesində
köhnəlir və nəticədə onların ilk dəyəri getdikcə azalır.
Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi obyektlərin ilkin fiziki,
texniki və iqtisadi xassələrini itirməsinin pulla ifadəsini
özündə birləşdirir və mühasibat uçotunda əks etdirilir.
Əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri - onların ilkin dəyəri ilə
köhnəlmə məbləği arasmdakı fərqdən ibarətdir. Köhnəlmə yaxud
istismara yararsız olması nəticəsində təsərrüfatdan çıxan əsas
vəsaitdən tullantı kimi istifadə olunan hallarda, həmin tullantının
mümkün satış qiymətilə dəyəri əsas vəsaitlərin ləğv olunma dəyəri
hesab edilir.
Bərpa dəyəri isə - əsas vəsaitlərin müasir şəraitdə, başqa
sözlə, həmin dəyər müəyyən olunduğu anda təkrar istehsalın
dəyəri başa düşülməlidir. Bazar münasibətlərinə keçid və
özəlləşdirmə şəraitində əsas vəsaitlərin bərpa dəyəri, zaman
keçdikcə müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır.
Əsas vəsaitlər balansda ilk dəyər və qalıq dəyərilə əks etdirilir.
Lakin əsas vəsaitlər balansın “valyutasına” yalnız qalıq dəyəri ilə
daxil edilir. Əsas vəsaitlərin köhnəlmə məbləği isə balansın
aktivində ayrıca maddədə göstərilir.
184
3. Əsas vəsaitlərin daxil və xaric olmasının
sənədlərlə rəsmiyyətə salınması
Müəssisələrdə əsas vəsaitlərin daxil olması «Əsas vəsaitlərin
qəbul-təhvil (daxili yerdəyişmə) aktı (qaiməsi)» (ƏV- 1№-lj
forma) ilə rəsmiyyətə salınır. Bu akt, bütün növ daxil olmuş əsas
vəsaitlərin mədaxil olunması üçün tərtib olunur. Qeyd etmək
lazımdır ki, hər bir əsas vəsait obyekti üçün ayrıca akt yazılmalıdır.
Təsərrüfat inventarları, alətləri, dəzgahları və s. eyni tipli və
dəyərli obyektlər üçün bir akt tərtib oluna bilər.
Müəssisəyə daxil olan əsas vəsaitləri qəbul və mədaxil etmək
üçün müəssisə rəhbərinin sərəncarm ilə xüsusi komissiya yaradılır.
Adətən
müəssisənin
baş
mexaniki,
texniki
şöbənin
nümayəndəsi,mühasibat işçisi, sex və ya şöbə rəisi komissiyanın
tərkibinə daxil edilir.
Bəzi hallarda müəssisəyə əvvəllər istismar edilmiş əsas
vəsaitlər də daxil olur. Belə əsas vəsaitlərin qəbulu aktında onların
ilk sənədlərinin məlumatlarına əsasən köhnəlmə məbləği də
göstərilməlidir. Bir qayda olaraq tərtib olunmuş akta obyektə aid
olan texniki sənədlər (dəzgahm, bina və yaxud tikilinin pasportu və
s.) əlavə olunur. Komissiya üzvləri tərəfindən tərtib olunmuş və
imzalanmış akt, obyektin alınmasına dair digər texniki sənədlərlə
birlikdə müəssisənin mü- hasibatlığına verilir. Mühasibathq həmin
sənədlər əsasında əsas vəsaitlərə inventar kartoçkası açır (ƏV-6 X«
forma), obyektə inventar nömrəsi verir və bütün bunlar haqda
qəbul- təhvil aktında müvafiq qeydiyyatlar aparır.
Kartoçka hər bir inventar obyekti üçün ayrı açılır. Hər bir
obyekt, ləvazimat və əşyalarla birlikdə daxil olan hallarda.
185
onlar üçün, açılmış* kartoçkada bu hissələrin siyahısı
göstərilməlidir.
Dəyərləri eyni olan və eyni vaxtda alman, habelə eyni sexdə
yerləşdirilən bir tipli əsas vəsait obyektlərinə vahid inventar
karioçkası (ƏV-06 №li forma) tərtib oluna bilər. Bundan asılı
olmayaraq həmin obyektə xüsusi inventar nömrəsi təhkim
olunmahdır. Bu, obyektin müəssisə daxili yerdəyişməsinə və
təsərrüfatdan çıxmasına nəzarətin aparıla bi- linməsinin təşkil
olunması ilə əlaqədardır.
İcarəyə qəbul edilmiş obyekt üçün icarəçi - müəssisədə
inventar kartoçkası açmaq tələb olunmur. Belə obyektlər üçün
analitik uçot registri kimi inventar kartoçkasınm surətindən
istifadə etmək olar.
İnventar obyektlərinin sayı qismən az olan müəssisələrdə əsas
vəsaitlərin analitik uçotu inventar kitabında aparılır. Kitabın
göstəriciləri inventar kartoçkalarının göstəriciləri ilə təxminən
eyni olur. Kiçik müəssisələrdə obyektlərin uçotunun inventar
kitabında aparılması uçot işlərinin qismən ixtisar edilməsi
nöqteyi-nəzərindən müəyyən üstünlüklərə malikdir.
Inyentar kartoçkaları tərtib edildikdən yaxud inventar
kitablarına yazılışlar aparıldıqdan sonra texniki sənədlər texniki
şöbəyə yaxud digər müvafiq şöbələrə verilir.
Obyektlərdə baş verən bütün dəyişikliklər (müəssisə daxili
yerdəyişmə, rekonstruksiya, modernizasiya və s.) inventar
kartoçkasmda qeydə alınır.
İnventar kartoçkaları xüsusi siyahılarda (ƏV-7 № forma)
qeydiyyatdan keçirilir. Həmin siyahılar əsas vəsaitlərin təsnifat
qrupları üzrə tətbiq edilir. Əsas vəsaitlərin uçotunu kitablarda
aparan müəssisələrdə həmin siyahı tərtib olunmur.
186
Kiçik müəssisələrdə əsas vəsaitlərin bütün təsnifat qruplarına
vahid siyahı tərtib etmək olar. Tərtib olunmuş inventar kartoçkaları
onların mühafizə olunmasında mühüm rol oynadığı üçün digər
mühasibat sənədləri kimi mühafizə edilməlidir.
Ümumi qaydaya görə həm fərdi, həm də qrup hahnda açılan
inventar kartoçkaları bir nüsxədən ibarət tərtib olunmalıdır.
Hazırda müəssisələrin ayrı-ayrı bölmələrində əməyin
ödənilməsinin briqada podratı formasından istifadə olunması, əsas
vəsaitlərin uçotunun bilavasitə istismar olunduğu yerlərdə
aparılmasını meydana gətirmişdir. Bununla əlaqədar olaraq
əməyin briqada formasını təşkil və tətbiq edən sexlər və digər
bölmələr onlara təhkim olunan obyektlər haqqında ətraflı
informasiyaya malik olmalı, bu obyektlərin səmərəli istifadə
olunmasını izləməli, lazım olmayan əsas vəsaitlərin satılmasına
cəhd göstərməlidirlər.
Əsas vəsait obyektlərinin istismar olunduğu və saxlandığı
yerlər üzrə uçotu ƏV 09 №-li inventar siyahılannda aparılır.
Obyektlərin istismar olunduğu və saxlanıldığı yerlər üzrə uçotunu
inventar kartoçkalarında da aparmaq olar: Bu cür hallarda inventar
kartoçkaları mühasibatlıq tərəfindən iki sürətdən ibarət tərtib
olunur. Kartoçkanın ikinci surəti obyektin yerləşdiyi sahəyə verilir.
Əsas vəsaitlərin təsnifat qrupları və hərəkəti haqda analitik
məlumatlar əldə etmək üçün ay ərzində inventar kartoç- kalannda
(kitablarında) olan qeydiyyatların yekun məlumatlarına əsasən
açılan “Əsas vəsaitlərin hərəkətinin uçotu kar- toçkası” (ƏV 8 №-li
forma), əsas vəsaitlərin hər bir sahə qrupları və onların növləri üzrə
aparılır. Əsas vəsaitlərin yerdə-
187
yişilməsi ilə əlaqədar əməliyyatlar da kartoçkalarda qeydə
alınmalıdır.
Müəssisənin mühasibatlığında əsas vəsaitlərin inventar
uçotunu qaydaya salmaq üçün tərtib olunmuş xüsusi kartoç- kalar
bu vəsaitlərin sahə təsnifat qrupları (sənaye, tikinti, kənd
təsərrüfatı və s.), qrup daxilində isə istismar yerləri və növləri
(binalar, qurğular və s.) üzrə kartotekalarda (xüsusi yeşiklərdə)
yerləşdirilməlidir. Əsas vəsaitlərin hərəkətinin uçotu kartoçkası,
kartotekada əvvəlki müvafiq inventar kartoç- kasının qarşısına
qoyulmalıdır.
Əsas vəsaitlərin hərəkətinin uçotu kartoçkalarının
məlumatlarının yekun məbləği onların sintetik uçotunun
məlumatları ilə üzləşdirilməlidir.
Hesabat ayı ərzində əsas vəsaitlərin sintetik hesablardakı
hərəkəti ilə əlaqədr əməliyyatlar müvafiq uçot registrlərində
ümumiləşdirilir.
Uçotun avtomatlaşdırılması şəraitində əsas vəsaitlərin daxil
olmasının və istifadəsinin uçotu üçün avtomatlaşdırma- nın
tələblərinə cavab verə bilən unifıkasiya olunmuş formaları, tətbiq
oluna bilər. Aparılan əməliyyatların işlənməsini sadələşdirmək və
uçot informasiyalarının etibarhğını yüksəltirik məqsədilə,
avtomatlaşdırılması nəzərdə tutulan rekvi- zitlər ilkin sənədlərdə
göstərilməlidir.
Müxtəlif səbəblər üzündən təsərrüfatdan çıxan əsas vəsaitlər
üçün xüsusi formalı akt (39 №-li forma) tərtib olunur. Bu
əməliyyat inventar kartoçkasında qeydə alınır və daha sonra həmin
kartoçka kartotekadan götürülür.
Yenidən qiymətləndirilən əsas vəsait obyektləri bərpa
dəyərilə onların uçotu kartoçkasının «Yenidənqurma və mo-
188
dernləşdirmə» bölməsinə yazılır. Belə əsas vəsaitlərin köhnəlməsi,
kartoçkanın müvafiq bölməsində qeydə almır.
Əsas vəsaitlərin istifadə olunduqları sexlərdə, şöbələrdə,
bölmələrdə və digər istehsalat sahələrində uçotu inventar
siyahılarında (ƏV 9 №-li forma) aparılır. Bu siyahılarda (kartoçkada) istismarda olan əsas vəsait obyektləri haqda qısa
məlumatlar verilir.
Əsas vəsaitlərin daxil və xaric olması, müəssisə daxilində
yerdəyişməsi haqda inventar kartoçkalarında müvafiq qeydlər
aparıldıqdan sonra, ayın axırına qədər amortizasiya (köhnəlmə)
hesablamaq üçün kartotekada saxlanılır. Hər aym sonunda həmin
əsas vəsaitlər təsnifatları üzrə qruplaşdırılır və onların hər bir növü
üzrə mədaxil və məxaric dövriyyələri cəmlənir, alman nəticə bu
vəsaitlərin hərəkətinin uçotu kar- toçkasma köçürülür.
Kartoçkanın məlumatlarma əsasən əsas vəsaitlərin hərəkəti
üzrə dövriyyə cədvəli tərtib olunur. Dövriyyə cədvəlinin yekunları
Baş kitabın müvafiq yekunları ilə üzləşdirilir. Bundan sonra Baş
kitabın məlumatları əsasında əsas vəsaitlərin mövcudluğu və
hərəkəti haqda hesabat tərtib olunur.
Bir sıra hallarda müəssisənin baş mexaniki, baş texnoloqu və
digər vəzifəli şəxslərin sərəncamı ilə əsas vəsaitlər müəssisə
daxilində bir sexdən digər sexə verilir. Bu əməliyyat ƏV 1 №-li
aktla rəsmiyyətə salınır. Əsas vəsait obyektlərinin ehtiyatdan
istismara, habelə bir sexdən digərinə verilməsi, iki surətdən ibarət
ƏV 1- №-li akt tərtib etməklə rəsmiləşdirilir. Müha- sibatlıq aktın
birinci surətinə əsasən inventar kartoçkalarında müvafiq
qeydiyyatlar aparır. Daha sonra aktın həmin sürəti əsas vəsait
obyeklinin istismara verildiyi sahəyə verilir. Ob-
189
yekti təhvil verən şəxs aktın ikinci sürətinə əsasən inventar
siyahısında müvafiq qeydlər aparmahdır.
Əsas vəsait obyektləri: söküldüyünə görə ləğv edilməsi; təbii
fəlakətlə bağlı məhv olunması; yenidən quraşdırma,
modernləşdirmə və s. ilə əlaqədar müəyyən hissəsinin ləğv
edilməsi; digər müəssisələrə verilməsi; əskik gəlməsi; satılması və
s. səbəblər nəticəsində təsərrüfatdan çıxa bilərlər.
Hər bir müəssisədə bu və ya digər əsas vəsait obyektinin
gələcəkdə istifadə üçün yararsız olduğunu müəyyənləşdirmək
məqsədi ilə daimi fəaliyyətdə olan xüsusi komissiya
yaradılmalıdır.
Uçurmaq, sökmək və s. hallarla əlaqədar obyektin ləğv
edilməsi «Əsas vəsaitlərin ləğv edilməsi aktı» ( 3 q №-li forma) ilə
rəsmmiyyətə salınır. Akt müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq
edildikdən sonra qüvvəyə minir. Aktda olan məlumatlar,
mühasibatlıq tərəfindən inventar kartoçkalarına və yaxud inventar
siyahılarına köçürülür.
Ləğv edilmə nəticəsində əldə olunan materiallar, ehtiyat
hissələri, metal qırıntahr, tikinti materialları və s. akt əsasında
müəssisənin anbarına təhvil verilir. Əsas vəsaitlərin ləğvinə
çəkilən xərclərin məbləğini də aktda göstərmək zəruridir.
Əsas vəsaitlərin əvəzsiz qaydada digər müəssisələrə verilməsi
ƏV 1 №-li aktla rəsmiləşdirilir. Aktda əvəzsiz verilən vəsaitlərin
ilkin dəyəri və köhnəlmə məbləği göstərilməlidir,
4. Əsas vəsaitlərin daxil və xaric olunmasının
sintetik uçotu
Əsas vəsaitlərin mövcudluğu və hərəkətinin uçotunu aparmaq
üçün hesablar planında 01 «Əsas vəsaitlər» adlı aktiv hesab
nəzərdə tutulmuşdur.
190
Torpaq sahələri, faydalı qazıntı əraziləri, su və meşə altında
olan torpaqlar müəssisələrin istifadəsində olsalar da, sistemli
uçotda əks etdirilmir. Belə vəsaitlər yalnız natura şəklində qeydə
alınır və onların sahəsi balansa əlavə olunan arayışda göstərilir.
Qısa müddətə icarəyə götürülən əsas vəsaitlər ayrıca uçota
alınır və bu məqsədlə hesablar planında 001 «İcarəyə götürülmüş
əsas vəsaitlər» adlı balansarxası hesab nəzərdə tutulmuşdur.
Əsas vəsaitlərin böyük əksəriyyəti müəssisələrə kapital
qoyuluşları vasitəsi ilə daxil olur. Kapital qoyuluşlarmın uçotunun
aparılması üçün iki hesabdan: 07 «Quraşdırılası avadanlıqlar» və
08 «Kapital qoyuluşları» adlı hesablardan istifadə olunur.
7 «Quraşdırılası avadanlıqlar» hesabı quraşdırma tələb edən
texnoloji, energetika və istehsalat avadanlıqlarının mövcudluğu və
hərəkəti haqda informasiyanı ümumiləşdirmək üçün nəzərdə
tutulur. Bu hesab sifarişçi müəssisə tərəfindən istifadə edilir.
Avadanlıqlar, 07 «Quraşdırılası avadanlıqlar» hesabında
həqiqi maya dəyəri ilə əks etdirilir. Həqiqi maya dəyəri
avadanlığın satın alınması və anbara gətirilməsi ilə əlaqədar
xərclərin məcmuundan ibarətdir.
7 «Quraşdırılası avadanlıqlar» hesabının tərkibində
aşağıdakı subhesablar açıla bilər;
1. Öz ölkəsinin istehsalı olan quraşdırılası avadanlıqlar;
2. Xaricdən idxal edilən quraşdırılası avadanlıqlar.
Təsisçilər tərəfindən müəssisənin nizamnamə kapitalına
pay kimi verilən avadanlıqlar 07 «Quraşdırılası avadanlıqlar»
191
hesabının debetinə 75 «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının
kreditinə yazılır.
Digər müəssisə və şəxslərdən satın alınan avadanlıqlar 07
«Quraşdırılası avadanlıqlar» hesabının debetində 60 «Malsa- tan
və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının kreditində əks etdirilir.
Quraşdırılmaq üçün verilən avadanlıqlar 07 «Quraşdırılası
avadanlıqlar» hesabının kreditindən 08 «Kapital qoyuluşları»
hesabmın debetinə silinir.
8 «Kapitğal qoyuluşları» hesabı sifarişçi təşkilatın əsas
vəsaitlərə yönəltdiyi kapital qoyuluşları haqda informasiyanı
ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesabın doqquz
subhesabı vardır. Onlar aşağıdakılardan ibarətdir;
1. Torpaq sahələrinin əldə edilməsi.
2. Təbiətdən isifadə obyektlərinin əldə edilməsi
3. Əsas vəsait obyektlərinin inşası
4. Ayrı-ayrı əsas vəsait obyektlərinin əldə edilməsi
5. Əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayan məsrəflər.
6. Qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi.
7. Cavan heyvanların əsas sürüyə keçirilməsi.
8. Yaşlı heyvanların əldə edilməsi.
9. Əvəzsiz alınmış heyvanların gətirilməsi.
Kapital qoyuluşları, tərkibindən və növlərindən asılı olaraq
aşağıdakı uçot registrlərində qruplaşdırılır:
a) Başa çatdırılmamış, yarımçıq qalmış işlər üzrə xərclərin
uçotu - 18 №-li cədvəldə;
b) Növləri üzrə istismara verilən obyektlərin ilkin dəyərini
təşkil edən xərclərin uçotu - 18/1 №-li cədvəldə.
Əsas vəsaitlər, müəssisə və təşkilatlara, əsasən aşağıdakı
mənbələrdən daxil olur:
192
a) xüsusi vəsaitlər hesabına;
b) cəlb edilmiş vəsaitlər hesabına;
c) əvəzsiz daxilolmalar hesabına;
d) təsisçilərin vəsaitləri hesabına.
Xüsusi vəsaitlər hesabına müəssisənin özündə yaradılan,
habelə dəyəri ödənilməklə digər müəssisə və təşkilatlardan əldə
olunan əsas vəsaitlər mühasibat uçotu hesablarında aşağıdakı kimi
əks etdirilir:
D-t 01 «Əsas vəsaitlər» hesabı;
K-t 08 «Kapital qoyuluşları» hesabı.
Cəlb edilmiş vəsaitlər dedikdə, banklardan alınan kreditlərin,
hüquqi və fizik şəxslərdən alınan borcların məbləği başa düşülür.
Razıladırılmış qiymətlərlə təsisçilər tərəfindən müəssisəyə
verilən və nizamnamə kapitalına birləşdirilən əsas vəsaitlər
aşağıdakı yazılışla rəsmiləşdirilir:
D-t 01 «Əsas vəsaitlər» hesabı;
K-t 75 «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabı.
Hökumət və dövlət orqanlarının subsidiyası şəklində əvəzsiz
qaydada daxil olan əsas vəsaitlər 01 «Əsas vəsaitlər» hesabının
debetinə 87 «Əlavə kapital» (istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər üçün)
hesabının, yaxud 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş
zərər) hesabının (qeyri-istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər üçün)
kreditinə yazılır.
Uzunmüddətli icarədən sonra satın alınan əsas vəsaitlər
razılaşdırılmış qiymətlərlə aşağıdakı yazılışla müəssisənin
mülkiyyətinə birləşdirilir:
D-t 01 «Əsas vəsaitlər» hesabı,
K-t 03 «Uzun müddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər» hesabı.
193
Əsas vəsaitlərin təsərrüfatdan çıxması və onun maliyyə
nəticələri ilə əlaqədar əməliyyatların uçotunu aparmaq üçün
hesablar planında 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları»
adh hesab nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın debetində çıxdaş edilən
obyektlərin ilkin dəyəri, çıxdaşla əlaqədar xərclər, kreditində isə
köhnəlmə məbləği, əmlakın satışından daxil olan vəsait,
sökülmədən əldə edilən material dəyərlilərinin mümkün satış
qiymətlərilə dəyəri əks etdirilir.
Əsas vəsaitlərin çıxdaş edilməsindən əldə olunan maliyyə
nəticələrini müəyyənləşdirmək üçün 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və
sair xaric olmaları» hesabının debet və kredit dövriyyələri
arasındakı fərqi tapmaq lazımdır. Hesabm kredit dövriyyəsinin
debet dövriyyəsindən çox olması mənfəət əldə edilməsini göstərir
və o, hesablarda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
D-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları» hesabı;
K-t 80 «Mənfəət və zərər» hesabı.
Debet dövriyyəsinin kredit dövriyyəsindən çox olması isə
zərəri göstərir. O, aşağıdakı yazılışla mühasibat uçotunda əks
etdirilir:
D-t 80 «Mənfəət və zərər» hesabı;
K-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmalar» hesabı.
Əsas vəsaitlərin satışından və sair xaric olmasından alınan
mənfəətin məbləği müəssisənin balans mənfəətinin tərkibinə daxil
edilir və müəyyən olunmuş qaydada vergiyə cəlb olunur.
Yuxarıda dediklərimizi şərti rəqəm məlumatlarından istifadə
etməklə nəzərdən keçirək:
a) 2002-ci ilin mart ayında zavodda ilkin dəyəri
2.800.0
manat olan obyekt satıldığına görə silinmişdir.
Obyektin köhnəlmə məbləği 1.200.000 manatdır. Vəsaitin razı-
194
laşdınlmış (müqavilə) qiymətilə dəyəri 4.000.000 manat, o
cümlədən əlavə dəyər vergisi 216000 manat (1.200.000 manatın 18
faizi) təşkil edir. Göründüyü kimi, obyektin müqavilə qiyməti onun
ilkin dəyərindən xeyli yüksəkdir. Həmin əməliyyatlar mühasibat
uçotu hesablarında aşağıdakı yazıhşlarla rəsmiyyətə salınmalıdır:
1. Obyektin 2800000 manat ilk dəyəri üçün:
D-t 47 « Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları»
hesabı;
K-t 01 «Əsas vəsaitlər» hesabı.
2. Obyektin 1200000 man. köhnəlmə məbləği üçün:
D-t 02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabı.
K-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları»
hesabı.
3. Obyektin 4000000 man. müqavilə qiymətilə dəyəri
üçün:
D-t 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı;
K-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları» hesabı.
4. Əlavə dəyər vergisinin 216000 man. məbləği üçün:
D-t 47 « Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları»
hesabı;
K-t 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabı.
5. Gəlirin (mənfəətin) 1057440 man. məbləği üçün:
D-t 47 « Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları»
hesabı;
K-t 80 «Mənfəət və zərər» hesabı.
■ b) Həmin ildə zavodda köhnəlmiş obyekt silinir.Silinmiş obyekt
uçotda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
195
1. Obyektin 7200000 man. ilk dəyəri üçün:
D-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları» hesa- bı;
K-t 01 «Əsas vəsaitlər» hesabı.
2. Obyektin 6000000 manat köhnəlmə məbləği üçün:
D-t 02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası)» hesabı;
K-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları» hesabı.
Obyektin sökülməsi üçün podratçı təşkilata 360000 man.
ödənilmişdir. Sökülmə nəticəsində 60000 manatlıq material əldə
edilmiş və mədaxil olunmuşdur. Əsas vəsaitin ləğvindən müəssisə
1.500.000 manat zərər çəkmişdir. Bütün bu əməliyyatlara verilən
mühasibat yazılışları aşağıdakı kimidir:
6. Podratçıya ödənilən 360000 manat məbləğ üçün
D-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları» hesabı;
K-t 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabı.
4. Əldə edilmiş və mədaxil olunmuş 60000 materialların
məbləği üçün:
D-t 10 «Materiallar» heabı;
K-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları» hesabı.
5. Əsas vəsaitin ləğvindən müəssisəyə dəymiş 1500000
manat zərər üçün:
D-t 80 «Mənfəət və zərər» hesabı;
K-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları» hesabı.
Əsas vəsait obyektləri əvəzsiz qaydada digər təşkilatlara
verilən hallarda da şilinə bilər. Bu zaman onlarla bağlı əmə-
196
liyyatları uçotda əks etdirmək zəruriyyəti meydana çıxır. Fərz
edək ki, zavoddan əvəzsiz verilmiş obyektin ilk dəyəri
1.360.0
man., köhnəlmə məbləği isə 400.000 manat təşkil edir.
Bu əməliyyatlar mühasibat uçotunda aşağıdakı kimi əks
etdirilməlidir:
1. Obyektin 1360000 man. ilk dəyəri üçün:
D-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları» hesabı;
K-t 01 «Əsas vəsaitlər» hesabı.
2. Obyektin 400000 man. köhnəlmə məbləği üçün:
D-t 02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabı;
K-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları» hesabı.
3. Obyektin əvəzsiz verilməsindən əmələ gələn 960000
manat zərər məbləğinin silinməsi üçün:
D-t 80 «Mənfəət və zərər» heabı;
K-t 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları» hesabı.
Əsas vəsaitlərin daxil və xaric olması üzrə əməliyyatların
uçotu ilkin sənədlər əsasında 13 №-li jurnal-orderdə qeydiyyatdan
keçirilir.
5. Əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin (amortizasiyasının)
uçotu
Əsas vəsaitlərin tərkibində uçota alınan bütün obyektlər
(torpaqdan başqa) həm fiziki, həm də mənəvi aşınmaya məruz
qalır. Başqa sözlə desək, fiziki qüvvələrin, təbii və iqtisadi
amillərin təsiri altında əsas vəsait obyektləri tədricən özlərinin
fəaliyyət göstərə bilmək xüsusiyyətlərini itirir və son nəticədə
yararsız hala düşürlər. Bu o deməkdir ki, həmin əsas vəsaitlər, bir
sıra texniki səbəblər üzündən və iqtisadi cəhətdən əlverişli
197
olmamaq nöqteyi-nəzərindən öz vəzifələrini yerinə yetirə bilmirlər.
Təcrübə göstərir ki, fiziki cəhətdən aşman əsas vəsait
obyektlərini
təmir
etməklə,
yenidən
quraşdırma
və
modernləşdirməklə qismən də olsa bərpa etmək mümkündür.
Lakin elə hallar olur ki, əsas vəsaitlərin təmirinə çəkilən
xərclər özünü doğrultmur və iqtisadi cəhətdən tamamilə əlverişsiz
olur.
yƏsas vəsaitlərin mənəvi aşınması onların fiziki aşınmasından
xeyli fərqlənir. Belə ki, uzun müddət istismarda olan əsas vəsait
obyektləri yenidən qurulmasına, məhsuldarlığına, təmir və
istismarlarına çəkilən xərclərin həcminə görə özlərinin yeni
nümunələrindən xeyli geridə qalıra Ən başlıcası isə budur ki,
mənəvi cəhətdən aşınan əsas vəsait obyektləri, yeni daha müasir
sələfiəri kimi yüksək keyfiyyətli məhsullar buraxmağa qadir
olmurlar. Odur ki,'"vaxtaşırı əsas vəsaitləri, xüsusən də onların daha
aktiv hissəsi sayılan maşın və avadanlıqlarım, nəqliyyat vasitələrini,
məhsuldar mal-qaranı və başqalarını yeniləşdirmək zərurəti
meydana çıxır.^Belə bir şəraitdə əsas vəsaitlərin fiziki cəhətdən
aşınması başlıca amil sayıla bilməz. İndiki bazar münasibətləri
şəraitində əsas vəsait obyektlərinin yeniləşdirilməsi zərurəti daha
çox mənəvi aşınma və digər iqtisadi amillərlə müəyyən olunur.
d Əsas vəsaitlərin həm fiziki, həm də mənəvi aşınma nəticəsində
yeniləri ilə əvəz olunması onların sadə təkrar istehsalı kimi başa
düşülməlidir. Ümumi qaydaya görə köhnəlmiş əsas vəsait
obyektlərinin yeniləri ilə əvəz olunması, başqa sözlə, sadə təkrar
istehsal üçün lazımı vəsaitlər olması yalnız məhsul satışından,
görülən iş və xidmətlərdən əldə oluna bilər/Tədavülə daxil olan
məhsulların və malların dəyərinin tərkibinə
198
fəaliyyətdə olan əsas vəsaitlərin qismən ödənilmiş dəyəri də daxil
edilir, ^sas vəsaitlərin dəyərinin köhnələn hissəsinin tədricən hazır
məhsulların maya dəyərinə daxil edilməsi prosesi amortizasiya
adlanır. Amortizasiya ayırmalarının həcmi əsas vəsaitlərin balans
dəyərinə nisbətən faizlə müəyyən edilir və bunlar amortizasiya
ayırmalarının normaları adlanır .^Hazırda amortizasiya
ayırmalarının normaları əsas vəsaitlərin yalnız tam bərpası üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
Respublika Maliyyə Nazirliyinin 3 iyul 1997-ci il tarixli 71
saylı qərarına əsasən bütün müəssisə, idarə və təşkilatlar özlərinin
balanslarında olan əsas vəsaitlərin balans (ilkin, bərpa) dəyərinə
görə köhnəlmə (amortizasiya) hesablamasının yeni (açıq)
metodunu tətbiq edirlər.
Müəssisələr əsas vəsaitlərə, hər ay köhnəlmə hesabladıqları
üçün yuxarıda qeyd etdiyimiz illik normaları 12 aya bölməklə
aylıq normalar müəyyənləşdirirlər. Hər il hesablanılan
amortizasiya məbləği istehsal xərclərinə daxil edilmə istiqamətləri
üzrə nəzərə alınır. Amortizasiyanın ümumi məbləğini 12-yə
bölməklə, hər aya düşən amortizasiya məbləği müəyyən edilir.Oİl
ərzində daxil və xaric olan əsas vəsait obyektlərinin kəmiyyətindən
asılı olaraq, amortizasiyanın aylıq məbləğində müvafiq düzəlişlər
aparılır. Belə ki, əsas vəsait obyekti istismara verildiyi aydan
sonrakı ayda amortizasiya ayırmalarmın məbləği artırılır. Əksinə,
əsas vəsaitlər ləğv edildikdə, satıldıqda və yaxud əvəzsiz qaydada
verildikdə amortizasiya məbləği sonrakı aydan etibarən
azaldıhr<^Eyni zamanda əsas vəsait obyektlərinin ilkin (bərpa)
dəyəri tam şəkildə ödənildikdə onlara tam bərpa üçün amortizasiya
hesablaması dayandırılır.
199
Qeyd etdiyimiz kimi, qüvvədə olan qaydaya görə ilkin dəyəri
tam ödənildikdə (amortizasiya 100 faiz həcmində hesablamldıqda) maşınlara, avadanlıqlara və nəqliyyat vasitələrinə
amortizasiya ayırmalarının hesablanması dayandırılır. Başqa
sözlə, yuxarıda sadaladığımız obyektlərə ilkin dəyərlərindən artıq
amortizasiya məbləğinin hesablanılmasma icazə verilmir.
Müəssisələr, malik olduqları maşınlara, avadanlıqlara və nəqliyyat
vasitələrinə sürətləndirilmiş amortizasiya normalarını tətbiq etmək
hüququna malikdirlər. Bu metodun başlıca mahiyyəti amortizasiya
normalarının ilbəil artırılması ilə səciyyələndirilir. Amortizasiya
ayırmalarının maksimum artımı, qüvvədə olan normalardan 2
dəfədən artıq olmamalıdır. Obyektin ilkin dəyərinin tam
ödənilməsindən sonra sürətləndirilmiş amortizasiya hesablaması
dayandırılır. Həmin obyektə hər hansı əlavə (ilkin dəyərindən
artıq) amortizasiya hesablanılmasma yol verilmir.
Əsas vəsaitlərin tərkibində uçota alınan aşağıdakı obyektlərə
amortizasiya hesablanılmır:
- məhsuldar mal-qaraya, öküzlərə və kəllərə;
- kitabxana fonduna;
- elmi-tədqiqat və layihə-konstruktor təşkilatları da daxil
edilməklə, büdcə müəssisələrinin əsas vəsaitlərinə;
- müəyyən olunmuş qaydada konservasiyaya verilmiş
fondlara və s.
Amortizasiya ayırmalarının və köhnəlmə məbləğinin uçotu
02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» passiv hesabda aparılır. Bu
hesabın tərkibində aşağıdakı iki subheab nəzərdə tutulur.
1. Xüsusi əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası);
2. Uzun müddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin
köhnəlməsi (amortizasiyası).
200
Hər ay aşağıdakı mühasibat köçürmələri vasitəsilə əsas
vəsaitlərin köhnəlmə (amortizasiya) məbləğləri istehsal və tədavül
xərclərinə daxil edilir:
D-t 20 «Əsas istehsalat» heabı;
D-t 23 «Köməkçi istehsaltlar» hesabı;
D-t 25 «Ümumistehsalat xərcləri» hesabı;
D-t 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabı;
D-t 29 «Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar» hesabı;
D-t 44 «Tədavül xərcləri» hesabı;
K-t 02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabı.
Obyektlər satıldıqda, əvəzsiz olaraq digər təşkilatlara
verildikdə, çatışmazlıq və başqa səbəblər üzündən təsviyyə
edildikdə onlara hesablanmış köhnəlmə məbləği 02 «Əsas
vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabının debetinə, 47 «Əsas vəsaitlərin
satışı və sair xaric olmaları» hesabının kreditinə yazılır.
Hazırda amortizasiya ayırmaları fond şəklində yığılmır və
onların sərf olunması mühasibat uçotunda aynca əks edirilmir.
Satılmış məhsula, iş və xidmətlərə görə əldə olunan vəsaitlərlə
birlikdə amortizasiya məbləği müəssisənin hesablaşma hesabına
daxil olur və oradan da bilavasitə kapital qoyuluşlarının
maliyyələşdirilməsinə yaxud uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarına,
habelə qeyri-maddi aktivlərin satın alınmasına yönəldilir.
6. İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin uçotu
Son dövrlərdə respublikada icarə münasibətləri geniş
yayılmamışdır. Bazar iqtisadiyyatının və özəlləşdirmə proqramının
tələblərinə müvafiq olaraq hal-hazırda əsas vəsaitlərin,
201
müəssisələr, habelə onların struktur bölmələrindən əmək
kollektivlərinə icarəyə verilməsi nəzərdə tutulur. Beynəlxalq
təcrübədə icarə münasibətləri Azərbaycanda olduğundan xeyli
rəngarəngdir. Odur ki, icarə münasibətlərini, onların formalarını
dərindən bilmədən icarəyə götürülən əsas vəsaitlərin uçotunu
lazımi səviyyədə təşkil etmək qeyri-mümkündür. Başqa sözlə, icarə
ilə əlaqədar əməliyyatların uçotu qaydası bilavasitə icarə
münasibətlərinin formalarından asılıdır.
Müddətindən asılı olaraq təcrübədə icarə münasibətlərinin üç
növü mövcuddur:
- uzunmüddətli icarə (lizinq) - üç ildən yuxarı müddətə;
- orta müddətli icarə (xayrinq) - bir ildən üç ilədək olan
müddətə;
- qısamüddətli icarə (rentinq və yaxud çerter) - bir ilə qədər
olan müddətə.
İqtisadi şərtlərdən asılı olaraq maliyyələşdirilən və cari icarəni
bir-birindən fərqləndirmək lazımdır.
Maliyyələşdirilən icarə dedikdə, fəaliyyətdə olan yaxud
olmayan əmlakın uzun müddətə icarəyə verilməsi başa düşülür. Bir
sıra hallarda bilavasitə icarədarın sifarişi ilə icarəyə verən təşkilat
onun üçün lazım olan əşyanı satın alır. İcarədar isə özlüyündə
icarəyə götürdüyü əmlakın mühafizəsinə və onun istismarı
qaydalarına və s. şərtlərə tam əməl etməlidir. İcarə müqaviləsinə
görə icarədar, icarəyə götürdüyü əmlakı satın ala bilər.
İcarə münasibətləri aşağıdakı şərtlərdən birinə: icarə müddəti
icarəyə götürülən əmlakın faydalı xidmətinə uyğun gəldikdə; bütün
icarə müddəti ərzində icarə haqqının məbləği kontrakt bağlanıldığı
anda icarəyə götürülmüş əmlakın cari qiymətlərlə dəyərini
üstələdikdə və yaxud ona bərabər olduq-
202
da; icarə müddəti başa çatdıqdan sonra mülkiyyət hüququ icarədara
keçdikdə; icarə müddəti ərzində icarədarm icarəyə götürdüyü
əmlakı satın almaq hüququ nəzərdə tutulduqda maliyyələşdirilən
icarə formasından istifadə olunur.
İcarə kollektivləri ilə dövlət müəssisələri arasında baş verən
icarə münasibətləri maliyyələşdirilən icarə şərtlərinə daha çox
uyğun gəlir. Belə ki, icarə kollektivi icarəyə götürdüyü əmlakı
istənilən anda satın ala bilmək hüququna malikdir.
Əmlakın cari icarəsi dedikdə, əvvəlcədən satın alınmış
əmlakın müəyyən müddətə icarədara verilməsi başa düşülür. İcarə
müddəti başa çatdıqdan sonra əmlak mülkiyyətçisinə qaytarılır.
İcarə müddətində yalnız əmlakdan istifadə hüququ icarədara keçir.
Əmlakın üzərində mülkiyyət hüququ isə icarəyə verəndə qalır.
Cari icarə qaydasında əsas vəsaitlərin bəzi növləri - mənzillər,
istehsalat tikililəri və digər obyektlər icarəyə verilir.
İcarəyə verənin mühasibat uçotunda icarəyə verilən əsas
vəsaitlər 01 «Əsas vəsaitlər» hesabında saxlanılır. İcarəyə verilən
əsas vəsaitlər analitik uçotda ayrıca qruplaşdırılır. Zəruri hallarda 01
«Əsas vəsaitlər» hesabının tərkibində «İcarədə olan əsas vəsaitlər»
adlı subhesab açmaq tövsiyə edilir.
Cari icarəyə götürülən əsas vəsaitlər icarədarda 001 «İcarəyə
götürülmüş əsas vəsaitilər» adlı balansarxası hesabda qeydiyyata
alınır. Analitik uçotda isə onlar 001 №-li hesabın tərkbində əsas
vəsait obyektlərinin ilk dəyəri ilə aparılır.
İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərə kapital qoyuluşları üzrə
xərclər icarəyə verən təşkilatın hesabına baş verərsə, icarə haqqı
azaldılmalıdır. İcarəyə verilən əsas vəsaitlər üzrə başa çatmış
kapital qoyuluşu işləri 01 «Əsas vəsaitlər» hesabının
203
debetinə aid edilir. Müqaviləyə görə kapital qoyuluşu icarədar
tərəfindən aparılan hallarda, müqavilə müddəti başa çatdıqdan
sonra həmin məbləğ əvəzsiz qaydada icarəyə verənə köçürülür.
Bundan sonra icarəyə verən təşkilatda əsas vəsait obyektinin
qiyməti artırılır.
İcarədar icarə haqqını istehsal xərclərini uçota alan heabların
debetinə, 76 №-li hesabın isə kreditinə yazır. İcarə haqqı üzrə
borclar ödənildikdə isə aşağıdakı yazılış tərtib edilir:
D-t 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar»
hesabı,
K-t 51, yaxud 52 və 55 №-li hesablar.
Avans qaydasında ödənilən icarə haqqı uçotda aşağıdakı
qaydada rəsmiləşdirilir:
D-t 31 «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabının «İcarə haqqı üzrə
avans ödənişləri» subhesabı,
K-t 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar»
hesabı.
İcarə haqqı üzrə avans ödənişlərinin vaxtı çatdıqda, icarə
haqqının məbləği 31 №-li hesabın kreditindən 20, 23, 25, 26, 43 və
44 №-li hesabların debetinə silinir.
Alması icarə haqqı icarədara verildikdə aşağıdakı kimi yazılış
aparılır:
D-t 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar»
hesabı,
K-t 80 «Mənfəət və zərər» hesabı.
İcarəyə verilən əmlak üzrə amortizasiya ayırmaları 80
«Mənfəət və zərərlər» hesabının debetinə yazılmalıdır. İcarə
haqqınm qabaqcadan avans şəklində alınması müqavilədə nə-
204
zərdə tutulduğu hallarda, hesablanmış məbləğ üçün belə yazılış verilir;
D-t 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı,
K-t 83 «Gələcək dövrlərin gəlirləri» hesabı.
Daha sonra müvafiq dövrlər gəlib çatdıqca icarə haqqı 83 №-li
hesabın debetinə 80 №-li hesabın kreditinə yazılır.
İcarə haqqı üzrə borcların ödənilməsi pul vəsaitlərini uçota
alan hesabların debetinə 76 №-li hesabın kreditinə yazılır.
Əsas vəsaitlərin icarəsi ilə əlaqədar əməliyyatların mühasibat
uçotu hesablarında əks etdirilməsi
Əməliyyatların məzmunu
1
Hesabların
debeti
2
A) İcarəyə verəndə;
Hesabların krediti
3
Əsas vəsait obyekti cari icarəyə verilmişdir
(obyekt «icarədə olan əsas vəsaitlər»
subhesabında qeydiyyata alındıqda)
Hesabat dövrü ərzində icarə haqqı
hesablanmışdır
Gələcək hesabat dövrlərinə görə avans
qaydasında icarə haqqı hesablanmışdır
01
01
76
80
76
83
İcarəyə verilən əsas vəsaitlərə amortizasiya
hesablanmışdır
Avans qaydasında alınan icarə haqqı cari
dövrün mənfəətinə aid edilmişdir.
İcarə haqqı daxil olmuşdur
80
02
83
51,52
80
76
İcarədar
tərəfindən
qaytarılan
əsas
vəsaitlərin, aparılan kapital qoyuluşu
həcmində dəyəri artırılmışdır (87 №-li
hesabın «Əvəzsiz olaraq alınmış .sərvətlər»
subhesabı
01
87
205
B)İcarədarda. •
Əsas vəsaitlər icarəyə qəbul edilmişdir
001
Gələcək hesabat dövrlərinə görə avans
qaydasında icarə haqqı hesablanmışdır
31
Hesabat dövrünə görə icarə haqqı
hesablanmışdır
25,26,44
İcarə haqqı üzrə borc ödənilmişdir
76
Cari hesabat dövrünə görə əvvəlcədən
köçürülən icarə haqqı əks etdirilir
İcarəyə götürülən əsas vəsait obyektlərinin
əsaslı təmirinə çəkilən xərclər;
a) icarədarın hesabına
b) icarəyə verənin hesabına
76
76
51,52
25,26,44
31
25,26,44
76
23,60
23,60
01
08
80
01
_
001
İcarəyə götürülən əsas vəsait obyektinə əlavə
kapital qoyulmuşdur (icarədarın hesabına)
Kapital qoyuluşunun dəyəri (qalıq) icarəyə
götürülən əmlak geri qaytarıldıqdan sonra
icarəyə verən təşkilata köçürülmüşdür
İcarəyə götürülən
qaytarılmışdır
əsas
vəsait
geri
Maliyyələşdirilən uzunmüddətli icarə üzrə əməliyyatların
uçotu 09 «Daxil olası icarə öhdəlikləri» adlı aktiv hesabda aparılır.
Analitik uçot hər bir icarə müqaviləsi üzrə ayrılıqda təşkil edilir.
Adətən əvvəlcədən satın alınan əsas vəsait obyektləri
maliyyələşdirilən icarəyə verilir. Bu zaman aşağıdakı mühasibat
yazılışı tərtib edilir:
D-t 09 “Daxil olası icarə öhdəlikləri” hesabı,
K-t 01 “Əsas vəsaitlər” hesabı.
İcarənin bütün müddəti üzrə icarə haqqının məbləği 09 №-li
hesabın debetinə 83 “Gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabının
kreditinə yazılır. Buradan aydın olur ki, maliyyə-
206
ləşdirilən icarə şərtlərindən irəli gələn bütün tələblər 09 №-li hesabda
əks etdirilir.
Artıq fəaliyyətdə olan əsas vəsait obyektləri uzunmüddətli
icarəyə verildikdə onlarla əlaqədar əməliyyatlara aşağıdakı yazılış
verilir;
D-t 47 “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları” hesabı,
K-t 01 “Əsas vəsaitlər” hesabı.
Obyektin köhnəlmə məbləği 02 “Əsas vəsaitlərin
köhnəlməsi” hesabının debetindən 47 №-li hesabın kreditinə
silinir.
İcarəyə verilən əsas vəsaitlərin müqavilədə nəzərdə tutulan
dəyəri 09 “Daxil olası icarə öhdəlikləri” hesabının debetində 47
“Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları” hesabının kreditində
əks etdirilir. İcarəyə verilən əsas vəsait obyektinin dəyərlərindəki
fərq (47 №-li hesabda) 83 “Gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabına
aid edilir. Bu əməliyyatın uçotda əks etdirilməsi aşağdakı kimi
yerinə yetirilir:
D-t 47 “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları” hesabı;
K-t 83 “Gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabı.
Yuxarıdakı əməliyyatlardan sonra 47 №-li hesab bağlanılır və
onun qalığı olmur.
Maliyyələşdirilən icarə üçün nəzərdə tutulan, lakin istismar
olunmayan əmlak icarəyə verildikdə 07 “Quraşdırılası
avadanlıqlar” hesabında əks etdirilir.
Belə əmlakın uzun müddətə icarəyə verilməsi əməliyyatı
uçotda aşağıdakı qaydada rəsmiləşdirilir:
D-t 09 “Daxil olası icarə öhdəlikləri” hesabı,
K-t 07 “Quraşdırılası avadanlıqlar” hesabı.
Dünya təcrübəsində xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən lizinq
şirkətləri yalnız uzunmüddətli icarəyə verilən əmlakın dəyərini
ödəyirlər. İcarədar, verilən müvafiq əmlakı (bina.
207
maşın, avadanlıq- və s.) müstəqil şəkildə əldə edir, onları
quraşdırır, keyfiyyətinə, məhsuldarlığına və s. amillərinə
cavabdehlik daşıyır. Əmlakın yuxarıdakı şərtlər daxilində
uzunmüddətli icarəyə verilməsi ilə əlaqədar əməliyyatlar aşağdakı
kimi uçotda əks etdirilir;
D-t 09 “Daxil olası icarə öhdəlikləri” hesabı,
K-t 60 “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı.
Uzunmüddətli icarə üzrə əməliyyatların icarədarda uçotunu
aparmaq üçün hesablar planında iki hesab - 03 “Uzun müddətə
icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər” və 97 “İcarə öhdəlikləri”
hesabları nəzərdə tutulmuşdur. 03 №-li hesab aktiv, 97 №-li hesab
isə passivdir.
İcarə müqaviləsinə görə icarəyə götürülən əsas vəsait
obyektinin ilk dəyəri icarədarda 03 №-li hesabın debetinə 97 №- li
hesabın kreditinə yazılır.
Hər bir növbəti mərhələ üzrə icarə verənə çatası icarə
ödənişləri aşağıdakı mühasibat yazılışları vasitəsilə rəsmiyyətə
salmır:
a) icarəyə götürülmüş əmlakın dəyərinin bir hissəsinin
ödəniləsi məbləğinə:
D-t 97 “İcarə öhdəlikləri” hesabı;
K-t 76 “Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesabı.
b) icarəyə verənə çatası faizlərin və gəlirlərin qismən
məbləğinə:
D-t 80 “Mənfəət və zərər” hesabı,
K-t 76 “Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesabı.
İcarə şərtlərinə görə, faizlər müəssisənin sərəncamında qalan
mənfəət hesabına ödənilirsə, bu məbləğ 81 “Mənfəətin
208
istifadəsi” hesabının yaxud 88 JV9-1İ “Bölüşdürülməmiş mənfəət
(ödənilməmiş zərər)” hesabının debetinə, 76 №-li hesabın
kreditinə yazılır.
İcarədar, uzunmüddətli icarəyə qəbul etdiyi əsas vəsaitlər
üçün köhnəlmə (amortizasiya) hesablamalıdır. Bu məbləği uçota
almaq üçün 02 “Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi” hesabının 2-ci
subhesabmdan istifadə olunur. İcarədar icarə müddətinin sonunda
əsas vəsait obyektini əvəzsiz qaydada icarə verənə qaytaran
hallarda həmin obyektin icarə müddəti ərzində amortizasiya
normalarından da istifadə edilə bilər. Bu zaman köhnəlmə
(amortizasiya) məbləği istehsal və tədavül xərclərini uçota alan
hesabların debetinə, 02 №-li hesabın kreditinə yazılır.
İcarədar, icarə müddəti ərzində uzunmüddətli icarəyə
götürdüyü obyekti satın almaq hüququna malikdir. Belə obyektlər
satın alındıqda, 51 “Hesablaşma hesabı” yaxud 52 “Valyuta
hesab”nm kreditinə, 97 “İcarə öhdəlikləri” hesabmm debetinə
mühasibat yazılışı tərtib edir.
Bu əməliyyatdan sonra 97 №-li hesab bağlanılır. İcarə
öhdəliklərindən artıq olan satınalma məbləği isə 03 №-li hesabın
debetinə yazılır. Satın ahnan əsas vəsait obyekti xüsusi əsas vəsait
kimi 01 “Əsas vəsaitlər” hesabının debetində, 03 №-li hesabın
kreditində əks etdirihr. Uzunmüddətli icarəyə götürülmüş əsas
vəsaitlərin əvəzsiz qaydada geri qaytarılması ilə əlaqədar
əməliyyat usçotda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
D-t 02 “Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabının 2-ci sub- hesabı,
K-t 03 “Uzun müddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər” hesabı.
209
Uzun müddətə icarəyə götürülmüş obyektin dəyərinin
amortizasiya olunmayan hissəsi cari təsərrüfat ilinin zərəri kimi 80
“Mənfəət və zərər” hesabının debetinə 02 Xo-li hesabın 2-ci
subhesabmm kreditinə yazılmaqla silinir.
Əsas vəsaitlərin uzunmüddətli icarəsi ilə əlaqədar
əməliyyatlarının mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsi
qaydası
Əməliyyatların məzmunu
1
Hesabların
debeti
2
A)İcarəyə verəndə;
Əsas vəsaitlər uzunmüddətə icarəyə
verilmişdir.
Əlavə icarə tələbləri; faizlər və icarəyə
verənin gəlirləri əks etdirilmişdir
Növbəti müddət üzrə icarə öhdəlikləri
hesablanmışdır
Həmin müddət üzrə gəlirlər hesablanmışdır
İcarə haqqı daxil olmuşdur
Hesablann krediti
3
09
01,07,47,60
09,47
83
76
09
83
80
51, 52
76
51,52
83
09
80
09
83
51,52
47
İcarə müddəti başa çatdıqdan sonra əsas
vəsait, icarədar tərəfindən satın alınmışdır;
a) pul vəsaiti daxil olmuşdur
b) növbəti hesabat müddəti üçün əlavə
gəlir əks etdirilmişdir v) əsas vəsaitin
vaxtından əvvəl satılması ilə əlaqədar əldə
olunmamış gəlirlər «storno» edilir (bu
əməliyyatlar
üzrə 09 və 83 №-li hesablar bağlanılır)
Uzunmüddətli icarə vaxtı başa çatdıqdan
sonra satınalma ilə əlaqədar ödəniş daxil
olmuşdur
210
b) İcarədarda:
Əsas vəsaitlər ilk dəyərlə uzunmüddətli
icarəyə qəbul edilmişdir
03
Uzun müddətə icarəyə götürülən əsas
vəsaitlərə köhnəlmə məbləği (amortizasiya)
hesablanmışdır
25, 26,44
Növbəti müddət üçün icarə haqqı
hesablanmışdır
97
97
02-2
76
İcarə üçün ödəniş məbləğindən icarə verənə
faizlər və digər gəlirlər hesablanmışdır
80
76
76
51,52
97
51,52
80
51,52
03
51,52
01
03
02-2
02-1
02
03
80
02
İcarə haqqı təyinatı üzrə köçürülmüşdür
İcarəyə götürülən əsas vəsait, vaxtından
əvvəl satın alınmışdır: a) əsas ödəniş
məbləği
b) icarəyə verənə ödənilməmiş qalan faizlər
və digər gəlirlər
v) icarə öhdəliklərinin ilk dəyərindən artıq
olan satınalma məbləği
q) əsas vəsaitin mülkiyyətçisinin dəyişilməsi
qeydə alınır
d) yığılan köhnəlmə məbləği bir subhesabdan
digərinə köçürülür
İcarəyə götürülən əsas vəsait, icarə
müddətinin sonunda icarəyə verənə qaytarılır
İcarəyə verənə qaytarılan əsas vəsaitin
amortizasiya olunmamış hissəsi silinir
Bəzi hallarda dövlətin mülkiyyətində olan əsas vəsaitlər
səhmdar cəmiyyətləri şəklində formalaşan icarə kollektivləri
tərəfindən də icarəyə götürülə bilər. Belə əsas vəsaitlərin ilk dəyəri
03 “Uzun müddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər” hesabında,
icarəyə götürülən əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri 97 “İcarə
öhdəlikləri” hesabında, köhnəlmə məbləğləri isə 02
2U
“Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabının 2-ci subhesabında uçota
alınır.
Dövlət əmlakına görə icarə ödənişi icarəyə götürülmüş əsas
vəsaitin qalıq dəyərinə heablanılan amortizasiya məbləği ilə icarə
müəssisənin mənfəətinin bir hissəsinin cəmindən ibarətdir. İcarə
ödənişləri bütün icarə müddəti ərzində bərabər səviyyədə
bölüşdürülür.
İcarə ödənişləri bağlanılmış müqavilə əsasında Respublika
İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə, yaxud müvafiq dövlət müəssisələrinə,
birliklərinə, habelə sahə nazirliklərinə köçürülür. Belə ödənişlər
büdcəyə də köçürülə bilər. Odur ki, icarə öhdəliklərini hesablamaq
üçün aşağıda göstərilən hesablardan birinin kreditindən istifadə
edilir:
67 “Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar” hesabı;
68 “Büdcə ilə hesablaşmalar” hesabı,
76 “Müxtəlif debitor və kreditorlarla heablaşmalar” hesabı.
Hesablanılan icarə öhdəlikləri 97№ li hesabın (əsas icarə
öhdəlikləri məbləğində) kreditində, 80 №- li hesabın (icarə
müəssisəsinin mənfəəti hesabına aid edilən məbləğdə) debetində
əks etdirilir.
7. Əsas vəsaitlərin təmirinə çəkilən xərclərin uçotu
Əsas vəsaitləri daim işə qadir vəziyyətdə saxlamaq üçün
onların müntəzəm surətdə təmirinin aparılması zəruridir. Təmir
vasitəsilə əsas vəsaitlərin istismar prosesində itirdikləri keyfiyyət
xüsusiyyətləri qismən bərpa olunur.
Təmir işlərinin həcmindən və xarakterindən asılı olaraq cari
və əsaslı təmir növlərini bir - birindən fərqləndirirlər.
212
Maşın, avadanlıq və nəqliyyat vasitələrinin əsaslı təmiri
zamanı, obyektlər tamamilə sökülür və onların bir sıra hissələri
yenisi ilə əvəz olunur. Bu təmir həm təsərrüfat, həm də podrat üsulu
ilə aparıla bilər. Əsaslı təmirə çəkilən xərclərin uçotu həm müxtəllif
obyektlər, həm də əsas vasitələrin növləri üzrə ümumiləşdirilmiş
şəkildə (binalar, qurğular, maşınlar, avadanlıqlar və s.) təşkil edilir.
Təmirin bütün növlərinə çəkilən xərclər cari istehsal və
tədavül məsrəflərinin tərkibinə daxil edilir.
Təmir xərclərinə əsas vəsaitlərin (binaların, tikintilərin,
qurğuların, maşınların, avadanlıq və hesablama texnikasımn,
nəqliyyat vasitələri və digər əsas vəsaitlərin) istismar müddətinin
uzadılması məqsədilə smeta sənədləri əsasında təqvim ili ərzində
bir dəfədən çox olmamaq şərtilə yerinə yetirilən işlər üzrə onların
tam bərpasına, o cümlədən tam aşınmış (köhnəlmiş), sıradan çıxmış
konstruksiyaların, aqreqatların, qurğuların bütün hissələrinin
sökülməsinə və dəyişdirilməsinə çəkilən xərclər aid edilir.
Burada müəssisənin, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan
fiziki şəxsin habelə bu fəaliyyəti həyata keçirən büdcə və qeyri kommersiya təşkilatının balansında olan istehsal təyinatlı əsas
vəsait obyektlərində aparılan təmir işlərinə çəkilən xərclər nəzərdə
tutulur.
Əsas vəsaitlərin saxlamiması (inzibati və istehsal binalarımn işıqlandırılması, avadanlıq və qurğulara göstərilən texniki
xidmət, texniki baxış) və istismarı (avadanlıq və qurğuların
qızdırılması, yağlanması, sazlanması ) ilə bağlı olan xərclər təmir
xərclərinə aid edilmir.
Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisə və fiziki
şəxslərdə habelə təşkilatda təmir işləri podrat və ya təsərrüfat
üsulları ilə aparılır.
Podrat üsulu ilə aparılan təmir işləri - sifarişçi ilə
razılaşdırılmış qiymətlər əsasında podratçılar (sahibkar və ya
təşkilat) tərəfindən müvafiq normativ sənədlə (müqavilə, sme
213
ta, görülmüş işlər üzrə qəbul - təhvil aktı və digər uçot sənədləri)
rəsmiləşdirilən yerinə yetirilmiş təmir işləridir.
Təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilən təmir işləri - sahibkar və
ya təşkilatın öz vəsaiti hesabına mövcud ştat cədvəlinə uyğun
fəaliyyət göstərən tikinti şöbəsi (bölməsi), xüsusiləş- dirilmiş
briqada (dəstə), habelə mövsümi xarakterli təmir işlərinin
aparılması (görülməsi) üçün müvafiq briqada (dəstə) vasitəsi ilə
həyata keçrilən təmir işləridir.
Podrat üsulu ilə təmir işləri podratçılarla razılaşdırılmış
qiymətlə, təsərrüfat üsulu ilə təmir işləri isə faktiki maya dəyəri ilə
qiymətləndirilir.
Təmir xərcləri normalarının və yerinə yetirilmiş təmir
işlərinin məbləğləri ayrı - ayrı kateqoriyalar üzrə uçota alınır və
biri digərinə aid edilmir.
Müəyyən edilmiş hədd daxilində gəlirdən çıxılan təmir
xərclərinin
proqnozlaşdırılması
haqqında
məlumatları
ümumiləşdirmək yəni uçota almaq üçün “Müəssisələrin mühasibat
uçotunun hesablar planf’nda 32 “Norma daxilində hesablanmış
təmir xərcləri” hesabı nəzərdə tutulmuşdur.
Bu məlumatlar, sahibkarda əsas vəsaitlərin hər bir
kateqoriyası üzrə müvafiq:
32/1 “Binalar, tikintilər və qurğular”, 32/2 ’’Maşınlar,
avadanlıqlar və hesablama texnikası”, 32/3 “Nəqliyyat vasitələri ”
və 32/4 “Digər əsas vəsaitlər” subhesabları üzrə sözü gedən yəni
32 “Norma daxilində hesablanmış təmir xərcləri” hesabının
debetində ümumiləşdirilir.
Həqiqi yerinə yetirilmiş təmir işlərinin uçotda əks etdirilməsi
«Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı»- nında 33
“Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri” hesabında yerinə yetrilir.
Bu məlumatlar, sahibkarda əsas vəsaitlərin hər bir
kateqoriyası üzrə müvafiq 33/1 “Binalar, tikintilər və qurğular”,
33/2 “Maşınlar, avadanlıqlar və hesablama texnikası”, 33/3
“Nəqliyyat vasitələri, ” 33/4 “Digər əsas vasitələr” subhe-
214
sablan üzrə 33 “Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri” hesabının
debetində ümumiləşdirilir
Sahibkarda proqnozlaşdırılmış, gəlirdən çıxılan təmir
xərcləri 32 “Norma daxilində hesablanmış təmir xərcləri”
hesabının debetində, 89 “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün
ehtiyatlar” hesabının kreditində uçota alınır.
Sahibkarda həqiqi yerinə yetirilmiş təmir işləri uçota
alındıqda 33 “Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri” hesabının
debetinə, 60 “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabının
kreditinə mühasibat yazılışı verilir.
Sahibkarda norma daxilində həqiqi yerinə yetirilmiş təmir
xərcləri istehsal (tədavül) məsrəflərinə silindikdə müvafiq olaraq
20 “Əsas istehsalat”, 23 “Köməkçi istehsalat”, 25
“Ümumistehsalat xərcləri”, 26 “Ümumtəsərrüfat xərcləri”, 44
“Tədavül xərcləri” hesablarının debeti, 32 “Norma daxilində
hesablanmış təmir xərcləri” hesabının krediti ilə müxabirləşir.
Eyni zamanda, bu əməliyyatların əks etdirilməsi üçün 89
“Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar” hesabının
debetinə, 33 “Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri” hesabının
kreditinə mühasibat yazılışı verilir.
Gəlirdən çıxmalı olan təmir xərclərinin müəyyən
edilməsi və mühasibat uçotunda əks etdirilməsi.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin “Gəlirdən
çıxılmalı olan təmir xərclərinin məhdudlaşdırılan həddi barədə “
13 yanvar 2001-ci il tarixli 14 № li Qərarının 1-ci və “Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin bəzi qərarlarına dəyişikliklər və
əlavələr edilməsi barədə “ 28 fevral 2002 - ci il tarixli 34 № li
Qərarının 5 - ci bəndlərinə əsasən hər il üçün gəlirdən çıxılmalı
olan təmir xərclərinin məbləği əsas vəsaitlərin hər bir
kateqoriyasının ilin sonuna balans üzrə qalıq dəyərinin aşağ- dakı
həddi ilə məhdudlaşdırılır:
- binalar, tikinti və qurğular 2 faiz;
- maşınlar, avadanlıqlar və hesablama texnikası - 5 faiz;
- nəqliyyat vasitələri 5 faiz;
215
- digər əsas vəsaitlər -
3 faiz;
köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmayan
əsas vəsaitlər 0 faiz.
Bu zaman, görülmüş iş və göstərilmiş xidmətlər üzrə gəlirdən
çıxılmalı olan təmir xərclərinin uçotda əks etdirilməsi üçün
sahibkarlarda 32 “Norma daxilində hesablannuş təmir xərcləri”
hesabının debetinə, 33 “Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri”
hesabının kreditinə mühasibat yazlışı verilir.
Hesablama və ya kassa metodlarının uçotu qaydalarından
asılı olmayaraq, istehsal olunmuş məhsul, görülmüş iş və
göstərilmiş xidmətlər üzrə norma daxilində istehsal məsrəfləri
sahibkarda 20 “Əsas istehsalat” və ya 44 “Tədavül xərcləri”
hesablarının debetində müvafiq məlumatlarla icmallaşır.
İstehsalı başa çatmış məhsulun həqiqi maya dəyərinin
məbləğləri sahibkarda 20 “Əsas istehsalat” hesabının kreditindən
40 “Hazır məhsul”, 45 “Yüklənmiş mallar” hesablarının debetinə
yazılmaqla silinir.
Sahibkarda, xərclər hesablama metodu ilə uçota alındıqda,
eyni zamanda 46 “Məhsul, (iş, xidmət) satışı” hesabının debeti 40
“Hazır məhsul” və 45 “Yüklənmiş mallar” hesablarının krediti ilə
müxabirləşir.
Kassa metodu ilə işləyən sahibkar, gəlirdən çıxılmalı olan
təmir xərclərini müəyyənləşdirmək üçün əsas vəsaitlərin hər bir
kateqoriyası üzrə çəkilən həmin xərclərin uçotu, onların ödənildiyi
vaxtdan aparılmalıdır.
Sahibkarda kassa metodu ilə xərclərin gəlirdən çıxılması ilə
bağlı məbləğ 46 “Məhsul (iş, xidmətlər) satışı» hesabının debetində
45 “Yüklənmiş mallar” hesabının kreditində yazılış verilməklə
uçotda əks etdirilir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin “Gəlirdən
çıxılmalı olan təmir xərclərinin məhdudlaşdırılan həddi barədə” 13
yanvar 2001 - ci il tarixli 14 № li Qərarının 2 - ci bəndinin 2 - ci
abzasına əsasən təmir xərclərinin həqiqi məblə-
216
ği müəyyən edilən həddən artıq olduqda, bu fərq hər bir
kateqoriyaya aid əsas vasitələrin balans üzrə qalıq dəyərinin
artmasına aid edilir.
Təmir xərclərinin həqiqi məbləğinin, müəyyən edilmiş
həddən artıq olan hər bir kateqoriyaya aid əsas vəsaitlərin balans
üzrə qalıq dəyərinin artırılmasına yönəldilən məbləği (fərqi), təmir
işlərinin aparılması ilə bağlı tətbiq edilən üsullardan asılı olmayaraq
mühasibat uçotunda aşağıdakı kimi əks etdirilir.
Sahibkarda normadan artıq yerinə yetirilmiş təmir xərclərinin
uçotu 08 “Kapital qoyuluşları” hesabının debetində, 33 “Faktiki
yerinə yetirilmiş təmir işləri” hesabının kreditində əks etdirilir.
Bu xərclər, hər bir kateqoriya üzrə təmir edilən əsas
vasitələrin balans üzrə qalıq dəyərinin artırılmasına yönəldilir. Bu
zaman sahibkarda 01 “Əsas vəsaitlər” hesabmm debeti, 08 ’’Kapital
qoyuluşlan”hesabınm krediti ilə müxabirləşir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin ’’Gəlirdən
çıxılmalı olan təmir xərclərinin məhdudlaşdırılan həddi barədə” 13
yanvar 2001-ci il tarixli 14 №-li Qərarının 2-ci bəndinin 1 -ci
abzasına əsasən əsəs vəsaitlərin hər bir kateqoriyası üzrə təmir
xərclərinin həqiqi məbləği bu Qərarla məhdudlaşdırılan həddən az
olduqda, həmin xərclər gəlirdən çıxılır.
Növbəti vergi illərində təmir xərclərinin gəlirdən çıxılan
məbləği, əvvəlki illərdəki məhdudlaşdırılan həddə uyğun olaraq
hesablanmış məbləğ ilə xərclərin faktiki məbləği arasındakı fərq
qədər artırılır.
Bu zaman sahibkarda proqnozlaşdırılmış təmir xərclərindən
həqiqi yerinə yetirilmiş təmir xərcləri az olduqda xərclərin həqiqi
məbləği arasındakı fərq 32 “Norma daxilində hesablanmış təmir
xərcləri” hesabmm debetinə, 89 ’’Qarşıdakı xərclər və ödəmələr
üçün ehtiyatlar”hesabmın kreditinə yazılış verilir və o qalıq kimi
saxlanılmaqla növbəti vergi ilində gəlirdən çıxıla bilən müvafiq
kateqoriyalar üzrə təmir xərcləri normaları məbləğlərinə əlavə edilir
217
■ Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin «Gəlirdən
çıxılmalı olan təmir xərclərinin məhdudlaşdırılan həddi barədə” 13
yanvar 2001-ci il tarixli 14 № li qərarının 3-cü bəndinə əsasən
amortizasiya olunmayan köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmayan
əsas vəsaitlərin təmirinə çəkilmiş xərclər gəlirdən çıxılmır və
onların balans dəyərini artırır.
Bu əməliyyatlarla əlaqədar aşağıdakı müxabirləşmələr
verilir:
Debet
Kredit
33“Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri 60
” hesabı
08 “Kapital qoyluşları”, hesabı
“Malsatan
və
podratçılarla
hesablaşmalar” hesabı
33 “Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri”
hesabı
08“KanHTajı rojyjıyujjıapbi” heca6bi
01 “Əsas vəsaitlər”, hesabı
8. İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər üzrə təmir
xərclərinin gəlirdən çıxılması və uçota
alınması
İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin təmiri üzrə xərclərin
gəlirdən çıxılan məbləği əsas vəsaitlərin hər bir kateqoriyasının ilin
sonuna balans üzrə qalıq dəyərinin gəlirdən çıxılmalı olan təmir
xərclərinin müəyyən edilməsi və mühasibat uçotunda əks
etdirilməsi qaydasına uyğun olaraq müəyyən edilmiş faiz həddi ilə
məhdudlaşdırılır.
Əsas vəsaitlərin icarəyə götürülməsi müddətləri, şərtləri,
habelə onların təmiri üzrə xərclər qanunvericilikdə nəzərdə
tutulmuş qaydada icarəyə verənlə icarəçi arasında bağlanılan
müqavilə ilə razılaşdırılır. Əsas vəsaitlər bağlanmış müqavilənin
şərtlərindən asılı olaraq uçota almır.
218
Bir ildən artıq müddətdə icarəyə götürülən, gələcəkdə alınma
hüququ olan, yaxud alınma hüququ olmayan, müqavilədə nəzərdə
tutulmuş qiymətlərlə icarəçinin mülkiyyətinə keçən obyektlər əsas
vəsaitlərə aid edilməklə icarəçi tərəfindən uçota alınır.
Bir ildən az müddətdə icarəyə götürülən, alınma hüququ
olmayan, müqavilədə nəzərdə tutulmuş qiymətlərlə icarəçinin
mülkiyyətinə keçməyən obyektlər, onun əsas vəsaitlərinə aid
edilmədiyi üçün uçota alınmır.
İcarəçi tərəfindən qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş
qaydada icarəyə götürülmüş və uçota alınmış əsas vəsaitlər üzrə
təmir xərcləri müəyyən olunmuş hədd daxilində gəlirdən çıxılmalı
olan təmir xərclərinin müəyyən edilməsi və mühasibat uçotunda əks
etdirilməsi qaydasına uyğun olaraq icarəçinin gəlirindən çıxılır.
İcarəyə götürülmüş və uçota alınmış əsas vəsaitlər icarəçi
tərəfindən təmir olunduqda, bununla əlaqədar xərcləri təsdiqləyən
lazımi sənədlər icarəyə verənə təqdim edilir.
Təmir işlərinin dəyəri icarəyə verən tərəfindən birbaşa
ödənilə və ya bu işlər icraçının öz vəsaitləri hesabma aparıl- dıqda,
icarə haqqının azaldılması yolu ilə kompensasiya edilə bilər.
Bu əməliyyat üzrə sahibkarda 60 “Malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar” hesabının debeti, 62 “Alıcılar və sifarişçilərlə
hesablaşmalar” və ya 76 “Müxtəlif debitor və kreditor
hesablaşmalar” hesabının krediti ilə müxabirləşir.
İcarəyə götürülmüş və uçota alınmamış əsas vəsaitlər üzrə
təmir işləri, hesablama metodu tətbiq edən icarəyə verənin hesabına
aparıldıqda, yaxud icarəçinin hesabına aparılaraq icarə haqqı ilə
əvəzləşdirildikdə, təmir xərcləri müəyyən olunmuş hədd daxilində
gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərinin müəyyən edilməsi və
mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydasına uyğun olaraq icarəyə
verənin gəlirindən çıxılır.
219
Kassa metodu ilə uçot aparan sahibkar üçün bu həddin
müəyyən edilməsi əsas vəsaitlərin hər bir kateqoriyası üzrə çəkilən
təmir xərclərinin ödənildiyi vaxtdan uçota alınır.
Təmir xərclərinin həqiqi məbləği müəyyən edilən həddən
artıq olduqda, artıq olan məbləğ hər bir kateqoriyaya aid əsas
vəsaitlərin balans üzrə qalıq dəyərinin artmasına aid edilir və bu
əməliyyatlarm apanlması üçün 08 “Kapital qoyuluşları ’’hesabının
debetinə 33 “Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri” kreditinə
mühasibat yazıhşı verilir.
Təmir xərclərinin həqiqi məbləği müəyyən edilən hədd
məbləğindən az olduqda, gəlirdən təmir xərclərinin həqiqi məbləği
çıxıhr. Bu halda növbəti vergi illərində təmir xərclərinin gəlirdən
çıxılan məbləği, müəyyənləşdirilmiş hədd üzrə hesablanmış məbləğ
ilə həqiqi məbləğ arasındakı fərq qədər artırılır.
Əsas vəsaitlərin hər bir kateqoriyasının ilin sonuna balans
üzrə qalıq dəyəri sıfra bərabər olduqda, təmir xərclərinin faktiki
məbləği müvafiq kateqoriyaya aid əsas vəsaitlərin balans üzrə qalıq
dəyərinə aid edilir və 33 “Faktiki yerinə yetirilmiş təmir işləri”, 08
“Kapital qoyuluşları”, 01 “Əsas vəsaitlər” hesablarının debetinə, 60
“Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar”, 33 “Faktiki yerinə
yetirilmiş təmir işləri”, 08 “Kapital qoyuluşları” hesablarının
kreditinə mühasibat yazıhşı verilməklə uçotda əks etdirilir.
220
VI FƏSİL. QEYRİ - MADDİ AKTİVLƏRİN UÇOTU
1. Qeyri-maddi aktivlərin mahiyyəti, təsnifatı
və qiymətləndirilməsi
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində qeyri-maddi aktivlər mühasibat
uçotunun mühüm obyektlərindən biri hesab olunur. Qeyri-maddi
aktivlər dedikdə, fiziki əsası olmayan, lakin dəyərcə qiymətləndirilə
bilən və uzunmüddətli istifadə olunan obyektlər başa düşülür.
Qeyri-maddi aktivlərə: patentlər, lisenziyalar, ticarət markaları, mal
nişanları, elmi və istehsalat informasiyalarından istifadə hüququ,
torpaq və təbii resurslardan istifadə hüququ, ixtiraçılıq və müəlliflik
hüquqları, broker yerlərinin satın alınması və onlardan istifadə
hüququ, «nou-hau», «qudvill», sənədlə rəsmiyyətə salınan
məsləhət, rəqabətə girməmək haqda öhdəliklər və s. aid edilir.
Uçot və hesabatın beynəlxalq təcrübədə qəbul olunmuş
sisteminə görə qeyri-maddi aktivlər aşağıdakı növlər üzrə
qruplaşdırılır:
- intellektual mülkiyyət obyektləri;
torpaq və təbii resurslardan istifadə hüququ;
- təxirə salınan xərclər;
- firmanın qiyməti (Qudvill).
İntellektual mülkiyyət obyektləri bir qayda olaraq patent və
müəlliflik hüquqları ilə tənzimlənilir.
İxtiraları, faydalı modelləri, firma adlarını, mal nişanlarını və
s. özündə birləşdirən patent hüququ, müvafiq dövlət orqanlarında
qeydiyyata götürülməlidir.
Müəlliflik hüququna daxil olan obyektlər qeydiyyata
alınmırlar. Belə obyektlərdən istifadə hüququ və formaları müəllifin
istəyindən asılıdır.
221
Yeni ixtiralar (məsələn, yeni yaradılan qurğular, istehsal
üsulları, mikroorqanizmlər, bitkilər, heyvanlar və s.) patent
haqqında Qanuna əsasən tənzimlənir. İxtiraçılığa görə patent
hüququ adətən 20 il müddətinə verilir. Bəzən sənaye müəssisələri
mə'mulatm zahiri görkəmini dəyişən yeni konstruksiyalı modellər
(nümunələr) hazırlayır. Belə modellərə patent verilməsi üçün 10 il
müddət nəzərdə tutulur. Zəruri halda bu müddət artırıla bilər.
Patent hüququ ilə qorunan obyektlərin istifadəsinin əsasən iki
formasına təsadüf olunur:
1. Lisenziya vasitəsilə verilən patent hüququ;
2. Patent hüququnun qoyuluş qaydasında müəssisənin
nizamnamə kapitalına birləşdirilməsi.
Lisenziya müqaviləsinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini qeyd
etmək lazımdır. Burada patentin sahibi lisenziya müqaviləsi
əsasında müəssisəyə ixtiranın özünü deyil, yalnız ondan istifadə
hüququnu verir.
Mal nişanları vasitəsilə həmcins malları çətinlik çəkmədən
biri-birindən fərqləndirmək mümkündür. Mal nişanlarının
mühafizəsi üçün patent idarəsindən müvafiq şəhadətnamə
alınmalıdır.
Firma adı dedikdə, hüquqi şəxsin konkret adı başa düşülür. Bu
adın verilməsi xüsusi dövlət qeydiyyatına əsaslanır.
«Nou-hau» dedikdə, yeni ideyaların, yeni texnologiyaların
habelə kommersiya xarakterli digər informasiyaların dəyəri başa
düşülür. Qanunla belə informasiyalarla tanış olmaq qadağandır.
Odur ki, həmin informasiyaların gizli saxlanılması üçün onun sahibi
hər cür tədbir görür. «Nou-hau» obyektləri qeydiyyata alınmır və
həmin informasiyalara malik olan şəxslərin onu yayması
qadağandır. «Nou-hau» informasiya-
222
larinin kəmiyyəti təsisçilərin yaxud iştirakçıların müqavilələri
əsasında müəyyənləşdirilir.
«Qudvill» (firmanın qiyməti) dedikdə, müəssisə tərəfindən
satın alınan əmlakın balans dəyəri ilə satınalma (bazar) qiyməti
arasındakı fərq başa düşülür. Azərbaycanın uçot təcrübəsində
«Qudvill» termini əvəzinə «özəlləşdirilən müəssisələrin əmlakının
alış və qiymətləndirmə dəyəri arasındakı fərq» terminindən istifadə
olunur. Bu fərq bütün hallarda müəssisənin mənfəəti hesabına
silinməlidir.
Müəlliflik hüququ ilə tənizmlənilən obyektlərdən biri EHM
üçün proqramlar hesab olunur. Bu proqramlar müxtəlif kompüter
qurğularının fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulur. Həm proqramlar, həm
də audiovizual təsvir hazırlanılan zaman əldə olunan hazırlıq
materialları da həmin obyektlərin tərkibinə daxil edilir.
İnteqral mikrosxemlərin topologiyası da qeyri-maddi aktivlər
hesab olunur. Bu obyektlərin material daşıyıcısında qeydə alman
inteqral mikrosxemlərin məcmusunun həndəsi vəziyyəti əsas
götürülür.
Elmi, bədii və incəsənət əsərlərinin müəlliflik hüququ da
qeyri-maddi aktivlərin tərkibində uçota alınır. Müəlliflik hüququ
olan əsərlərin təkrar dərc edilməsi, yenidən işlənməsi, yayılması,
istifadəsi və s. yalnız müqavilə əsasında həyata keçirilə bilər.
Auditor, ticarət və fəaliyyətin digər növləri ilə məşğul olmaq
hüququ verən lisensizalar intellektual mülkiyyət sayılır.
Təbii resurslardan (torpaq, yerin təki, su və digər hövzələrdən)
istifadə hüququ, qeyri-maddi aktivlərin bir obyekti kimi müvafiq
qanunla tənzimlənilir.
223
Elmi-tədqiqat və layihə-konstruktor işlərinə çəkilən xərclər
təxirə salınan xərclər hesab olunur.
Təşkilati xərclər dedikdə, məsləhətlərin dəyərinin ödənilməsi,
reklam, müvafiq sənədləşdirmələrin hazırlanması və s. xərclər başa
düşülür.
Yeni texnikanın, texnologiyanın və idarə etmə sisteminin
təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar elmi-tədqiqat işlərinə çəkilən xərclər
gəlir gətirdiyi hallarda qeyri-maddi aktivlərin tərkibində qeydə
alınır.
Maddi aktivlər ilə müqayisədə qeyri-maddi aktivlərin
qiymətləndirilməsi nisbətən çətindir. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq
məqsədilə təcrübədə qeyri-maddi aktivlərin ilk və qalıq dəyərilə
qiymətləndirilməsinə üstünlük verilir.
Müxtəlif təşkilat və şəxslərdən satın alınan, habelə əvəzsiz
qaydada daxil olan obyektlər ilk dəyərlə qiymətləndirilir. Satın
alınan qeyri-maddi obyektlərin ilk dəyəri dedikdə, onların satın
alınmasına çəkilən xərclər, vasitəçinin haqqı, informasiya və
məsləhət xidmətləri, gömrük və s. çəkilən xərclər başa düşülür.
Hər hansı bir əmlakla mübadilə etməklə müəssisəyə daxil olan
qeyri-maddi aktivlər həmin əmlakın qalıq dəyəri, zəruri hallarda isə
bazar qiyməti ilə qiymətləndirilir.
2. Qeyri-maddi aktivlərin daxil
olmasının və yaradılmasının
uçotu
Qeyri-maddi aktivlər, müəssisəyə əsasən aşağıdakı
mənbələrdən daxil ola bilər:
Səhmdar
cəmiyyətlərinin,
məhdud
məsuliyyətli
cəmiyyətlərin, müştərək müəssisələrin və bu qəbildən olan
təşkilatların nizamnamə kapitalına qoyuluşları şəklində;
224
- Digər müəssisə, təşkilat və şəxslərdən ödəniş qaydasında;
- Digər müəssisə, təşkilat və şəxslərdən əvəzsiz qaydada
daxilolmalar;
- Müəssisənin öz qüvvəsi ilə yaratmaq qaydasında;
- Satın alma qaydasında və s.
Qeyri-maddi aktivlərin hərəkəti əsasən: qeyri-maddi aktivlərin
obyektlərindən istifadə hüququnu verən şəhadətnamələrlə,
patentlərlə, proqram təminatlarının hazırlanması üzrə işlərin qəbulu
aktları və s. sənədlərlərlə rəsmiyyətə salınır. Bu sənədlərdə
obyektlərin təsviri, ilkin dəyərləri, istifadə qaydası, istismar müddəti
və s. rekvizitlər öz əksini tapır.
Qeyri-maddi aktivlərin vəziyyəti və hərəkətinin uçotu 04
«Qeyri-maddi aktivlər» adlı aktiv hesabda apanlır. Bu hesabın
tərkibində aşağıdakı subhesablarm açılması tövsiyə olunur:
1. «İntellektual mülkiyyət obyektləri»;
2. «Təbii resurslardan istifadə huququ»;
3. «Təxirə salınan xərclər»;
4. «Firmanın qiymətləri»;
5. «Sair obyektlər».
Qeyri-maddi aktivlər müxtəlif mənbələrdən satın alındıqda və
yaradıldıqda uzunmüddətli investisiyalar kimi 08 «Kapital
qoyuluşları» hesabının «Qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi» adlı
6-cı subhesabında qeydiyyata alımr. Bu əməliyyat, uçotda aşağıdakı
yazılış vasitəsilə rəsmiləşdirilir:
D-t 04 «Qeyri-maddi aktivlər» hesabı;
K-t 08 «Kapital qoyuluşları» hesabının «Qeyri-maddi
aktivlərin əldə edilməsi» subhesabı.
225
Barter qaydasında qeyri-maddi aktivlərin daxil olmasına isə
aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir:
1. D-t 08 «Kapital qoyuluşları» hesabı;
K-t 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabı
yaxud 76 «Müxtəlifi debitor və kreditorlarla
hesablaşmalar» hesabı.
2. D-t 04 «Qeyri-maddi aktivlər» hesabı;
K-t 08 «Kapital qoyuluşları» hesabı.
Qeyri-maddi aktivlər barter qaydasında digər müəssisə və
təşkilatlara verildikdə, 01, 10, 12, 40 və s. hesabların kreditindən
satış əməliyyatlarını uçota alan 46, 47 və 48 №-li hesabların
debetinə silinir.
Təsisçilər yaxud payçılar tərəfindən müəssisənin nizamnamə
kapitalına birləşdirilən qeyri-maddi aktivlərin hesablarda əks
etdirilməsi qaydası aşağıdakı kimidir:
D-t 04 «Qeyri-maddi aktivlər» hesabı;
K-t 75 «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabı.
Digər müəssisə və təşkilatlardan, fiziki şəxslərdən, habelə
subsidiya şəklində hökumət orqanlarından əvəzsiz qaydada daxil
olan qeyri-maddi aktivlər uçotda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
D-t 04 «Qeyri-maddi aktivlər» hesabı;
K-t 87 «Əlavə kapital» hesabının «Əvəzsiz olaraq alınmış
sərvətlər» subhesabı.
Mövcud qaydaya görə satın alınan qeyri-maddi aktivlərə görə
müəssisə və təşkilatlar, müəyyən stavkalar əsasında əlavə dəyər
vergisi ödəməlidirlər. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazlışı tərtib
olunur:
226
D-t 19 «Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi» hesabı- nın
«Alınmış qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi»
subhesabı;
K-t 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabı
yaxud.
K-t 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar»
hesabı.
Daha sonra hesablanılan əlavə dəyər vergisi 6 ay ərzində
bərabər hissələrlə aşağıdakı yazıhş vasitəsilə silinir:
D-t 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının «Əlavə dəyər
vergisi üzrə hesablaşmalar» subhesabı;
K-t 19 «Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi» hesabının,
«Alınmış qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər
vergisi» subhesabı.
3. Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyasının
(köhnəlməsinin) uçotu
Qeyri-maddi aktivlər də əsas vəsaitlər kimi uzun müddət
ərzində istifadə olunur və özünün dəyərini amortizasiya ayırmaları
şəklində hər ay istehsal olunan məhsulların, iş və xidmətlərin
üzərinə keçirir. Amortizasiya hesablanması hər şeydən əvvəl
obyektlərin faydalı istifadə müddətindən asılıdır. Bəzi qeyri-maddi
aktivlər, müəssisələrin özündə yaradılır. Belə aktivlər elə həmin ilin
maliyyə nəticələrinə aid edilir.
Ümumiyyətlə, obyektlərin faydalı istifadə müddətinin
müəyyənləşdirilməsində müəssisələr müstəqildirlər. Bununla yanaşı
patentlərin, müəlliflik hüquqlarının və bəzi lisenziyaların fəaliyyət
müddəti qan unun vericilikdə nəzərdə tutulan qaydada tənzimlənir.
Təcrübə göstərir ki, əksər hallarda qeyri-
227
maddi aktivlərin bir çoxunun normativ fəaliyyət müddəti, onların
iqtisadi fəaliyyət müddətindən aşağı olur. Xüsusilə bazar rəqabəti
şəraitində aktivlər mənəvi cəhətdən daha sürətlə köhnəlməyə məruz
qalır. Odur ki, qeyri-maddi aktivlərin iqtisadi fəaliyyət müddəti daha
mühüm göstəricidir. Məsələn, müəlliflik hüququnun nəzərdə tutulan
bütün müddət ərzində müəssisəyə sabit gəlir gətirməsi az ehtimal
olunur.
Qeyri-maddi aktivlərin faydalı istifadə müddətini müəyyən
etmək, hər bir obyekt özünə görə bu və ya digər mənada nadir hesab
olunduğundan olduqca çətindir. Belə hallarda qeyri-maddi
aktivlərin faydalı istifadə müddətini 10 il qəbul etmək tövsiyə edilir.
Faydalı istifadə müddəti başa çatdıqdan sonra qeyri-maddi aktivlərə
amortizasiya hesablanması dayandırılır.
Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyasının uçotu 05
«Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası (köhnəlməsi)» adlı passiv
hesabda aparılır.
Qeyri-maddi aktivlərə amortizasiya hesablaması mühasibat
uçotu hesablarında aşağıdakı kimi qeydə alınır:
D-t 20 «Əsas istehsalat» hesabı;
D-t 23 «Köməkçi istehsalatlar» hesabı;
D-t 25 «Ümumistehsalat xərcləri» hesabı;
D-t 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabı.
D-t 29 «Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar» hesabı;
D-t 43 «Kommersiya xərcləri» hesabı,
K-t 05 «Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası (köhnəlməsi)»
hesabı.
228
4. Qeyri-maddi aktivlərin müəssisədən xaric
olmasının uçotu
Qeyri-maddi aktivlərin müəssisədən çıxması ilə əlaqədar tərtib
olunan əsas sənədlərə qəbul-təhvil aktları, səhmdar cəmiyyətlərin,
müştərək müəssisələrin və s. idarə heyəti iclaslarının protokolları,
aktivlərin silinməsi aktları və s. aid edilir.
Qeyri-maddi aktivlər: satıldıqda; yararsız olduğuna görə
silindikdə; əvəzsiz qaydada verildikdə; digər təşkilatların
nizamnamə kapitalında payçı kimi iştirak etdikdə və s. hallarda
müəssisədən xaric olur.
Qeyri-maddi aktivlərin satışından, əvəzsiz qaydada
verilməsindən və digər səbəblər üzündən silinməsindən olan
nəticələri müəyyənləşdirmək üçün hesablar planında 48 “Sair
aktivlərin satışı” adlı aktiv-passiv hesab nəzərdə tutulmuşdur.
Hesabın debetində tövsiyə olunmuş qeyri-maddi aktivlərin ilk
dəyəri, tövsiyə ilə əlaqədar xərclər, satılan aktivlər üzrə əlavə dəyər
vergisi, kreditində isə tövsiyə olunan aktivlərin köhnəlmə məbləği,
satışından gələn vəsait uçota alınır.
Qüvvədə olan qanunvericiliyə görə müəssisələr özlərinin
patent hüququ ilə qorunan qeyri-maddi aktiv obyektlərini deyil,
onlardan istifadə hüququnu satır. Bu halda qeyri-maddi aktivlərin
dəyəri və onların köhnəlmə məbləği dəyişikliyə məruz qalmır. Son
nəticədə 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabında qeyri-maddi aktivlərin
müvafiq obyektlərinin satışından əldə olunan vəsait uçota alınır. 48
“Sair aktivlərin satışı” hesabının debet və kredit dövriyyələri
arasındakı fərq qeyri- maddi aktivlərin tövsiyəsi ilə əlaqədar
əməliyyatlardan olan maliyyə nəticələrini müəyyənləşdirməyə
imkan verir. Bu zaman qeyri-maddi aktivlərin satışından əldə edilən
vəsait onla
229
rın qalıq dəyərini üstələyirsə, aradakı fərq 48 №-li hesabın debetinə
80 JV9-H hesabın kreditinə yazılır. Əksinə olduqda isə aradakı fərq
48 №-li hesabın kreditindən 80 №-li hesabın debetinə silinir.
Qeyri-maddi aktivlərin tövsiyəsi ilə əlaqədar əməliyyatların
mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsi aşağıdakı kimi
rəsmiləşdirilir:
1. İstehsalat təyinatlı qeyri-maddi aktivlərin əvəzsiz qaydada
verilməsində əmələ gələn maliyyə nəticələri silinir:
D-t 87 “Əlavə kapital” hesabı;
K-t 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı.
2. Qeyri-istehsalat təyinatlı qeyri-maddi aktivlərin əvəzsiz
verilməsindən əldə edilən maliyyə nəticələri silinir:
D-t 88 “Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)”
hesabının, “Sosial sferalar fondları” subhesabı;
K-t 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı.
3. Qeyri-maddi aktivlər digər müəssisələrin nizamnamə
kapitalına qoyuluş kimi iştirak etmək üçün verilir:
A) ilk dəyər üçün:
D-t 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı;
K-t 04 “Qeyri-maddi aktivlər” hesabı.
B) köhnəlmə məbləği üçün:
D-t 05 “Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası (köhnəlməsi)”
hesabı;
K-t 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı.
V) məsləhət verilməsi qaydasında göstərilmiş xidmətlərin
dəyəri üçün:
D-t 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı;
K-t 76 “Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar”
hesabı.
230
Q) aktivlərin müqavilə'dəyəri üçün:
D-t 06 “Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları” hesabı;
K-T48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı.
D) müqavilə qiymətinin ilk dəyərdən artıq olan məbləği üçün:
D-t 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı;
K-t 83 “Gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabı.
E) aktivlərin verilməsindən əldə olunan mənfəət məbləği
üçün:
D-t 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı;
K-t 80 “Mənfəət və zərər” hesabı.
J) aktivlərin verilməsindən əmələ gələn zərər məbləği üçün:
D-t 80 «Mənfəət və zərər» hesabı;
K-t 48 «Sair aktivlərin satışı» hesabı.
4. Qoyuluşlar üzrə gəlirlər hesablandıqca, artıq olan məbləğ
təsis sənədlərində nəzərdə tutulan müddət ərzində bərabər məbləğdə
aşağıdakı köçürmə vasitəsilə silinir:
D-t 83 “Gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabı;
K-t 80 “Mənfəət və zərərlər” hesabı.
5. Qeyri-maddi aktivlər əvəzsiz qaydada verilmişdir:
A) ilk dəyər üçün:
D-t 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı;
K-t 04 “Qeyri-maddi aktivlər” hesabı.
B) onun köhnəlmə məbləği üçün:
D-t 05 “Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası (köhnəlməsi)”
hesabı;
K-t 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı.
V) əvəzsiz verilmə ilə əlaqədar çəkilən xərclər üçün:
D-t 48 “Sair aktivlərin satışı” hesabı;
231
K-t 70 “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətilə hesablaşmalar”
hesabı yaxud
K-t 67 “Büdcədən kənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar” hesabı
yaxud
K-t 76 “Müxtəlif debitor və kreditordlarla hesablaşmalar”
hesabı və s.
Qeyri-maddi aktivlər əvəzsiz qaydada verildikdə onun əlavə
dəyər vergisini, obyekti verən müəssisə ödəməlidir. Vergiyə
cəlbolunan dövriyyə məbləği obyektin orta satış qiymətindən asılı
olaraq (ƏDV nəzərə alınmaqla) hesablanılır.
Hazırda respublikada fəaliyyət göstərən müəssisə və
təşkilatların malik olduqları əmlakın tərkibində qeyri-maddi
aktivlərin xüsusi çəkisi olduqca azlıq təşkil edir yaxud yox
dərəcəsindədir. Özəlləşmənin geniş vüsət aldığı bazar münasibətləri
şəraitində müəssisə və təşkilatların iqtisadiyyatında qeyri-maddi
aktivlərin rolu şübhəsiz artacaqdır. İqtisadiyyatını. bazar
münasibətləri əsasında quran ölkələrin müəssisə, təşkilat və
firmalarında qeyri-maddi aktivlərin əldə olunmasına çox böyük
vəsait sərf olunur və bu vəsaitlərin qısa müddətdə ödənilməsinə səy
göstərilir.
Belə bir şəraitdə mühasibat uçotunun başlıca vəzifəsi
patentlərin, lisenziyaların, proqram məhsullarının və qeyri-maddi
aktivlərin digər obyektlərinin əldə olunması, mövcudluğu və
istifadəsi haqda uçot məlumatlarım ümumiləşdirmək və onlardan
səmərəli istifadəyə nəzarəti həyata keçirməkdən ibarətdir. Uçotun
bu qaydada təşkili müəssisənin fəaliyyətində mühüm rol oynayan
qeyri-maddi aktivlərin uçotu metodikası və texnikasının yeni
qaydasmm hazırlanması ilə əlaqədardır. İllər keçdikcə qeyri-maddi
aktivlərin yeni növlərinin (firmanın qiymətləri, inhisar hüququ,
müəyyən imtiyaz hüququ və s.) uçotda, hesabatda əks etdirilməsi və
onlardan müəssisələrin gəlirliliyini artırmaq üçün istifadə olunması
yollarını mənimsəmək böyük aktuallıq kəsb edəcəkdir.
232
VII FƏSİL KAPİTAL QOYULUŞLARININ UÇOTU
1.
Kapital qoyuluşları, onların tərkibi, xarakteristikası
və uçotu vəzifələri
Kapital qoyuluşu, istehsal məsrəflərinin məcmuunu və əsas
vəsaitlərin keyfiyyət tərkibini Özündə əks etdirir. Onların tərkibinə,
bütün maliyyələşmə mənbələri hesabma tikintinin aparılmasına,
fəaliyyət göstərən müəssisələrin yenidən qu-raş- dırılmasma,
genişləndirilməsinə, texniki cəhətdən silah-landı- rılmasma və iş
gücünün daima saxlanmasına, eləcə də avadanlıqların, nəqhyyat
vasitələrinin və digər istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı əsas vəsait
obyektlərinin əldə edilməsinə çəkilən xərclər daxildir.
Kapital qoyuluşunun iri həcmə malik olması onlarm düzgün
təsnifləşdirilməsini tələb edir. Müəssisə və təşkilatlarm iş
fəaliyyətində və uçot prosesinin aparılmasında onlarm təkrar istehsal
və texnoloji strukturları, xalq təsərrüfatı sahələri, təminatı, istehsal
üsulları və maliyyələşmə mənbələri üzrə qrup- laşdırılması böyük
əhəmiyyət kəsb edir.
Təkrar istehsal strukturları üzrə kapital qoyuluşu, yeni
tikintinin aparılmasına, fəaliyyətdə olan müəssisələrin yenidən
quraşdınlmasma, genişləndirilməsinə, texniki cəhətdən silahlandırılmasma və iş gücünün daima saxlanmasma bölünür.
Yeni tikintiyə, yeni yaradılan əsas, köməkçi və qeyri- istehsal
obyektləri, eləcə də istismara verildikdən sonra təzə sahədə yeni
istehsal gücü yaratmaqla müstəqil balansda yerləşəcək filial və ayrı
istehsalatlar daxildir.
233
Gələcəkdə istifadəsi məqsədəuyğun hesab edilmədiyindən
ləğv edilən müəssisənin əvəzinə yeni aparılan tikinti də yeni tikinti
hesab edilir.
Fəaliyyətdə olan müəssisələrin genişləndirilməsinə, istifadə
olunan müəssisələrdə əlavə istehsalatın tikilməsi eləcə də təzə tikilən
və müəssisənin ərazisində yaxud ona qonşu olan sahədə yerləşən
əsas, köməkçi və qeyri-sənaye istehsalat və təsərrüfatlardakı tikililər,
istismara verildikdən sonra müstəqil balansda olmayan filial və
istehsalatlar da genişləndirmə hesab edilir.
Yenidən quraşdırma dedikdə, istehsalatın təkmilləşdirilməsi
və elmi texnikanın nailiyyətlərinə əsasən onun tex-ni- ki-iqtisadi
səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə əlaqədar istifadə olunan əsas,
köməkçi və qeyri-sənaye istehsalat və təsər-rüfatların tikilməsi başa
düşülür.
İstifadədə olan müəssisələrin texniki cəhətdən silahlandırılması - qabaqcıl texnika və texnologiyanı, istehsalın mexanikləşdirilməsini və avtomatlaşdırılmasmı, köhnəlmiş və fiziki
cəhətdən öz görünüşünü itirmiş avadanlıqların yenisi, daha
məhsuldarları ilə modernləşdirilməsi və dəyişdirilməsini tətbiq
etməklə ayrı-ayrı istehsal, sex və sahələrin texniki - iqtisadi
səviyyəsini yüksəltmək, eləcə də köməkçi istehsalat və ümumzavod təsərrüfatlarını təkmilləşdirmək üçün nəzərdə tutulan
kompleks tədbirləri özündə cəmləşdirir.
İstifadədə olan müəssisələrin iş gücünün daima saxlanmasına,
istehsal fəaliyyəti prosesində təsərrüfatdan çıxan əsas vəsaitlərin
bərpa edilməsi, məsələn, şaxta və sahələr nöqteyi- nəzərindən yeni
layların hazırlanması; laylarda ayrı-ayrı dağ işlərinin görülməsi;
faydalı qazıntı ehtiyatlarının açılması və istehsala hazırlanması (bu iş
yenidən quraşdırma layihəsində
234
nəzərdə tutulmayan hallarda); filiz, kömür süxuru laylarının, onların
mühafizə yerlərinin genişləndirilməsi eləcə də yenidən quraşdırma
layihəsində nəzərdə tutulmayan, ancaq faydalı qazıntıların
çıxarılmasından əldə edilən nailiyyətləri saxlamaq üçün zəruri hesab
edilən işlər daxil edilir.
Texnoloji struktur üzrə kapital qoyuluşları: tikinti işlərinə görə
məsrəflərə; quraşdırma işlərinə görə məsrəflərə; bütün növ
avadanlıq, alət və inventarların əldə edilməsi məsrəflərinə; sair
kapital qoyuluşları və göstərilən xidmətlərə görə məsrəflərə bölünür.
Tikintiyə, tikilmiş bina və qurğunun yenidən qurulması,
genişləndirilməsi və bərpa edilməsi yaxud onların ayrı-ayrı hissələri
və sözü gedən obyektin tərkibinə daxil olan yığılımş dəmir-beton,
metal, taxta və digər tikinti konstruksiyaların quraşdırılması işləri ilə
əlaqədar, eləcə də onların tikintisinə aid edilən xüsusi
(elektroquraşdırma, sanitar-texniki, meliorasiya, dağ, yaşıllaşdırma
və i.a.) və digər işlər daxil edilir.
Quraşdırma - ancaq quraşdınidıqdan sonra istismar oluna
bilən texnoloji, enerji, qaldırıcı-nəqliyyat və digər avadanlıqların
yığılması və quraşdırılması üzrə işlər hesab edilir.
Avadanlıqlara - alətlərə, inventarlara çəkilən məsrəflərə
texnoloji, enerji, qaldırıcı-nəqliyyat və digər növ avadanlıqların
(dəzgahların, generatorların, preslərin, mühərriklərin, nasosların və
i.a.) dəyəri; istehsal prosesi ilə əlaqədar olan texnoloji nəqliyyat
vasitələri (un daşıyan, panel daşıyan, elektrokar və i.a.); laboratoriya,
emalatxana və i.a. üçün avadanlıqlar, istehsalat o cümlədən tikintinin
smetasına daxil edilən azqiy- mətli və tezköhnələn cihazlar və
inventarların dəyəri daxil edilir.
235
Avadanlıqlar, uçotda tikintinin smetasına daxil edilən və
edilməyən avdanhqlara bölünür. Smetaya daxil edilən avadanlıqlara
tikintinin aparılması, genişləndirilməsi, yenidən qurulması, fəaliyyət
göstərən müəssisələrin istehsal gücünün texniki cəhətdən
silahlanması üçün lahiyə və smetada nəzərdə tutulan maşın və
mexanizmlər daxil edilir. İşlənib hazırlanmış lahiyə- smeta
sənədləşməsinin təyin etdiyi qaydaya müvafiq nəzərdə tutulan maşın
və mexanizmlər, avadanlıqların smetasına daxil edilmir.
Avadanlıqlar eyni zamanda quraşdırma tələb edən və etməyən
avadanlıqlara bölünür. Quraşdırma tələb edən ava- danlıqlann
tərkibinə ancaq onların hissələri yığıldıqdan, bina və qurğuların
özülünə, əsasına və digər konstruksiyalarına bərkidildikdən sonra
istifadəyə verilən avadanlıqlar daxildir.
Quraşdırma tələb etməyən avadanlıqlar - quraşdırma və özülə
bərkidilmək yaxud hərəkət edən konstruksiyalar (avtomobillər,
teplovozlar və digər nəqliyyat vasitələri, sərbəst dayanan dəzgahlar,
hesablama texnikası və s.) üçün xərc tələb edən dəzgah və
maşınlardan ibarətdir.
Əsaslı təmir və tikinti işlərinin təsdiq olunmuş lahiyə- lərində
(iş layihələrində) və smetalarında nəzərdə tutulan avadanlıqlar standartlaşdırılmayan avadanlıqlar və sifarişinin spesifikasiyası və
layihə-konstruksiya təşkilatlarının layihələri üzrə birdəfəlik sifarişə
əsasən birliklər, müəssisələr yaxud tikinti-quraşdırma təşkilatları
tərəfindən hazırlanan avadanlıqlardan ibarətdir və onlar ümumi
avadanlıqların dəyərindən ayrılaraq öz təyinatlarına uyğun
istiqamətdə qeydə alınır.
Qeyri-kapital işləri və məsrəflərinin tərkibinə kapital
qoyuluşu, eləcə də tikilməkdə olan müəssisələrin müdiriyyətinin
saxlanması hesabına aparılan layihə-axtarış işləri, işçi
236
lərin toplanması, tikintinin smetasında nəzərdə tutulan digər işlər və
məsrəflər daxil edilir.
Öz təyinatlarına görə kapital qoyuluşları uçotda istehsal
təyinatlı obyektlərin (tikinti qurtardıqdan sonra maddi istehsal
sahələrində: sənayedə, kənd təsərrüfatında, tikintidə, nəqliyyatda və
s. fəaliyyət göstərənlərin) və qeyri-istehsal təyinatlı obyektlərin
(mənzil və kommunal təsərrüfatı, səhiyyə, bədən tərbiyəsi, sosial
təminat və s. obyektlərin) tikilməsi üçün nəzərdə tutulan obyektlərə
bölünür.
Xalq təsərrüfatı sahələrinə görə kapital qoyuluşuları
sənayedə, kənd təsərrüfatında, təhsildə və s. aparılan kapital
qoyuluşuna, sənayenin daxilində isə sahələr və sahələraltı-maşınqayırma, elektrik enerjisi, yüngül sənaye və s. bölünür.
Tikinti-quraşdırma işlərinin istehsal üsulundan asılı olaraq
kapital qoyuluşları podrat və təsərrüfat üsulu ilə aparılan işlərə
bölünür. Birinci halda tikinti-quraşdırma işləri tikin- ti-quraşdırma
təşkilatları (podratçılar) tərəfindən aparıhr. Tikinti aparan tərəf,
sifarişçi
adlanır.
Təsərrüfat
üsulunun
tətbiqi
zamanı
tikinti-quraşdırma işləri müəssisənin özü tərəfindən yerinə yetirilir.
Maliyyələşmə mənbəyindən asılı olaraq kapital qoyuluşları:
dövlət tərəfindən aparılan, dövlət tərəfindən nəzərdə tutulmuş
limitdən artıq yerinə yetirilən; sair maliyyələşmə mənbələri hesabına
aparılan kapital qoyuluşuna bölünür. Kapital qoyuluşunun dövlət
tərəfindən maliyyələşdirilməsi üçün müəssisənin bu məqsədə
nəzərdə tutduğu xüsusi vəsaitlərdən, büdcə təxsisatından, bank
kreditindən istifadə edilə bilər. Limitdən artıq aparılan kapital
qoyuluşu, bu məqsəd üçün istifadə edilməsinə icazə verilmiş
qeyri-mərkəzləşdirilmiş
maliyyələşmə
mənbəyindən
maliyyələşdirilir. Sair kapital qoyuluşları, icti
237
mai, kooperativ və digər təşkilatların xüsusi vəsaitləri eləcə də pay
iştirakçısı qaydasında alınmış, maliyyələşmə məbləğindən
qaytarılmış və s. mənbələr hesabına maliyyələşdirilir.
Kapital qoyuluşunun yüksək məbləğdə olması, onlarm effektli
istifadə edilməsini tələb edir. Bu tələbləri ancaq kapital qoyuluşu üzrə
baş vermiş bütün təsərrüfat əməliyyatlannm dəqiq və vaxtlı-vaxtında
uçotunun aparılması şəraitində yerinə yetirmək olar.
Bu baxımdan kapital qoyuluşunun uçotunun əsas vəzifələrinə
aşağıdakılar daxildir:
1. Aparılmış bütün kapital qoyuluşu məsrəflərini növlərinə və
uçot işinin obyektlərinə görə uçotda vaxtlı-vaxtında, dəqiq və düzgün
əks etdirmək;
2. Kapital qoyuluşu üzrə tapşırıqların, istehsal gücünün tam
istifadə edilməsinin, əsas vəsait obyektlərinin istifadəyə verilməsinin
gedişatı üzərində nəzarəti təmin etmək;
3. İstifadəyə verilən obyektlərin inventar dəyərini müəyyən
edib uçotda düzgün əks etdirmək;
4. Təyin edilmiş maliyyə tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi və
daxili ehtiyatlarm səfərbər edilməsinin həyata keçirilməsi üzərində
nəzarət etmək.
Qarşıya qoyulan vəzifələri müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək
üçün: kapital qoyuluşu üzrə məsrəflərin düzgün və vaxtlı-vaxtında
əks etdirilməsi və maliyyə təsərrüfat fəaliyəti üzərində hərtərəfli
nəzarətin həyata keçirilməsi tələblərinə cavab verən ilk uçot
sənədlərinin forma və həcmlərini müəyyən etmək: kapital
qoyuluşunun qruplaşmasına müvafiq olaraq, onlar üzrə çəkilmiş
məsrəflərin hərtərəfli uçotunu aparmaq; obyektlər üzrə məsrəflərin
uçotunu onlar üçün rəsmiləşdirilən sənəddə tam və düzgün əks
etdirmək; uçot obyektlərinin əsas
238
landırılmış siyahısına və maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsi
prinsiplərinə nail olmaq; tikilməkdə olan müəssisələrin
müdiriyyətinin saxlanması üçün çəkilən məsrəflərin smetasını
düzgün tərtib etmək; mühasibat uçotunun daha mütərqqi metod və
formalarını seçmək zəruridir.
2. Kapital qoyuluşuna məsrəflərin uçotunun ümumi
prinsipləri
Kapital qoyuluşu və onunla əlaqədar çəkilən məsrəflər sözü
gedən işi maliyyələşdirən tikinti aparan təşkilat tərəfindən yerinə
yetirilir. Yeni istehsal gücünün (müəssisənin) tikilməsi zamanı bu
cür təşkilatlar sırasına tikilən müəssisələr müdiriyyəti, işləyən
müəssisələrdə isə böyük həcmli kapital qoyuluşu aparılması
hallarında öz tərkibində əsaslı tikinti şöbəsi (ƏTŞ) yaratmaqla
müəssisənin özü daxil edilir.
Kapital qoyuluşu, ilin əvvəlindən artan yekunla və tikinti
obyektləri istismara verilənə yaxud müvafiq iş yerinə yetirilənə və
çəkilmiş məsrəflər silinənədək həqiqi məsrəf nöqteyi- nəzərindən
həm tikinti üzrə ümumilikdə həm də ayrı-ayrı obyektlər (bina, tikili,
ötürücü qurğu və i.a.) üzrə uçota alınır. Bununla əlaqədar olaraq
tikinti aparan təşkilat, tikintinin hansı üsulla aparılmasından asılı
olmayaraq, aparılmış kapital qoyuluşunun uçotunu smeta dəyəri üzrə
apanr. Tikinti aparan təşkilatın mühasibathğmda bütün maliyyəşmə
mənbələri üzrə kapital qoyuluşunun uçotu aşağıdakı subhesablar
açılmaqla 08 «Kapital qoyuluşları» hesabında aparılır:
1. Torpaq sahələrinin əldə edilməsi;
2. Təbiətdən istifadə obyektlərinin əldə edilməsi;
3. Əsas vəsait obyektlərinin inşası;
4. Ayrı-ayrı əsas vəsait obyektlərinin əldə edilməsi;
2.'^9
5. Əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayan məsrəflər;
6. Qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi;
7. Cavan heyvanların əsas sürüyə keçirilməsi;
8. Yaşh heyvanların əldə edilməsi;
9. Əvəzsiz alınmış heyvanların gətirilməsi.
08-1 «Torpaq sahələrinin əldə edilməsi» subhesabmda
müəssisənin mülkiyyətinə aid edilən torpaq sahələrinin əldə edilməsi
üzrə məsrəflər;
08-2 «Təbiətdən istifadə obyektlərinin əldə edilməsi» subhesabında müəssisənin mülkiyyətinə aid edilən təbiətdən istifadə
obyektlərinin əldə edilməsi üzrə məsrəflər;
08-3 «Əsas vəsait obyektlərinin inşası» subhesabmda əsaslı
tikinti üzrə smetalarda, maliyyə-smeta hesablamaları və titul
siyahılarında bina və qurğuların inşası, avadanhğın quraşdırılması
üzrə məsrəflər, quraşdırılmağa verilmiş avadanlığın dəyəri və digər
xərclər (tikintinin təsərrüfat və ya podrat üsulu ilə aparılmasından
asılı olmayaraq);
08-4 «Ayrı-ayrı əsas vəsait obyektlərinin əldə edilməsi»
subhesabmda quraşdırılması tələb olunmayan avadanlıq, maşın, alət,
inventar və digər əsas vəsait obyektlərinin əldə edilməsi üzrə
məsrəflər;
08-5 «Əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayan məsrəflər»
subhesabmda müəyyən olunmuş qayda üzrə əsas vəsait obyektinin
ilk dəyərinə daxil edilməyən əsas vəsaitlərin inşası və alınması ilə
əlaqədar çəkilmiş məsrəflər;
08-6 «Qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi» subhesabmda
qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi üzrə məsrəflər uçota almır.
8 «Kapital qoyuluşları» hesabının debetində tikinti aparan
təşkilatın müəyyən olunmuş qayda üzrə əsas vəsait ob
240
yektlərinin ilk dəyərinə daxil edilən, eləcə də əsas vəsaitlərin inşası
və əldə edilməsi ilə əlaqədar olan, lakin həmin obyektlərin ilk
dəyərinə daxil edilməyən həqiqi məsrəflər əks etdirilir.
İstismara qəbul edilən, həmçinin digər müəssisə və şəxslərdən
pulla alman əsas vəsait obyektlərinin dəyəri 08 «Kapital qoyuluşları»
hesabının kreditindən 01 «Əsas vəsaitlər» hesabının debetinə silinir.
Əsas vəsaitlərin inşası və əldə edilməsi ilə əlaqədar olan, lakin
müəyyən olunmuş qayda üzrə əsas obyektlərin dəyərinə daxil
edilməyən məsrəflər 08 «Kapital qoyuluşları» hesabından 81
«Mənfəətin istifadəsi» hesabının, 88 «Bölüşdürülmüş mənfəət»
(ödənilməmiş zərər)» hesabının, yaxud 96 «Məqsədli
maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabının debetinə silinir.
08-7 «Cavan heyvanların əsas sürüyə keçirilməsi» subhesabmda əsas sürüyə keçirilən cavan məhsuldar və iş heyvanlarının
təsərrüfatda böyüdülməsi ilə əlaqədar məsrəflər;
08-8 «Yaşh heyvanların əldə edilməsi» subhesabında daşınma
xərcləri də daxil edilməklə əsas sürü üçün əldə edilən yaşlı və iş
heyvanlarının dəyəri;
08-9 «Əvəzsiz alınmış he5rvanlarm gətirilməsi» subhesabmda digər müəssisələrdən əvəzsiz alınan yaşh və iş heyvanlarının
təsərrüfata gətirilməsi üzrə xərclər uçota alınır.
Əsas sürüyə keçirilən cavan heyvanlar həqiqi maya dəyəri ilə
qiymətləndirilir. Əsas sürüyə keçirilən bütün növlərdən olan cavan
məhsuldar və iş heyvanları, onların ilin əvvəlindən olan balans dəyəri
üzrə (ilin əvvəlindən heyvanların əsas sürüyə keçirilənədək çəki
artımı, yaxud böyümənin plan maya dəyəri əlavə edilməklə) 11
«Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar» hesabından, 08
«Kapital qoyuluşları» hesabının debetinə silinir. Bununla birlikdə
cavan heyvanlar əsas
241
sürüyə keçirilərkən 01 «Əsas vəsaitlər» hesabının debetinə, 08
«Kapital qoyuluşları» hesabının kreditinə yazılış verilir. İlin axırına
hesabat kalkulyasiyası tərtib edildəkdən sonra il ərzində əsas sürüyə
keçirilən cavan heyvanların yuxarıda göstərilən dəyəri ilə həqiqi
maya dəyəri arasındakı fərq əlavə olaraq, yaxud «Storno» edilməklə
11 «Böyüdülməkdə və kökəlməkdə olan heyvanlar» hesabından 08
«Kapital qoyuluşları» hesabına (01 «Əsas vəsaitlər» hesabında
heyvanların qiymətini dəqiqləşdirməklə) silinir.
Kənardan alınmış yaşh heyvanların dəyəri, daşınma üzrə
xərclər də daxil edilməklə ahndığı həqiqi maya dəyəri ilə 08 «Kapital
qoyuluşları» hesabının debetinə mədaxil edilir.
Əsas sürünün yaradılması əməliyyatlarının başa çatması üzrə
məsrəflər 08 «Kapital qoyuluşları» hesabından 01 «Əsas vəsaitlər»
hesabının debetinə silinir.
Müəssisədə başa çatmamış tikinti, əsas vəsait, qeyri- maddi
aktivlərin əldə edilməsi və əsas sürünün təşkili üzrə başa
çatdınlmanuş məsrəflərin məbləğləri 08 «Kapital qoyuluşları»
hesabında qalıq kimi göstərilir.
Kapital qoyuluşunun uçotunun mürəkkəbliyini nəzərə alaraq,
onların analitik uçotunun düzgün təşkili böyük əhəmiyyət kəsb edir.
08 «Kapital qoyuluşları» hesabı üzrə analitik uçotun quruluşu:
tikinti işlərinə və yenidənqurma; qazma işləri; avadanlıqların
quraşdırılması; quraşdırılması tələb olunan və olunmayan
avadanlıqların, habelə kapital qoyuluşları smetalarında nəzərdə
tutulan alət və inventarların əldə edilməsi; layihə-axtarış işlərinə
məsrəflər; əsas sürünün yaradılması ilə əlaqədar məsrəflər; kapital
qoyuluşu üzrə sair məsrəflər haqqında məlumatların alınmasını
təmin etməlidir.
242
Kapital qoyuluşları üzrə analitik uçot 18 №-li «Kapital
qoyuluşları üzrə məsrəflər» cədvəlində aparılır. Bu cədvəl kvartal,
yarımil, əməliyyatların az olması hallarında isə illik açılır. Bu
cədvəlin köməkliyi ilə mühasibat və statistik hesabatları tərtib etmək
üçün hər bir subhesab, istehsal və qeyri - istehsal təyinatlı məsrəflər
sütunu ayırmaq məqsədəuyğundur. Avadanlıqlara məsrəflərin
uçotunu iri obyekt yaxud sexlər üzrə aparmaq olar. Sair əsaslı işlər və
məsrəfləri hər bir yerinə yetirilmiş işin növləri üzrə aparmaqla,
uçotun analitikliyini təmin etməklə onun operativliyinin
yüksəlməsinə geniş şərait yaradır.
3. işin podrat üsulu ilə aparılması şəraitində kapital
qoyuluşunun uçotu
İşlərin podrat üsulu ilə aparılması zamanı tikinti aparan
təşkilat (sifarişçi) tikinti işlərini yerinə yetirmək üçün özünə podratçı
təşkilat axtanr və tikintinin aparıldığı bütün dövr ərzində onunla
podrat müqaviləsi bağlayır. Ayrı-ayrı tikinti- quraşdırma işlərini
yerinə yetirmək üçün podratçılar öz növbəsində işin predmetinə dair
müqavilə bağlamaqla xüsusi ixtisaslaşmış podrat təşkilatını işə cəlb
edə bilər. Bu cür halda birinci baş podratçı, ikinci yəni cəlb edilən
təşkilat isə sub- podratçı kimi çıxış edir. Subpodratçılar baş podratçı
ilə bağladığı müqaviləyə müvafiq olaraq işin keyfiyyətli və nəzərdə
tutulmuş vaxtda yerinə yetirilməsinə cavabdehlik daşıyır.
Tikinti işinin podrat üsulu ilə aparılması zamanı tikinti
istehsalına məsrəflərin uçotu podratçı tərəfindən yerinə yetirilir.
Sifarişçi (tikinti müəssisənin müdiriyyəti yaxud işləyən
müəssisələrin ƏTŞ-i) tikintinin keyfiyyətinə nəzarəti həyata
243
keçirir və qurlarımş işi istismara qəbul edir. Bundan sonra o,
hesablama yolu ilə yerinə yetirilmiş tikinti-quraşdırma işlərinə görə
podratçılarla
hesablaşmaların
və
avadanlıqların
maliyyələşdirilməsinin uçotunu aparır. Sifarişçi və podratçılar
arasındakı qarşılıqlı münasibət bağlanmış müqaviləyə əsaslanır. Bu
sənədlərə əsasən tikintinin müddəti məlum təqvim ilindən artıq
olduqda sifarişçi bütün iş həcmini yerinə yetirmək üçün podratçı ilə
baş podrat müqaviləsi bağlayır. Bununla birlikdə məlum ildə yerinə
yetiriləsi işin həcminə dair illik podrat müqaviləsi də bağlanılır.
Müqavilədə tərəflərin qarşılıqlı öhdəlikləri də nəzərdə tutulur.
Burada layihə-smeta sənədlərinin, titul siyahısının rəsmiləşdirilməsi
və tikintinin maliyyələşdirilməsi, tikintinin müəyyən növ avadanlıq
və materiallarla təmin edilməsi, yerinə yetirilmiş işin podratçıdan
qəbul edilməsi, onların dəyərinin ödənilməsi kimi işlər sifarişçinin
vəzifəsinə daxil edilir. Podratçı isə tikinti obyektlərinin və istehsal
gücünün yüksək keyfiyyətlə yerinə yetirilməsinin istismara qəbul
edilməsini təmin edir.
Tikinti aparan (sifarişçi), layihə-smeta sənədlərini əldə edərək
podratçı təşkilatı onunla təmin edir. Bir qayda olaraq o, kapital
qoyuluşunun maliyyələşdirilməsi hesabına avadanlıq, alət,
inventarlar da əldə edərək onların uçotunu həyata keçirir.
Tikintinin podrat üsulu ilə yerinə yetirilməsi zamanı yerinə
yetirilmiş işlər sifarişçi tərəfindən podratçıdan qəbul edilir. Bu
zaman obyekt üzrə bütün işlər yerinə yetirildikdən sonra 2 №-li
formada «Qurtarmış tikinti obyektləri üzrə yerinə yetirilmiş işlərin
qəbulu aktı» tərtib olunur. Akta 3 M?-li
244
«Yerinə yetirilmiş tikinti işlərinin dəyəri haqda arayış» forması da
əlavə edilir.
Müəyyən olunmuş qaydaya müvafiq yerinə yetirilmiş və
rəsmiləşdirilmiş tikinti işləri və avadanlıqların quraşdırılması üzrə
işlərə görə sifarişçinin podratçı təşkilat tərəfindən banka ödənişə
qəbul edilmiş hesabnaməsi uçotda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
DT 08 «Kapital qoyuluşlan» hesabı;
KT 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalaD> hesabı.
Obyekt üzrə işin bütövlükdə ödənişi bir qayda olaraq onların
smeta dəyərinin 95 faizini təşkil edir. Yerinə yetirilmiş işə görə
sifarişçi və podratçı arasında son hesablaşma obyektin tikintisi tam
başa çatdıqdan və onun istismara qəbul edilməsi haqda komissiyanın
(işçi komissiyasınm) qəbul aktı təsdiq edildikdən sonra aparılır.
Podratçıya köçürülən məbləğ üçün aşağıdakı mühasibat yazılışı
verilir:
Müəssisənin vəsaiti hesabına ödəniş aparıldıqda:
DT 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabı;
KT 51 «Hesablaşma hesabı».
Bankın uzunmüddətli krediti hesabına ödəniş aparıldıqda:
Dt 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabı;
KT 92 «Uzunmüddətli bank kreditləri» hesabı.
İnventar obyektinin dəyərinin dəqiq hesablanmasını təmin
etmək üçün özülün əsası və avadanlıqların əsas konstruksiyaları,
qazanların, sobaların və digər cihazların kənarlarının kərpiclə
hasarlanması və onların odadavamh materiallarla örtülməsi üzrə
məsrəflər həmin avadanlıqların quraşdırıldığı hər
245
bir obyekt nöqteyi-nəzərindən tikinti işlərinin tərkibində uçota alınır.
Podratçı təşkilatın ödənilmiş hesabnaməsi üzrə tikintiquraşdırma işlərinin dəyərində artıqlıq müəyyən edilən hallarda
sifarişçi, yerinə yetirilmiş işə görə podratçı təşkilata olan borcu
azaltmaqla aparılmış tikinti-quraşdırma işlərini müəyyən edilmiş
artıq məbləğ qədər azaldır.
Tikintinin podrat, yaxud təsərrüfat üsulu ilə aparılmasından
asılı olmayaraq əsaslı tikinti obyektlərinin tikilməsi, yaxud yenidən
qurulması üçün nəzərdə tutulan avadanlıqlar tikinti aparan təşkilat
tərəfindən əldə edilir və iki: 07/1 "Öz ölkəsinin istehsalı olan
quraşdırılası avadanlıqlar" və 07/2 "Xaricdən idxal edilən
quraşdırılası avadanlıqlar" subhesabları olan 07 "Quraşdırılası
avadanlıqlar" hesabında uçota alınır. Bu cür avadanlıqların
qəbulunun sənədlə rəsmiləşdirilməsi, onların tikinti aparan təşkilatın
anbarına, yaxud bilavasitə tikinti-qu- raşdırma sahəsinə daxil
olmasından asılıdır. Avadanlıqların tikinti aparan təşkilatın anbarına
ilk dəfə daxil olması hallarında onların qəbulu, quraşdırma işlərini
həyata keçirəcək podrat quraşdırma təşkilatının nümayəndəsinin
iştirakı ilə xüsusi komissiya ilə yerinə yetirilir. Bu zaman M-15 N-li,
avadanlıqların quraşdırılmağa və bilavasitə podratçıya maddi
mühafizəyə verilməsi zamanı isə M-15a N-li nümunəvi formada akt
tərtib olunur.
Avadanlıqlar bilavasitə tikinti-quraşdırma sahəsinə daxil olan
zaman podratçının müvəkkili onun qəbulunu yerinə yetirir və M-15a
N-li formah aktın tərtib edilməsi lazım gəlmir.
Avadanlıqların alınması üzrə həqiqi məsrəflər - onların
malsatanlann qiyməti ilə dəyərindən, daşınması üzrə nəqliyyat-tədarükat və anbar-tədarükat xərclərindən ibarətdir. Nəq
246
liyyat-tədarükat xərcləri avadanlıqların həqiqi maya dəyərinin uçot
qiymətindən kənarlaşmasının ümumi məbləği həcmində uçota alınır
və kənarlaşmaların bölüşdürülməsinə dair təyin edilmiş ümumi
qaydaya uyğun olaraq quraşdırılmağa verilmiş avadanlıqların
dəyərinə mütənasib olaraq kapital qoyuluşunun tərkibinə daxil edilir.
Malsatanlardan daxil olmuş quraşdırma tələb edən
avadanlıqların dəyərinə tikinti aparan təşkilat tərəfindən aşağıdakı
mühasibat yazılışı tərtib edilir:
DT 07 "Quraşdırılası avadanlıqlar" hesabı;
KT 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabı.
Təyin edilmiş qaydada quraşdırılmağa verilmiş avadanlıqlar
üçün aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir.
DT 08 "Kapital qoyuluşları" hesabı;
KT 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabı.
Tikinti aparan təşkilatda 08 "Kapital qoyuluşları" hesabında
quraşdırma tələb edən avadanlıqlar, onların gələcək istismar yerində
quraşdırılması (özülə, döşəməyə, mərtəbələr arası örtüklərə, yaxud
binanın digər konstruksiyalarına bərkidilməsi) üçün işə başlandığı
aydan başlayaraq alınmasına çəkilən həqiqi məsrəflər əks etdiriür.
Tikintinin aparılması prosesində quraşdırma tələb etməyən
avadanlıq və inventarlar daima mövcuddur, ancaq bu prosesdə
quraşdırma tələb edən avadanlıqlar ehtiyat kimi saxlanılır. Bu cür
avadanlıqlar eləcə də alət və inventarlar titul siyahılarında,
smetalarda və maliyyə-smeta hesablamalarında nəzərdə tutulur.
Buna görə də onlar kapital qoyuluşunda hər bir obyekt
nöqteyi-nəzərindən ayrı göstərilir.
Quraşdırma tələb etməyən avadanlıqlar onun dəyərinin
ödənişə qəbul edildiyi vaxtdan kapital qoyuluşunun həcminə
247
daxil edilir. Bununla əlaqədar olaraq quraşdırma tələb etməyən, eləcə
tələb edən ancaq daimi istifadə yerində ehtiyat üçün nəzərdə tutulan
və lazımi sənədlərlə rəsmiləşdirməklə mədaxil edilən, yaxud
mühafizə edilmək üçün maddi-məsul şəxslərə verilən avadanlıqların,
alətlərin və inventarların dəyərinə aşağıdakı kimi yazılış verilir;
08 "Kapital qoyuluşları" hesabı;
60 "Malsatan və podratçılarlarla hesablaşmalar" hesabı.
Bu zaman avadanlıqların əldə edilməsi ilə əlaqədar
məsrəflərin: avadanlıqların alış dəyərinin, anbar-tədarük, nəqliyyat
tədarük xərclərinin, həmçinin alətlərin və inventarların alınması ilə
əlaqədar digər xərclərin ayrı uçota alınmasını nəzərə almaq lazımdır.
Tikinti-quraşdırma işlərindən və avadanlıqların əldə
edilməsindən başqa kapital qoyuluşunun sifarişçi tərəfindən yerinə
yetirilən və ödənilən sair işlərə həmçinin tikinti və quraşdırma üzrə
məsrəflər də daxil edilir. Onlara ümumsahə xərcləri (məsələn, tikinti
işlərindən başqa torpaq sahələrinin ayrılması və mənimsənilməsi,
dəyişdirilməsi və s. xərclər), tikilməkdə olan müəssisə
müdiriyyətinin saxlanması üzrə xərclər, kapital qoyuluşu
smetalarında nəzərdə tutulmayan tikinti və quraşdırma işlərinə aid
edilməyən digər iş və xərclər daxil edilir. Onların həyata keçirilməsi
üçün ayrı smeta tərtib etmək məsləhət görülür.
Smetada nəzərdə tutulan sair əsaslı işlər üzrə məsrəflər onların
növləri üzrə 08 "Kapital qoyuluşları" hesabında obyektlər arasında
smeta dəyərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür. Bu məsrəflərin
müvafiq hissəsi qurtarmış obyektlərin dəyərinə birləşdirilir.
248
Tikinti-quraşdırma işlərinin aparılma üsulundan asılı
olmayaraq tikinti aparan təşkilatın mühasibatlığmda mənfəət və
zərərlərin uçotu ayrı aparılır. Əldə edilən cərimə, peniya və
dəbbələmə pulları, eləcə də material dəyərliləri və xidmətlərin
kənara satışından alman gəlir, tikinti aparan təşkilatda mənfəət və
zərər hesabında uçota alınır. Əldə edilən mənfəət məbləği illik
hesabat təsdiq edildikdən sonra növbəti ildə kapital qoyuluşunun sair
maliyyələşmə mənbələrinin tərkibinə yönəldilir.
Tikinti aparan təşkilatlar əldə etdikləri zərərin tərkibində,
avadanlıq, material dəyərliləri və müxtəlif növ xidmətlərin satışından
olan zərəri; təqsirkar şəxslərə aid edilənlər istisna edilməklə debitor
borclarının silinməsindən əmələ gələn zərəri; material dəyərlilərinin
xarab olması nəticəsində və bədbəxt hadisə ilə əlaqədar tikintisi
qurtarmamış bina və qurğuların dağılmasından əmələ gələn zərəri;
bədbəxt hadisə nəticəsində silinən əsas vəsaitlər istisna edilməklə
əsas vəsaitlərin ləğv edilməsindən olan zərəri ayrı uçota alırlar.
İl başa çatdıqdan sonra ümumi zərər məbləği sair əsaslı işlər
və məsrəflərin tərkibində obyektin inventar dəyərinə daxil edilir. Bu
zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı rəsmiyyətə salınır:
DT 08 "Kapital qoyuluşları" hesabı;
KT 80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Alınmış zərərlərin tikinti obyektləri arasında bölüşdürülməsi
birbaşa nişanələr üzrə yerinə yetirilir. Zərərin bir neçə tikinti
obyektinə aid edilməsi hallarında onlar obyektin, smeta dəyərinə
mütənasib olaraq bölüşdürülür.
Əsaslı tikinti aparan zaman, təşkilatlarda tikinti obyektləri ilə
birbaşa əlaqəsi olmayan, ancaq onsuz onu (obyekti) istismara
vermək qeyri-mümkün olan xərclər baş verir. Bu cür
249
xərclər əsas vəsaitlərin inventar dəyərini artırmayan məsrəflər kimi
təsnifləşdirilir və 08 "Kapital qoyuluşları" hesabının 5 "Əsas
vəsaitlərin dəyərini artırmayan məsrəflər" subhesabında uçota almır.
Çəkilmiş məsrəflər, pul vəsaitləri və hesablaşmaları uçota alan
hesablarm kreditindən 08 "Kapital qoyuluşları" hesabınm debetində
əks etdirilir.
Belə məsrəflər icmal hesablamasında nəzərdə tutulan və
tutulmayan məsrəflərə bölünür.
İcmal-smeta hesablamasında nəzərdə tutulan tikintinin
dəyərinə, eləcə də planla müəyyən edilmiş kapital qoyuluşuna
aşağıdakı məsrəflər daxildir:
- tikinti aparan müəssisələrin əsas fəaliyyəti üçün işçi
kadrlarının hazırlanmasına çəkilən məsrəflər;
- perspektiv xarakterli - geoloji kəşfiyyat, axtarış və obyektin
tikintisi ilə bağh işlərlə əlaqədar və gələcəkdə tikintinin dəyərinə
daxil etmək mümkün olmayan digər məsrəflər;
- tikilən obyektin istismara verilməsi zamanı onun digər
təşkilatın mülkiyyətinə qəbul edilməsi nəzərdə tutularsa, pay
iştirakçısı kimi tikintiyə çəkilən məsrəflər (yerli orqanların
balansında saxlanılan mənzil fondu);
- tikinti üçün torpaq sahəsinin ayrılması zamanı sahibkara
məxsus bina, əkmələr və digər obyektlərin sökülməsi ilə əlaqədar
məsrəflər.
İcmal smeta hesablamasında tikintinin dəyərinə daxil
edilməyən məsrəflərə isə aşağıdakılar daxildir:
- qurtarmamış tikinti obyektləri üzrə məsrəflər, eləcə də digər
təşkilatlara əvəzsiz verilmiş material dəyərliləri (bu məsrəfləri
silmək üçün təhvil-təslim aktı ilə yanaşı onları uçotda əks etdirmək
üçün obyekti qəbul edən tərəfin arayışı da əsas hesab edilir);
250
Milli bank tərəfindən müəyyən edilmiş uçot stavkasmdan çox,
bank krediti üzrə faizin ödənilməsi ilə əlaqədar məsrəflər;
- bədbəxt hadisə nəticəsində tikintisi qurtarmamış bina və
tikililərin sökülməsindən olan zərər;
- tikintinin konservasiyası üzrə məsrəflər;
- tikintinin dayandırılmış obyektinin sökülməsi və mühafizəsi
üzrə xərclər;
- maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində olan nöqsanlara görə faiz,
cərimə, peniya və dəbbə pullarının ödənişi üzrə xərclər və s.
İcmal smeta hesablamasında nəzərdə tutulan əsas vəsaitlərin
dəyərini artırmayan (pay iştirakçısı kimi çəkilən məsrəflərdən başqa)
və digər təşkilatlara əvəzsiz verilən tikintisi qurtarmamış obyektlər
üzrə məsrəflər müvafiq iş yaxud əməliyyat qurtaranadək nəzərdə
tutulmayan məsrəflər kimi uçota alınır (icmal smeta hesablamasında
nəzərdə tutulmayan məsrəflər kimi əks etdirilir), iş, yaxud əməliyyat
qurtardıqdan sonra isə onların ümumi dəyəri daxili dövriyyə ilə 08
"Kapital qoyuluşları" hesabının 5 "Əsas vəsaitlərin dəyərini
artırmayan məsrəflər" subhesabma köçürülür.
Əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayan məsrəflər müvafiq işin
tam istehsalı, yaxud əməliyyatın tam başa çatdırılması üzrə planla
nəzərdə tutulmuş mənbələr hesabına 08/5 "Əsas vəsaitlərin dəyərini
artırmayan
məsrəflər»
subhesabının
kreditindən
88
"Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) hesabının, yaxud 96
"Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabının debetinə
silinir.
251
4. Tikinti istehsalının təsərrüfat üsulu ilə
aparılmasının uçotu
İşləyən müəssisələrin texniki cəhətdən silahlandırılması,
yenidən quraşdırılması və genişləndirilməsi prosesində tikinti işləri
kollektivin öz gücü ilə, yəni təsərrüfat üsulu ilə aparıla bilər. Bu cür
halda tikinti aparan təşkilat tikinti işi aparmaqla yanaşı qüvvədə olan
əsasnaməyə əsasən tikinti istehsalının planlaşdırılmasmı,
tikinti-quraşdırma işlərinin uçotunu və maya dəyərinin kalkulyasiya
edilməsini də yerinə yetirir.
Təsərrüfat üsulu ilə kapital qoyuluşuna məsrəflərin uçotu
sahəsində işlərin aparılmasında qarşıda duran ən mühüm vəzifələr,
həqiqi sərf edilən material, əmək və pul vəsaitlərini tikinti obyektləri
üzrə düzgün əks etdirmək, tikinti və digər materialların, əmək
haqqmm və başqa tikinti ehtiyatlarının istifadəsi üzərində nəzarəti
həyata keçirmək, eləcə də tikinti obyektlərinin həqiqi maya dəyərini
müəyyən etmək hesab edilir.
Sənaye müəssisələrində olduğu kimi tikinti istehsalına həqiqi
çəkilmiş məsrəflərin uçotu üçün əmək və əmək haqqının,
materialların, tikinti maşın və mexanizmlərin, üstəlik xərclərin uçotu
üzrə ilkin sənədlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onların
rəsmiləşdirilməsi, işlənməsi, ümumiləşdirilməsi və qruplaşdırılması qaydası eynilə sənayedə olduğu kimidir.
İşin təsərrüfat üsulu ilə aparılması zamanı tikinti istehsalının
uçotu sənaye məhsulu istehsalına məsrəflərin uçotuna əsaslanır. Öz
xarakterinə görə tikinti istehsalına məsrəflərin uçotu və məhsulun
maya dəyəri kalkulyasiyası sifariş metodunu tətbiq edən sahəyə aid
edilə bilər. Bununla birlikdə bu is
252
tehsal, onun texnologiyası və digər şərtlərlə bağlı olan bir sıra
xüsusiyyətlərə malikdir.
Birinci növbədə tikintisi, yenidən quraşdırılması və
genişləndirilməsi üçün ayrı smeta tərtib olunan hər bir bina, yaxud
tikili uçot obyekti hesab edilir.
İkinci növbədə sənaye məhsulundan fərqli olaraq tikinti
məhsulu hərəkətsiz olur, konkret əraziyə bərkidilir, daha böyük
həcmə və istifadə müddətinə malik olur.
Üçüncü növbədə əksər material dəyərhləri açıq tikinti
sahələrində saxlanılır və hesabat dövrü ərzində saymadan,
çəkmədən, yaxud ölçmədən iş yerlərinə buraxılır.
Dördüncü növbədə əlavə əmək haqqı üstəlik xərclərin
tərkibində uçota almır.
Beşinci növbədə tikinti istehsalının müstəqim xərcləri kalkulyasiya obyektləri, iş növləri, məsrəf və xərc maddələri
nöqteyi-nəzərindən tikintinin başlandığı dövrdən obyektin istismara
verildiyi dövrədək 20 «Əsas istehsalat» hesabında baş verən
məsrəflər isə 08 "Kapital qoyuluşları" hesabında uçota alınır. Uçot
registrlərində (cədvəllərdə, maşmoqramlarda) bu cür uçot smeta,
plan və həqiqi maya dəyəri ilə təşkil olunur.
Tikinti
istehsalının
planlaşdırılması
və
uçotunun
aparılmasında bütün məsrəflər, tikinti-quraşdırma işlərinin maya
dəyərinə daxil edilmə üsuluna görə müstəqim və üstəlik xərclərə
bölünür.
Müstəqim xərclərə tikinti işinə istifadə olunan tikinti
konstruksiya və detallarını da daxil etməklə material məsrəfləri;
tikinti və quraşdırma işlərində işləyən işçilərin əmək haqqı; tikinti
maşın və mexanizmlərin istismarı xərcləri daxil edilir.
253
üstəlik xərclərə idarəetmə aparatının saxlanması, tikinti
işçilərinə xidmət, tikinti sahələrindəki işlərin təşkili və digər üstəlik
xərclər aid edilir.
İqtisadi məzmununa görə xərclər aşağıdakı elementlər üzrə
qruplaşdırılır:
Material məsrəfləri (qaytarılası tullantıların dəyəri
çıxılmaqla);
Əməyin ödənişi xərcləri;
Sosial ehtiyaca ayırmalar;
Əsas fondların amortizasiyası;
Sair xərclər.
Məhsul (iş, xidmətlər) istehsalı və satışı ilə əlaqədar olan
məsrəflər planlaşmanın, uçotun və məhsulun (işin, xidmətin) maya
dəyərinin kalkulyasiya edilməsi zamanı maya dəyəri maddələr üzrə
qruplaşdırılır.
Maya dəyəri maddələrinin siyahısı, onlarm tərkibi və məhsul
(iş, xidmət) növləri üzrə bölüşdürülməsi istehsalın xarakteri və
strukturu nəzərə alınmaqla məhsulun (işin, xidmətin)
planlaşdırılması, uçotu və kalkulyasiyası üzrə sahələr göstərişinə
əsasən müəyyən edilir. Bu zaman müvafiq sahə üçün qruplaşdırılan
maddələr, maya dəyərinə birbaşa daxil edilə bilən ayrı-ayrı məhsul
istehsalı ilə əlaqədar məsrəflərin ayrılmasını təmin etməlidir.
Hal-hazırda kapital xarakterli bütün xərclər hər şeydən əvvəl
maya dəyərinin aşağıdakı maddələri: Materiallar; işçilərin əsas əmək
haqqı; tikinti maşın və mexanizmlərin istismarı üzrə məsrəflər;
üstəlik xərclər üzrə qruplaşdırılır.
"Materiallar" maddəsinə işlərin istehsalına istifadə olunan
tikinti materialları, konstruksiyaları, detallar, yanacaq.
254
elektrik enerjisi, buxar, su və digər material ehtiyatları həqiqi dəyərlə
daxil edilir.
Material dəyərlilərinin maya dəyəri, malalan və malsa- tanlar
arasında bağlanmış müqaviləyə müvafiq olaraq materialların
dəyərindən; təchizat (tədarük) təşkilatının artırmasından; tara və
rekvizitlərin (piştaxtaların, bağlamaların, iplərin və i.a.) dəyərindən;
yardımçı və köməkçi istehsalatın məhsulları hesab edilən
materialların dəyərindən; materialların obyekt sahələrinin anbarına
daşınması üzrə xərclər və yükün müşayət edilməsi ilə (ekspedisiyası
ilə) əlaqədar çəkilən xərclər daxil edilməklə yükləmə-boşaltma
işlərindən; materialların dəstləş- dirilməsi üzrə məsrəflərdən;
anbar-tədarük xərclərindən ibarətdir. Bu maddəyə istehsal
prosesində texnoloji məqsəd üçün alınmış yanacağın, sürtgü
materiallarının, suyun, elektrik enerjisinin, sıxılmış havanın və qazın
dəyəri də daxil edilir.
Nəqliyyat və anbar-tədarükat xərcləri kapital qoyuluşunun
tərkibində avadanlıqların dəyərindən ayrı uçota alınır.
Tədarükat-anbar xərclərinə material dəyərlilərinin tədarükü
ilə məşğul olan idarəetmə aparatının saxlanması; tikinti sahələrində
yerləşən material anbarlarının saxlanması; materialların mühafizə
edilməsi; yükün daxil olması haqda verilmiş məlumatlara görə
rüsumlar və yüklərin gətirilməsi və çəkilməsi nəticəsində
materiallardan təbii itki norması daxilində əmələ gələn əskikgəlmələr
və s. üzrə xərclər daxildir.
Materialların cari uçotu həqiqi maya dəyərinin təyin edilmiş
qiymətdən kənarlaşması ayrı uçota alınmaqla hər il təsdiq edilmiş
plan hesablama qiyməti ilə aparılır. İstifadə olunmuş materiallara aid
edilən kənarlaşma hər ay tikinti-quraşdırma işlərinin maya dəyərinə
daxil edilir, yəni sənayedə olduğu kimi 08 "Kapital qoyuluşları"
hesabının debetinə yazılır.
255
Materialların tikinti istehsalına buraxılışının uçotu və onların
istifadəsi üzərində nəzarət sənayedə olan qayda ilə eynidir. Lakin,
kapital qoyuluşuna silinən material dəyərlilərinin maya dəyərinin
müəyyən edilməsi metodu müəyyən mənada sənayedə tətbiq edilən
qaydadan fərqlənir. Tikinti istehsalında anbar-tədarükat xərcləri ilə
birlikdə materialların maya dəyərinə, onların saxlanma yerində olan
əskikgəlməsi və anbar heyətinin sexlanması xərcləri də daxil edilir.
Qabsız (qalama) formada açıq şəkildə saxlanılan materialların
(qum, çınqıl, əhəng və s.) istifadəsinin rəsmiləşdirilməsi qaydası
tikinti istehsalı üçün spesifik hal hesab edilir. Bir qayda olaraq onlar
istehsalata buraxılan zaman ölçmə-çəkmə əməliyyatı qeyri-mümkün
olduğundan gündəlik sənəd rəsmiləşdirilmir və buraxılış iş
icraçısının, ustanın, yaxud işi yerinə yetirənin nəzarəti altında yerinə
yetirilir. Buna görə onların buraxılması aylıq inventarizsiya
aparmaqla və yerinə yetirilmiş işin həcmindən asılr olaraq müəyyən
edilir və bunun əsasında sənəd rəsmiyyətə salınır. Buradan belə bir
nəticəyə gəlmək olar ki, materialların istifadəsi üzərində düzgün
nəzarətin təşkil edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu cür nəzarət
hər bir material üzrə həqiqi çəkilmiş məsrəfləri, yerinə yetirilmiş işin
həcminə görə yenidən hesablamaq, eləcə də qənaət, yaxud artıq
xərcin səbəblərini sərf normalarını müqayisə yolu ilə təhlil etməklə
yerinə yetirilir. Nəzarət və təhlil inventarizasiya məlumatlarına,
yaxud usta və digər şəxslərin materiallar haqda hər ay təqdim etdiyi
hesabata əsasən aparılır. Materialların artıq istifadəsi tikintinin rəisi,
yaxud baş mühasibinin göstərişinə əsasən, ya maddi-məsul şəxsdən
asılı olmayaraq baş veribsə, tikinti obyektinə, ya da maddi məsul
şəxsin hesabına aid edilir.
256
• "işçilərin əsas əmək haqqı" maddəsinə podrat müqaviləsinə
əsasən öz gücü ilə yerinə yetirilən tikinti-quraşdırma, kapital və digər
işlərdə iştirak edən işçilərə (o cümlədən, siyahıda olmayan işçilərə)
hesablanmış əsas əmək haqqı məbləği daxil edilir.
Tikintidə əmək və əmək haqqının uçotu bütövlükdə əsasən
sənayedə olduğu kimi yerinə yetirilir. Lakin sənayedən fərqli olaraq
müstəqim xərclərin tərkibində ancaq əsas əmək haqqı uçota alınır.
Əlavə əmək haqqı, təyin olunmuş norma üzrə ümumi əmək haqqı
məbləğinə və xüsusi mükafatlandırma sisteminə əsasən mükafat
məbləğinə, eləcə də maddi həvəsləndirmə fondu hesabına sosial
müdafiəyə ayırmalar üstəlik xərclərin tərkibində uçota alınır. Buraya
qeyri-normal şəraitə görə boşdayanmalara, əsas işdən azad olmamış
briqadirlərə ödəniş və s. aid edilir. Birbaşa təyinatına görə məhsulun
maya dəyərinə ancaq tikinti və quraşdırma işləri ilə məşğul olan
işçilərin əsas əmək haqqı daxil edilir.
Son illərdə tikinti sənayesində kollektiv podrat geniş
yayılmışdır. Kollektiv podrat, kollektiv və fərdi əməyin həvəsləndirilməsində, eləcə də əsaslı tikintiyə dair bağlanrmş müqavilədə
nəzərdə tutulan qazancın son nəticədən asılılığına görə təsərrüfatın
ən mütərəqqi metodlarından biri hesab edilir.
Kollektiv podrat-istehsal gücünün, obyektinin, qurğuların,
yaşayış evlərinin və digər sosial təyinatlı obyektlərin müəyyən
olunmuş müddətdə yüksək keyfiyyətdə istismara verilməsində
özünüidarəetmənin, insan amilinin aktivləşdirilməsinin, son
məqsədə nail olmaq üçün iqtisadi marağın və əmək kollektivinin,
həmçinin hər bir işçinin məsuliyyətinin artırılmasının inkişafını
təmin edir.
257
Tikinti istehsalında işin yerinə yetirilməsinin və hesablanmış
əmək haqqının uçotunu aparmaq üçün işə görə naryadlar- dan,
naryad-kitabçalardan, tabel-hesablamalardan, zay işlər haqda
aktlardan istifadə edilir.
Tikinti və quraşdırma işlərində işləyən işçilərə hesablanmış
əsas əmək haqqı istehsalat hesabına birbaşa yolla, onların tərkibində
isə kalkulyasiya obyektləri üzrə maya dəyərinə daxil edilir.
Tikinti prosesində işçilərin fiziki əməyini əvəz edən, yaxud
yüngülləşdirən müxtəlif maşın və mexanizmlərdən istifadə edilir.
Hal-hazırki şəraitdə onlar kapital qoyuluşunun artırılmasında, tikinti
istehsalının maya dəyərinin aşağı salınmasında, yerinə yetirilən işin
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında və tikinti işlərinin müddətinin
ixtisar edilməsində mühüm rol oynayır. Maşın və mexanizmlərin
daim işə qadir vəziyyətdə saxlanılması üçün onların sayının
artmasından asılı olaraq müxtəlif növlü xərclərin aparılması tələb
olunur. Buna görə maşın və mexanizmlərin həcminin və onların
yerinə yetirdiyi işlərin çoxluğundan asılı olaraq əsaslı işlərin yerinə
yetirilməsi prosesində tikinti maşm və mexanizmlərinin istismarı
üzrə xərclər əsas xərclərə aid edilir və o ayrıca 'Tikinti maşın və
mexanizmlərin istismarı üzrə xərclər" maddəsinə bölünür.
Tikintinin təsərrüfat üsulu ilə aparılması zamam tikinti aparan
təşkilat ayrı-ayrı tikinti-quraşdırma işlərini yerinə yetirmək üçün öz
xüsusi mexaniki vəsaitləri ilə yanaşı podrat təşkilatının mexaniki
vəsaitlərindən də istifadə edə bilər. Bu zaman podratçı təşkilat
müəyyən tarixə tikinti aparan təşkilata xidmətedici heyətlə birlikdə
maşm və mexanizmlər ayırır, yaxud müqavilə əsasmda ona icarəyə
maşm verir. Onlar sözü gedən maşm və mexanizmlərin
quraşdırılması və sökülməsi, on
258
lar üçün dəmir yolunun salınması işlərini, maşınların bir tikinti
sahəsindən digər tikinti sahəsinə daşınması, bu vəsaitlərə texniki
xidmət və digər işlərin yerinə yetirilməsini həyata keçirirlər.
Podratçının hesabnaməsinə əsasən yerinə yetirilən işin dəyəri
tikinti aparan təşkilatda 08 "Kapital qoyuluşları" hesabının debetində
"Tikinti və mexanizmlərin saxlanması və istismarı üzrə xərclər"
maddəsində smeta (müqavilə) dəyəri ilo uçota alınır. Bu xərclər
müxtəlif obyektlərə aid edilən hallarda, onların obyektlər arasında
bölüşdürülməsi maşınların həqiqi maşın-növbə miqdarma mütənasib
olaraq yerinə yetirilir.
Tikinti aparan təşkilatlar xüsusi və icarə edilmiş maşınlardan
istifadə edən zaman onların saxlanmasına və istismarına çəkilən
xərclər, təyin edilmiş xərc nomenklaturaları nöqteyi nəzərindən
(əmək haqqı, elektrik enerjisi) 25 "Ümumistehsalat xərcləri"
hesabında uçota alınır. Bu xərclər birdəfəlik və cari xərclərə bölünür.
Birdəfəlik xərclərə mexanizmlərin yüklənməsi, boşaldılması
və nəql edilməsi xərcləri, maşının quraşdırılması, sökülməsi və sınaq
buraxılışı, avadanhqlarm quraşdırılması və sahmana salınması və s.
üçün çəkilmiş xərclər daxildir. Birdəfəlik xərclər əvvəlcə 31
"Gələcək dövrlərin xərcləri" hesabında uçota alınır, sonra isə hər ay
25 "Ümumistehsalat xərcləri" hesabına silinir. Onlar müəyyən aya
aid edilən hissə ilə avadanlıqların maşın-növbə maya dəyərinə daxil
edilir.
Cari məsrəflərin tərkibinə duru yanacağın, sürtgü və köməkçi
materialların, elektrik enerjisinin dəyəri, maşın və mexanizmlərin
idarə edilməsi ilə məşğul olan işçilərin (maşinistlərin, krançıların və
s.) əmək haqqı, amortizasiya ayırmaları, sözü gedən maşın və
mexanizmlərin cari təmir məsrəfləri və s. daxil
259
edilir. Bu xərclər bilavasitə 25 "Ümumistehsalat xərcləri" hesabında
uçota alınır.
Tikinti maşın və mexanizmlərinin istismarı üzrə 25
"Ümumistehsalat xərcləri" hesabında toplanan məbləğ (birdəfəlik
xərcləri daxil etməklə) hər ay aşağıdakı mühasibat yazılışı ilə silinir:
DT 08 "Kapital qoyuluşları" hesabı;
KT 25 "Ümumistehsalat xərcləri" hesabı.
Onlar ayrı-ayrı tikinti obyektləri arasında yerinə yetirilmiş iş
həcminə, yaxud işlənilmiş vaxta (işin maşın növbəsinə, maşın
saatına və s.) mütənasib olaraq bölüşdürülür. Bunun üçün tikinti
maşın və mexanizmlərin işi növbə raportlarında, ongünlük (aylıq),
naryad kitablarında uçota alınır.
Tikintinin aparılması prosesində tikinti istehsalının təşkili və
tikintinin idarəedilməsi ilə əlaqədar xərclər çəkilir. Onlar üstəlik
xərclər qrupunu təşkil edir. Bu cür xərclərin uçotu təyin olunmuş
maddələr nomenklaturası nöqteyi-nəzərindən ancaq əsas fəaliyyətin
analoji xərclərindən ayrı 26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabında
uçota alınır. Üstəlik xərclərin analitik uçotu xərc maddələri
nomenklaturunun təsdiq olunmuş aşağıdakı bölmələri: inzibati-idarə
xərcləri; tikinti işçilərinə xidmət xərcləri; tikinti sahələrində işin
təşkili xərcləri; sair üstəlik xərclər; üstəlik xərclərin normasında
nəzərdə tutulmayan ancaq üstəlik xərclərə aid edilən xərclər üzrə
aparılır. Tikintinin idarəedilməsi üzrə baş vermiş xərc maddələrinin
siyahısı sənayedə aparılan xərclərlə eynidir. Digər bölmələrdə bir
sıra xüsusiyyətlər mövcuddur. İşçilərə xidmət üzrə xərclərin
tərkibində tikinti işçilərinin əlavə əmək haqqı, əhalinin sosial
müdafiəsi fonduna ayırmalar, xətti tikintidə mənzil-kommunal
təsərrüfatının saxlanmasına və tikintinin sanitar-məişət xidmətinin
təş
260
kilinə çəkilən məsrəflər öz əksini tapır. "İşin təşkili və aparılması
üzrə xərclər" bölməsində tikinti sahələrinin abadlaşdırılması və
saxlanması, tikinti obyektlərinin qəbula hazırlanması, üstəlik
xərclərin limiti hesabına quraşdırılan müvəqqəti quraşdırılmış
(titulsuz) qurğuların köhnəlməsi uçota almır.
Sair üstəlik xərclərə, ictimai iaşə müəssisələrinin göstərdiyi
xidmətin, geoloji işlərin, istehsalın səmərəliliyi və sairlə əlaqədar
aparılan ödənişlər aid edilir. Onlara tikinti-quraşdırma işlərinin maya
dəyərinə daxil edilən qeyri-məhsuldar xərclər (materialların xarab
olması və itkisi ilə əlaqədar əskikgəlmələr və i.a.) daxil edilir.
Hər bir maddə üzrə üstəlik xərclərin miqdarı limitləşdiri- lir.
Tikinti işləri və metal, həmçinin digər konstruksiyaların quraşdırılaması texniki lahiyələrin smetalarında hesablanılır.
Ay qurtardıqdan sonra 26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri"
hesabının debetində toplanmış xərclər quraşdırılan obyektlərin
dəyərinə silinməlidir. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib
olunur:
DT 08 "Kapital qoyuluşları" hesabı;
KT 26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri" hesabı.
Bundan sonra üstəlik xərclər məsrəf istiqamətləri üzrə
bölüşdürülür. Tikintidə köməkçi istehsalatın olması hallarında
üstəlik xərclər tikinti və digər istehsalatlar arasında birbaşa
istiqamətlər üzrə bölüşdürülür. Həm tikinti, həm də digər istehsalata
aidiyyatı olan xərclərin bir hissəsi (əlavə əmək haqqı, əməyin
mühafizəsi və texniki ehtiyatsızlığa ayırmalar və s.) işçilərin əmək
haqqına mütənasib olaraq istehsalatlar arasında bölüşdürülür. Ancaq
tikinti istehsalatına aid olan üstəlik xərclər (bunlar birinci növbədə
işin istehsalı və təşkili, həmçi
261
nin digər üstəlik xərclərə aiddir) tikinti-quraşdırma işlərinin birbaşa
nişanələr üzrə çəkilmiş məsrəflərinə aid edilir.
Üstəlik xərclər istehsalatlar arasında bölüşdürüldükdən sonra
növbəti bölüşdürmə tikinti və quraşdırma işləri, sonra isə həqiqi
maya dəyəri müəyyən edilən tikinti obyektləri arasında aparılır. Bu
cür bölüşdürmə smeta tərtib edilən zaman üstəlik xərclərin
limitləşdirilməsi üçün tətbiq edilən qaydaya müvafiq olaraq yerinə
yetirilir.
Həqiqi üstəlik xərclər hər şeydən əvvəl tikinti və quraşdırma
işləri arasında bu xərclərin iş həcmi yerinə yetirilən zaman tərtib
edilən smeta məbləğinə mütənasib olaraq bölüşdürülür. Sonra onlar
müstəqim xərclərə mütənasib olaraq tikinti obyektləri arasında
avadanlıqların quraşdırılmasına, obyektlər arasında isə işçilərin əsas
əmək haqqına (ikinci mərhələ, yaxud ikinci bölüşdürmə) mütənasib
olaraq bölüşdürülür.
Tikinti işinin aparılması prosesində tikinti istehsalının
həcminə daxil edilməyən xərclər olur. Buna görə də bu xərclər
kapital qoyuluşuna daxil edilmir. Onlara müvəqqəti hasar, çəpər,
talvar, anbar, işçilərin daldalanması üçün otaqların tikilməsi və
sonradan sökülməsi ilə əlaqədar çəkilmiş xərclər daxildir. Bu cür
müvəqqəti tikintilər titul siyahısında olmadığından titulsuz tikililər
adlanır. Sözü gedən tikililərin uçotunu aparmaq üçün 30
"Qeyri-əsaslı işlər" hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Tikinti işi
qurtardıqdan sonra 30 "Qeyri-əsaslı işlər" hesabında müəyyən edilən
müvəqqəti (titulsuz) tikililərin maya dəyəri, yazılmış akta əsasən 12
"Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar" hesabına silinir. Bu zaman
aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur:
DT 12 "Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar" (12)3 "Müvəqqəti
(titulsuz) tikintilər" subhesabı;
262
KT 30 "Qeyri-əsaslı işlər" hesabı (30/1
"Müvəqqəti (titulsuz) tikintilərin inşası»
subhesabı.
Müvəqqəti (titulsuz) tikintilərin bütün xidmət müddəti
ərzində onlara hər ay üstəlik xərclərə daxil edilən köhnəlmə
hesablanılır. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir:
DT 26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri" hesabı;
KT 13 "Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köhnəlməsi"
hesabı.
İstismar müddəti qurtardıqca azqiymətli və tezköhnələn
əşyaların silinməsi üçün təyin olunmuş qaydaya müvafiq olaraq sözü
gedən obyektlər aşağıdakı mühasibat yazılışı verməklə silinir:
- sökülmə nəticəsində qaytarılası materiallar çıxılmaqla
silinəsi obyektlərin məbləği üçün;
DT 13 "Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köhnəlməsi"
hesabı;
KT 12 "Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar" hesabı (12/3
"Müvəqqəti (titulsuz) tikintilər" subhesabı)
- sökülmədən əldə edilən materialların dəyəri üçün:
DT 10 "Materiallar" hesabı (10/8 "Tikinti materialları"
subhesabı;
KT 12 "Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar" hesabı (12/3
"Müvəqqəti (titulsuz) tikintilər" subhesabı)
Təsərrüfat üsulu ilə aparılan tikinti üzrə yerinə yetirilən tikinti
quraşdırma işlərinə görə hesablaşma, podrat üsulunda olduğu kimi
yerinə yetirilmiş işlərin dəyəri haqda 3 N-li forma üzrə arayışa
əsasən yerinə yetirilir.
Tikinti işlərinin təsərrüfat üsulu ilə aparılması zamanı kapital
qoyuluşu üzrə əməliyyatların mühasibat uçotunda əks etdirilməsi
aşağıdakı kimi yerinə yetirilir:
263
1) Malsatanlardan alınmış tikinti materiallarının dəyəri
üçün
DT 10 "Materiallar" hesabı (10/8 "Tikinti materialları"
subhesabı);
KT 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabı.
2) Daxil olmuş avadanlıqların dəyəri üçün
DT 07 "Quraşdırılası avadanlıqlar" hesabı;
KT 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabı.
3) Alınmış material və avadanlıqlara görə malsatanlara
köçürülmüş məbləğ üçün
DT 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabı; KT
51 "Hesablaşma hesabı".
4) Tikintinin aparılması prosesində istifadə olunmuş
materiallar üçün
DT 08 "Kapital qoyuluşları" hesabı;
KT 10 "Materiallar" hesabı (10/8 "Tikinti materialları"
subhesabı).
5) Quraşdırmaya verilmiş avadanlıqların dəyəri üçün
DT 08 "Kapital qoyuluşları" hesabı;
KT 07 "Quraşdırılası avadanlıqlar" hesabı.
6) Tikinti işçilərinə hesablanmış əmək haqqı məbləği
üçün
DT 08 "Kapital qoyuluşları" hesabı;
KT 70 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabı.
7) Əhalinin sosial müdafiəsi fonduna aparılmış ayırma
məbləği üçün
DT 08 "Kapital qoyuluşları" hesabı;
KT 69 "Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar" hesabı.
264
8) Əhalinin sosial müdafiəsi fonduna köçürülmüş məbləğ
üçün
DT 69 "Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar" hesabı;
KT 51 "Hesablaşma hesabı".
9) Əmək haqqından tutulmuş vergi məbləği üçün
DT 70 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabı;
KT 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar hesabı".
10) Büdcəyə köçürülmüş vergi məbləği üçün
DT 68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı;
KT 51 "Hesablaşma hesabı".
11) İşçilərə əmək haqqı vermək üçün bankdan almımş pul
vəsaiti üçün
DT 50 "Kassa" hesabı;
KT 51 "Hesablaşma hesabı".
12) Kassadan verilmiş əmək haqqı məbləği üçün
DT 70 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"
hesabı;
KT 50 "Kassa" hesabı.
5. Qurtarmış tikinti obyektlərinin İnventar dəyərinin
müəyyən edilməsi və uçotu. Qurtarmamış kapital
qoyuluşunun uçotu
Qurtarmış tikintiyə bütün tikinti-quraşdırma işləri,
avadanlıqların quraşdırılması işləri və təyin edilmiş qaydada qəbul
aktı ilə rəsmiyyətə salınan digər işlər üzrə istismara qəbul edilmiş
obyektlər daxil edilir.
Məhsul buraxmaq və xidmət göstərmək üçün hazırlanmış
yeni, yaxud yenidən təşkil edilmiş müəssisələr, işə salma
265
kompleksləri və digər obyektlər hökumət tərəfindən təyin edilmiş
qaydada istismara qəbul edilir.
Quraşdırma tələb edən və etməyən avadanlıqların, alət və
inventarların istismara qəbulu və onların dəyərinin kapital
qoyuluşundan silinməsi aşağıdakı qaydada aparılır:
- yeni tikilən obyektlər, eləcə də yenidən təşkil edilən,
genişləndirilən və texniki cəhətdən silahlandırılan obyektlər üçün
nəzərdə tutulan və quraşdırılan bütün növ avadanlıqlar (quraşdırma
tələb edən və etməyən) təyin olunmuş qaydada istismara təhvil
verilməsini təsdiq edən Dövlət təhvil-təslim aktına əsasən;
fəaliyyətdə olan müəssisədə istifadə olunan işlənmiş və
köhnəlmişin əvəzinə quraşdırma tələb edən və texniki cəhətdən
silahlandırma (yenidən təşkil etmə və digər növ işlərin aparılması)
smetasına daxil edilməyən avadanlıqlar, istifadəyə verilməsindən
sonra təsdiq olunmuş qaydada tərtib olunmuş qəbul aktına əsasən;
- fəaliyyətdə olan müəssisə üçün quraşdırma tələb edən və
daimi ehtiyatın olmasına xidmət göstərən istehsal alətləri, təsərrüfat
inventarları və avadanlıqları müəssisəyə (təşkilata) daxil olduqca ƏV
-01 №-li formada əsas vəsaitlərin qəbul - təhvil (daxili yerdəyişmə)
aktına (qaiməsinə) əsasən;
Göstərilən iş prosesini yerinə yetirmək üçün bütün obyektləri
diqqətlə yoxlayan xüsusi qəbul-təhvil komissiyası yaradılmalıdır.
Obyektin istismara tam qəbul olunması hallarında təyin edilmiş
formada qəbul aktı tərtib edilməlidir. Aktda obyektin həcmi, istehsal
gücü, məhsuldarlığı, sahəsi və istismara hazır olmasını, yerinə
yetirilən işin keyfiiyətini, tamamlanmayan işin mövcudluğu və onun
yerinə yetirilmə müddətini xarakterizə edən məlumatlar
göstərilməlidir. Qəbul-təslim aktı komissiyanı təşkil edən (yaradan)
nazirliyin, komitənin birliyin, şirkətin, idarənin, təşkilatın rəhbəri
tərəfindən təsdiq edilir.
Qurtarmış kapital qoyuluşu obyektinin istismara qəbul
edilməsi haqda rəsmiyyətə salınmış akt mühasibatlığa verilir və
266
o obyektin inventar dəyərinin müəyyən edilməsinə, onların kapital
qoyuluşundan əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilməsinə, həmçinin
müvafiq maliyyələşmə mənbəinin silinməsinə xidmət edir.
İnventar dəyəri dedikdə, istismara verilmiş obyektlərətikintiyə, yenidən təşkil etməyə, yaxud alınmaya (əldə etməyə) aid
edilən bütün məsrəflərin məcmuu başa düşülür. İstifadəyə verilmiş və
əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilmiş obyektlərin ilk dəyəri inventar
dəyəri hesab edilir. İnventar dəyərinin formalaşması istismara
verilmiş obyektin xüsusiyyətindən, onun istismar qaydasından və s.
dən asılıdır.
Bina və tikililərin inventar dəyəri tikinti işlərinə sərf olunan
məsrəflərdən və ona aid olan digər kapital işləri və məsrəflərdən
ibarətdir. Təyinatına görə digər kapital işləri və məsrəfləri birbaşa
obyektin inventar dəyərinə daxil edilir. Bu digər kapital işləri və
məsrəfləri bir neçə obyektə aid edilən hallarda onların dəyəri
istismara verilən obyektin smeta dəyərinə mütənasib olaraq
bölüşdürülür. Obyektlər hissə ilə istismara verildikdə sÖzü gedən
digər kapital işləri və məsrəfləri, smeta dəyəri üzrə maliyyələşmənin
nisbətindən asılı olaraq norma üzrə inventar dəyərinə daxil edilir. Bu
cür halda tikinti qurtardıqdan və digər kapital işləri və məsrəflərinin
həqiqi məbləği müəyyən edildikdən sonra istismara verilmiş
obyektlərin inventar dəyərinə düzəliş verilir.
Quraşdırma tələb edən avadanlıqların inventar dəyəri onların
malsatanın qiyməti ilə dəyərindən, nəqliyyat və tədarük-anbar
xərclərindən, eləcə də, tikinti və quraşdırma işlərinə çəkilən
məsrəflərdən, istismara verilən avadanlıqların digər kapital işləri və
məsrəflərindən ibarətdir. Tikinti və quraşdırma işlərinə, sair iş və
obyektlərə çəkilən məsrəflər bir neçə avadanlıqlara aid edilən
hallarda, onların məbləği malsatanın qiymətinə mütənasib olaraq
ayrı-ayrı avadanlıqlar arasında bölüşdürülür.
Quraşdırma tələb etməyən avadanlıqların, birinci dəst kimi
istismara verilən obyekt üçün nəzərdə tutulan azqiymətli
267
və tezköhnələn alət və inventarların, eləcə də quraşdırma tələb edən,
ancaq daimi ehtiyat üçün nəzərdə tutulan avadanlıqların dəyəri,
malsatanın hesabnaməsi üzrə alış dəyərindən, nəqliyyat və əsas
vəsaitin alınması ilə bağh olan digər xərclərdən ibarətdir.
Tikintisi qurtarmış bina və tikililərin, quraşdırılmış
avadanlıqların, ilk dəyəri artırılan yenidən tikilmiş və avadanlıqlaşdırılmış obyektlərin inventar dəyəri müəyyən edilən zaman
qəbul - təhvil aktının (qaiməsinin) təyin və təsdiq edilmiş qaydalarına
uyğun olaraq binanı tikənin əsas vəsaitlərinin tərkibinə daxil edilir.
Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur:
DT 01 «Əsas vəsaitlər» hesabı;
KT 08 «Kapital qoyuluşları» hesabı.
Tikintinin smetasında nəzərdə tutulan və obyektin istifadəyə
verilməsi üçün ilk dəst kimi təyin edilən azqiymətli və tezköhnələn
alət və inventarlar aşağıdakı yazılışla azqiymətli və tezköhnələn
əşyaların tərkibinə daxil edilir:
DT 12 «Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar» hesabı;
KT 08 «kapital qoyuluşları» hesabı.
Tikintisi aparılmayan və dayandırılan əsaslı tikinti işlərinə
çəkilən məsrəflər qanunvericiliklə müvafiq maliyyələşmə mənbəyi
hesabına silinməsinə dair icazə alındıqca əsas vəsaitlərin dəyərini
artırmayan məsrəf kimi uçot və hesabatda əks etdirilməklə binanı
tikənin balansından silinir.
Tamamilə tikintisi dayandırılan tikinti, obyekt və işləri üzrə
məsrəflərin silinməsi haqda çıxarılan qərara əsasən həqiqi çəkilmiş
məsrəflər, layihə - axtarış işləri üzrə aparılan məsrəfləri də daxil
etməklə tikintini aparanın mühasi badığında aşağıdakı mühasibat
yazılışı tərtib olunur:
DT 81 «Mənfəətin istifadəsi» (88 «Xüsusi təyinatlı fondlar»,
96 «Məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar») hesabı;
KT 08 «Kapital qoyuluşları» hesabı.
268
Obyekt üzrə tikintinin başlanğıcından istismara verilənə
qədər həqiqi çəkilmiş məsrəflər qurtarmamış (bitməmiş) tikinti
hesab edilir. Bu məsrəflər, yerinə yetirilmiş tikinti, quraşdırma və
digər işlərin dəyərindən, quraşdırılan və quraşdır- mada yerləşən
avadanlıqların dəyərindən, binanın sahəsinin mənimsənilməsi üzrə
məsrəflərdən və tikinti ilə əlaqədar digər məsrəflərdən ibarətdir
Qurtarmamış tikintidə olan obyektlərə : tikintisi davam
etdirilən obyektlər; tikintisi müvəqqəti, yaxud tamamilə dayandırılan
obyektlər; istismarda olan, lakin hələ qəbul aktı təsdiq olunmayan
obyektlər daxildir.
Mühasibat uçotunda qurtarmamış tikinti 08 «Kapital
qoyuluşları» hesabının qalığını aşağıdakı bölmələr üzrə özündə əks
etdirir:
- metal konstruksiyaların quraşdırılmasını da daxil etməklə
tikinti işləri;
- avadanlıqların quraşdırılması üzrə işlər;
- quraşdırılmağa verilmiş avadanlıqların alınması;
- quraşdırma tələb etməyən avadanlıqların, alətlərin və
inventarların alınması;
- quraşdırma tələb edən, ancaq daimi ehtiyat üçün nəzərdə
tutulan avadanlıqlar;
- sair kapital işləri və məsrəfləri;
- əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayan məsrəflər.
269
VIII FƏSİL. MALİYYƏ QOYULUŞLARI VƏ QİYMƏTLİ
KAĞIZLARIN UÇOTU
1. Maliyyə qoyuluşları haqda anlayış
və onların uçotu
Maliyyə qoyuluşları, nizamnamə kapitalına və digər müəssisə
və təşkilatların qiymətli kağızlarına, istiqrazlarına, yerli borclara
investisiyasını özündə əks etdirir.
Maliyyə qoyuluşları uzun və qısamüddətli maliyyə
qoyuluşlarına bölünür. Maliyyə qoyuluşları müəssisədə bir ilə qədər
istifadə edilən hallarda onlar qısamüddətli, bir ildən çox istifadə
edilən hallarda isə uzunmüddətli hesab edilirlər. Bir qayda olaraq
bütün qoyuluşlar nizamnamə kapitalına qoyuluş məbləği həcmində
səhm, səhm sertifikatları, istiqraz, veksel, şəhadətnamə və digər
sənədlərlə əsaslandırılmalıdır.
Maliyyə qoyuluşlarının balansdan silinməsi (çıxarılması)
ödəmə sənədlərinə, müqavilələrə və alqı-satqı aktlarına əsasən yerinə
yetirilir.
Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları 06 "Uzunmüddətli
maliyyə qoyuluşları" hesabında uçota alınır, hesab aktivdir. Onun
debetində maliyyə qoyuluşlarının qalığı və yaradılması, kreditində
isə istifadəsi əks etdirilir.
06 "Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları" hesabı 4 subhe- saba
malikdir:
1. Pay və səhmlər.
2. İstiqrazlar.
3. Verilmiş borclar.
Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları özündən əvvəlki hesab
kimi aktiv hesab olan 58 "Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları"
hesabında əks etdirilir. Onun debetində qalıq və bir il müddəti
270
nə aparılan maliyyə qoyuluşları, kreditində isə onların ödənilməsi
yazılır.
58 "Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları" hesabı üç subhe- saba
malikdir:
1. İstiqrazlar və digər qiymətli kağızlar.
2. Depozitlər.
3. Verilmiş borclar.
06 "Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları" və 58 "Qısamüddətli
maliyyə qoyuluşları" hesabları üzrə analitik uçot, maliyyə
qoyuluşları nöqteyi-nəzərindən aparılır. Sənaye müəssisələri və digər
sahələrin (kənd təsərrüfatından başqa) sözü gedən əməliyyatların
sintetik uçotu 8 N:-li jurnal - order və Baş kitabda təşkil olunur.
2. Qiymətli kağızların növləri və qiymətli kağızlar
bazarının iştirakçıları
Sahibkarlığın start şərtlərinin rəngarəngliyi və bizneslə
məşğul olmanın orijinal yollarının çoxluğu obyektiv olaraq vəsait
sahiblərinin biznesdə payçı kimi iştirakının çoxsaylı formalarını
ortaya çıxarır. Buna uyğun olaraq, bu cür müqavilə şərtlərini təsdiq
edən sənədlərin, yəni kağızların (qiymətli kağızların) müxtəlif
növləri meydana gəlir.
Qiymətli kağızlar əmlak hüququnu və ya bu sənədin sahibi
ilə onu buraxmış şəxs arasındakı borc münasibətlərini təsdiqləyən
pul sənədidir.
Qiymətli kağızlara səhmdar cəmiyyətinin səhmləri,
istiqrazlar, depozit sertifikatları, veksellər və s. aid edilir. Bu
kağızların buraxılışı və tədavülü hər bir ölkənin müvafiq
qanunvericiliyi ilə nizama salınır.
Qiymətli kağızların tədavülü dedikdə, bu kağızların
alqı-satqısı və digər yerdəyişməsi nəticəsində onların sahibi
271
nin dəyişməsi başa düşülür. Dünya ölkələrinin təcrübəsində hər bir
müəssisəyə, səhmdar cəmiyyətinə və kredit təşkilatına qiymətli kağız
buraxmaq hüququ verilir. Bu fakt qiymətli kağızların tədavülünün
müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətində xüsusi yer tutduğunu sübut
edir.
Qiymətli kağızların tədavülündə qiymətli kağızlar bazarının
iştirakçıları kimi bu kağızları buraxanlar, yəni emitentlər, investorlar
və müxtəlif investisiya təşkilatları çıxış edirlər.
Qiymətli kağızların emitentlərinə qiymətli kağızları
buraxan və bu kağızların sahibləri qarşısında öz adından öhdəlik
daşıyan hüquqi şəxslər, dövlət orqanları və ya yerli inzibati orqanlar
aiddirlər.
İnvestor dedikdə, öz adından və öz hesabına qiymətli
kağızları əldə edən vətəndaşlar və ya hüquqi şəxslər başa düşülür.
İnvestisiya təşkilatlarına - qanunla icazə verilmiş qaydada
istənilən təşkilati-hüquqi formada yaradılan və yalnız qiymətli
kağızlarla əlaqədar əməliyyatlarla məşğul olan hüquqi şəxslər aid
edilirlər.
İnvestisiya təşkilatları qiymətli kağızlar bazarında öz
fəaliyyətlərini həyata keçirən zaman vasitəçi (maliyyə brokeri),
investisiya məsləhətçisi, investisiya şirkəti və ya investisiya fondu
kimi çıxış edə bilərlər.
Maliyyə brokeri qiymətli kağızlar bazarında həmin
kağızların alqı-satqısı zamanı müştərinin tapşırığı və ya komisyon
müqaviləsi əsasında müştərinin hesabına və onun adından vasitəçi
funksiyalarını yerinə yetirir.
İnvestisiya məsləhətçisi qiymətli kağızların buraxılması
və onun tədavülünə dair məsləhət xidməti göstərir.
İnvestisiya şirkəti üçüncü şəxslərin xeyrinə qiymətli
kağızların buraxılışını və bu kağızların yerləşdirilməsi üzrə
təminatların verilməsini təşkil edir, həmçinin öz hesabına və öz
272
adından qiymətli kağızların alqı-satqısını həyata keçirir. İnvestisiya
şirkəti öz resurslarını yalnız özünə məxsus vəsaitlər hesabına
formalaşdırır.
İnvestisiya fondları investorların pul vəsaitlərini səfərbər
etmək və bu vəsaitləri fondun adından qiymətli kağızlara, bank
hesablarına və paylara qoymaq məqsədi ilə səhmlərin buraxılışını
həyata keçirir. Bu cür vəsait qoyuluşu ilə əlaqədar olan bütün risklər,
həmçinin həmin qoyuluşların bazar qiymətinin dəyişməsindən irəli
gələn gəlir və zərərlər bu fondun sahiblərinin (səhmdarlarının)
hesabına aid edilir və qiymətin dəyişdirilməsi yolu ilə fond sahibləri
tərəfindən reallaşdırılır.
Qiymətli kağızlar iki qrupa bölünür;
1. Pay kağızları.
2. Borc kağızları.
Pay kağızlarına investisiya sertifikatları və səhmlərin bütün
növləri aiddir.
İnvestisiya sertifikatları investisiya fondundakı iştirak
payını təsdiq edir və öz sahibinə, investisiya fondunu təşkil edən
qiymətli kağızlardan gələn gəlirin müəyyən hissəsinin əldə edilməsi
hüququnu verir.
Səhm-səhmdar cəmiyyəti tərəfindən buraxılan və həmin
cəmiyyətin nizamnamə fondunda müəyyən paya sahib olmaq, onun
idarəedilməsində, mənfəətin və əmlakın bölüşdürülməsində iştirak
etmək hüququnu təsdiq edən qiymətli kağızdır.
Səhmlərin fəaliyyət müddəti olmur və bunlar səhmdar
cəmiyyətinin fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində mövcud olur.
Səhmlər onlara qoyulmuş vəsaitin geri qaytarılmasına təminat
vermir, yəni ləğv edilmə halı istisna olmaqla qalan istənilən halda
səhm, ona qoyulmuş pulu geri almaq məqsədi ilə səhmdar
cəmiyyətinə təqdim edilə bilməz. Səhmdar, özünün səhminin
dəyərini ancaq həmin cəmiyyət ləğv edildikdə və ya səhmi fond
birjasında satmaqla səhmdar cəmiyyətindən ala
273
bilər. Səhmin sahibi həmin səhm üzrə (imtiyazlı səhmlər istisna
olmaqla) yalnız o zaman gəlir (dividend) ala bilər ki, həmin gəlir
(dividend) bəyan edilmiş olsun. Bir sənəd kimi səhm aşağıdakı
rekvizitləri: səhmdar cəmiyyətinin adını; onun yerləşdiyi yeri;
qiymətli kağızın adını; növünü; sıra nömrəsini; buraxılma yerini;
nominal dəyərini; buraxılan səhmlərin miqdarını; dividendlərin
ödənilmə müddətlərini; səhmdar cəmiyyətinin idarə heyəti sədrinin
imzasını özündə əks etdirməlidir
Əldə edilmiş səhmlərin haqqı hüquqi və fiziki şəxslər
tərəfindən milli və ya xarici valyuta ilə həmçinin əsas vəsaitlərin,
digər maddi və qeyri-maddi aktivlərin verilməsi yolu ilə ödənilə
bilər.
Səhmdar cəmiyyətləri, müxtəlif kateqoriyalı səhmlər buraxa
bilərlər. Üzərində şəxsin göstərilməsi üsulundan asılı olaraq səhmlər
adlı səhmlərə və təqdim edənə məxsus səhmlərə bölünür. Adlı
səhmlərin üzərində sahibinin adı yazılır və bu fakt səhmdar
cəmiyyətinin xüsusi kitabında qeyd edilir. Bu halda, səhmdar
cəmiyyəti hansı səhmlərin, kim tərəfindən və nə qədər əldə edildiyi
haqqında dəqiq məlumata malik olur. Adlı səhmlərin alqı-satqısı
səhmdar cəmiyyətinin nəzarəti altında həyata keçirilir. Qapalı
səhmdar cəmiyyətləri, adətən, yalnız adlı səhmlər buraxırlar.
Təqdim edənə məxsus səhmlərin üzərində sahibinin adı
yazılmır. Bu da, dəqiq informasiyalar olmadığından səhmdar
cəmiyyətləri bu cür səhmlərin sahibi olan səhmdarlarla ciddi əlaqə
yarada bilmir. Tədavül baxımından təqdim edənə məxsus səhmlər
fond firmalarında sərbəst olaraq alınıb-satıldığından adlı səhmlərdən
daha üstündür.
Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun olaraq
ölkəmizdə hələlik yalnız adlı səhmlər buraxıla bilər.
Səhm sahiblərinə verilən hüquqların həcmindən asılı olaraq
səhmlər adi və imtiyazlı səhmlərə bölünürlər.
274
Adi səhmlər səhmdarların iclasında müxtəlif məsələlərin
həllində öz sahiblərinə bir səs hüququ verir. Bu, səhm sahiblərinin öz
səhmləri üzrə aldıqları gəlirin, səhmdar cəmiyyətinin təsərrüfat
fəaliyyətinin nəticələrindən və hesabat ilinin nəticələri üzrə
dividendlərin verilməsinə xalis mənfəətin hansı hissəsinin
yönəldilməsi, səhmdarların ümumi iclasımn qərarından asılıdır.
Başqa sözlə, adi səhmlər üzrə dividendin məbləği öncədən məlum
olmur. Səhmdar cəmiyyəti ləğv edildiyi zaman onun bütün
mülkiyyətinin dəyərindən öncə cəmiyyətin öhdəlikləri və
kreditorların tələbləri, sonra imtiyazlı səhmlərin nominal dəyəri
ödənilir və yalmz bundan sonra qalan dəyər adi səhmlərin sahibləri
arasında bölüşdürülür.
İmtiyazlı səhmlər öz sahibinə təminatlı gəlir (dividend)
hüququnu verir. Adətən, bu dividend səhmin nominal dəyərinə
nisbətən faizlə müəyyən edilir. İmtiazlı səhmlərin sahibləri ləğv
edilən səhmdar cəmiyyətinin mülkiyyətindən səhmlərin tam dəyəri
(nominal üzrə) qədər pay almaq hüququna malik olurlar. Bu
baxımdan onlar səhmdar cəmiyyətinin kreditorları ilə eyniləşirlər.
Səhmdarların iclaslarında imtiyazh səhmlərin səs vermək hüququ
yoxdur. Təcrübədə, imtiyazlı səhmlərin ümumi nominal dəyəri,
təsdiq edilmiş nizamnamə fondunun 10 faizindən artıq olmur.
İmtiyazlı səhmlər üzrə dividendin ödənilməsi səhmdar cəmiyyətinin
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrindən asılı olmadığı üçün cəmiyyətin
fəaliyyətinin ilk illərində bu dividendlərin ödənilməsində müəyyən
çətinliklər ortaya çıxır. Bu çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün həm
səhmdar cəmiyyəti, həm də belə səhmlərin sahibləri üçün əlverişli
olan kumulyativ imtiyazh səhmlərdən və dönərli imtiyazlı
səhmlərdən istifadə edilir.
Kumulyativ səhmlər, müəyyən müddətdən sonra bütün
əvvəlki illər üçün dividend tələb etmək və ya səhmin sahibinin
arzusu ilə onun nominal dəyərini bu dividendlərin məbləği
275
qədər artırmaq hüququ verir. Adətən, səhmdar cəmiyyətinin
fəaliyyəti uğurlu olursa, sonuncu varianta, səhmdarların, yəni
səhmlərin nominal dəyərinin artırılmasına üstünlük verirlər, əksinə
olduqda isə, dividendləri alıb başqa məqsədlərə istifadə edirlər.
Dönərli imtiyazlı səhmlərdən istifadə edilməsi inkişaf
etmiş ölkələrdə geniş yayılmışdır. Bu səhmlərin digər imtiyazlı
səhmlərdən fərqi müəyyən edilmiş müddət ərzində onların
sahiblərinin həmin səhmləri adi səhmlərə dəyişdirə bilmələrindən
ibarətdir. Bu dəyişmədən sonra həmin səhmdarlar da adi səhm
sahibləri sırasına keçirlər.
Borc kağızlarına istiqrazların bütün növləri (o cümlədən
valyuta istiqrazları), depozit və əmanət sertifikatları, veksellər aiddir.
Borc kağızları qısamüddətli (ödəmə müddəti olan) və uzunmüddətli
(ödəmə müdddəti 1 ildən artıq olan) olurlar. Borc kağızları
subyektlər arasındakı borc münasibətlərini təsdiq edir. Müəyyən
müdddət keçdikdən sonra borclu borc kağızında göstərilən məbləği
qaytarmalıdır. Borc kağızları üzrə gəlirlər həm mütəmadi, həm də
birdəfəlik ola bilər. Mütəmadi gəlirlər qiymətli kağızın nominal
dəyərinə nisbətən faizlə ifadə edilir və bütün borc müddətində
bunların dəqiq ödəmə vaxtları müəyyənləşdirilir. Birdəfəlik gəlirlər
isə qiymətli kağızın nominal dəyəri ilə onun alış dəyəri arasındakı
fərq kimi yaranır.Bu gəlirlər qiymətli kağızın geri ödəndiyi vaxt
ortaya çıxsa da, istənilən halda təminatlı və dəqiq müəyyən edilmiş
şəkildə olur.
İstiqrazlar borc kapitalını cəlb etmək məqsədilə dövlət
orqanları və ya özəl şirkətlər tərəfindən buraxılır.
Hazırda inkişaf etmiş ölkələrdə istiqrazlar, səhmlərə nisbətən
həm müxtəlifliyinə, həm də kəmiyyətinə görə qiymətli kağızlar
dövriyyəsində üstünlük təşkil edir. İstiqrazlar, onların sahibləri
(kreditorlar) ilə bu kağızları buraxmış şəxslər
276
(borclu) arasındakı borc münasibətlərini təsdiq edən qiymətli
kağızdır.
Emitent istiqraz buraxan zaman öz üzərinə öhdəlik götürür
onlar aşağıdakılardan ibarət olur:
1. Pulu müəyyən edilmiş vaxtda qaytarmaq,
2. Müyyən faiz ödəmək.
İstiqrazlar öz sahiblərinə dəqiq müəyyən edilmiş məbləğdə
gəlir gətirir. İstiqrazlar əsasən 4 nominal qiymət: alış qiyməti;
məzənnə qiyməti və uçot qiyməti ilə qiymətləndirilir. İstiqrazın
nominal qiyməti onun üzərində göstərilən məbləğə; alış qiyməti
borcun müddəti başa çatdıqdan sonra emitentin istiqrazı geri almaq
üçün ödədiyi məbləğə; məzənnə qiyməti istiqrazların qiymətli
kağızlar bazarında satıldığı məbləğə; uçot qiyməti isə istiqrazın
müəssisənin balansda əks etdirildiyi məbləğə bərabərdir.
İstiqrazların əsas növləri: adi istiqrazlar, mənfəətli istiqrazlar,
dönərli istiqrazlar, yığıma yönəldilmiş istiqrazlar, ipo- tek
istiqrazları, dövlət istiqrazlarından ibarətdir.
Adi istiqrazların üzərində istiqrazın nominal dəyərinin geri
ödənəcəyi tarixə qədər emitentin illik ödəməli olduğu faizin həddi,
emitentlə istiqraz sahibi arasındakı münasibətləri əks etdirən digər
rekvizitlər (faizlərin ödənilməsi üsulu və sairə) göstərilir.
Mənfəətli istiqrazlar qiymətli kağızların iki əsas
kateqoriyasını özündə birləşdirir. Belə istiqrazların sahibi
əvvəlcədən müəyyən edilmiş faizi deyil, mənfəətdən faiz götürür. Bu
vəziyyətdə mənfəətin olmayacağı və ya bank faizi həddinin aşağı
olacağı hallarda emitent, əlavə tədbir kimi dəqiq müəyyən edilmiş
minimum faiz ödəyəcəyini öz üzərinə götürə bilər. Emitentin başqa
əlavə öhdəliklər götürməsi də mümkündür. Burada mənfəətdən
ödənilən devidend hüququ ilə istiqraz sahibinin istiqrazın üzərində
qeyd edilən müddət başa çatdıq
277
dan sonra onu nominal dəyərinə almaq üçün emitentə vermək
hüququ göstərilir.
Dönərli istiqrazların bir prinsipial xüsusiyyəti, onların
səhmlərə dəyişdirilə bilməsindən ibarətdir. Emitent, vəsait cəlb
edilməsi naminə istiqraz sahibinə belə dəyişmə hüququ verir. Bu şərt
istiqrazın rekvizitlərinə qeyd edilir. Belə istiqrazların sahibləri onlar
üçün lazım olan anda səhmdara çevrilə, yəni borc vəsaitini mülkiyyət
qoyuluşuna transfer edə bilərlər. Hazırda inkişaf etmiş ölkələrin
qiymətli kağızlar bazarında məhz dönərli istiqrazlar üstünlük təşkil
edir.
Yığıma yönəldilmiş istiqrazlar buraxan emitentlər bu
kağızların sahiblərinə faiz deyil, böyük banklarda uzun müddətə
qoyulmuş əmanətlər üzrə ödənilən məbləğlərdən yüksək olan yığım
məbləği ödəməyi vəd edirlər. Əgər emitent bu istiqrazların satışından
əldə edilən vəsaiti sosial məqsədlərə (məsələn, pensiya təminatı,
əlavə sosial sığorta və şairəyə) yönəltməyi öhdəsinə götürürsə, bu
halda həmin yüksək yığım məbləğini vəd etməmək də olar.
Təminat metoduna görə istiqrazlar ipotek (girovlu) və ipotek
olmayan istiqrazlara bölünür. İpotek istiqrazlar emi- tentin
mülkiyyəti və ya mülkiyyət öhdəlikləri ilə təmin olunur. Başqa sözlə,
bunlar torpağın, binaların, qurğuların, digər qiymətlilərin girov
qoyulması təminatı ilə satılan qiymətli kağızlardır. İpotek olmayan
istiqrazlar mülkiyyət iddiası yaratmayan borc öhdəlikləridir.
Dövlət istiqrazlarının satın alınması investisiyanın ən etibarlı
yollarından biridir. Bu istiqrazlar da müxtəlif yəni: ümumdövlət və
bələdiyyə istiqrazlarından, qısamüddətli (3 aydan 1 ilə qədər) və
uzunmüddətli (l ildən artıq) istiqrazlardan ibarətdir. Adətən,
qısamüddətli istiqrazların faiz həddi (3- 4 faizdən başlayaraq)
uzunmüddətli istiqrazlara nisbətən aşağı olur. İnkişaf emiş ölkələrin
təcrübəsində ümumdövlət istiq
278
razları kimi xəzinə biletləri (ABŞ-da 10-30 il müddətinə buraxılmış
və federal borc kimi qeydə alınmışdır), dövlət əmanət istiqrazları
(ikinci dünya müharibəsi zamanı ABŞ-da tətbiq olunmuşdur) və s.
mövcud olmuşdur. Bələdiyyə istiqrazlarının isə altı əsas növü: tam
öhdəlikli istiqrazlar (bu istiqrazlar üzrə yerli vergilər tutulmur);
xüsusi vergi istiqrazları (bunlar üzrə ödəmələr və təminatlar yerli
vergilər əsasında həyata keçirilir); gəlirli istiqrazlar (bunların
satışından əldə edilən vəsait xüsusi layihələrin - yolların, körpülərin,
xəstəxanalarm və s. həyata keçirilməsinə yönəldihr və onlar bu
obyektlərin gələcəkdə gətirəcəyi gəlirlə təmin olunurlar); mənzil
tikintisinin maliyyələşdirilməsi ilə məşğul olan dövlət təşkilatlanmn
istiqrazları (bunlar üzrə əsas məbləğin və faizlərin ödənməsi va s.
yığımlar hesabına keçirilir.); bələdiyyə sənaye obyektlərinin gəlirləri
ilə təmin olunmuş istiqrazlar (bunlar etibarlı təminatı olan perspektiv
obyektlərin maliyyələşdirilməsi üçün buraxılır); çox böyük borc üzrə
faizlərin verilməsinə çəkilən xərclərin ödənməsi üçün buraxılan
istiqrazlar geniş yayılmışdır .
Depozit və ya əmanət sertifikatı pul vəsaitinin emitent-bank tərəfindən əmanətə qəbul etdiyi yazılı şəhadətnamədir ki,
bu da əmanət sahibinin və ya onun hüquqi varisinin müəyyən edilmiş
vaxt başa çatdıqdan sonra əmanəti və bu əmanət üzrə hesablanmış
faizi almaq hüququnu təsdiq edir. Depozit sertifikatları hüquqi
şəxslərə, əmanət sertifikatları isə fiziki şəxslərə verilir.
Veksel dəqiq müəyyən edilmiş formada tərtib olunan və
üzərində qeyd olunmuş məbləği vaxtı çatdıqda ödəməyi tələb etmək
hüququ verən borc öhdəliyidir.
Veksellər sadə və ya ötürmə veksellərdən ibarətdir.
Sadə veksel, veksel verənin (borclunun) veksel saxlayana
müəyyən müddətdən sonra vekselin üzərində göstərilmiş
279
pul məbləğini ödəyəcəyi haqqında sadə və heç bir şeylə
şərtləndirilməmiş öhdəliyini əks etdirən yazılı sənəddir.
Ötürmə veksel (tratt) veksel verənin pul vəsaitinin
müəyyən edilmiş müddətdə və yerdə ödəyiciyə və onu alacaq şəxsə
ödəməsi haqqında şərtsiz əmrini əks etdirən yazılı sənəddir.
Göründüyü kimi, ötürmə veksel əməliyyatlarında üç tərəf iştirak
edir:
1. Veksel verən (trassant);
2. Vekseli əldə edən (veksel saxlayan-remitent)-remitent,
veksel üzrə ödəməni tələb etmək hüququna malikdir;
3. Ödəyici (trassat)-trassat ödəməni həyata keçirməlidir.
Sadə vekselin üzərində ödəmənin tarixi və yeri, veksel
üzrə pulu alacaq şəxsin adı, vekselin tərtib olunduğu tarix və yer,
veksel verənin adı və imzası və «veksel» sözü olmalıdır.
Ötürmə vekselin üzərində isə «veksel» sözü, müəyyən
məbləğdə pulu ödəmək haqqında təklif, trassatın və remiten- tin
adları, ödəmənin vaxtı və yeri, vekselin tərtib olunduğu tarix və yer,
trassantın imzası olur.
Ötürmə veksel trassat tərəfindən aksept edilməli, yəni trassat
ödəməyə razılığını bildirməli və vekselin üzərində «ödəməyi
öhdəmə götürürəm» və ya «veksel akseptləşdirilmişdir» sözlərini
yazıb imzalayaraq, onu trassanta göndərməlidir.
Hər bir ölkədə veksel əməliyyatlarının tənzimlənməsi üçün
xüsusi əsasnamə qəbul edilir. Veksellərin Beynəlxalq səviyyədə
tərtibi isə 1930-cu ildə Cenevrədə hazırlanmış beynəlxalq
müqavilələrlə tənzimlənir. Bu müqavilələr Cenevrə veksel
konvensiyaları adlanır. Azərbaycan Respublikası hələlik bu
konvensiyaları imzalamamışdır.
Qiymətli kağızların tədavülə buraxılması, onların ilk
sahiblərinə, hüquqi və fiziki şəxslərə satılması emissiya adlanır.
Səhmlərin ilk emissiyası səhmdar cəmiyyətlərinin yaradılması
zamanı həyata keçirilir.
280
İkinci emissiya isə artıq fəaliyyət göstərən səhmdar
cəmiyyətinin nizamnamə kapitalının artırılması ilə əlaqədar olur.
Qiymətli kağızların tədavülü, o cümlədən bu kağızların investorlar
arasında alqı-satqısı, fond bazarında həyata keçirilir. Təşkilat,
formasına görə fond bazarları birjalara (fond birjaları) və
birjadankənar («qara bazar», güçə bazarı) bazarlara bölünür.
Fond birjalarında əsasən adları birja siyahısına daxil edilmiş
məhdud sayda böyük şirkətlərin səhmləri alınıb-satılır. Qiymətli
kağızların birjaya buraxılması üsuluna distinq deyilir.
Hazırda Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarı hələ
formalaşmamışdır.Yalnız məhdud sayda səhmdar bankları və
cəmiyyətləri öz səhmlərini buraxmışlar. Bu prosesin ləngiməsinin
əsas səbəbləri mövcud sahədə müvafiq qanunvericilik aktlarının
olmaması və özəlləşdirmənin gecikməsidir.
3. Səhm və istiqrazların uçotu
"Mühasibat uçotu haqqında" Azərbaycan Respublikasının
Qanununa və maliyyə qoyuluşlarının uçotuna dair Maliyyə
Nazirliyinin müvafiq təlimat və göstərişlərinə əsasən qiymətli
kağızlara maliyyə qoyuluşları investorların çəkdiyi həqiqi məsrəf
məbləğində həyata keçirilir.
Həqiqi məsrəflərə - müqaviləyə müvafiq olaraq satıcıya
ödənilən məbləğ: qiymətli kağızlar almaq üçün verilən
informasiyalara və göstərilən məsləhət xidmətlərinə görə ayrı-ayrı
hüquqi və fiziki şəxslərə ödənilən məbləğ; qiymətli kağızların
alınması və digər xərclərin aparılması üzrə vasitəçi təşkilatlara
ödənilən mükafatlar daxil edilir.
281
Maliyyə qoyuluşu həyata keçirilən zaman ilk dəfə onun
dəyəri 08 "Kapital qoyuluşları" hesabının açılması zəruri hesab
edilən 10 "Qiymətli kağızlara qoyuluş" subhesabmda əks
etdirilməlidir.
Bununla əlaqədar olaraq uçotda aşağıdakı müxabirləşmə
aparıla bilər:
Nağdı və nağdsız yolla alınmış səhmlər üçün:
DT-08/10 "Qiymətli kağızlara qoyuluş" subhesabı;
KT-50 "Kassa" hesabı, yaxud
51 "Hesablaşma hesabı", yaxud
52 "Valyuta hesabı":
Bununla birlikdə
Dt 06 "Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları" hesabı,
yaxud
58 "Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları" hesabı; KT-08/10
"Qiymətli kağızlara qoyuluş" subhesabı. Məhsul, yaxud əmlaka
mübadilə edilməklə alınmış qiymətli kağızlar üçün:
DT-08/10 "Qiymətli kağızlara qoyuluş" subhesabı;
KT 46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı" hesabı, yaxud
47 "Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric
olmaları" hesabı, yaxud
48 "Sair aktivlərin satışı" hesabı.
Bununla birlikdə
DT -06 "Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları" hesabı, yaxud
58 "Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları" hesabı; KT-08/10 "Qiymətli
kağızlara qoyuluş" subhesabı. Alınmış səhmlərin ödənilməsinə
verilən aktivlərin balans dəyərinin silinməsi üçün:
Əsas vəsaitlər üzrə;
DT-47 "Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları" hesabı;
KT-01 "Əsas vəsaitlər" hesabı.
282
Bununla birlikdə
DT-02 "Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi" hesabı;
KT-47 "Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları" hesabı.
Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar və materiallar
üzrə:
DT-48 "Sair aktivlərin satışı" hesabı;
KT-10 "Materiallar" hesabı, yaxud
12 "Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar" hesabı.
Avadanlıqlar üzrə:
DT-48 "Sair aktivlərin satışı" hesabı;
KT-07 "Quraşdırılası avadanlıqlar" hesabı.
Qeyri-maddi aktivlər üzrə:
DT-48 "Sair aktivlərin satışı" hesabı;
KT-04 "Qeyri-maddi aktivlər" hesabı.
Təhvil verilən aktivlərin hesaba alınmış ƏDV
məbləğinin silinməsi üzrə:
DT-87 "Əlavə kapital" hesabı, yaxud
88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)"
hesabı.
KT-19/1 "Kapital qoyuluşları zamanı əlavə dəyər vergisi"
subhesabı, yaxud 19/2 "Alınmış qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə
dəyər vergisi" subhesabı, yaxud 19/3 "Alınmış material ehtiyatları
üzrə əla və dəyər vergisi" subhesabı, yaxud 19/4 "Alınmış azqiymətli
və tezköhnələn əşyalar üzrə ƏDV» subhesabı.
Dövlət qiymətli kağızlarının alınmasına çəkilmiş xərclərlə,
onların nominal dəyəri arasındakı fərq bütün istifadə edilmə dövrü
ərzində maliyyə nəticəsinə aid edilir.
Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışının aparılması nəzərdə
tutulur:
283
Gəlir əldə edilən zaman;
DT-06 "Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları" hesabı,
yaxud
58 "Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları" hesabı;
KT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Zərər əldə edilən zaman;
DT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT-06 "Uzun müddətli maliyyə qoyuluşları" hesabı,
yaxud
58 "Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları" hesabı.
Təşkilatın birja, yaxud hərraclardan digər müəssisələrin
qiymətli kağızlarına maliyyə qoyuluşu, ilin axırında bazar qiyməti
ilə (axırıncı balans dəyərindən aşağı olduqda) balansda göstərilir.
Bu zaman qiymətdə aparılan düzəliş, qiymətli kağızlara
qoyuluşun qiymətdən düşməsi altında maliyyə nəticəsi hesabına
yaradılan ehtiyat məbləği dairəsində aparılır. Sözü gedən hal üçün
ehtiyat yaradılan zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir:
DT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT-82/2 "Qiymətdən düşən qiymətli kağızlara qoyuluşlar üzrə ehtiyatlar" subhesabı.
Ehtiyat hər bir qiymətli kağız növü üzrə ayrı yaradılır.
Əvvəlcə yaradılmış ehtiyat üzrə hesabat dövrünün axırına
olan qiymətli kağızların bazar qiymətinin artırılması zamanı
aşağıdakı yazılışın verilməsi nəzərdə tutulur:
DT-82 "Qiymətləndiriləcək ehtiyatlar" hesabı;
KT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Balansdan silinəsi qiymətli kağızlar üzrə əvvəl yaradılan
ehtiyatların silinməsi də analoji qaydada yerinə yetirilir.
284
Qoyuluşun qiymətdən düşməsi altında yaradılmış ehtiyat, ilin
axırmadək tam istifadə edilməyən hallarda, onun qalığı ilin axırında
maliyyə nəticəsinə silinir.
Səhmlərin səhmdarlardan alınması zamanı nominal və alış
dəyərləri arasındakı fərq (axırıncı, əvvəlkindən aşağı olan hallarda)
müəssisənin mənfəətinə aid edilir və ona aşağıdakı yazılış verilir:
DT-56 "Pul sənədləri" hesabı;
KT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Alış qiyməti nominal qiymətindən artıq olduqda isə aşağıdakı
yazılışın aparılması yerinə yetirilir:
DT-87 "Əlavə kapital" hesabı (87/2 "Emissiya gəliri"
subhesabı);
KT-50 "Kassa hesabı", yaxud
51 "Hesablaşma hesabı", yaxud
52 "Valyuta hesabı."
Alınmış səhm məbləği qədər "Elan edilmiş kapital" azaldılır,
"Götürülmüş kapital" isə artırılır və aşağıdakı yazılışla
rəsmiləşdirilir:
DT-85/1 "Elan edilmiş kapital" subhesabı;
KT-85/4 "Götürülmüş kapital" subhesabı.
Alınmış səhmlərin ləğv edilməsi aşağıdakı yazılışla əks
etdirilir:
DT-85/4 «Götürülmüş kapital» subhesabı;
KT-56 «Pul sənədləri» hesabı.
Səhmlərin digər səhmdarlara satılması aşağıdakı yazılış
verməklə uçotda əks etdirilir:
DT-75/1 «Nizamnamə kapitalına qoyuluş üzrə
hesablaşmalar» hesabı;
KT-56 «Pul sənədləri» hesabı.
Bununla birlikdə
DT-85/4 «Götürülən kapital» subhesabı;
285
KT-85/1 «Elan edilmiş kapital» subhesabı.
Qiymətli kağızlar müəssisələrin özündə də satıla bilər. Bu
zaman səhmin satışı aşağıdakı balans hesabında əks etdirilir: Dt-48
«Sair aktivlərin satışı» hesabı;
Kt-06 «Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları» hesabı.
58 «Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları» hesabı;
Satışla əlaqədar komisyon xərcləri isə aşağıdakı mühasibat
yazılışı verilməklə uçotda əks etdirilir:
DT-48 «Sair aktivlərin satışı» hesabı;
KT-51 «Hesablaşma» hesabı.
Satışdan olan mənfəət üçün aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib
edilir:
DT-48 «Sair aktivlərin satışı» hesabı;
KT-80 «Mənfəət və zərər» hesabı.
Satışdan olan gəlirin mədaxili isə aşağıdakı mühasibat yazılışı
verməklə əks etdirilim:
DT-50 «Kassa» hesabı;
51 «Hesablaşma» hesabı;
52 «Valyuta» hesabı;
KT-48 «Sair aktivlərin satışı» hesabı.
Nominaldan yuxarı qiymətə satılan səhmlər emissiya gəliri
əmələ gətirir və aşağıdakı yazılış verilməklə uçotda əks etdirilir:
DT-50 «Kassa» hesabı;
51 «Hesablaşma hesabı»;
52 «Valyuta hesabı»;
KT-87/2 «Emissiya gəliri» subhesabı.
Bu gəlir, səhmin satışından olan zərərin ödənilməsinə şilinə və
aşağıdakı yazılışla uçotda əks etdirilə bilər:
DT-87/2 «Emissiya gəliri» subhesabı;
KT-75/1 «Nizamnamə kapitalına qoyuluş üzrə hesablaşmalar»
subhesabı.
286
Alınmış uzun və qısamüddətli istiqraz aşağıdakı yazılış
verilməklə mühasibat uçotunda əks etdirilir:
DT-08/10 «Qiymətli kağızlara qoyuluş» subhesabı;
KT-50 «Kassa» hesabı;
51 «Hesablaşma hesabı»;
52 «Valyuta hesabı».
Bununla birlikdə
DT-06 «Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları» hesabı;
58 «Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları» hesabı;
KT-08/10 «Qiymətli kağızlara qoyuluş» subhesabı.
İstiqraz üzrə hesablanan gəlir aşağıdakı yazılışla uçota alınır:
DT-76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı;
KT-80 «Mənfəət və zərər» hesabı.
Onun daxil olması üçün isə aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib
olunur;
50 «Kassa» hesabı;
51 «Hesablaşma hesabı»;
52 «Valyuta hesabı»;
KT-87/2 «Emissiya gəliri» subhesabı.
Bu gəlir, səhmin satışından olan zərərin ödənilməsinə şilinə və
aşağıdakı yazılışla uçotda əks etdirilə bilər;
DT-87/2 «Emissiya gəliri» subhesabı;
KT-75/1 «Nizamnamə kapitalına qoyuluş üzrə
hesablaşmalar» subhesabı.
Alınmış uzun və qısamüddətli istiqraz aşağıdakı yazılış
verilməklə mühasibat uçotunda əks etdirilir:
DT-08/10 «Qiymətli kağızlara qoyuluş» subhesabı;
KT-50 «Kassa» hesabı;
51 «Hesablaşma hesabı»;
52 «Valyuta hesabı»;
287
Bununla birlikdə
DT-06 «Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları» hesabı;
58 «Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları» hesabı;
KT-08/10 «Qiymətli kağızlara qoyuluş» subhesabı;
İstiqraz üzrə hesablanan gəlir aşağıdakı yazılışla uçota alınır:
DT-76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar»
hesabı;
KT-80 «Mənfəət və zərər» hesabı;
Onun daxil olması üçün isə aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib
olunur:
DT-50 «Kassa» hesabı;
51 «Hesablaşma hesabı»;
52 «Valyuta hesabı»;
KT-76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar»
hesabı.
Əvəzsiz daxil olan maliyyə qoyuluşları aşağıdakı mühasibat
yazılışı ilə rəsmiyyətə salınır:
DT-06 «Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları» hesabı;
58 «Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları» hesabı; KT-88/3
«Yığım fondu» subhesabı;
87/3 «Əvəzsiz alınmış dəyərlilər» subhesabı.
Müəssisədə saxlanılan bütün qiymətli kağızlar qiymətli
kağızların uçotu kitabında qeydə alınmalıdır. Onda aşağıdakı
reksvizitlər: emitentin adı, kağızın nominal qiyməti, alış dəyəri,
nömrəsi, seriyası, ümumi miqdarı, alınma və satılma tarixi göstərilir.
Kitab, işə başlamazdan əvvəl şnurlanmah, nömrələnməli,
möhürlənməli, rəhbər və baş mühasibin imzası ilə təsdiq edilməlidir.
Kitabın mühafizə edilməsinə müəssisə rəhbəri məsuliyyət daşıyır.
288
Qiymətli kağızlar depozitariyada saxlanan hallarda, onların
saxlanmasına görə göstərilən xidmət üçün çəkilən xərclər
müəssisənin maliyyə nəticəsinə aid edilir.
Bu zaman hesablanan ödəniş məbləği üçün aşağıdakı
mühasibat yazılışı tərtib olunur:
DT-80 «Mənfəət və zərər» hesabı;
KT-76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla
hesablaşmalar» hesabı.
Onun köçürülməsi isə:
DT-76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla
hesablaşmalar» hesabı;
KT-51 «Hesablaşma hesabı» yazılışı ilə uçotda əks etdirilir.
4. Veksellər və onlarla bağlı əməliyyatların uçotu
Veksellər, mühasibat uçotunda alınmış, verilmiş veksellərə
bölünür. Müəssisə tərəfindən rəsmiləşdirilən və öhdəlikləri təmin
etmək üçün digər hüquqi və fiziki şəxslərə verilən veksellər, passiv
"Verilmiş veksellər" hesabında uçota alınır. Azərbaycan
Respublikasının təcrübəsində bu cür müstəqil hesab nəzərdə
tutulmamışdır. Bu baxımdan veksellər "Uzunmüddətli borclar",
"Qısamüddətli borclar" və "Malsatan və malalanlarla hesablaşmalar"
hesablan nəzdində açıla bilən "Verilmiş veksellər" subhesabında
uçota ahna bilər. Burada axırıncı hesabda alınmış mal, digər material
dəyərliləri və xidmətlərə görə əmələ gələn borcların təmin edilməsi
üçün verilmiş veksellərin mühasibat uçotu aparıla bilər.
Təqdim edilmiş eləcə də digər hüquqi və fiziki şəxslərdən
alınmış kommersiya kreditinin təmin edilməsi üçün qəbul olunmuş
vekselləri mühasibat uçotunun aktiv "Alınmış veksellər" hesabında
uçota almaq lazımdır. Hal-hazırda tətbiq olu
289
nan hesablar planında bu cür hesab nəzərdə tutulmadığından alınmış
veksellərin öz adına uyğun açılmış subhesablarda uçota alınması
məsləhət görülür. Bu subhesablar "Uzunmüddətli maliyyə
qoyuluşları", "Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları", "Malsatan və
podratçılarla hesablaşmalar" hesablarında açıla bilər. Birinci iki
hesabda maliyyə vekselləri, üçüncüdə isə alıcılara verilmiş hazır
məhsul, mal, digər material dəyərliləri, eləcə də sifarişçi və
istehlakçılara göstərilmiş xidmətlərə görə kommersiya kreditinə
alınmış veksellər uçota alınmalıdır.
Verilmiş veksellərin mühasibat uçotu. Ödənişi akseptləşdirilmiş veksellər - tratta, yaxud verilmiş veksellər - alınmış
malların (iş, xidmətlərin) ödənişi (trassant) hesabına "Malsatan və
podratçılarla hesablaşmalar" hesabının ayrı "Verilmiş veksellər"
subhesabında əks etdirilir.
Misal. Verilmiş veksellərin mühasibat uçotu hesablarında
əks etdirilməsini misal göstərək.
15280 min manatlıq mal alınmışdır. Bu məbləğ 41 "Mallar"
hesabının debetində, 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar"
hesabının "Akseptləşdirilmiş hesab-fakturalar üzrə malsatan və
podratçılarla hesablaşmalar" subhesabının kreditində əks etdirilir.
Malsatana 150 milyon manat veksel verilmişdir. Bu məbləğ
«Aksept edilmiş hesab - fakturalar üzrə malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar" hesabının «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar»
subhesabının debetində, 60 "Malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar" hesabının "Verilmiş veksellər" subhe- sabının
kreditində əks etdirilir.
Akseptləşdirilmiş hesab-faktura üzrə malsatana 2280 min
manat köçürülmüşdür. Bu zaman 60 "Malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar" hesabının "Aksept edilmiş hesab-fakturalar üzrə
malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" subhe-
290
sabının debetinə, 51 "Hesablaşma hesabı» nın kreditinə yazılış
verilir.
150 milyon manatlıq veksel ödənilmişdir. Bu əməliyyat
60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabının "Verilmiş veksellər" subhesabının debetinə, 51 "Hesablaşma hesabı"nm kreditinə yazılır.
Misal. 43,4 milyon manatlıq daxil olmuş malın dəyərinin
ödənilməsi üçün 50 milyon manatlıq veksel verilmişdir. Müəyyən dövr ərzində maldan ödənişsiz istifadə edildiyinə görə faiz
məbləği 6,6 milyon manat təşkil edir.
Sözü gedən vekselin verilməsi anında aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur.
DT 60 "Malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar" hesabı 43,4 milyonmanat.
DT 31 "Gələcək dövrlərin xərcləri"
hesabının "Veksellər üzrə faizlər"
subhesabı 6,6 milyonmanat.
KT 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaş
malar" hesabının "Verilmiş veksellər"
subhesabı 50 milyonmanat.
50 milyon manatlıq vekselin ödənilməsi:
DT 60 "Malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar" hesabının
50
"Verilmiş veksellər" subhesabı;
milyon
KT 51 "Hesablaşma hesabı"manat
DT 80 "Mənfəət və zərər" hesabı, yaxud^
26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri"
hesabı;
y 6,6 milyon
KT 31 "Gələcək dövrlərin xərcləri"
manat
hesabının "Veksellər üzrə faizlər"
subhcsabi'
291
Pul vəsaitinin daxil olması, yaxud istifadəsinin mənfəət və
zərərdə əks etdirilməsi müəssisənin uçot siyasəti ilə seçilən və elan
edilən hallarda veksellər üzrə ödəniləsi faizlər 31 "Gələcək dövrlərin
xərcləri" hesabında ehtiyatlandırılır. Əks halda, yəni elan edilən
siyasətdə mənfəət və zərərin hesablanması nəzərdə tutulan hallarda
31 "Gələcək dövrlərin xərcləri" hesabı- nm özündən istifadə olunur.
Veksel üzrə faizlə əlaqədar zərər isə vekselin verilməsi, yaxud
akseptləşdirilməsi anında 80 "Mənfəət və zərər", yaxud 26
"Omumtəsərrüfat xərcləri" hesabında əks etdirilir.
Alınmış veksellərin mühasibat uçotu. Qüvvədə olan
hesablar planına müvafiq olaraq alınmış veksellərin uçotu 62
"Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmalar" hesabının 3 "Alınmış
veksellər" subhesabmda aparılır. Borcu, alıcının (sifarişçinin)
vekseli ilə rəsmiyyətə salman, yaxud akseptləşdirilmiş köçürmə
vekseli ilə yüklənmiş mallar, yerinə yetirilmiş işlər və göstərilmiş
xidmətlər, satılmış kimi 62 "Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar"
hesabının, 3 "Alınmış veksellər" subhesabmm debetində, 48
"Məhsul (iş, xidmətlər) satışı" hesabının kreditində əks etdirilir.
Ödənilmiş veksel 51 "Hesablaşma hesabı"nın debetində, 62
"Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmalar" hesabının 3 "Alınmış
veksellər" subhesabmm kreditində yazılır.
Satışdan olan gəliri, yüklənmiş məhsullar ödəndikcə uçota
alan müəssisələrdə yüklənmiş məhsullar, yerinə yetirilmiş işlər və
göstərilmiş xidmətlər kimi balansda əks etdirilmir. Onlar ancaq
arayış üçün analitik uçotda qeydə alınır.
Bu məlumatlar Indossament ödənişdən, yaxud ödənilməmiş
və ya akseptləşdirilməmiş veksellərdən qəti imtina edildikdən sonra
mühasibat uçotunda əks etdirilir. Alınmış veksellərlə təmin olunmuş
yüklənmiş məhsullara əvvəlki kimi baxmaq olmaz. Yüklənmiş
məhsulların əvəzinə alınmış vekselləri balans və mühasibat uçotunda
tam veksel məbləğində başqa
292
sözlə, satışdan olan gəlir və mənfəət məbləği kimi göstərmək
lazımdır. Onları, ödənişdən, yaxud vekseli indossamentləşdirdikdən sonra uçotda əks etdirmək olar.
İddia tələbnaməsi ilə təqdim edilmiş qəti imtina vaxtı keçmiş,
yəni əsas - mütləq ödəmə vaxtı pozulmuş veksellər üzrə iddianın
məhkəmə üsulu ilə təqdim edilməsi meydana gəlir ki, bu da iddia
edilmiş veksellərin yerdə qalanlarla eyni səviyyədə uçota alınmasına
şərait yaratmır. Ödənişdən, yaxud ak- septdən qəti imtina üçün
notariusa təqdim edilmiş, eləcə də borcun alınması haqda arbitraj,
yaxud məhkəməyə iddia işi açılmış veksellər mütləq, "Veksellər üzrə
iddialar" subhesabı açılması zəruri hesab edilən 63 "İddialar üzrə
hesablaşmalar" hesabının debetində uçota alınır.
Misal. Alınmış veksellərin mühasibat uçotunda əks
etdirilməsinə dair misalı nəzərdən keçirək:
1. Yüklənmiş məhsullar üçün 36 milyon manatlıq
akseptləşdirllmiş veksel alınmışdır. Bu məbləğ 62 "Alıcılar və
sifarişçilərlə hesablaşmalar" hesabının, 3 "Alınmış veksellər"
subhesabmm debetində 46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı" hesabının
kreditində əks etdirilir.
2. Veksel öz vaxtında 36 milyon manat həcmində
ödənilmişdir. O, 51 "Hesablaşma hesabı"nm debetində, 62
"Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının kreditində əks
etdirilir.
3. Yüklənmiş
mala
görə
hesab-fakturanın
ödənilməsi üçün 11 milyon manatlıq, o cümlədən, veksel
üzrə faiz üçün 2 milyon manatlıq veksel alınmışdır. Bu
əməliyyat 11 milyon manat həcmində 62 "Alıcılar və sifarişçilərlə
hesablaşmalar" hesabının 3 "Alınmış veksellər" subhesabmm
debetinə, 9 milyon manat 46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı" hesabının, 2
milyon manat isə 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabının
kreditlərinə yazılır.
293
Burada 83 "Gələcək dövrlərin gəliri" hesabı üçün ayrı
"Veksellər üzrə faizlər" subhesabının açılması məqsədəuyğun
hesab edilir. Bu zaman vekselə görə faizin qarşıdakı ödənişi,
veksel üzrə borc ödənilənə qədər bu hesabda uçola alınır. Veksel ödənildikdən sonra onlar müəssisənin mənfəətinə daxil edilir.
4. 11 milyon manat həcmində veksel ödənilmişdir.
Göstərilən məbləğ müəssisənin hesablaşma hesabına
daxil olmuşdur. Bu əməliyyat iki mühasibat yazılışının aparılmasını tələb edir:
Ödənilmiş vekselin daxil olması üçün:
DT 51 "Hesablaşma hesabı";
KT 62 "Alıcılarla və sifarişçilərlə hesab11 milyon
>laşmalar" hesabının 3 "Alınmış
manat
veksellər" subhesabı ^
Veksel üzrə faiz məbləği üçün:
^
DT 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri"
hesabının "Veksellər üzrə faizlər"
subhesabı;
KT 80 "Mənfəət və zərər" hesabı -
)>- 2
milyon
manat
_
5. Əvvəl alınmış 5 milyon manatlıq köçürmə vekseli
iddiaçıya elan edilmişdir. Elan üçün 108 min xərc ödənilmişdir.
DT 63 "İddialar üzrə hesablaşmalar" hesabının
"Veksel üzrə iddia" subhesabı - 5108 min manat.
KT 62. "Alıcılarla və sifarişçilərlə hesab
laşmalar" hesabının 3 "Alınmış veksellər" subhesabı
-5 milyon manat.
KT 51 "Hesablaşma hesabı"
-108 min manat.
294
6. Qəti imtina edilmiş veksel üzrə məhkəməyə təqdim olunmuş 236 min manat məhkəmə xərci ödənilmişdir;
DT 62 "İddialar üzro hesablaşmalar"
hesabının "Veksel üzrə iddia"
subhesabı;
108 min manat
KT 51 "Hesablaşma hesabı".
7. Qəti imtina edilmiş veksellərə görə alınmış icra
vərəqəsi cavabdeh tərəfdən tutulmuşdur. Hesablaşma he>
sabına daxil olmuş ümumi məbləğ 5344 min manat təşkil edir.
Bu məbləğ 51 "Hesablaşma hesabı"nın debetində, 63 "İddialar
üzrə hesablaşmalar" hesabının kreditində əks etdirilir. Misalın
3-cü maddəsində göstərilən veksel, onun qüvvədə olma müddəti ərzində indossament yolu ilə 10,5 milyon manat həcmində
malsatana olan borcun ödənilməsinə yönəldilmişdir. Bu əməliyyat mühasibat uçotunda iki müstəqil yazılışla əks etdirilir:
DT 60 - "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabı;
KT 62 - "Alıcılar və sifarişçilərlə
11 milyon
hesablaşmalar" hesabının
manat
3 "Alınmış veksellər" subhesabı DT 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri"
hesabı
-2 milyon manat.
KT 60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar"
hesabı (verilmiş indossamentləşdirilmiş
vekselin faizi həcmində)
-0,5 milyon manat.
KT 80 "Mənfəət və zərər" hesabı alınmış
veksellər üzrə müəssisənin qazandığı
məbləğ
-1,5 milyon manat.
Bununla birlikdə indossamentləşdirilmiş veksel 008
"Alınmış ödənişlərin və öhdəliklərin təminatı" balansarxası hesaba qəbul edilir və iddia müddəti ərzində nəzarəti təşkil etmək
295
üçün həmin hesabın debetində uçota alınır. Qüvvədə olan
qanunvericiliyə müvafiq olaraq bu məbləğ təqdim olunma tarixindən
hesablanmaqla bir il keçəndən sonra ödənilir (bu müddət vekselin
ödəndiyi gün hesab edilir).
İddia müddəti ərzində indossanta iddia təqdim edilən hallarda
o, indossamentləşdirilmiş vekseli ödəmək məcburiyyəti qarşısında
qalır və bütün əlavə xərclərlə birlikdə ödənilmiş vekselin məbləği
üçün 63 "İddialar üzrə hesablaşmalar" hesabının "Veksellər üzrə
iddialar" subhesabınm debetinə, 51 "Hesablaşma hesabı"nın, yaxud
azalması indossamentləşdirilmiş vekselin ödənilməsini əks etdirən
pul vəsaitlərini uçota alan digər hesabların kreditinə mühasibat
yazılışı
tərtib
edilir.
Bununla
birlikdə
ödənilmiş
indossamentləşdirilmiş veksel balansarxa- sı hesabın qalığının
azalmasına da yazılır. İddia müddəti ərzində ödənilmiş
indossamentləşdirilmiş veksellər də eyni qaydada bu hesablarda əks
etdirilir.
Şərh edilən misaldan göründüyü kimi alınmış veksellər,
indossament üzrə müəssisənin hər hansı öhdəliyinin ödənilməsi üçün
digər sahibkara verilir. Bu cür öhdəliklərə aşağıdakıları aid etmək
olar:
- digər təşkilat və şəxslərə olan kreditor borcu;
- alınmış ssuda və borclar, o cümlədən, ödənmə müddəti
çatmış müəssisələrə verilmiş veksellər üzrə öhdəliklər;
- müəssisə tərəfindən alınmış qiymətli kağızın ödənişi.
İndossamentləşdirilmiş veksellər müvafiq öhdəliklərin
ödənilməsinə silinir, vekselin məbləği ilə ödənilən öhdəliyin məbləği
arasındakı fərq isə 80 "Mənfəət və zərər" hesabına aid edilir. Təqdim
edilən
kimi
ödəniş
üçün
rəsmiləşdirilən
vekselin
indossamentləşdirilməsi zamanı indossamentin rəsmiyyətə salındığı
gündə indossanta çatan faiz məbləğinin uçota alınması tələb olunur.
Veksel üzrə faizin hesablanması qaydası aşağıda şərh ediləcəkdir.
296
Veksel üzrə təyin edilmiş iddia müddəti dairəsində şərti
öhdəlikləri indossani öz üzərinə götürür. Veksel təyin olunmuş
müddət ərzində ödənməyən hallarda, indossant indossamenti
özünün dövriyyəsinə daxil etməmək barədə məsuliyyəti öz
üzərindən götürməyibsə, veksel verən ödəyici və digər indossamentlər onunla əlaqədar əməliyyatlara məsuliyyət daşıyır. Şərti
hüquq və öhdəliklər mühasibat uçotunda balansarxası hesabda əks
etdirilir. İddia müddəti ərzində indossamentləşdiril- miş veksellər
008 "Alınmış ödənişlərin və öhdəliklərin təminatı" balansarxası
hesabda uçota alınır.
Misal. I. Təqdim etməklə ödənilən indossamentləşdiril- miş
veksel 75 milyon manat, indossamentin rəsmiləşdirildiyi günə
veksel üzrə çatası faiz isə 4,3 milyon manat təşkil edir. Burada 70
milyon manat veksel, qısamüddətli borcun ödənilməsinə
yönəldilmişdir. Göstərilən əməliyyatlar mühasibat uçotunda
aşağıdakı kimi əks etdirilir:
- indossamentləşdirilmiş veksel üçün hesablanmış
faiz məbləğinin əks etdirilməsi;
DT 62/3 "Alınmış veksellər" subhesabı; ]
^
KT 80 "Mənfəət və zərər" hesabı- J ^
manat
- İndossamentləşdirilmiş vekselin dəyərinin borcun
ödənilməsinə silinməsi;
DT-94"Qısamüddətli borclar"
hesabı
-70 milyon manat.
DT-80 "Monfoəl vo zərər" hesabı və ya
26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri"hesabı -9,3 milyon manat.
KT-62/3 "Alınmış veksellər" subhesabı -79,3 milyon manat.
İndossamentləşdirilmiş 79,3 milyon manatlıq veksel 008
"Alınmış ödənişlərin vo öhdəliklərin təminatı" balansarxası
hesabının debetində də əks etdirilməlidir.
Əvvəl indossamentləşdirilmiş 125 milyon manat veksel onu
axırıncı saxlayan tərəfindən imtina edilmiş və çəkilmiş
297
xərclərlə birlikdə 128,4 milyon manat həcmində ödənişə qəbul
edilmişdir.
- Reqress çeki ilə iddia edilmiş veksel 128,4 milyon manat
həcmində ödənilmişdir:
Bu zaman o, mühasibat uçotunda aşağıdakı kimi əks
etdirilməlidir:
DT-63 "İddialar üzrə hesablaşmalar"
hesabının "Veksellər üzrə iddia"
128,4 milyon
subhesabı;
manat
KT-51 "Hesablaşma hesabı" Ödənilmiş indossamentləşdirilmiş veksel 125 milyon manat
həcmində 008 "Alınmış ödənişlərin və öhdəliklərin təminatı"
balansarxası hesabının kreditinə yazılmaqla silinir.
Uçotun mövcud qaydasına görə yuxarıda şərh edilən əmtəəlik kommersiya vekselindən fərqli olaraq maliyyə vekselinin
uçotu özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Maliyyə vekseli,
təminatı üçün ayrı hesablama tərtib olunan qiymətli kağızları özündə
birləşdirir. Maliyyə vekselinin, çox hallarda kommersiya
əməliyyatları ilə əlaqəsi olmur. Bu cür halda alınmış və verilmiş
veksellərə, debitor və kreditorlarla əlaqədar əməliyyatlara, eləcə də
yeni əmlakın alınması, yaxud əmlak münasibətlərinə görə yeni
öhdəliklərin götürülməsinə, baş vermiş əməliyyatların başa çatması
kimi baxılır. Maliyyə veksellərinin uçotunu əks etdirmək üçün
hesablaşma əməliyyatları ilə əlaqəsi olmayan ayrı mühasibat
hesablarının seçilib istifadə edilməsi zəruri hesab edilir. Bu
baxımdan hesablar planında yeni əlavə: "Verilmiş veksellər" və
"Alınmış veksellər" hesabı nəzərdə tutmaq məqsədəuyğundur.
Müəyyən vaxta alınmış veksellərin uçotu. Bu cür
veksellər 62/3 "Alınmış veksellər" subhesabmın debetində 51
"Hesablaşma hesabı", yaxud vekselin alınması zamanı ödənilən pul
vəsaitini, həmçinin nominal veksel məbləğinin alış də
298
yərindən artıq olan hissəsini uçota alan 83 "Gələcək dövrlərin
gəlirləri" hesabının "Veksellər üzrə faizlər" subhesabının kreditində
əks etdirilir.
Misal. Məbləği 500 min manat olan veksel 400 min manata
alınmışdır. Onun ödənmə müddəti konkret tarixə təyin edilmişdir.
Alınmış veksel üçün aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur:
a) vekselin 400 min manatlıq alış dəyəri üçün:
DT-62/3 "Alınmış veksellər" subhesabı;
KT-51 "Hesablaşma hesabı".
b) nominal və alış dəyərləri arasındakı 100 min
manatlıq fərq üçün:
DT-62/3 "Alınmış veksellər" subhesabı;
KT-83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabının
"Veksellər üzrə faizlər" subhesabı.
Veksel ödənildikdən sonra müəssisənin hesablaşma hesabına
500 min manat daxil olmalıdır ki, onu da 51 "Hesablaşma hesabı"nın
debetində 62/3 "Alınmış veksellər" subhesabının kreditində əks
etdirmək lazımdır. Bu yazılış ödənilmiş vekselin dəyərinin
köçürülməsini təsdiq edir. Bununla birlikdə vekselin özünün məbləği
ilə yanaşı onun üçün faizin ödənilməsi də müəssisəyə daxil olur.
Buna görə birinci yazılışla birlikdə ikinci veksel üçün ödənilmiş faiz
məbləğinə də 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabının "Veksellər
üzrə faizlər" subhesabının debetinə 80 "Mənfəət və zərər" hesabının
kreditinə mühasibat yazılışı vermək lazımdır.
Tərtib edilmə tarixi də nəzərə alınmaqla ödənmə günü, yaxud
ayı göstərilən veksellər də bu qaydada uçota alınır.
Toadim edilən kimi ödənilən aimmts veksellərin
uçotu. Bu cür veksellərdə faiz dərəcəsi və faiz məbləğinin
hesablanma qaydası nəzərdə tutulmuşdur. Vekselin məzmununda
faizin hesablanma qaydası göstərilməyən, ancaq faiz dərə
299
cəsi saxlanılan hallarda vekselin tərtib edilməsindən onun
ödənilməsinə qədər olan dövr ərzində faiz hesablaması aparmaq
lazımdır. Məsələn, 15 mart tarixdə 2 milyon manat həcmində
verilmiş veksel illik 180 faiz hesablanmaqla tərtib edilən kimi
ödənilməlidir. Veksel tərtib edildiyi gündən iki aydan tez olmayaraq
ödənişə təqdim olunmalıdır. Bu veksel 25 mart tarixdə 1,8 milyon
manata alınmış və 16 may tarixdə ödə- yiciyə təqdim olunmuş və o,
bütün faiz məbləği ilə birlikdə həmin gündə də ödənilmişdir.
Vekseldən çatası faizin hesablanmasını yerinə yetirək:
Faizin hesablanmasının hər hansı bir şərti vekseldə
göstərilməyən hallarda, onun vekselin tərtib olunduğu gündən
ödəndiyi günə kimi olan dövr ərzində hesablanması tələb olunur.
Faiz məbləğinin hesablanmasım aşağıdakı düsturun köməyi ilə
aparmaq olar:
(Vm+G+Fd)
Fm =
(100 X 360)
Burada: Fm - veksel üzrə faiz məbləğini;
Vm - vekselin məbləğini;
G - faiz hesablanan günlərin sayım;
Fd - illik faiz dərəcəsini ifadə edir.
Bizim misalda bu məbləğ aşağıdakı parametrlərə əsasən
müəyyən edilir:
(2000000 + 60 + 180)
----------------------------- = 60000 manat
(100x 360)
300
Bu əməliyyatın hesablarda əks etdirilməsi aşağıdakı kimi
yerinə yetirilir:
Vekselin '1,8 milyon manata alınması;
DT - 62/3 "Alınmış veksellər" subhesabı;
KT - 51 "hesablaşma hesabı".
Veksel üzrə 200 min manat faiz məbləğinin əks etdirilməsi;
DT - 62/3 "Alınmış veksellər" subhesabı;
KT - 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabının
"Veksellər üzrə faizlər" subhesabı;
2,0 milyon
ödənilməsi;
manatlıq
vekselin
borclu
tərəfindən
DT - 51 "Hesablaşma hesabı";
KT - 62/3 "Alınmış veksellər" subhesabı;
Vekselə görə ödəyicidən alınmış 0,6 milyon manatın əks
etdirilməsi;
DT - 51 "Hesablaşma hesabı";
KT - 80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Bundan başqa, əvvəl "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabında
uçota alınan 200 min manat faiz məbləğini müəssisənin mənfəətinə
daxil etmək lazımdır. Buna görə həmin məbləğə aşağıdakı yazılışı
vermək olar:
DT - 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabının
"Veksellər üzrə faizlər" subhesabı;
KT - 80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Fərz edək ki, bizim yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz veksel
üçün faizin hesablanma müddəti onun ödənişə təqdim edilmə
müddətinin daxil olması anında müəyyən edilir. Göstərildiyi kimi
vekselin ödənişə təqdim edilmə müddəti 15 maydan tez olmayaraq
daxil olur. Həqiqi olaraq isə o, 16 may tarixdə ödənilmişdir. Bu
baxımdan onun üçün bir günlük faiz ödənilməlidir. Yuxarıda
göstərilən düsturdan istifadə etməklə faiz məbləğinin 10 min manata
bərabər olmasını müəyyən etmək
301
olar. Buna görə ödəyici vekselə görə 2010000 manal ödəməli
olacaqdır.
İndi isə 25 mart tarixdə illik 160 faiz dərəcə ilə yeni 2,5
milyon manat vekselin verilməsini nəzərdən keçirək. Veksel,
verildiyi tarixdən bir ay yarımdan tez olmayaraq ödənişə təqdim
edilməlidir. Veksel müəssisə tərəfindən 2,7 milyon manat həcmində
28 mart tarixdə alınmış və 28 may tarixdə ödənişə təqdim
olunmuşdur. Faizlə birlikdə bütün məbləğ veksel verənə
ödənilmişdir.
Veksel üzrə faizi hesablamaq üçün faizin hesablanmasında
tələb olunan günlərin sayını müəyyən etmək lazımdır. Təyin
olunmuş müddətdə vekseli tərtib etdikdən bir ay sonra onun ödənmə
tarixi-daxil olma gününə, yəni vekselin tərtib edildiyi tarixə uyğun
gəlməlidir. Göstərilən misalda yarımaylıq müddət 15 gün kimi qəbul
edilir. Bizim misalda veksel iki ay (60 gün) və 3 gündən sonra
ödənilir. Beləliklə, veksel üçün 63 günlük faiz alınmalıdır.
Bunlardan istifadə etməklə faiz məbləğini hesablayıb müəyyən
etmək olar. Bu (2500000 x 63 x 160): 36000 = 700 min manat olar.
Göstərilən müddət üzrə alınası məbləğ 3200000 manat təşkil edər.
Bu əməliyyatlar mühasibat uçotunda aşağıdakı kimi əks
etdirilir:
Vekselin alınması:
DT-62/3 "Alınması veksellor”subhesabı - 2500000 manat
DT-83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabının
"Veksellər üzrə faizlər" subhesabı- 200000 manat
KT-51 "Hesablaşma hesabı»Vekselin ödənişi:
DT-51 "Hesablaşma hesabı"KT-62/3 "Alınmış veksellər"
subhesabı KT- 80 "Mənfəət və zərər" hesabı
(alınmış veksel üzrə faiz) 302
2700000 manat
3200000 manat
2500000 manat
700000 manal
Veksel alınan zaman 200000 manat mükafat verildiyindən veksel üzrə faizdən əldə edilən mənfəəti azaltmaq lazımdır.
Bunun üçün aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilməlidir:
DT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT-31 "Gələcək dövrlərin xərcləri"
>-. 200000 manat
hesabının «Veksellər üzrə faizlər"
subhesabı
_
Alınmış
uzunmüddətli
veksellərin
uçotu
xüsusiyyətləri. Alındıqdan sonra ödənişi bir ildən az olmayan
müddətdə yerinə yetirilən uzunmüddətli veksellər uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları kimi 06 "Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları"
hesabında açılması bir zərurət kimi tələb olunan "Alınmış
uzunmüddətli veksellər" subhesabında uçota alınmalıdır.
Uzunmüddətli veksellər onların alınmasına çəkilən həqiqi
məsrəflər üzrə uçota götürülür. Vekselin nominal məbləği ilə həqiqi
qiyməti arasındakı fərq aylıq bərabər hissələrlə uçot dəyərinə əlavə
edilir və vekselin ödəndiyi tarixə 06 "Uzunmüddətli maliyyə
qoyuluşları" hesabında uçota alınan məlum vekselin nominal
məbləğini əldə etmək üçün mənfəətə daxil edilir.
Misal. Müəssisədə ödəniş müddəti 1,5 ildən sonra daxil olan
3,2 milyon manata veksel alınmışdır. Vekselin nominal məbləği 5
milyon manata bərabərdir. Sözü gedən əməliyyatın mühasibat
uçotunun hesablarında əks etdirilməsi metodikası aşağıdakı kimidir:
3,2 milyon manatlıq vekselin alınması
DT-06 "Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları" hesabının
"Uzunmüddətli veksellər" subhesabı;
KT-51 "Hesablaşma hesabı".
Vekselin alış və nominal qiyməti arasındakı fərq, yəni 1,8
milyon manat 18 ay ərzində, yəni ayda 100 min manat hesabı ilə
bərabər hissələrlə bərpa edilməlidir. Bərpa üçün hər ay he303
sablanrruş 100 min manat vəsait 06 "Uzunmüddətli maliyyə
qoyuluşları" hesabının debetinə, 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri"
hesabının kreditinə yazılmaqla əks etdirilir. 18 ayın sonunda veksel
üzrə ödənilmiş məbləğ 5 milyon manat təşkil edir. Qeyd edilən
müddət ərzində 83 "Gələcək dövrlərin gəlirləri" hesabında toplannuş
1,8 milyon manat veksel üzrə faiz qeyri satışdan əldə edilən mənfəət
kimi əks etdirilmiş olacaqdır.
Təqdim olunan kimi ödənilən veksellər üzrə faizlər onların
veksel saxlayanlarda olduqları müddətdən asılı olaraq hesablanılır.
Bu, veksellər üzrə ödəniləsi faiz məbləğinin əvvəlcədən məlum
olmaması ilə əlaqədardır. Ancaq veksel üzrə çatası faiz məbləğini hər
ay hesablamaq və onu gələcək dövrlərin gəlirlərinə daxil etməklə
vekselin dəyərini artırmaq kimi əks etdirmək olar.
Veksellərin diskontlaşdınlması əməliyyatları. Diskontlaşdırma (veksellərin uçotu) bank və digər xüsusi müvəkkil
edilmiş təşkilatlar tərəfindən aparılır. O, ödəniş müddəti daxil
olanadək vekselin banka satışını xarakterizə edir. Bank, vekseli
alarkən onun diskont (uçot faizi) adlanan veksel məbləğinin bir
hissəsini özünün xeyrinə tutur. Vekselsaxlayan müəyyən faiz pul
vəsaitini öz dövriyyəsinə daxil etdiyindən və təbii ki, bu dövriyyədən
müəyyən qazanc əldə olunduğundan, bu əməliyyat hər iki tərəf üçün
sərfəli hesab edilir.
Diskontlaşdırma şəraitində vekselin banka verilməsi
(satılması) bankın, yaxud indossamentin adına müvafiq indossament blankı yazmaqla rəsmiyyətə salınır. Bank, diskontlaşdı- rılrmş
veksel əvəzinə tutulası uçot faizinin məbləği çıxılmaqla vekselin
məbləğini müəssisənin hesablaşma hesabına köçürür. Bununla
əlaqədar vekselin diskontlaşdınlması üzrə əməliyyatlar müəssisənin
mühasibatlığında aşağıdakı mühasibat yazılışı ilə rəsmiyyətə salınır:
304
DT-51 "Hesablaşma hesabı" - diskontlaşdınl
mış veksel üzrə bankın köçürdüyü məbləğ;
DT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı, yaxud
26 "Omumtəsərrüfat xərcləri" hesabı - bank
tərəfindən tutulan uçot faizinin məbləği;
KT-62/3 "Alınmış veksellər "subhesab" - bank
tərəfindən tam diskontlaşdırılan
veksel məbləği.
Bu əməliyyat eyni zamanda balansarxası hesabda da əks
etdirilməlidir. Bunun üçün vekselin tam məbləği 008 "Alınmış
ödənişlərin və öhdəliklərin təminatı" balansarxası hesabının debetinə
yazıhr.
Bank tərəfindən balansarxası hesabda uçota alınan veksellərə
- ödənməsi haqda ödəyicinin bildiriş aldığı, yaxud iddia müddəti
keçənə qədər alınan veksellər daxildir.
Veksel üzrə indossamentin baş verdiyi gündə çatası faiz
məbləği, təqdim olunan kimi ödəniləsi diskontlaşdırılmış veksellərin
məbləğinə əlavə edilir. İndossament üzrə məlum veksel təşkilat
tərəfindən qəbul edilən hallarda faiz məbləği, ancaq sonuncu iki
indossament arasındakı dövr üzrə hesablanır. Veksel məbləğinə
əlavə daxil edilən faiz məbləği 62/3 "Alınmış veksellər"
subhesabımn debetində 80 "Mənfəət və zərər" hesabının kreditində
əks etdirilir.
Bank diskontlaşdırılmış veksel üzrə ödənişi ödəyicidən ala
bilməyən hallarda vekseldən imtina edir və onu ödəniş üçün əlavə
faiz və iddiaya görə çəkilmiş xərcləri də daxil etməklə indossanta
təqdim edir. Əvvəl diskontlaşdırılmış vekselə görə banka ödənilən
vəsait 63 "İddialar üzrə hesablaşmalar" hesabının "Veksel üzrə
faizlər" subhesabının debetinə, pul vəsaitlərini uçota alan hesabların
kreditinə yazılır. Bununla birlikdə ödənilmiş vakselin məbləği 008
"Alınmış ödənişlərin və
305
öhdəliklərin təminatı" balansarxası hesabının kreditində də əks
etdirilir.
Veksellərlə təmin olunmuş kreditlərin uçotu. Banklar
və digər kredit idarələri, təminatı, hüquqi və fiziki şəxslərin müxtəlif
veksel verənlərdən və indossantlardan aldığı vekselləri girov kimi
qəbul etmək olan ssudalar verə bilərlər. Ssudadan istifadəyə görə adi
qaydada faiz ödənilir. Alınmış ssudanın ödənilməsi, borc alanın
hesabına yerinə yetirilir. Bundan sonra ssuda üzrə bank tərəfindən
girov kimi götürülmüş veksel, ona qaytarılır. Borc alan aldığı ssudam
şərtləşdirilmiş vaxtda qaytarmayan hallarda bank qəbul edilmiş
vekseli ödənişə təqdim edir və daxil olmuş məbləği sözügedən
borcun ödənilməsinə yönəldir. Borc alan, alınmış ssudanın ödənmə
dövrü ərzində bir vekseli onun təminatı üçün verilmiş digər veksellə
əvəz etmək hüququna malikdir.
Bank ssudasmı təmin etmək üçün verilmiş veksellər bir surəti
veksellə birlikdə kreditləşdirici bankda, ikinci surəti isə bankın
qeydiyyatı ilə müəssisədə qalan xüsusi reyestrə yazılır. Reyestrlə
banka verilən veksel, 008 "Alınmış ödənişlərin və öhdəliklərin
təminatı" balansarxası hesabının debetində əks etdirilir. Ancaq onun
62/3 "Alınmış veksellər" balans hesabında uçota alınması davam
etdirilir. Bank tərəfindən verilmiş ssuda 90 "Qısamüddətli bank
kreditləri" hesabının kreditində, pul vəsaitlərini uçota alan hesabların
debetində əks etdirilir.
Ssudalarm ödənilməsi isə yuxarıdakı yazılışların əksinə əks
etdirilir. Bank tərəfindən qaytarılan veksellər 008 "Alınmış
ödənişlərin və öhdəliklərin təminatı" balansarxası hesabının
kreditinə yazılır. Ssuda üzrə faizlər 90 "Qısamüddətli bank
kreditləri", yaxud 51 "Hesablaşma hesabı"nı müxabirləşdirməklə 26
"Ümumitəsərrüfat xərcləri", 44 "Tədavül xərcləri" hesablarının
debetinə yazılır.
306
Bank, verilmiş veksellər üzrə ödənişi, alınmış ssudanm
ödənilməsinə yönəldən hallarda ssuda alana bu barədə bildiriş
göndərir. Ssudanm ödənişi müəssisənin mühasibatlığında 90
"Qısamüddətli bank kreditləri" hesabının debetinə 62/3 "Alınmış
veksellər" subhesabımn kreditinə yazılır. Bununla birlikdə veksel
balansarxası uçotdan da silinir.
Verilmiş maliyyə veksellərinin uçotu. Pula dəyişməklə
verilmiş (yəni satılmış) qısamüddətli veksellər pul vəsaitlərini, yaxud
valyuta dəyərlilərini uçota alan hesabları müxabir- ləşdirməklə
"Verilmiş veksellər" subhesabmda uçota alınır. Verilmiş veksellər
üzrə faizlər 80 "Mənfəət və zərər" hesabına silinir, yaxud onların
ödənişinə qədər 31 "Gələcək dövrlərin xərcləri" hesabında əks
etdirilir.
Digər təşkilatların qiymətli kağızlarına dəyişməklə verilmiş
veksellər 06 "Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları", 58 "Qısamüddətli
maliyyə qoyuluşları" hesablarının debetində, "Verilmiş veksellər"
subhesabımn kreditində mühasibat yazılışı verilməklə əks etdirilir.
Qarşılıqlı veksellər üçün verilmiş vekseUər (eyni məbləğə
dəyişdirilən veksellər) 62/3 "Alınmış veksellər" subhesabımn
debetində, "Verilmiş veksellər" subhesabımn kreditində əks etdirilir.
12 aydan çox olan müddətə verilmiş uzunmüddətli veksellər
95 "Uzunmüddətli borclar" hesabının ayrı "Verilmiş uzunmüddətli
veksellər" subhesabmda uçota alınır. Uzunmüddətli veksellər üzrə
ayrılmış faizlər 31 "Gələcək dövrlərin xərcləri" hesabında uçota
alınır və hər ay bərabər hissələrlə 80 "Mənfəət və zərər", 81
"Mənfəətin istifadəsi", 08 "Kapital qoyuluşları" hesablarının
debetinə yazılmaqla hesabat ilinin zərərinə köçürülür.
Hesabat dövrünün (kvartalın, ilin) axırında təqdim edilən kimi
ödənilən verilmiş uzunmüddətli vaksellərin faiz məb
307
ləği müəyyən edilir və onun məbləği 80 "Mənfəət və zərər" hesabının
debetinə yazılır, 95 "Uzunmüddətli borclar" hesabında isə gələcək
hesabat dövründə ondan çatası faiz məbləğini daxil etməklə həmin
vekselin məbləği əks etdirilir.
Aksetİəşdirilmiş köçürmə veksetlərinin uçotu. Ak- sept vekseli ödənişə qəbul etmək haqda rəsmi razılaşmadır. Aksept haqda
razıhq, köçürmə vekselininin arxa tərəfində yazılış aparmaqla yerinə
yetirilir. Veksel vekselverənin xeyrinə alınmış kreditor öhdəlikləri
məbləği dairəsində akseptləşdirilir. Akseptləşdirilmiş köçürmə
vekseli əvvəlcə verilmiş veksel kimi uçota alınır. Köçürmə vekseli
akseptləşdirildikdən sonra ödənmə məbləği hesabına balansdan
silinir. Bu zaman trassantın xeyrinə olan öhdəliyi uçota alan
hesablaşmalar hesabının debetinə yazılış aparılır. Təqdim edilmiş
köçürmə vekselinin hər hansı bir təminatı olmadan
akseptləşdirilməsi hallarında onunla bağlı əməliyyat 76 "Müxtəlif
debitor və kreditorlarla hesablaşmalar" hesabının debetinə yazılır. Bu
hesabda, vekseli verən trassantdan ahnası debitor borcu əmələ gəlir.
Balansdan silinəsi akseptləşdirilmiş köçürmə vekseli reqressiv
iddianın verilməsi imkamnm olmasını nəzərə alaraq balans arxasında
uçota alınır.
5. Digər qiymətli kağız növlərinin uçotu
Depozit sertifikatları üzrə əməliyyatların uçotu.
Depozit sertifikatı - pul vəsaitinin emitent bank tərəfindən əmanətə
qəbul edilməsini təsdiq edən yazılı şəhadətnamədir. Bu şəhadətnamə
əmanət sahibinin və ya onun hüquqi varisinin müəyyən edilmiş vaxt
başa çatdıqdan sonra həmin əmanəti və onun üçün hesablanmış faiz
məbləğini almaq hüququnu təsdiq edir.
308
Müəssisənin bankdan aldığı depozit sertifikatlarının uçotunu
aparmaq üçün 55 «Bankdakı xüsusi hesablar» sintetik hesabının
«Depozit sertifikatları» subhesabı nəzərdə tutulmuşdur.
Bankın depozit sertifikatlarının müəssisə tərəfindən əldə
edilməsi aşağıdakı yazılışla uçotda əks etdirilir:
DT-55 «Bankdakı xüsusi hesablar» hesabı;
KT-51 «hesablaşma hesabı»..
Depozit sertifikatı əmanətçidən və ya onun hüquqi varisindən
alınan zaman onunla əlaqədar əməliyyat 58 №-li «Qısamüddətli
maliyyə qoyuluşları» hesabının «Depozitlər» subhesabmda uçota
alınır. Bu zaman alınan depozit sertifikatı uçotda aşağıdakı yazılışla
əks etdirilir.
DT-58 «Qısamüddtəli maliyyə qoyuluşları» hesabı.
KT-51 «Hesablaşma hesabı».
Depozit sertifikatının geri verilməsi və borcun ödənilməsi
zamanı vergi tutulmur.
Depozit sertifikatlarının geri verilməsi və borcun ödənilməsi
zamanı aşağıdakı yazılış verilir:
DT-51 «Hesablaşma hesabı»;
KT-55 «Bankdakı xüsusi hesablar» hesabı.
Müəssisə əvvəlcədən almış olduğu depozit sertifikatlarını
satan zaman onunla əlaqədar baş vermiş əməliyyatlar 48 «Sair
aktivlərin satışı» hesabında uçota alınır. Depozit sertifikatlarının
satışından daxil olan vəsait daxil olma yerindən asılı olaraq 50
«Kassa», yaxud 51 «Hesablaşma hesabı» hesablarının debetinə, 48
«Sair aktivlərin satışı» hesabının kreditinə, həmin əməliyyatdan olan
maliyyə nəticəsi müəssisənin gəliri kimi 48 JVfe-li hesabı
debetləşdirməklə 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabının kreditinə
yazılır.
309
Depozit sertifikatları üzrə alınan faizlərin məbləği satışdankənar gəlirlərin tərkibinə daxil edilir və aşağıdakı mühasibat
yazılışı ilə uçotda əks etdirilir.
DT-76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar»
hesabının «Depozit sertifikatları üzrə faizlər»
subhesabı;
KT-80 «Mənfəət və zərər» hesabı.
Depozit sertifikatları üzrə faizlərdən əldə edilən gəlir bu
gəlirin mənbəyində, yəni həmin faizi ödəyən emitentdə vergiyə cəlb
edilir. Müəssisənin depozit sertifikatları üzrə aldığı faizlər vergiyə
cəlb edilən mənfəətin tərkibinə daxil edilmir.
Təsərrüfat fəaliyyətində opsion, variant, fyuçers, for- vard və
s. qiymətli kağız növlərindən də istifadə olunur. Onlar müvafiq satış
və satış əməliyyatlarının aparılmasında tətbiq edilir və yuxarıdakı
qaydada mühasibat yazılışı verilməklə rəsmiyyətə salınır.
310
IX FƏSİL. İSTEHSALA MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU
VƏ MƏHSULUN MAYA DƏYƏRİNİN
KALKULYASİYASI
1. istehsal məsrəfləri və məhsulun maya dəyəri
haqda anlayış
Müəssisənin hər hansı fəaliyyəti, istər məhsul istehsalı, istərsə
də işlərin yerinə yetirilməsi və xidmətlərin göstərilməsi canlı və
keçmiş əmək məsrəfləri ilə bağlıdır. Canlı və keçmiş əmək
məsrəflərinin məcmusu müəssisənin istehsal xərclərini yaradır.
Həmin xərclər əmtəə-pul münasibətləri şəraitində dəyər formasını
alır.
İctimai istehsal xərclərini, müəssisənin məhsul (iş, xidmət)
istehsalına çəkdiyi xərclərdən fərqləndirmək lazımdır. İctimai
istehsal xərcləri əmtəənin dəyərini yaradır. Bu dəyər istehlak edilmiş
istehsal vasitələrinin dəyərindən və yeni yaradılmış dəyərdən
ibarətdir. Əgər canlı və keçmiş əməyi özündə birləşdirən dəyər bu və
ya digər məhsulun istehsalının cəmiyyətə neçəyə başa gəldiyini
göstərirsə, maya dəyəri həmin məhsula bilavasitə müəssisə
tərəfindən çəkilən xərcləri əks etdirir. Maya dəyərinə, canlı əməyin
cəmiyyətin xalis gəlirini yaradan hissəsi daxil edilmir. Deməli, maya
dəyəri, əmtəənin dəyərinin yalnız bir hissəsini təşkil edir. Başqa
sözlə, maya dəyəri istehlak edilmiş istehsal vasitələrinin və zəruri
məhsulun dəyərindən ibarətdir. Zəruri məhsulun dəyərinə əməyin
ödənilməsinə çəkilən xərclər daxil edilir.
Beləliklə, müəssisə tərəfindən məhsulun (işin, xidmətin)
istehsalı və satışına çəkilən xərclər maya dəyərində öz əksini tapır.
Maya dəyəri məhsulun (işin, xidmətin) istehsalı və satışı prosesində
istehlak olunmuş hissəsini təşkil edir. Başqa sözlə, maya dəyəri
istehlak edilmiş istehsal vasitələrinin və zəruri
311
məhsulun dəyərindən ibarətdir. Zəruri məhsulun dəyərinə əməyin
ödənilməsinə çəkilən xərclər daxil edilir.
Maya dəyəri sintetik iqtisadi göstəricidir və özündə istehsal,
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin bütün tərəflərini əks etdirir. Onun
səviyyəsi və məbləği bilavasitə məhsul satışından əldə olunan
mənfəətin həcminə təsir edir. Buna görə də məhsulun maya dəyərinin
müntəzəm aşağı salınması mənfəətin həcminin artmasının,
bütövlükdə
müəssisənin
maliyyə
vəziyyətinin
möhkəmləndirilməsinin mühüm amilidir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi göstəricilər sistemində
maya dəyərinin rolu da artmışdır. Məsələ bundadır ki, bazar
iqtisadiyyatı şəraitində müəssisənin maliyyə vəziyyəti xeyli dərəcədə
onun istehsal etdiyi məhsulun rəqabət qabiliyyətindən asılıdır. Bir
sıra bərabər şərtlər daxilində istehsal olunan məhsulun maya dəyəri
aşağıdırsa, onun daxili və xarici bazarlarda rəqabət qabiliyyəti də
yüksəkdir,
bu
da
müəssisənin
maliyyə
vəziyyətini
möhkəmləndirməyin mühüm amillərindən biridir.
Topdansatış, sərbəst (bazar), pərakəndə və sair qiymətlərin
formalaşmasına maya dəyəri böyük təsir göstərir. Maya dəyəri aşağı
olarsa həmin qiymətlərin də aşağı salınmasına imkan yaranır. Maya
dəyəri həm də transfert qiymətlərinin müəyyən olunması,
müəssisənin daxili bölmələri tərəfindən əldə edilən nəticələrin
qiymətləndirilməsi üçün mühüm göstərici hesab olunur.
Maya dəyəri təkcə istehsal prosesini yox, eləcə də tədavül və
bölgü proseslərini əks etdirir. Ona görə də maya dəyərinin səviyyəsi
maddi-texniki təchizatın, satışın şərtlərindən, müəssisələr arasındakı,
həmçinin müəssisələrlə dövlət arasındakı qarşılıqlı münasibətdən
asılıdır.
Bütövlükdə maya dəyəri göstəricisi, istehsala məsrəflərin
tərkibi, quruluşu və dinamikasını təhlil etmək, istehsalın və
312
ayrı-ayrı məhsulların rentabelliyini müəyyən etmək, daxili təsərrüfat
hesabını həyata keçirmək, qiymətləri formalaşdırmaq, istehsal
məsrəflərinin aşağı salınma ehtiyatlarını aşkara çıxarmaq, istehsalın
təkmilləşdirilməsi, yenidən qurulması və modernizasiyasmm
səmərəliliyini müəyyən etmək, ölkə miqyasında milli gəlirin həcmini
hesablamaq və s. məqsədlər üçün lazımdır.
Yuxarıda deyilənlər baxımından maya dəyərinin idarə
edilməsi çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Maya dəyərinin idarə
edilməsi,
xərclərin
proqnozlaşdırılması,
planlaşdırılması,
normalaşdırılması, uçotu və məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası, təhlili, tənzimlənməsi onlara nəzarətin təşkil edilməsi
vasitəsilə həyata keçirilir.
Maya dəyərinin idarə edilməsi sistemində istehsala
məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyanın xüsusi
rolu vardır. Bu, istehsala çəkilən həqiqi xərclərin, onların əsasında
maya dəyərinin hesablanmasının, təhlilin aparılmasının və xərclərə
nəzarətin başlıca informasiya mənbəyinin uçot olması ilə izah
olunur. Uçotun verdiyi informasiya gələcəkdə istehsala çəkiləcək
məsrəflərin
proqnozlaşdırılması,
planlaşıdırılması,
normalaşdırılması, bir sıra iqtisadi göstəricilərin (plan maya
dəyərinin, xərc smetasının, rentabellik səviyyəsinin və s.) müəyyən
edilməsində istifadə olunur. Təsadüfi deyildir ki, istehsala
məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkul- yasiyası
mühasibat uçotunun aparıcı sahəsi hesab edilir.
Hazırda ölkədə istehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya
dəyəri kalkulyasiyanın vahid sistemi qəbul edilmişdir. Bu sistem
əsasında istehsala material, əmək və maliyyə ehtiyatları
məsrəflərinin uçotu təşkil edilir, əmtəəlik məhsulun, onun ayrı-ayrı
növlərinin maya dəyəri müəyyən olunur, məsrəflər üzərində nəzarət
həyata keçirilir.
313
istehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri
kalkulyasiyası qarşısında aşağıdakı vəzifələr qoyulur:
- məhsul istehsalına, işlərin və xidmətlərin görülməsinə
çəkilən həqiqi məsrəflər haqda vaxtında, dolğun və düzgün
informasiya vermək;
- məhsul (iş, xidmət) istehsalına sərf olunan maddi, əmək və
maliyyə ehtiyatları üzərində ciddi nəzarət etmək;
- istehsalm təşkili və idarə edilməsi ilə əlaqədar xərclərin
smetasına əməl olunması üzərində nəzarət etmək;
məhsulun (işin, xidmətin) həqiqi maya dəyərinin
hesablanmasını, hesabat kalkulyasiyalarının düzgün təşkilini həyata
keçirmək;
məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin aşağı
salınması ehtiyatlarmı aşkara çıxarmaq.
Ayn-ayrı sahələrdə yaradılmış müəssisələrin fəaliyyətinin
müxtəlifliyi, istehsalın xarakteri, istehsal olunan məhsulların növləri
və çeşidi, müəssisələrin ixtisaslaşma və təmərküzləşmə səviyyəsi,
idarə edilməsi və s. amillər istehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun
maya dəyəri kalkulyasiyasının təşkilinə təsir göstərir. Buna
baxmayaraq istehsal məsrəflərinin ncotunnn təşkili aşağıdakı ümumi
prinsiplər əsasında olmalıdır:
- istehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri üzrə
həqiqi
göstəricilər
plan
və
normativ
göstəricilərinə
uyğunlaşdırılmalıdır;
- mühasibat uçotunda istehsal məsrəfləri istehsal bölmələri,
məhsul (iş, xidmət) növləri, iqtisadi elementlər və xərc maddələri
üzrə qruplaşdırılmahdır;
- istehsala məsrəflər bütün hallarda sənədləşdirilməli, uçotda
qoyulmuş norma və normativlər, həmin norma və normativlərdən
kənarlaşmalar üzrə ayrıca əks etdirilməlidir;
314
- hesabat dövründə çəkilən bütün xərclər, həmin dövrdə
istehsal olunan məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil
edilməlidir;
- istehsal məsrəflərinin uçot obyektləri ilə kalkulyasiya
obyektlərini uyğunlaşdırmaq və bunun əsasında mühasibat uçotunun
məlumatları üzrə məhsulun maya dəyərini hesablamaq;
- istehsala məsrəflərin uçotu metodologiyasını və məhsulun
maya dəyəri kalkulyasiyası metodlarını inkişaf etdirmək və
beynəlxalq standartlara yaxınlaşdırmaq.
Göstərilən prinsiplərə əməl edilməsi məhsulun (işin,
xidmətin) maya dəyərini düzgün müəyyənləşdirməyə, bu barədə
daha dolğun informasiya əldə etməyə imkan verər.
2. İstehsala məsrəflərin tərkibi və təsnifatı
Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyəri iqtisadi bir kateqoriya
kimi bazar iqtisadiyyatımn obyektiv qanunlarının təsiri altında
formalaşır. Bununla belə, onun tərkibi dövlətin təsiri və tənziminə
məruz qahr. Başqa sözlə, dövlət maya dəyərinin tərkibini ümumi
şəkildə müəyyən edir və tənzimləyir. Bu, hər şeydən əvvəl öz əksini
maliyyə nəticələrinin müəyyən olunması və formalaşdırılmasında,
xammal və materiallara, yanacağa, satın alman yarımfabrikatlara
preyskurant qiymətlərinin, enerjiyə və nəqliyyat xidmətlərinə
tariflərin, amortizasiya normalarının qoyulmasında tapır. Dövlət
həmçinin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin hədlərinin
formalaş- ıhasına da təsir göstərir. Bu da öz təzahürünü dövlətin
mərkəzləşdirilmiş qaydada məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya
dəyərinə daxil olunmalı məsrəfləri, müəssisənin sərəncamında
315
qalan mənfəətə aid ediləcək, həmçinin digər mənbələrə (xüsusi
təyinatlı fondlara, qeyri-büdcə fondlarının maliyyələşdirilməsinə və
s.) silinəcək məsrəfləri müəyyən etməsində tapır.
Maya dəyərinə hansı xərclərin daxil edilməsi məsələsi
iqtisadiyyatın inkişafının müxtəlif mərhələlərində dövlətin
yürütdüyü iqtisadi (vergi) siyasətlə tənzimlənir. Məsələn, hələ bu
yaxın vaxtlaradək (1 yanvar 1997-ci ilə qədər) məhsulun işin,
xidmətin maya dəyərinə əmək haqqının bütün məbləği deyil, yalmz
onun minimal həcminin dörd mislinə bərabər olan hissəsi daxil
edilirdi. Hazırda əmək haqqının məbləği istehsal olunan məhsulun,
yerinə yetirilən iş və xidmətlərin maya dəyərinə tam həcmdə daxil
edilir.
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında məhsulun, işin,
xidmətin maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibi «Mühasibat
uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasirıin Qanunu, onun
əsasında Maliyyə Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış təlimat, 2001 - ci
ilin yanvarın 1 - dən qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikasının
Vergi Məcəlləsi və digər normativ sənədlərlə müəyyən edilir.
Sadalanan normativ sənədlərdə, məhsulun (işin, xidmətin)
maya dəyərinə daxil ediləcək, müəssisələrin sərəncamında qalan
xalis mənfəət hesabına və digər mənbələr hesabına örtüləcək
xərclərin siyahısı verilmişdir.
Bu sənədlərdə məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin
istehsal (xidmət) prosesində istifadə olunan təbii ehtiyatların,
xammalın, materialların, yanacağm, enerjinin, əsas fondların, əmək
ehtiyatlarının dəyərindən, həmçinin onlarm istehsalına və satışına
sərf edilən digər xərclərdən ibarət olması müəyyən edilmişdir..
Müəssisə üzrə istehsal xərcləri vergiqoyma məqsədilə Vergi
Məcəlləsi və digər normativ aktlarla təsdiq edilmiş limitlər, normalar
və normativlər əsasında müəyyənləşdirilir.
316
«Mühasibat uçotu haqqmda» Azərbaycan Respublikası
Qanunu və Vergi Məcəlləsinin tələblərinə uyğun Respublika
Maliyyə Nazirliyinin 2002 - ci ilin aprel - may aylarında işləyib
hazırladığı və təsdiq etdiyi təlimatlara müvafiq olaraq məhsulun
maya dəyərinə aşağdakı xərclər daxil edilir:
1) bilavasitə məhsul (iş, xidmət) istehsalı ilə bağlı olan
xərclər. Bu xərclər məhsulun maya dəyərinin əsas hissəsini təşkil
edir. Onlara material məsrəfləri (qaytarılan tullantıların dəyəri
çıxılmaqla) və əməyin ödənilməsinə çəkilən xərclər daxil edilir.
Material məsrəflərinə məhsulun istehsalına, iş və xidmətlərin yerinə
yetrilməsinə sərf edilən xammalın, materialların, satın alınan
komplektləşdirici məmulatların və yarım- fabrikatların, bütün növ
yanacaq və enerjinin, təmir üçün ehtiyat hissələrinin, taranın,
qablaşdırma metirallarmm və digər material ehtiyatlarının, bu
ehtiyatların daşınması və müəssisəyə gətirilməsilə əlaqədar
xidmətlərin dəyəri, təbii itki normaları daxilində material
ehtiyatlarımn əskikgəlmələri daxil edilir. Bir qayda olaraq material
məsrəflərindən qaytarılan tullantıların dəyəri çıxılır. Qaytarılan
tullantılar adətən mümkün istifadə qiymətləri ilə qiymətləndirilir.
Əmək haqqı xərclərinə: görülən işlərin həcminə görə işəmuzd qiymətlər, tarif dərəcələri, tarif (vəzifə) maaşları əsasmda
hesablanan əmək haqqı ödənişləri; iş rejimi və əmək şəraiti ilə
əlaqədar qanunvericilikdə nəzərdə tutulan müavinətlər; işçilərə
natural ödənişlər qaydasında verilən məhsulların dəyəri; uzun
müddət işləməyə, istehsal nəticələrinə və s. görə verilən mükafatlar;
müvafiq qanunvericilik əsasında verilən məzuniyyət haqları, əmək
qabiliyyətini müvəqqəti itirdiyinə görə verilən ödənişlər, istehsalatda
işlənilməyən vaxta görə verilən ödənişlər və s. daxildir.
2) istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsinə çəkilən
xərclər;
317
3) təbii xammalların istifadəsi ilə əlaqədar xərclər: Bu cür
xərclərə təbii-mineral bazanın yenidən hasil edilməsinə ayırmalar,
ixtisaslaşdırılmış müəssisələr tərəfindən həyata keçirilən torpağın
rekultivasiya işləri üzrə ödəmələr, kökü üstə satılan ağaclara görə
haqqlar və müəyyən olunmuş limit həddində su təsərrüfatı sistemində
sənaye müəssisələrinin götürdükləri suya görə ödəmələr daxil edilir;
4) istehsalın təşkili və texnologiyasının təkmilləşdirilməsi,
habelə məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, onun davamlılığının
artırılması və istehsal prosesində həyata keçirilən digər istismar
xassələrinin təmin olunması ilə əlaqədar olan qeyri- əsaslı xərclər;
5) ixtiralar və səmərələşdirici təkliflərlə əlaqədar xərclər. Belə
xərclərə: təsdiq edilmiş təcrübə-sınaq işlərinin aparılması, ixtiralar və
səmərələşdirici təkliflər üzrə modellərin və nümunələrin
hazırlanması və sınaqdan keçirilməsi, ixtiraçılıq və səmərələşdiricilik
üzrə müsabiqələrin, baxışların təşkili, müəlliflik haqqının ödənilməsi
üzrə xərclər daxildir;
6) istehsal prosesinə xidmət xərcləri: Qeyd edilən xərclərə
istehsalın xammal, material, yanacaq, enerji, alət, ləvazimat və digər
vasitə və əmək əşyaları ilə təmin olunması üzrə xərclər; əsas
vəsaitlərin bütün növ təmirinə çəkilən xərclər; bina və inventarların
saxlanılması, istehsalatda təmizlik qaydalarına riayət edilməsi üzrə
və s. xərclər daxil edilir;
7) normal iş şəraiti və təhlükəsizlik texnikasının təmin
edilməsi üzrə xərclər;
8) təbiəti mühafizə təyinatlı fondların istismarı və saxlanması
ilə əlaqədar və digər təbiəti mühafizə obyektlərinin saxlanması üzrə
xərclər;
9) istehsalın idarə olunması: müəssisənin idarə aparatı
işçilərinin və onun struktur bölmələrinin saxlanması, müəssisə
rəhbərinin xidməti minik maşınlarının saxlanması xərcləri:
318
10) işçi qüvvəsinin yığılması, kadrların hazırlanması,
ixtisasının artırılması və yenidən hazırlanması ilə əlaqədar xərclər;
11) Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna, Məşğulluq Fonduna və s.
təşkilatlara ayırmalar və ödəmələr;
12) qanunvericilikdə müəyyən edilmiş normalara uyğun
ezamiyyə, reklam və nümayəndəlik xərcləri;
13) texniki idarəetmə vasitələrinin saxlanması və onlara
xidmət göstərilməsi üzrə xərclər: hesablama mərkəzləri, rabitə
qovşaqları, siqnalizasiya vasitələri və digər texniki idarəetmə
vasitələri üzrə xərclər;
14) auditor, informasiya və məsləhət xarakterli xidmətlər üzrə
ödənişlər;
15) məcburi qaydada beynəlxalq rabitə təşkilatlarına üzv
olmaqla əlaqədar ödənilən üzvlük haqqı da daxil olmaqla rabitə
xidmətlərinin (istehsal prosesi ilə bilavasitə əlaqəsi olmayan şəxsi
danışıqlardan başqa) dəyəri;
16) ümumi istifadədə olan sərnişin nəqliyyatının xidmət
etmədiyi istiqamətlərdə işçilərin iş yerinə və geriyə daşınması üzrə
xərclər;
17) qısamüddətli bank kreditlərinə görə ödənilən faiz
məbləğləri və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan bank xidmətlərinin
dəyəri;
18) məhsulun satılması ilə əlaqədar olan xərclər: qablaşdırma,
saxlanma, yüklənmə və daşınma xərcləri;
19) qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi (amortizasiyası) üzrə
xərclər;
20) qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş normalar həddində
ekologiyanı çirkləndirməyə görə ödənilən məbləğlər;
21) qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş, lakin yuxarıda adları
çəkilməyən digər xərclər və ödənişlər;
319
22) zay məhsuldan itkilər, zəmanət xidməti müddəti müəyyən
olunmuş məhsullara (mallara, məmulatlara) zəmanətli xidmət və
zəmanətli təmir xərcləri; istehsaldaxili səbəblər üzündən
boşdayanmalardan itkilər və s.
İstehsala
məsrəflərin
uçotunun
təşkili
istehsalın
texnologiyasından, quruluşundan, təşkili xüsusiyyətlərindən,
buraxılan məhsulun, yerinə yetirilən işlərin və xidmətlərin
xarakterindən və s. amillərdən xeyli dərəcədə asılıdır. Bununla
birlikdə istehsala çəkilən xərclər tərkibinə, iqtisadi təyinatına,
məhsulun maya dəyərindəki xüsusi çəkisinə, məmulatların
hazırlanmasında və satışındakı roluna, istehsalın həcminə görə
müxtəlifdir. Ona görə həmin xərclərin müxtəlif əlamətlər üzrə
təsnifatı və qruplaşdınlması tələb olunur. Xərclər istehsalın
xarakterinə, məhsul, iş və xidmətlərin növünə, başvermə yerlərinə,
texnoloji prosesə münasibətinə, tərkibinə, ayrı-ayrı məhsul, iş və
xidmətlərin maya dəyərinə daxil olunması üsuluna, istehsal
prosesində
iştirakına,
istehsalın
həcminə
münasibətinə,
planlaşdırmaya münasibətinə, başvermə dövrünə və s. görə,
elementlər və kalkulyasiya maddələri üzrə qruplaşdırılır.
İstehsal xərclərinin yuxarıda göstərilən əlamətlər üzrə
qruplaşdınlması müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir. Belə ki,
istehsalın xarakterinə görə xərclər, məhsul, iş və xidmət növləri və
istehsal prosesinin mərhələləri üzrə bölüşdürülür. Bu da ayrı-ayrı
məhsul, iş və xidmət növlərinin maya dəyərini müəyyən etməyə,
mərhələlər üzrə təsərrüfat hesabını tətbiq etməyə imkan verir.
Maya dəyərinin planlaşdırılması və kalkulyasiya edilməsi
zamanı xərclərin iqtisadi elementar və kalkulyasi maddələri üzrə
təsnifatı mühüm rol oynayır. İqtisadi element dedikdə, məhsulun
(işin, xidmətin) istehsalı və satışına çəkilən xərcin birtərkibli
(həmcins) növü nəzərdə tutulur. Xərclərin iqtisadi elementlər üzrə
qruplaşdınlması "nə sərf olunmuşdur?"
320
sualına cavab verir. Məsələn, məhsul (iş,xidmət) istehsalı və satışı
üzrə əmək haqqı xərci birtərkibli xərc elementidir. Bu xərci ayrı-ayrı
tərkib hissələrinə parçalamaq mümkün deyildir. Həmin xərc
elementində istər bilavasitə istehsal fəhlələrinin, istərsə də müxtəlif
idarəetmə pillələrində qulluqçuların, mütəxəssislərin, rəhbər işçilərin
əmək haqları öz əksini tapmış olur.
Yuxarıda adı çəkilən normativ sənədlərdə mülkiyyət
formalarından, təşkilati-hüquqi xüsusiyyətlərindən, fəaliyyət
istiqamətlərindən asılı olmayaraq bütün müəssisələr üçün vahid xərc
elementləri müəyyən olunmuşdur. Bunlara aşağıdakılar daxil edilir:
1. Material xərcləri (qaytarılan tullantıların dəyəri
çıxılmaqla);
2. Əmək haqqı xərcləri;
3. Sosial ehtiyaclara ayırmalar;
4. Əsas fondların amortizasiyası (köhnəlməsi);
5. Sair xərclər.
Hər bir elementə daxil edilən xərclərin tərkibi və məzmunu
sözü gedən normativ sənədlərdə geniş açıqlanmışdır. Məsrəflərin
elementlər üzrə bölgüsü müəssisə üzrə bütövlükdə onların smetasını
və həqiqi məbləğlərini müəyyən etmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Xərc elementləri əsasmda müəssisənin material və əmək
ehtiyatlarına, digər vəsaitlərə olan tələbat hesablanılır, onların
harada və hansı məqsədlər üçün istifadə edilməsindən asdı
olmayaraq xərclərin tərkibi və quruluşu müəyyən olunur.
İstehsal xərclərinin iqtisadi elementlər üzrə qruplaş- dınlması
bir sıra iqtisadi göstəricilərin, o cümlədən ayrı-ayrı müəssisələrdə,
sahələrdə yaradılan milli gəlirin hesablanması üçün istifadə edilir.
Xərclərin iqtisadi elementlər üzrə təsnifatından göründüyü
kimi onun əsasında müxtəlif növ məhsulların (işlərin,
321
xidmətlərin) maya dəyərini hesablamaq, müəssisənin bölmələri üzrə
xərclərin həcmini müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Məhz buna
görə xərclərin kalkulyasiya maddələri üzrə təsnifatından istifadə
edilir. Xərclərin kalkulyasiya maddələri üzrə təsnifatı "nə üçün sərf
edilmişdir?" sualına cavab verir. Başqa sözlə, xərclərin kalkulyasiya
maddələri üzrə təsnifatı həmin xərclərin təyinatını və başvermə
yerlərini əks etdirir.
Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən
xərclərin tərkibi üzrə rəsmi sənədlərdə xərclərin iqtisadi elementlər
üzrə nomenklaturası verildiyi halda kalkulyasiya maddələri üzrə
nomenklaturası verilmir. Kalkulyasiya maddələrinin siyahısı
istehsalın xarakteri və quruluşu nəzərə alınmaqla məhsulların
(işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu və
kalkulyasiya məsələləri üzrə sahəvi metodiki tövsiyələr, ayrı-ayrı
sahəvi nazirliklər, komitələr, birliklər, şirkətlər və s. tərəfindən
işlənib hazırlanır və onlara tabe olan müəssisə və təşkilatlara verilir.
Bununla belə hal-hazırda sənayedə tətbiq edilən xərclərin
nümunəvi nomenklaturasmı aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1. Xammal və materiallar;
2. Qaytarılan tullantılar (çıxılır);
3. Satın alınmış məmulatlar, yanmfabrikatlar və kənar
müəssisə və təşkilatların istehsal xarakterli xidmətləri;
4. Texnoloji məqsədlər üçün yanacaq və enerji;
5. İstehsal fəhlələrinin əmək haqqı;
6. Sosial ehtiyaclara ayırmalar;
7. İstehsalın hazırlanması və mənimsənilməsinə çəkilən
xərclər;
8. Ümumistehsalat xərcləri;
9. Ümumtəsərrüfat xərcləri;
10. Zaydan itkilər;
322
11. Sair istehsal xərcləri;
12. Kommersiya xərcləri;
Birinci on bir maddəyə daxil olan xərclər məhsulun (işin,
xidmətin) istehsal maya dəyərini, on ikinci maddəni də onun üzərinə
əlavə etməklə ahnan xərclərin cəmi məbləği isə məhsulun (işin,
xidmətin) tam maya dəyərini yaradır.
Sənayenin ayn-ayrı sahələrində xərc maddələrinin nömenklaturası həmin sahələrin xüsusiyyətlərindən, istehsal olunan
məhsulun xarakterindən, texnoloji proseslərin müxtəlifliyindən,
təşkilindən, xərclərin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə
müstəqim və dolayı yolla daxil edilməsi imkanlarından və s.
amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər. Məsələn, respublikanın ənənəvi
və aparıcı istehsal sahəsi olan neftçıxarmada bu sahə üçün xarakterik
olan bəzi xərc maddələri; neftin çıxarılması üçün istifadə edilən
enerji; laylara süni təsir göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər; neftin və
alman qazın yığılması və nəqli üzrə xərclər; neftin texnoloji hazırlığı
üzrə xərclər və s. tətbiq edilir.
Xərclərin kalkulyasiya maddələri üzrə qruplaşdırılması həmin
xərclərin bilavasitə ayrı-ayrı məhsul, iş və xidmt növləri, istehsalın
təşkili, ona xidmət göstərilməsi, müxtəlif struktur bölmələrinin və
müəssisənin bütövlükdə idarə edilməsi çərçivəsində uçota
alınmasına imkan yaradır. Xərclərin maddələr üzrə təsnifatı konkret
məhsul növlərinin maya dəyərinin kal- kulyasiyasını tərtib etmək,
məhsula (işə, xidmətə) çəkilən xərclər üzərində ciddi nəzarət
aparmaq, maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlarını aşkara
çıxarmaq üçün tətbiq edilir.
İstehsal xərclərinin kalkulyasiya maddələri üzrə uçotu
məhsullara (iş və xidmətlərə) qiymətlərin qoyulması üçün istifadə
olunur. Bu qruplaşma habelə məhsul istehsalının rentabelliyini,
mənfəətliliyini müəyyən etmək, ayrı-ayrı bölmələrin
323
işlərinin səmərəliliyini təhlil etmək və s. məqsədlər üçün də istifadə
olunur.
Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, iqtisadi elementlər və
kalkulyasiya maddələri üzrə qruplaşdırılmış xərclər arasında
müəyyən qarşılıqlı əlaqə və fərqlər mövcuddur. Məsələn, "Material
xərcləri» (qaytarılan tullantıların dəyəri çıxılmaqla) elementi ilə
"Xammal və materiallar" maddəsi arasında qarşı- hqlı əlaqə, onların
hər ikisinin əmək əşyaları kimi uçota alın- masmdan ibarətdir. Lakin
birincidə bütövlükdə müəssisə üzrə (təyinatından və başvermə
yerindən asılı olmayaraq) sərf olunan materiallar, ikincidə isə yalnız
konkret məhsulun (işin, xidmətin) istehsalına bilavasitə sərf olunan
materiallar əks etdirilir. Material xərclərinin bir hissəsi digər
kalkulyasiya maddələrində də əks etdirilə bilər.
İndi də xərclərin digər əlamətlər üzrə təsnifatmı nəzərdən
keçirək. İstehsal (texnoloji) prosesinə, yaxud texnoloji-iqtisadi
təyinatına görə xərclər əsas və əlavə xərclərə bölünür. Əsas xərclərə
məhsulun (işin, xidmətin) bilavasitə istehsalı, onun texnologiyası ilə
bağlı olan xərclər: xammal və materiallar; texnoloji məqsədlər üçün
yanacaq və enerji; istehsal fəhlələrinin əsas və əlavə əmək haqqı,
həmin əmək haqqına görə sosial sığortaya ayırmalar; istehsalın
hazırlanması və mənimsənilməsinə çəkilən xərclər; maşın və
avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclər daxil edilir.
Əlavə xərclər bilavasitə texnoloji proseslərlə əlaqədar yox, istehsalın
təşkili, idarə olunması və ona xidmət göstərilməsilə əlaqədar olan
xərcləri özündə cəmləşdirir. Bunlara ümumistehsalat (ümumsex) və
ümumtəsərrüfat xərcləri aiddir.
Tərkibinə görə xərclər bir elementli və kompleks xərclərə
bölünür. Bir elementli xərclər təyinatından və başvermə yerlərindən
asılı olmayaraq tərkib hissələrinə parçalanmır və yekcinsdirlər
(xammal, materiallar, yanacaq, əmək haqqı və s.).
324
Kompleks xərclər isə tərkibinə görə bir neçə elementlərdən:
ümumistehsalat, ümumtəsərrüfat xərcləri, kommersiya xərcləri və
sairdən ibarətdir. Həmin xərclərə demək olar ki, bütün xərc
elementləri daxil edilir.
Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil olunması
üsuluna görə xərclər müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərə ayrılır.
Müstəqim məsrəflər dedikdə, konkret məhsulun (işin, xidmətin)
maya dəyərinə birbaşa daxil edilən xərclər başa düşülür. Müstəqim
məsrəflərə adətən istehsalın texnologiyası ilə bağlı olan xərclər
(xammal, materiallar, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı və s.) aiddir.
Qeyri-müstəqim xərclər bir yox, bir neçə məhsulun (işin, xidmətin)
istehsalı ilə əlaqədardır və buna görə də onlar (məsələn, istehsalın
idarə edilməsi və ona xidmət göstərilməsi ilə bağlı xərclər) konkret
məhsullar (işlər, xidmətlər) arasında xüsusi hesablamaların köməyilə
bölüşdürülür.
Xərclərin müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərə bölünməsi
bilavasitə istehsalın texnologiyasından asılıdır. Bu əlamətə görə
istehsal səhələri çıxarma (mədən) və emaledici sənayeyə bölünür.
Çıxarma (mədən) sənaye sahələrinə neft, qaz, dəmir filizi, daş
kömür və s. sərvətlər çıxaran müəssisələr aid edilir. Həmin sahələrdə
adətən bir növ məhsul çıxarılır və çəkilən bütün xərclər müstəqim
xərclər kimi çıxış edir. Emaledici sahələrdə isə istehsal, kompleks
xarakterə malik olduğundan əsas xərclər ayrı-ayrı məhsullar arasında
qeyri-müstəqim qaydada bölüşdürülür.
İstehsalın həcminə münasibətinə görə xərclər dəyişən və
şərti-daimi xərclərə bölünür. Dəyişən xərclər istehsal olunan
məhsulun, görülən iş və xidmətlərin həcminə mütənasib olaraq
dəyişilir. Bu zaman məhsulun, işin və xidmətin hər vahidinə düşən
həmin xərclərin həcmi dəyişməz qalır. Dəyişən xərclərə
325
xammal və materiallara, texnoloji məqsədlər üçün yanacaq və
enerjiyə çəkilən xərclər, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı və s.
daxildir. Şərti-daimi xərclər o xərclərə deyilir ki, onların məbləği
istehsalın həcminin dəyişməsindən asılı olmayaraq sabit qalır, yaxud
az dəyişir. Belə xərclərə maşın və avadanlıqların amortizasiyası,
ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri aid edilə bilər.
Xərclərin dəyişən və şərti-daimi xərclərə bölünməsinin özü də
şərtidir. Məsələ ondadır ki, yeni texnikanın və texnologiyanın tətbiqi,
təşkilati tədbirlərin həyata keçirilməsi şəraitində məhsul vahidinə
düşən dəyişən xərclərin, istehsalın həcminin xeyli artdığı şəraitdə isə
şərti-daimi xərclərin həcmi dəyişilir.
İstehsalm həcminin artdığı hallarda şərti-daimi xərclərin sabit
saxlanılması istehsal olunan məhsulların, yerinə yetirilən iş və
xidmətlərin maya dəyərinin aşağı salınmasında mühüm əhəmiyyət
kəsb edir.
Başvermə və maya dəyərinə aid olunma dövrünə görə xərclər
cari, gələcək dövrün xərclərinə və qarşıdakı xərclərə bölünür:
Cari xərclər - hazırki dövrün məhsulunun istehsalı və
satışına çəkilən xərclərdir.
Gələcək dövrün xərclərinə cari dövrdə çəkilmiş, lakin
gələcəkdə buraxılacaq məhsulun maya dəyərinə daxil edilməli olan
xərclər (istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsinə çəkilən
xərclər) aiddir.
Qarşıdakı xərclər cari hesabat dövründə hələlik baş
verməmiş, lakin həqiqi maya dəyərinin düzgün müəyyən edilməsi
üçün cari hesabat dövründə istehsal xərclərinin tərkibinə plan həcmi
dairəsində daxil edilməli xərclərdən ibarətdir. Məsələn, belə xərclərə
fəhlələrin növbəti məzuniyyəti üçün ya
326
radılan ehtiyatlar, əsas vəsaitlərin təmiri üçün yaradılan fonda
ayırmalar və s. xərclər daxildir.
İstehsal prosesi ilə əlaqəsinə görə xərclər istehsal və
kommersiya xərclərinə bölünür. Məhsulun istehsalı, iş və
xidmətlərin yerinə yetirilməsi üçün sərf olunan material, əmək və
maliyyə ehtiyatlanmn məcmusu istehsal xərcələrini təşkil edir.
Həmin xərclər məhsulun (iş və xidmətin) istehsal maya dəyərini
yaradır. Məhsulun satışı ilə əlaqədar xərclər isə kommersiya xərcləri
adlanır.
Başverməsinin məqsədəuyğunluğu nöqteyi-nəzərdən xərclər
məhsuldar və qeyri-məhsuldar xərclərə bölünür. Məhsuldar xərclərə
müəssisənin fəaliyyəti ilə əlaqədar olan və planlaşdırılan, yaxud
smetada əvvəlcədən nəzərdə tutulan xərclər aid edilir.
Qeyri-məhsuldar
xərclər
əvvəlcə
nəzərdə
tutulmayan,
planlaşdırılmayan xərclərdir ki, onlar da istehsalın texnologiyası və
təşkilində olan nöqsanlarla əlaqədar baş verir. Belə xərclərə zaydan,
boşdayanmalardan və s. qeyri- normal vəziyyətlərdən asılı olaraq
yaranan xərcləri misal göstərmək olar.
3/ Məsrəflərin uçotu sist^
İstehsalın növlərindən, təşkili və texnologiyasından, başvermə yerlərindən, məsuliyyət mərkəzlərindən, istehsal olunan
məhsulun (işin, xidmətin) xarakterindən, kalkulyasiya obyektləri
üzrə qruplaşdırılmasmdan və sair amillərdən asılı olaraq məsrəflərin
uçotunu aparmaq üçün Hesablar planında aşağıdakı: 20 "Əsas
istehsalat", 23 "Köməkçi istehsalatlar", 25 "Ümum- istehsalat
xərcləri", 26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri", 28 "İstehsalatda zay", 31
"Gələcək dövrləri xərcləri", 89 "Qarşıdakı xərclər
327
və ödəmələr üçün ehtiyatlar" mühasibat uçotu hesablan nəzərdə
tutulmuşdur
Əsas istehsalatda iqtisadi elementlər və kalkulyasiya
maddələri üzrə istehsal xərclərinin uçotunu aparmaq, məhsul (iş,
xidmət) növlərinin maya dəyərini müəyyən etmək üçün 20 saylı
hesabdan istifadə edilir. Həmin hesab aktiv, kalkulya- siyaedici
hesabdır. Onun debetində ay ərzində baş verən müstəqim xərclər
(məhsulun hazırlanması texnologiyası ilə bağlı olan materialların,
texnoloji məqsədlər üçün istifadə edilən yanacağın və enerjinin
dəyəri, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı, həmin əmək haqqına görə
ayırmalar) toplanır. İlkin sənədlərdə həmin xərclərin başvermə
yerləri, buraxılan məhsulun, görülən iş və xidmətlərin növləri və
müvafiq xərc maddələri göstərilir. Onların əsasında göstərilən
xərclərin
bölüşdürülməsi
istiqamətləri
üzrə
cədvəllər,
maşinoqramlar tərtib edilir.
20 "Əsas istehsalat" hesabının debetinə müstəqim məsrəflər
10 "Materiallar", 70 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə
hesablaşmalar", 69 "Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar" və
s. hesabların krediti ilə müxbirləşməklə yazılır.
Köməkçi
istehsalatlarda
hazırlanan
məmulatların,
ləvazimatların, göstərilən xidmətlərin maya dəyərini müəyyən
etmək üçün bütün xərclər 23 №-li hesabda qruplaşdırılır. Həmin
hesab da aktiv, kalkulyasiyaedici hesabdır. Ay ərzində bu hesabın
debetində toplanan xərclər ayın sonunda 20, 25, 26 və s. hesablara
silinir.
İstehsalatın idarə olunması və ona xidmət göstərilməsi üzrə
xərclər qeyri-müstəqim xərclər olduğundan konkret məhsulun (işin,
xidmətin) maya dəyərinə birbaşa aid edilmir. Bu xərclər əvvəlcə 25
"Ümumistehsalat xərcləri" və 26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri" adlı
yığıb-bölüşdürücü hesablarda uçota alınır. Hər bir sex, sex daxilində
isə xərc maddələri üzrə
328
baş vermiş ümümistehsalat xərcləri 25 №-li hesabda, bütövlükdə
müəssisənin idarə edilməsi və ona xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar
xərclər isə 26 №-li hesabda müəyyən olunmuş nümunəvi xərc
maddələri üzrə uçota alınır. Göstərilən hesablarda uçota alman
xərclər ayın sonunda 20 "Əsas istehsalat" hesabına silinir. Onlar
analitik uçotda müəssisənin istehsal bölmələri, bitməmiş istehsal və
hazır məhsullar (işlər, xidmətlər) üzrə uçota alınaraq bölüşdürülür^.
Cari ayda baş vermiş, lakin həmin dövrün məhsulunun maya
dəyərinə daxil edilməsi nəzərdə tutulmayan xərclərin uçotu 31
"Gələcək dövrlərin xərcləri" hesabında aparılır. Bu hesab da aktiv,
büdcə-bölüşdürücü hesabdır. Hesabda yeni məhsul növlərinin
mənimsənilməsi üzrə xərclər, əvvəlcədən ödənilmiş telefon haqları,
icarə haqqı və s. xərclər uçota alımr.
Qarşıdakı dövrlərdə çəkiləcək xərclərin və ödənişlərin həyata
keçirilməsi üçün müəssisədə yaradılan ehtiyatların uçotu 89
"Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar" adlı passiv hesabda
aparılır. Belə xərclərə işçilərə ödəniləcək məzuniyyət haqqı üzrə
ehtiyat, əsas vəsaitlərin təmiri üzrə qarşıdakı xərclər üçün yaradılan
ehtiyat və s. daxildir.
İstehsalatda yaranmış zayın düzəldilməsinə çəkilən xərclər,
habelə düzəldilməsi mümkün olmayan zaya sərf edilmiş xərclər 28
"İstehsalatda zay" aktiv, kalkulyasiyaedici hesabda uçota alınır.
Ayın sonunda 20 № -li hesabın debetində məhsul (iş, xidmət)
istehsalı ilə əlaqədar olan bütün müstəqim məsrəfləı (iqtisadi
elementlər üzrə) və qeyri-müstəqim məsrəflər (komp leks xərc
maddələri üzrə) toplanır. Hesabın kreditində isi tullantı və qənaət
şəklində, istifadə olunmayaraq istehsalatdar
' İstehsalın idarə edilməsi və xidmət göstərməsi ib əlaqədar xərclərin
bölüşdürülməsi sonra nəzərdən keçiriləcəkdir.
329
qaytarılan materialların dəyəri, düzəldilməsi mümkün olmayan
zaym dəyəri və məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil
edilmiş xərclər əks etdirilir.
20 №-li hesabın debet qalığı bitməmiş istehsala aid edilən
məsrəfləri əks etdirir.
İstehsalatdan buraxılmış məhsulun (yerinə yetirilmiş işlərin
və göstərilən xidmətlərin) maya dəyəri, ayın əvvəlinə bitməmiş
istehsalın məbləğinə ay ərzində baş vermiş bütün xərcləri əlavə edib
alınmış ümumi məbləğdən istifadə edilməyən materialların,
tullantıların, düzəldilməsi mümkün olmayan zaym və ayın sonuna
bitməmiş istehsalın dəyərini çıxmaqla müəyyən edilir.
İstehsalatdan anbara təhvil verilən hazır məhsul həqiqi maya
dəyəri, yaxud plan maya dəyəri ilə 20 "Əsas istehsalat" hesabının
kreditində, 40 "Hazır məhsul” hesabının debetində yazılmaqla
uçotda əks etdirilir. Buraxılmış məhsulun həqiqi maya dəyəri onun
plan maya dəyərindən aşağı (xərclərə qənaət) olduqda əmələ gələn
fərq 40 №-li hesabın debetində, 20 №-li hesabın kreditində "qırmızı
storno” yazılışı, həqiqi maya dəyəri plan maya dəyərindən yüksək
(artıq xərclər) olduqda isə fərq məbləği 40 №-li hesabın debetində,
20 №-li hesabın kreditində əlavə yazılış qaydasında əks etdirilir.
Hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimatda göstərildiyi
kimi müəssisələr məhsul buraxılışının uçotunu 37 "Məhsul (iş,
xidmət) buraxılışı" hesabında da apara bilərlər. Bu hesab hesabat
dövründə buraxılmış məhsul, sifarişçiyə təhvil verilmiş işlər və
göstərilmiş xidmətlər üzrə məlumatları ümumiləşdirmək, habelə
həmin iş və xidmətlərin həqiqi istehsal maya dəyəri ilə normativ
(plan) maya dəyəri arasındakı kənarlaşmaları müəyyən etmək üçün
nəzərdə tutulmuşdur. Göstərilən hesab zəruri hallarda, yəni
məhsulun (iş və
330
xidmətin) uçotu normativ (plan) maya dəyəri ilə aparıldığı
hallarda tətbiq edilir.
Ayın sonunda buraxılmış məhsullar, təhvil verilmiş iş və
xidmətlər həqiqi istehsal maya dəyəri ilə 20 və 23 №-li hesabların kreditlərindən 37 №-li hesabın debetinə silinir. 37 №-li
hesabın kreditində (40 "Hazır məhsul" , 46 "Məhsul (iş, xidmətlər) satışı" hesablarının debeti ilə müxabirləşməklə) isə istehsaldan buraxılmış məhsulun, təhvil verilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin normativ plan maya dəyəri əks etdirilir.
Beləliklə, 37 №-li hesabda istehsalatdan buraxılmış məhsullar, təhvil verilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər iki qiymətlə:
debet tərəfində-həqiqi istehsal maya dəyəri, kredit tərəfində
isə normativ (plan) maya dəyəri ilə əks etdirilir^ Hesabat ayının sonuna debet və kredit dövriyyələri müqayisə olunaraq
həqiqi istehsal maya dəyərinin normativ plan maya dəyərindən
kənarlaşması müəyyən edilir. Həqiqi istehsal maya dəyəri
normativ (plan) maya dəyərindən aşağı (qənaət) olduqda
"qırmızı storno" üsulu ilə 46 №-li hesabın debetinə 37 №-li
hesabın kreditinə, əksinə olduqda isə əlavə yazılış üsulu ilə
yenə 46 №-li hesabın debetinə 37 №-li hesabın kreditinə
mühasibat yazılışı tərtib edilir. 37 №-li hesab hər ay bağlanır
və onun qalığı olmur.
İstehsala məsrəflərin uçotunun qeyd olunan qaydasını
aşağıdakı misalla nəzərdən keçirək. Bu misalda yalnız bir növ
məhsul istehsalı nəzərdə tutulmuş, məhsulun maya dəyərinə
daxil edilən xərclər ixtisarla verilmiş və xərclərin uçotunun
yarımfabrikatsız variantda aparıldığı qəbul edilmişdir. Tutaq
kLc^ri ayda aşağıdakı təsərrüfat əməliyyatları baş vermişdir:
1.
Müxtəlif ehtiyaclara xammal və materiallar
sərf
edilmişdir (uçot qiymətlərilə):
a) məhsulun istehsalı üçün əsas
istehsalata
- 2.894.500
331
b)köməkçi istehsalatlara
v)ümumistehsalat ehtiyaclarına
q)ümumtəsərrüfat ehtiyaclarına
e)zay məhsulun düzəldilməsinə
cəmi sərf edilmişdir:
2. Materialların dəyərində oian
silinmişdir:
a) əsas istehsalata
b) köməkçi istehsalatlara
v) ümumistehsalat xərclərinə
q) ümumtəsərrüfat xərclərinə
e) zay məhsulun düzəldilməsi xərclərinə
cəmi silinmişdir:
-428.000
- 156.200
- 143.000
- 915.000
-3.719.700
kənarlaşmalar
-202.615
- 29.960
-10.934
-10.010
- 6.860
- 260.379
3. Əsas vəsaitlərə köhnəlmə hesablanmışdır:
a) istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərə
-141.600
b) köməkçi istehsal sexləri üzrə əsas vəsaitlərə
-62.000
v) ümumtəsərrüfat təyinatlı əsas vəsaitlərə
- 53.400
cəmi hesablanmışdır:
-257.100
4. İstismara verilən azqiymətli və tezköhnələn
əşyalara köhnəlmə hesablanmışdır:
a) ümumistehsalat ehtiyaclarına verilən
b) köməkçi istehsalatlara verilən
v) ümumtəsərrüfat ehtiyaclarına verilən
cəmi hesablanmışdır:
5. Əmək haqqı hesablanmışdır:
a) əsas istehsalat fəhlələrinə
b) köməkçi istehsalat fəhlələrinə
v) sex heyətinə
q) zavod idarə heyətinə
cəmi hesablanmışdır:
332
- 86.200
-35.400
-31.000
-152.600
-641.000
-206.400
-180.000
-252.600^.^
-1.280.000
6. Hesablanmış əmək haqqına 1 görə sosial ehtiyaclara ayırmalar (sosial müdafiə
fonduna, pensiya
fonduna və s.) edilmişdir:
a) əsas istehsal fəhlələrinin
-237.170
b) köməkçi istehsal fəhlələrinin
-76.368
v) sex heyətinin
-66.600
q) zavod idarə heyətinin
-93.462
cəmi hesablanmışdır;
-473.600
7. Əsas vəsaitlərin təmiri üçün təmir fonduna
ayırmalar edilmişdir:
a) istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər üçün
- 65.000
b) köməkçi sexlərin əsas vəsaitləri üçün
-34.000
v) ümumtəsərrüfat təyinatlı əsas
vəsaitlər üçün
- 28.000
cəmi ayırmalar edilmişdir:
-127.000
8. Ümumistehsaiat və ümumtəsərrüfat ehtiyaclarına pul vəsaitləri sərf edilmişdir:
a) ümumistehsaiat ehtiyaclarına
b) köməkçi istehsalat ehtiyaclarına
v) ümumtəsərrüfat ehtiyaclarına
cəmi sərf edilmişdir:
-120.000
-85.000
-182.000
-387.000
9. Köməkçi istehsalat üzrə xərclər bölüşdürülmüş
və silinmişdir:
a) əsas istehsalat hesabına
-326.430
b) ümumistehsaiat xərcləri hesabına
-378.200
v) ümumtəsərrüfat xərcləri hesabına
-104.098
10. Ümumistehsaiat xərcləri bölüşdürülmüş və silinmişdir:
-1.084.734
11. Ümumtəsərrüfat xərclən bölüşdürülmüş və
silinmişdir:
-715.570
12. Zayın düzəldilməsinə çəkilən xərclər məhsulun
maya dəyərinə silinmişdir:
-104.860
333
13. istehsalatdan buraxılmış məhsul plan maya
dəyəri ilə mədaxil edilmişdir
-6.580.000
14. Məhsulun faktiki maya dəyərinin onun plan
maya dəyərindən kənarlaşması müəyyən olunmuş və
silinmişdir
-305.830
Qeyd edilənləri sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək
olar (Sxem 1).
Sxem 1
İstehsala məsrəflərin uçotu
16 «Materialların dəyərində
olan kənarlaşmalar»
Dt
Kt
2. a) 202615
2. b) 29960
2. v)
10934
10 «Materiallar»
Dt
Qalıq ...
Kt
I. a) 2894500
I.
b)
428000
l.
v)
156200 I. q)
143000 I. e)
98000 Dövr
3719700
2.q) 10010
2. e) 6860 Dövr
260379
02 «Əsas vəsaitlərin
köhnəlməsi»
28 «İstehsalatda zay»
Dt
I. e) 98000
Kt
Dt
Kt
a) 141600
3. b) 62100
3. V ) 53400
Dövr 257100
3.
12)104860
2. e) 6860
Dövrl04860
334
«Azqiymətli və tezköhnələn
maların köhnəlməsi»
Dt "V _________________ Kt
Qalıq = 0
M 86200
4. b^SM
OO
4. v) 310t
Dövr 152600^
20 «Əsas istehsalat»
Kt
Qahq,-260000
haf2 894500
İa) 202615
5.a) 641000
6-a) 237170
326430
1084734
15570
13) 6580000
14) 305830
1048^0
Dövr 620681
Qalıq-192709
70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi
heyəti ilə hesablaşmalar»
Kt
Dt
Qalıq = 0
5. a) 641000
5. b) 206400
5. V) 180000
5. q) 252600
Dövr 1280000
Dövr-6274170
23 «Köməkçi istehsalatlar »
Dt
Qalıq = 0
9. a) 326430
l.b) 428000
10. b) 378200
2. b) 29960
9. v)104098
3. b) 62100
4. b) 35400
5. b) 206400
6. b) 76368
7. b) 34000
8. b)
85000 Dövr 808728
Dövr872228
Qalıq 63500
335
Kt
/
Sxemdən göründüyü kimi birinci mərhələdə istehsala sərf
olunan material, əmək və maliyyə ehtiyatları və sair xərclər uçota
alınır. Bu zaman istehsal xərclərini uçota alan hesabların
debetinə,sərf olunan ehtiyatların uçota alındığı hesabların və sair
hesabların kreditinə yazılışlar edilir (bax 1-8-ci əməliyyata). Bütün
ilkin xərclər müvafiq hesablarda əks etdirildikdən sonra onların
ayrı-ayrı uçot obyektləri (sexlər, məhsul növləri, xərc maddələri və
s.) üzrə bölüşdürülməsinə başlanılır.
İlk növbədə köməkçi istehsalata çəkilmiş xərclər
bölüşdürülür. Göstərilmiş xidmətlər üzrə məlumatlar əsasında
köməkçi istehsalata məsrəflər müəssisənin istehsal və xidmət
bölmələri arasında bölüşdürülür (bax 9-cu əməliyyata).
İstehsala məsrəflərin uçotunun sonrakı mərhələsində
ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri bölüşdürülür və 20
"Əsas istehsalat", 23 ‘'Köməkçi istehsalatlar" hesablarına silinir.
Bizim misalda həmin xərclər yalnız 20 "Əsas istehsalat" hesabına
silinmişdir (bax 10-11 -ci əməliyyata).
Nəticədə 20 saylı hesabın debetində həm müstəqim, həm də
qeyri-müstəqim xərclər toplanılır və bunun əsasında istehsal olunan
məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyəri müəyyən edilir.
1-ci sxemdən göründüyü kimi, cari ayda məsrəflər 6.206.879
manat, ayın əvvəlinə bitməmiş istehsal qalığı 260.0
manat, cəmi xərclərin məbləği isə - 6.466.879 manat təşkil
etmişdir. Ay ərzində istehsalatdan buraxılmış məhsul plan maya
dəyəri ilə 6.580.000 manat məbləğində mədaxil edilmişdir (bax
13-cü əməliyyata). Ayın sonunda bitməmiş istehsal qalığı və
buraxılan məhsulun həqiqi istehsal maya dəyəri müəyyən edilir.
Uçot məlumatları əsasında ayın sonuna bitməmiş istehsal qalığının
192.709 manat, buraxılan məhsulun maya dəyərinin isə 6.274.170
manat olduğu müəyyən edilmişdir (6.466.879+192.709). Buraxılmış
məhsulun həqiqi maya dəyəri onun plan maya dəyəri ilə müqayisədə
305.830 ma
337
nat(6.274.170-6.580.000) ucuz başa gəlmişdir, başqa sözlə,
istehsal xərclərinə qənaət olunmuşdur (bax 14-cü əməliyyata).
Beləliklə, istehsala məsrəflərin uçotu sistemi həmin xərclərin kalkulyasiya maddələri üzrə əks etdirilməsinə əsaslanır.
İqtisadi elementlər üzrə xərclər isə bilavasitə istehsal xərclərini
uçota alan hesablarda (20, 23, 25, 26, 28 və s.) deyil, material,
əmək, pul və s. ehtiyatların sərf olunmasını əks etdirən hesablarda (10, 12, 70, 69, 02 və s.) müəyyən edilir. Bu barədə daha
4. Material məsrəflərinin uçotu
İstehsal olunan məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərində material məsrəfləri ən yüksək xüsusi çəkiyə malikdir. Belə ki, sənaye məhsulunun maya dəyərinin 65-70 fazini, yüngül
və yeyinti sənaye sahələrində isə 90 faizindən çoxunu material
məsrəfləri təşkil edir. Odur ki, material məsrəflərinin aşağı
salınması çox mühüm iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Material
məsrəflərinin aşağı salınması məhsulun maya dəyərini aşağı
salmağa, məhsul satışından əldə edilən mənfəəti artırmağa imkan verir, bütövlükdə milli gəlirin həcminə müsbət təsir göstərir.
Material məsrəfləri dedikdə, məhsul istehsalı, işlərin yerinə yetirilməsi, xidmətlərin göstərilməsi zamanı istehlak olunmuş material ehtiyatlarının dəyəri başa düşülür. Həmin material ehtiyatlarına xammal və əsas materiallar, köməkçi materiallar, satın alınmış məmulatlar, yarımfabrikatlar, texnoloji
məqsədlər üçün yanacaq, enerji və s. daxildir.
Material məsrəflərinə həmçinin kənar təşkilatların göstərdiyi istehsal xarakterli xidmətlər də aid olunur.
Material məsrəfləri istehsal olunan məhsulun (işin, xidmətin) əsasını təşkil edir. Bununla belə material məsrəflərinə
338
aid edilən xammalın, materialların, yarımfabrikatlarm, yanacağın,
enerjinin və digər ehtiyatların heç də hamısı istehsal olunan
məhsulun (işin, xidmətin) maddi əsasını yaratmır və onlar
təyinatından asılı olaraq müxtəlif xərc maddələrində əks etdirilir.
Məhsulun (işin, xidmətin) maddi əsasını yaradan material məsrəfləri
həmin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə müstəqim qaydada,
yəni birbaşa daxil edilir. Qalan material məsrəfləri isə məhsulun
(işin, xidmətin) maya dəyərinə qeyri-müstəqim yolla daxil olunur.
Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərində xammal və
materiallar yüksək xüsusi çəkiyə malik olduğu üçün onlardan
səmərəli istifadə üzərində ciddi nəzarət təşkil etmək mühüm
əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan uçotu, normativ xərcləri həqiqi
xərclərlə fasiləsiz müqayisə etməyə, normativlərdən kənarlaşmaları
operativ qaydada aşkara çıxarmağa imkan yaradan qaydada təşkil
etmək lazımdır.
İstehsalatda xammal və materiallardan səmərəli istifadə
olunması üzərində ilkin nəzarətin həyata keçirilməsində, mütərəqqi,
texniki cəhətdən əsaslandırılmış sərf normalanmn işlənib
hazırlanmasının və istehsalata buraxılışının müvafiq ilkin sənədlərlə
rəsmiyyətə salınmasının böyük rolu vardır.
Materiallar istehsalata daha çox mövcud normalara əməl
edilməsi üzərində nəzarəti həyata keçirməyə imkan yaradan
limit-zabor vərəqələri əsasında buraxılır. Limitdən artıq material
buraxılışı xüsusi siqnal sənədləri ilə rəsmiyyətə salınır. Materialların
limit çərçivəsində buraxılışı onların istehsalata buraxılışının başlıca
forması olmalıdır.
Materialların anbarlardan istehsalata buraxılışı hələlik onların
həqiqi, yaxud tam istifadəsi demək deyildir və buna yalnız həmin
materialların daxili yerdəyişməsi kimi baxmaq lazımdır. Odur ki,
həmin materialların məsrəflərə daxil edilməsi müvafiq sənədlər,
yaxud ayın sonuna istifadə olunmamış
339
materialların inventarizasiyası əsasında həyata keçirilir. Bu zaman
cari nəzarətin aparılması da zəruridir. Onun əsas mahiyyəti istehsal
prosesində həqiqi sərf olunan materialları məhsul buraxılışı üçün
sərf normaları ilə müqayisə etməkdən və normadan kənarlaşmaları
(qənaət, yaxud artıq məsrəfin), onların səbəblərini və günahkarları
aşkar etməkdən ibarətdir. Cari nəzarət üsulları müxtəlifdir və onlar
istifadə
edilən
materialların
və
istehsalın
texnoloji
xüsusiyyətlərindən asılıdır. Həmin üsulların ən geniş yayılanı:
normalardan kənarlaşmaların sənədlərlə rəsmiyyətə salınması,
yaxud sənədləşdirilməsi üsulu; materialların dəst-biçim üsulu;
inventarizasiyanm tətbiqi ilə texniki hesablama üsulu; inventar üsulu
və s. üsullardır.
Sənədləşdirmə üsulu, materialların həqiqi məsrəflərinin
müəyyən
olunmuş
normalardan
və
normativlərdən
kənarlaşmalarının sənədlərlə rəsmiyyətə salınmasına əsaslanır. Bu
cür kənarlaşmalar materialların dəyişdirilməsi, artıq sərf edilməsi,
keyfiyyətinin aşağı olması, həmçinin onlardan düzgün istifadə
olunmaması, zay edilməsi və s. səbəblər üzündən baş verə bilər.
Materialların normalardan artıq buraxılışı, yaxud dəyişdirilməsi
zamam müxtəlif sənədlər (tələbnamələr, materialların dəyişdirilməsi
aktı və s.) tərtib edilir. Həmin sənədlərdə adətən materialların
miqdarı və dəyəri üzrə normalardan kənarlaşmaların həcmi, bu
kənarlaşmaların, həmçinin materialların dəyişdirilməsinin səbəbləri
göstərilir.
Dəst-biçim üsulu iş yerlərində materialların (metalın,
parçanın, dərinin və s.) sərf edilməsinin uçotunu aparmaq və ona
nəzarət etmək üçün tətbiq edilir. Göstərilən üsulun mahiyyəti, biçim
nəticəsində məhsulun hər hansı detalını və ya hissəsini hazırlamaq
üçün iş yerlərinə verilmiş hər bir dəst material üzrə normalardan
kənarlaşmaları aşkar etməkdən ibarətdir. İlkin sənədlərdə (biçim
vərəqələrində, kartlarında və s.) biçim üçün iş yerlərinə verilən
materialların xarakteristikası
340
və miqdarı, istifadə olunmamış (qaytarılmış) materialın
miqdarı, həqiqi çəkilmiş məsrəf, eləcə də materialın məlum
dəstindən tədarük olunmuş detal və hissələrin adı və miqdarı,
onların hər vahidinə təyin edilən məsrəf norması, normalar
üzrə bütün detal və hissələrə çəkilən məsrəflər, normalardan
kənarlaşmalar haqda məlumatlar göstərilir. Biçim nəticəsində
iş yerində hər bir dəst materialdan hazırlanmış tədarükhazırlıq (detal, hissə və s.), texniki nəzarət şöbəsində yoxlanıldıqdan sonra biçim vərəqində müvafiq qeydiyyatlar aparılır.
Materialın bir hissəsinin istifadə edilməməsi hallarında istifadə
edilməyən hissə qədər həqiqi material məsrəfləri azaldılır.
Alınan tədarükün-hazırlığın miqdarım məsrəf normasına
vurmaqla müvafiq detal dəstinə tələb olunan normativ material sərfini müəyyən etmək olar. Normativ material məsrəfini
həqiqi məsrəflə müqayisə etməklə normadan kənarlaşmaları
aşkar etmək olar. Qeyd edilənləri aşağıdakı misalla nəzərdən
keçirək .
Misal. Fabrikin tikiş sexinə 1000 m^ parça verilmişdir.
Həmin dəst (parça) tamamilə istifadə olunmuş və ondan 490
ədəd tədarük ahnmışdır. Bir tədarükə məsrəf norması 2 m^-dir.
Məsrəf normasına əsasən aimmış tədarükə 980 m^ (490x2)
parça, həqiqi isə 1000 m^ sərf edilmişdir. Deməli, artıq məsrəf
20 m^ (1000-980) təşkil etmişdir.
Müəssisədə, yaxud sexdə kənarlaşmaların səbəbləri və
günahkarları müəyyən edilir, pnlann aradan qaldırılması üzrə
^birlər işlənib hazırlanır.
^Texniki hesablama üsulu. Bu üsulun mahiyyəti norma
rə və həqiqi material məsrəflərinin müqayisə edilməsindən
və kənarlaşmaların aşkar olunmasından ibarətdir. Göstərilən
üsul sənədləşdirmə üsulunun oxşarıdır və o, metallurgiya, toxuculuq, neft-kimya, yeyinti və digər sənaye sahələrində tətbiq
edilir. Həmin sahələrdə məhsul istehsalı ardıcıl mərhələlərdən,
341
yaxud proseslərdən keçir. Bu zalnan materialların həqiqi
məsrəflərinin norma üzrə məsrəflərlə müqayisəsi qeyd edilən
mərhələlərdə və proseslərdə yox, məhsul buraxılışı başa çatdıqdan
sonra aparılır.
İnventar üsulu əsasında hesabat dövrünün əvvəlinə qalıq
nəzərə alınmaqla materialların hesabat pövründə istehsala büraxılışı
ilə inventarizasiya nəticəsində hesabat dövrünün sonuna müəyyən
olunmuş qalıqları arasındakı fərq aşkar edilir. Materialların həqiqi
məsrəfləri müəyyən edildikdən sonra onlar norma üzrə məsrəflərlə
də müqayisə edilir və nəticədə normalardan kənarlaşmalar aşkar
olunur. Bu üsul əsasən tikinti materialları, elektroenergetika, kimya
sənayesi sahələrində, kənd təsərrüfatında, tikintidə və s. sahələrdə
tətbiq edilir. Onun mahiyyəti: iş yerlərində (sahələrdə, briqadarda,
sexlərdə, ayrı-ayrı icraçılarda), iş növbəsinin, günün, beşgünlü- yün,
ongünlüyün, ayın sonuna istifadə olunmamış material qalıqlarının
inventarizasiyasının aparılmasından ibarətdir. Həqiqi material
məsrəfləri hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalığın üzərinə daxil
olmuş materialları əlavə edib alman məbləğdən geri qaytarılan və
hesabat dövrünün sonuna qalan materialların məbləğini çıxmaqla
müəyyən edilir. Norma üzrə məsrəflər isə hazırlanmış məmulatın
miqdarını məsrəf normasına vurmaqla hesablanır. Hər iki göstərici
müqayisə olunaraq kənarlaşmalar aşkar edilir.
Göstərilən üsullardan istifadə etməklə cari uçotun
məlumatları əsasında müəyyən dövr üçün materiallardan istifadə
haqqında ayrı-ayrı sahələr, sexlər, briqadalar üzrə hesabat hazırlanır.
Burada sərf olunan materiallar haqda məlumatlarla yanaşı
normalardan kənarlaşmalar, onların səbəbləri və günahkarlar haqda
məlumatlar da öz əksini tapır.
Mövcud normalardan kənarlaşmaların uçotunu daha
məqsədyönlü aparmaq, onların yaranma səbəblərini düzgün
342
təhlil etmək üçün bir çox müəssisələr kənarlaşmaların başver- mə
səbəblərinin nomenklaturas^nı işləyib hazırlayır və kodlaşdırır. Bu
da kənarlaşmaların aradan qaldırılması üzrə müvafiq tədbirlərin
görülməsi, materiallardan səmərəli və qənaətlə istifadənin
stimullaşdırılması, ayrı-ayrı məhsul, iş və xidmət növlərinin maya
dəyərinin düzgün hesablanması üçün istifadə edilir.
indi də material sərfinin məhsul (iş, xidmət) növləri arasında
bölüşdürülməsi qaydalarını nəzərdən keçirək.
Material sərfinin uçotu üzrə ilkin sənədlərdə (limit-zabor
vərəqələrində, tələbnamələrdə və s.) istehsal məsrəflərinin kodları
(sintetik hesabın nömrəsi, sex, sahə, briqada, məhsulun, məmulatın
sıra nömrəsi, xərc maddəsinin adı və s.) göstərilir. Bu kodlar
əsasında hər ayın sonunda ilkin sənədlərdə olan məlumatlar
qruplaşdırılır və xərc istiqamətləri üzrə material sərfinin
bölüşdürüləsi cədvəli, yaxud maşinoqrama tərtib edilir. İstehsala
buraxılmış material sərfi 20 "Əsas istehsalat" hesabının debetində,
10 "Materiallar" hesabının kreditində əks etdirilir. İstehsala
buraxılmış, lakin məhsulun hazırlanması üçün hələlik istifadə
edilməmiş materialların dəyəri bir qayda olaraq məhsulun maya
dəyərinə daxil edilmir və geri qaytarılmış kimi 10 "Materiallar"
hesabının debetində, 20 "Əsas istehsalat" hesabının kreditində əks
etdirilir.
İstehsala buraxılmış və istifadə olunmuş materialların
məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə müstəqim qaydada daxil
edilməsi maya dəyərinin daha düzgün və obyektiv hesablanmasına
imkan yaradır. Buna görə də materialların məhsulun (işin, xidmətin)
maya dəyərinə daha çox müstəqim qaydada daxil edilməsinə
çalışmaq lazımdır. Eyni növ materiallardan bir növ məhsul istehsal
edən müəssisələrdə bunu yerinə yetirmək çox asandır. Lakin elə
müəssisə və istehsalatlar Vardır ki, onlarda eyni materiallardan bir
neçə növ məmulat
343
hazırlanır və buna görə də sərf edilmiş materialların dəyəri həmin
məmulat növləri, başqaf sözlə, kalkulyasiya obyektləri arasında
bölüşdürülməlidir. Şu zaman bölgü qeyri-müstəqim qaydada həyata
keçirilir. Bu zaman aşağıdakı üsullardan; normativ; əmsal; məhsulun
miqdarı və çəkisinə mütənasib bölgü üsulunun birindən istifadə
edilir.
Material
sərfinin
ayrı-ayrı
məmulatlar
arasında
bölüşdürülməsinin normativ üsulunun mahiyyəti hər bir məmulat
vahidinə sərf ediləcək məsrəf normasını müəyyən etməkdən və
həmin normanı buraxılacaq məmulatın ümumi miqdarına vurub
həqiqi sərf olunmuş normativ material məsrəfini tapmaqdan
ibarətdir. Bundan sonra həqiqi material sərfinin cəmi normativ
sərfinin cəminə bölünür və alınan rəqəm (əmsal) hər bir məmulat
üzrə normativ məsrəflərə vurularaq məmulatın həqiqi material
məsrəfi müəyyənləşdirilir. Deyilənləri aşağıdakı cədvəlin
məlumatları əsasında görmək olar (cədvəl 1).
Cədvəl 1
Normativ üsulu ilə material sərfinin məmulatlar
arasında bölüşdürülməsi
M
3
i
Hazırlanmış
məmulatın
miqdan,
ədəd
A
I
A
B
350
600
700
V
3
e
3
Məmulat
vahidinə
məsrəf
norması, kq
2
10
12
8
Əmsal (5-ci Həqiqi material
sülunün
sərfi (3-cü
Cəmi buraxılışa,
sütun
normativ material yekunu: 3- cü
X4-CÜ
sütunün
sərfi, kq
sütun)
(2-ci sütun X 1-ci yekunu)
sütun)
4
3
5
3500
7200
5600
1,05
1,05
1,05
3675
7560
5880
16300
1,05
17115
a
>
344
Material sərfinin ayrı-ayrı məmulatlar arasında normativ üsulu
ilə bölüşdürülməsi aşağıdakı düstür əsasında da həyata keçirilə bilər:
Mf
Mfsi = ---------------- = Bmi Mnsi
Z Bmi Mnsi
Burada: Mfsi -i məmulatına həqiqi material sərfini;
Bm - buraxılmış -məmulatın miqdarmi;
Mf - bütün məmulat buraxılışına həqiqi material
sərfinin cəmini;
Mnsi - i məmulatına normativ material sərfini
ifadə edir.
1-ci cədvəhn məlumatlarından istifadə etməklə aşağıdakı
misalı nəzərdən keçirək. Üç növ məmulata həqiqi material sərfi
17115 kq təşkil etmişdir. A məmulatından 350 ədəd, B
məmulatından 600 ədəd, V məmulatından isə 700 ədəd
hazırlanmışdır. A,B və V məmulatlarının hər birinin hazırlanmasına
məsrəf normaları müvafiq olaraq 10, 12 və 8 kq təşkil edir. Belə
olduqda ayrı-ayrı məmulatlara həqiqi material sərfi aşağıdakı kimi
olacaqdır:
17115
MfsA= ------------------------------------ /350-10/=3675 kq
/350* 10/-/600*12/-/700-8/
17115
MfsB=/350*10/-/600*12/-/700'8/
/600*12/=7560 kq
17115
MfsV=/350*10/-/600*12/-/700*8/
345
=5880 kq
Material sərfinin bölüşdürülməsinin normativ metodu əsasən
maşınqayırma, toxuculuq, ayaqqabı sənayesi sahələrində və digər
sahələrdə tətbiq edilir.
Əmsal üsülunda materiallar ayrı-ayrı məmulatlar arasında
əvvəlcədən müəyyən olunmuş əmsal əsasında bölüşdürülür. Bu
zaman hər hansı bir məmulatın hazırlanmasına material sərfi
norması vahid kimi götürülür, qalan məmulatlara material sərfi
normaları isə ona nisbətən, başqa sözlə, əmsalla müəyyən olunur.
Yenə də yuxarıda verilmiş 1-ci cədvəlin məlumatlarına müraciət
edək. A məmulatının hər vahidinin istehsalına material sərfi
normasım vahid kimi qəbul etsək, onda B məmulatının hər vahidinə
material sərfi norması 1, 20 /12; 10/ əmsal B məmulatının hər
vahidinə material sərfi norması isə 0,80 (8:10) əmsal təşkil
edəcəkdir. Hər bir məmulat növünün buraxılışının cəmini onun
əmsalına vurmaqla həmin məmulat üzrə şərti buraxılışın cəmi tapıhr.
Bu qayda ilə ümumi şərti məmulat buraxılışı müəyyən olunur. Sonra
sərf edilmiş materialların ümumi miqdarı şərti buraxılışa bölünərək
şərti buraxılışın hər vahidinə düşən material sərfi tapılır. Daha sonra
şərti buraxıhşm hər vahidinə düşən material sərfi hər bir məmulat
üzrə şərti buraxılışın miqdarına vurulur və ayrı-ayrı məmulat növünə
düşən həqiqi material sərfi tapılır. Deyilənləri cədvəl şəklində
aşağıdakı kimi göstərmək olar /Cədvəl 2/.
Material sərfinin istehsal olunan məhsulun miqdarına və
çəkisinə mütənasib qaydada bölüşdürülməsi zamanı aşağıdakı
düsturdan istifadə etmək məqsədəuyğundur.
n
SMf
i=l
Mfsi= ---------------- ‘Bmfi
n
XB Ml’
i=l
346
Cədvəl 2
Əmsal üsulu ilə materialların sərfinin bölüşdürülməsi
C
l-s
6 --o
n» C
S
A
A
B
v
Yekunu
E§-^E
.2*1?
NnCa
=
ac =
1
350
600
700
^2^^
-^C
s '2' C =3 .2 -s “ 3
.■« 3 u ,'S eo
C 2 ‘Si n W3* u
rt 3 - U
5 JO V J,
^ Ol
CO-— 5;
s
(/3
B
CD
2
1,00
1,20
0,80
3
350
720
560
1630
Faktiki
o 2.. 2C material
c H . 3 sərfi
(/>. n «j «s >4
(3-cü sütun
X 4- cü sütun
4
5
10,5
3675
10,5
7560
10,5
5880
17115
Burada: Mfsi - i məmulatına həqiqi material sərfini;
Mf - həqiqi sərf edilmiş materiallarm cəmi miqdarını;
Bmf-həqiqi buraxılmış məmulatların cəmi miqdarını;
Bmfi-həqiqi buraxılmışı məmulatının miqdarını
ifadə edir.
İstehsal olunan məhsulun maya dəyərində satın alman
məmulatlar, yarımfabrikatlar və kənar təşkilatlar tərəfindən
göstərilən xidmətlərin dəyəri də mühüm xüsusi çəkiyə malikdir.
Məhz bu səbəbdən də xərclərin tərkibində satın alınmış məmulatlar,
yarımfabrikatlar və kənar müəssisə və təşkilatların istehsal xarakterli
xidmətləri ayrıca maddədə göstərilir.
Kooperasiya qaydasında digər müəssisələrdən daxil olmuş
məmulatlar, detallar, hissələr və s., satın alınmış məmulatlara,
yanmfabrikatlara aid edilir. Bunlar məhsulun komplektləşdirilməsinə sərf edilir, yaxud məhsulun hazırlanması prosesində emala
məruz qalır.
Məhsulun hazırlanması, xammal və materialların emalı prosesində və
s. hallarda və digər təşkilatların göstərdiyi xid
347
mətlərin dəyəri kənar təşkilatların istehsal xarakterli xidmətlərinə
daxil edilir.
Satın aimmış məmulatlar, yarımfabrikatlar və kənar təşkilatlar
tərəfindən göstərilən istehsal xarakterli xidmətlərin dəyərinin
ödənilməsinə çəkilən xərclər məhsulun maya dəyərinə müstəqim
qaydada daxil edilir.
Məhsulun maya dəyərində yarımfabrikatlarm xüsusi çəkisinin
yüksək olması onların hərəkəti, istehsalatda istifadəsi və qorunub
saxlanılması üzərində nəzarətin daha da gücləndirilməsini tələb edir.
Bu baxımdan yanmfabrikatların hərəkətinin operativ balansmın
tərtib olanmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Operativ balansda
yarımfabrikatlarm adı, nomenklatura nömrəsi, ayın əvvəlinə qalığı,
ay ərzində müxtəlif mənbələrdən daxil olması, istifadə istiqamətləri
və aym sonuna qalığı göstərilir. Həmin balans yarımfabrikatlarm
hərəkətini əks etdirən ilkin sənədlərin məlumatları əsasında tərtib
edilmiş yığım cədvəllərinə əsasən doldurulur. Balans mühasibatlığm
nəzarəti altında sexlərin dispetçer xidməti tərəfindən tərtib edilir.
Adətən yanmfabrikatların müntəzəm inventarizasiyası aparılmalı və
onun nəticələri, yəni yanmfabrikatlann müəyyən olunmuş həqiqi
qalıqları, uçot üzrə mə'lumatlarla müqayisə edilməli və
kənarlaşmalar, onların səbəbləri, səbəbkarları aşkar edilməlidir.
Bütün bunlar yarımfabrikatlarm hərəkəti, istifadəsi və qalıqları
üzərində nəzarəti təmin etməyə, onlardan səmərəli istifadə edilməsi
üçün məsul şəxslərin məsuliyyətini artırmağa imkan verir.
Satın ahnmış yarımfabrikatlar istifadə istiqamətlərindən asılı
olaraq məhsulun maya dəyərinə müstəqim qaydada daxil edilir və
ayrı-ayrı məhsul növləri arasında xammal və material sərfinin
bölüşdürülməsinə oxşar qaydada bölüşdürülür.
Ay ərzində material və yarımfabrikatlarm bölüşdürülməsinin
işləmə cədvəllərində, yaxud maşinoqramlarmda toplanmış
məlumatları 12 sayh «Sexlər üzrə xərclər» və 15 saylı «
Ümumtəsərrüfat xərcləri, gələcək dövrlərin xərcləri, qarşıdakı
xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar, kommersiya xərcləri» cəd
348
vəllərinə göçürülür. Onların yekunları isə 10 saylı jurnal-orderə,
yaxud
müvafiq
maşinoqramlara
yazılır.
Materialların,
yanmfabrikatların istifadə istiqamətlərindən və təyinatından asılı
olaraq 20 «Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi istehsalatlar», 25
«Ümumistehsalat xərcləri», 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri», 28
«İstehsalatda zay», 10 «Materiallar» hesablarmm debetlərinə
yazılışlar tərtib edilir. Göstərilən cari mühasibat yazılışları
materialların, yanmfabrikatların uçot qiymətləri əsasında həyata
keçirilir. Ayın sonunda həmin uçot qiymətləri həqiqi maya dəyəri
səviyyəsinə çatdırılır. Yaranan fərq, yəni materialların uçot
qiymətləri üzrə eləyəri ilə onların həqiqi maya dəyəri arasındakı
kənarlaşmalar nəqliyyat-tədarükət xərclərindən, yaxud artıq
xərclərdən ya da, qənaətdən ibarət ola bilər. Həmin xərclər, yaxud
kənarlaşmalar materialların istifadə istiqamətlərindən asılı olaraq
silinməlidir. Sərf olunmuş materiallara silinəcək nəqliyyat-tədarükət
xərclərinin, yaxud kənarlaşmaların məbləği materialların uçot
qiymətləri ilə dəyərinin, nəqliyat-tədarükat xərclərinin yaxud
kənarlaşmaların orta faizinə vurulmaqla müəyyən edilir.
Nəqliyyat-tədarükat xərclərinin, yaxud kənarlaşmaların
məbləğləri materialların sərf olunma istiqamətlərindən və material
ehtiyatlarının uçotunun təşkilinin qəbul edilmiş qaydasından asılı
olaraq 10, yaxud 16 №-li hesabların kreditindən 20,23,25,26, 28, 31
və s. №-li hesabların debetinə silinir.
Məhsul istehsalı zamanı köməkçi materiallardan da istifadə
olunur. Onlar texnoloji, yaxud istehsal prosesinin həyata
keçirilməsinə təsir edir. Bir sıra istehsal sahələrində, məsələn, neft
emalı, kimya, toxuculuq və s. sənaye sahələrində köməkçi
materiallar istehsal olunan məhsulların maya dəyərində xeyli xüsusi
çəkiyə malikdir. Buna görə də həmin sahələrdə köməkçi materiallar
üzrə xərclər xərc maddələrinin tərkibində ayrıca göstərilir. Xərclərin
tərkibində köməkçi materialların xüsusi çəkisi az olan sahələrdə
həmin köməkçi materiallar ayrıca xərc maddəsində yox, digər
kompleks xərc maddələrinin tərkibində əks etdirilir.
349
Köməkçi materiallar ayrıca xərc maddəsində uçota alman
hallarda həmin xərclər müxtəlif növ məhsullar arasında bölüşdürülür.
Bu bölgü, əsas material sərfinin bölüşdürülməsinə oxşar qaydada
aparılır. Əksər hallarda köməkçi materiallar qey- ri-müstəqim
yollarla-məsrəf normalarına, emal olunan xammalın çəkisinə,
hazırlanan məlumatın çəkisinə, miqdarına, smeta stavkalarma
mütənasib olaraq bölüşdürülür.
Köməkçi materiallar üzrə həqiqi məsrəflər, hazır məhsul və
bitməmiş istehsal arasında bölüşdürülür. Bölgü, smeta stavkalarma
mütənasib olaraq yerinə yetirilir.
Köməkçi materialları əsas materiallardan ayırmaq mümkün
olmayan istehsal sahələrində onlar «Xammal və materiallar» xərc
maddəsinin tərkibində uçota alınır.
Əsas və köməkçi istehsalatlara sərf olunan köməkçi materiallar
20 və 23 Xo-li hesabların debetinə yazılış aparmaqla rəsmiyyətə
salınır.
Məhsulun maya dəyərinin tərkibində enerji xərcləri də kifayət
qədər yüksək xüsusi çəkiyə malikdir.
Enerji xərclərinə sərf olunmuş yanacağın, elektrik enerjisinin,
suyun, buxarın, sıxılmış havanın, qazın və s. dəyəri daxil edilir.
Enerji ehtiyatları texnoloji məqsədlər üçün istifadə edildikdə onların
uçotu ayrıca kalkulyasiya maddəsində - «texnoloji məqsədlər üçün
yanacaq və enerji» maddəsində aparılır. Digər məqsədlər üçün
istifadə olunan enerji ehtiyatları isə istehsala xidmət və onun idarə
olunması üzrə xərclərin uçotunun aparıldığı kompleks xərclər
maddəsində əks etdirilir.
Enerji xərcləri ayrı-ayrı məhsul və məmulatlar arasmda
material sərfinin bölüşdürülməsinə uyğun prinsiplər və üsullar
əsasında bölüşdürülür.
Texnoloji məqsədlər üçün istifadə olunmuş enerji və yanacaq
kənardan alınan hallarda, 20, 23 və 19 /satın alınmış enerji və
yanacağa hesablanmış əlavə dəyər vergisi/ №-li hesabların debetinə,
60 №-li hesabın kreditinə mühasibat yazılışı tərtib edilir. Satın alınan
enerji və yanacaq istehsala xidmət və onun idarə olunması
məqsədlərinə sərf edilən hallarda isə
350
25,26 və 19 №-li hesabların debetinə, 60 №-li hesabın kreditinə
yazılış tərtib edilir.
Əsas Və köməkçi istehsalatların ehtiyaclarına sərf olunan
yanacağın dəyəri 20, 23 №-li hesabın debetinə, 10 №-li hesabın
kreditinə, ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat ehtiyaclarına sərf
olunan yanacağın dəyəri isə 25, 26 №-li hesabların debetinə, 10 №-li
hesabın kreditinə yazılış verilməklə silinir.
Müəssisənin köməkçi sexləri tərəfindən istehsal olunmuş
enerji, texnoloji məqsədlər üçün sərf olunduqda 20, 23 №-li
hesablarm, avadanlığın hərəkətə gətirilməsi, saxlanılması və
təsərrüfat ehtiyacları üçün istifadə edilməsi isə 23, 25, 26 №-li
hesabların debetinə hər iki halda 23 №-li hesabm kreditinə
mühasibat yazılışı tərtib edilməklə rəsmiyyətə salınır.
Qeyd etmək lazımdır ki, «Xammal və materiallar» xərc
maddəsində yalnız xammalın, materialın, yarımfabrikatlarm,
texnoloji məqsədlər üçün yanacağın və enerjinin dəyəri yox,
məhsulun /işin, xidmətin/ istehsal prosesində istifadə olunan təbii
ehtiyatlarının dəyəri də əks etdirilir.
Qaytarılan tullantıların dəyəri isə həmin xərc maddəsinin
məbləğindən çıxılır. Tullantılar dedikdə, məhsulun /işin, xidmətin/
istehsalı prosesində yaranmış və özlərinin ilkin xassələrini
/keyfiyyətini/ tam, yaxud da qismən itirmiş və buna görə də birbaşa
təyinatları üzrə istifadə oluna bilməyən xammal, material,
yanmfabrikat və digər material ehtiyatlarının qalıqları başa düşülür.
Tullantılar qaytarılan və qaytarılmayan tullantılara bölünür.
Qaytarılan tullantılara metalın, taxtanın, lifin, ipliyin, parçanın
kəsikləri, yonqarları, kəpəkləri və s. daxildir. Onlardan müxtəlif
məmulatlar, əşyalar hazırlamaq mümkündür.
Qaytarılmayan tullantılara mədənlərin və şaxtaların tullantıları,
metallurgiya və kimya zavodlarının və s. müəssisələrin havaya
buraxdıqları dəm qazları, tozlar və digər tullantılar aiddir. Bu
tullantılardan istifadə edilmir və istehsala ciddi ziyan dəyməklə, ətraf
mühiti çirkləndirir. Bunların aradan qaldı-
351
nlması üçün texnikanın və texnologiyanın təkmilləşdirilməsi, digər
təşkilati və iqtisadi tədbirlərin görülməsi vacibdir.
Qaytarılan tullantılar istehsalatda istifadə olunduqları və yaxud
kənara satıldıqları üçün onları qiymətləndirmək lazım gəlir.
Qaytarılan tullantıların qiymətləndirilməsi həm də onların dəyərinin
«Xammal və materiallar» adlı xərc maddəsindən çıxmaq mümkün
olması üçün lazımdır.
Qaytarılan tullantılar təcrübədə müxtəlif cür qiymətləndirilir.
Qaytarılan tullantılar tam kondisiyalı, yaxud tam yararlı xammal və
material kimi istifadə edilən, yaxud da kənara satılan hallarda onlar
ilkin materialın tam qiymətləri ilə qiymətləndirilir. Qaytarılan
tullantılar əsas və köməkçi istehsalatlarda istifadə olunan və nisbətən
az məhsul çıxımı verən, habelə geniş istehlak mallarının istehsalı
üçün istifadə olunan zaman isə aşağı qiymətlərlə, başqa sözlə,
mümkün istifadə qiymətlərilə qiymətləndirilir.
Qaytarılan tullantılar müəssisənin daxilində emala, yaxud emal
üçün kənara verilən (satılan) hallarda onlar tullantılara qoyulmuş
qiymətlərlə (onların yığılmasına və emalına çəkilən xərclər
çıxılmaqla) qiymətləndirilir.
Qaytarılmayan tullantılar qiymətləndirilmir. Sexlərdən və digər
istehsal bölmələrindən qaytarılan tullantılar anbarlara qaimələr
əsasında təhvil verilir.
Qaytarılan tullantıların miqdarı və dəyəri ayrı-ayrı məhsullar
arasında müstəqim qaydada bölüşdürülür. Belə imkan olmadıqda isə
onlar məhsullar arasında sərf edilmiş materialların miqdarına, yaxud
maya dəyərinə, bir çox hallarda isə qay- tanlan tullantıların özlərinin
çıxım normalarına mütənasib qaydada bölüşdürülür.
Məlum olduğu kimi, qaytarılan tullantıların uçotu ayrıca
kalkulyasiya maddəsi - «qaytarılan tullantılar (çıxılır)» -üzrə aparılır.
Qaytarılan tullantıların dəyəri məbləğində istehsal xərcləri azaldılır
və bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilir:
352
Dt 10 «Materiallar» hesabı;
Kt 20 «Əsas istehsalat» hesabı;
Kt 23 «Köməkçi istehsalatlar» hesabı.
5. Əməyin ödənişi üzrə məsrəflərin uçotu
Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərində material
xərclərindən sonra ən yüksək xüsusi çəkiyə malik olan xərc, əməyin
ödənilməsinə çəkilən xərclərdir. Bu səbəbdən də həmin xərclərin
uçotunun və onların ayrı-ayrı məhsullar arasında bölüşdürülməsinin
düzgün təşkili mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Əməyin ödənilməsinə çəkilən xərclər, onların istiqamətləri,
başvermə yerləri, kalkulyasiya obyektləri üzrə uçota almır. Əmək
haqqı üzrə xərcləri ayrı-ayrı məhsulun /işlərin, xidmətlərin/ maya
dəyərinə düzgün daxil edib onu düzgün hesablamaq üçün əmək
haqqının özünün qruplaşdıniması vacib məsələlərdən biridir. Bu
nöqtəyi-nəzərdən əmək haqqı uçotda əsas və əlavə əmək haqqına,
əsas və köməkçi istehsal fəhlələrinin əmək haqqına, istehsalın idarə
olunması və ona xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan işçilərin əmək
haqqına ayrılır.
Əsas əmək haqqı, tarif stvakalan, işəmuzd qiymətlər /maaşlar/
əsasında işlənilmiş vaxta, istehsal olunmuş məhsulun miqdarına görə
müəssisənin işçilərinə hesablanmış əmək haqqından ibarətdir.
Bundan başqa, əsas əmək haqqına müxtəlif səbəblərə və şəraitə
(keyfiyyətli məhsul istehsalına, normadan artıq məhsul buraxılışına,
normal iş vaxtından və iş şəraitindən kənarlaşmalara və s.) görə
hesablanmış əlavələr də daxil edilir.
Əlavə əmək haqqına, əmək üzrə mövcud qanunçuluqda və
kollektiv müqavilələrdə nəzərdə tutulan hallarda işlənilməyən vaxt
üçün verilən əmək haqları və digər ödənişlər də daxildir. Onlara
növbəti və əlavə məzuniyyət haqları, güzəştli saatlar üzrə ödənişlər,
südəmər uşaqlı analara verilən ödənişlər, dövlət və ictimai
vəzifələrin yerinə yetirilməsi müddətində verilən ödənişlər, işçinin
uzun müddət xidmət göstərməsinə görə
353
verilən ödənişlər, ilin yekunlarına görə verilən mükafatlar və s. aid
edilir.
İstehsal fəhlələrinin əmək haqqının əsas və əlavə əmək haqqına
bölünməsi əvvələn, onların məhsulun maya dəyərinə daxil edilməsi,
ikincisi, qeyri-müstəqim xərclərin ayrı-ayrı məhsullar (işlər,
xidmətlər) arasmda bölüşdürülməsi ilə əlaqədardır. Belə ki, istehsal
fəhlələrinin əsas əmək haqqı məhsulun (işin, xidmətin) maya
dəyərinə birbaşa daxil edildiyi halda, əlavə əmək haqqı həmin
məhsulun maya dəyərinə əsas əmək haqqına mütənasib olaraq daxil
edilir. Bundan başqa, ümum- istehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri
ayrı-ayrı məhsul /iş, xidmət/ növləri arasında bölüşdürülərkən
istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı baza göstəricilərindən biri kimi
götürülür.
İstehsal fəhlələrinin istər əsas, istərsə də əlavə əmək haqqı
məbləğləri vahid xərc maddəsində - «İstehsal fəhlələrinin əmək
haqqı»nda əks etdirilir.
Əsas istehsalatda çalışan fəhlələrin əsas əmək haqqı məhsulun
/işin, xidmətin/ maya dəyərinə bütövlükdə daxil edilmir. Məhsulun
/işin, xidmətin/ maya dəyərinə yalnız məlum məhsulun
hazırlanmasında bilavasitə iştirak edən istehsal fəhlələrinin əmək
haqqı daxil edilir. Əsas istehsalatda çalışmasına baxmayaraq
köməkçi işləri yerinə yetirən fəhlələrin əmək haqqı istehsala xidmət
və onun idarə olunması üzrə kompleks xərclərin tərkibində əks
etdirilir. Məsələn, maşın və avadanlıqlara xidmət və qulluq göstərən
istehsal fəhlələrinin əmək haqqı «Ümumistehsalat xərcləri»
maddəsinə daxil edilir. Sexlərin və digər istehsal bölmələrinin
idarəetmə və xidmət aparatında çahşan işçilərin əmək haqqı da
göstərilən xərc maddəsində əks etdirilir. Bütövlükdə müəssisənin
idarəetmə və xidmət aparatında çalışan heyətin əmək haqqı isə
«Ümumtəsərrüfat xərcləri» maddəsinə daxil edilir. Beləliklə,
müəssisənin işçj heyətinin əmək haqqı onların kateqoriyaları (əsas
istehsal fəhlələri, köməkçi fəhlələr, rəhbərlər, mütəxəssislər,
qulluqçular və s.) üzrə hesablanır və məhsullar (işlər, xid
354
mətlər) arasında müxtəlif qaydada bölüşdürülür. Həmin’ qaydaları
nəzərdən keçirək.
Əsas istehsal fəhlələrinə əmək haqqının hesablanması zamanı
istehsal xərclərinin kodu tərtib edilən ilkin sənədlərdə
göstərildiyindən, əmək haqqının bütün məbləğini məhsulun (işin,
xidmətin) növləri üzrə qruplaşdırmağa imkan yaranır. Əsas istehsal
fəhlələrinin əsas əmək haqqının məhsullar arasında bölüşdürülməsi
onun sexlər, mərhələlər və digər uçot obyektləri, onların daxilində
isə kalkulyasiya obyektləri /məhsulun növləri, qrupu, sifarişlər və s.
obyektlər/ üzrƏ qruplaş- dırılmaqla yerinə yetirilir. Köməkçi
istehsalat fəhlələrinin əsas əmək haqqı da eyni qaydada
qruplaşdırılır, sonra qruplaş- dırılmış məlumatlar müvafiq işləmə
cədvəllərinə yazılır.
Cədvəllər hər bir uçot və kalkulyasiya obyekti üzrə açılır.
Beləliklə, əsas və köməkçi istehsalatda işləyən fəhlələrin əsas əmək
haqqı sözü gedən istehsalatda buraxılan məmulatların, yerinə
yetirilən işlərin və göstərilən xidmətlərin maya dəyərinə birbaşa
daxil edilir. Vaxtamuzd işləyən fəhlələrin əsas və əlavə əmək haqqı
isə məhsul /iş, xidmət/ növləri arasmda qeyri-müs- təqim
yolla-məhsul /iş, xidmət/ vahidinə düşən xərclərin normativ
stavkalanna mütənasib olaraq bölüşdürülür. Normativ stavkalar
istehsalın həcmindən, iş yerlərinin siyahısından, iş yerlərinə xidmət
normalanndan asılı olaraq müəyyən edilir. Ayrı-ayrı uçot və
kalkulyasiya obyektləri üzrə qruplaşdınimış əmək haqqı
məbləğlərini əks etdirən cədvəllərin məlumatları ayın sonunda əmək
haqqımn bölüşdürülməsinin icmal cədvəlində yekunlaşdırılır. Bu
cədvəl həm də məhsul növləri üzrə maya dəyərinin hesabat
kalkulyasiyalarmı tərtib etmək üçün istifadə edilir.
Əlavə əmək haqqı məhsullar /işlər,xidmətlər/ arasmda əsas
əmək haqqının məbləğinə, sosial ehtiyaclara /sosial müdafiə
fonduna, məcburi tibbi sığortaya/ ayırmalar isə uçot və kalkulyasiya
obyektləri arasında əsas və əlavə əmək haqqının ümumi məbləğinə
mütənasib olaraq bölüşdürülür.
.^55
Hesabat ayında hesablanmış əsas və əlavə əmək haqqı
məbləğləri, habelə sosial ehtiyaclara ayırmalar istehsala məsrəfləri
uçota alan 20, 23, 25, 28, 31 №-li hesabların debetində, 70, 69, 68,
67, 89 №-li hesabların kreditində əks etdirilir.
Yazılışlar 12 №-li /20,23, 25-1: 25-2, 28 №-li hesabların debeti/
və 15№-li (26, 31, 43,89 №-li hesabların debeti) cədvəllərdə və 10
Xo-li jurnal-orderdə aparılır. Həmin registrlərdə yazılışlar xərclərin
istiqamətləri üzrə əmək haqqının bölüşdürülməsinin işləmə
cədvəlləri /forma 1/, yaxud maşinoqramları əsasında yerinə yetirilir.
Cədvəllərdə, maşinoqramlarda sexlərin, sahələrin, briqadaların
nömrəsi, istehsal xərclərinin kodları, həmin əlamətlər üzrə əmək
haqqının normalar daxilində və normalardan kənarlaşma məbləğləri
haqda məlumatlar verilir.
Əmək haqqı üzrə normalardan kənarlaşmalar adətən normal iş
şəraitindən kənarlaşmalar üzündən baş verir. Bu səbəbdən əmək
haqqının uçotunun normalar və normalardan kənarlaşmalar üzrə
aparılması zəruriliyi meydana çıxır.
Əmək haqqının normalardan kənarlaşması sənədləşdirmə yolu
ilə müəyyən olunur. Başqa sözlə, müəyyən edilmiş normalardan
artıq hesablanan bütün əmək haqqına ayrıca sənədlər /əlavə işlər
üçün naryadlar, zay haqqındı aktlar, boşdayanmalar haqda vərəqələr,
norma və qiymətlərdən artıq hesablanan əlavələr üçün vərəqələr,
zaym düzəldilməsi üzrə naryadlar və s./ tərtib olunur. Bu sənədlərdə
əmək haqqının normadan kənarlaşma səbəbləri və səbəbkarları da
göstərilir. Sənədlərdəki məlumatlara, hesablamalar və digər
mənbələrdən olan informasiyalara əsasən operativ tədbirlər
görülməli, normal iş şəraitindən kənarlaşmalar aradan
qaldırılmalıdır.
6. İstehsalın hazırlanmasına və mənimsənilməsinə
çəkilən məsrəflərin uçotu
Elmi-texniki tərəqqinin inkişafı istehsal vasitələrinin və
istehlak mallarının sürətlə yeniləşdirilməsini, onların keyfıy-
356
yətinin yaxşılaşdırılmasını ön plana çəkir. Yeni məhsulun
hazırlanması və buraxılışı texnoloji proseslərin dəyişdirilməsini,
bununla bağlı layihə-konstruklor işlərinin həyata keçirilməsini, yeni
ştampların, modellərin, alət və ləvazimatların hazırlanmasını, norma
və normativlərin, smeta kalkulyasiyaları- nın işlənilməsini tələb edir.
Hasilat sənayesində yeni yataqların istismara hazırlanması və
verilməsi ilə əlaqədar işlər: yataqların tam kəşfi başa çatdırılır,
dağ-mədən işləri zonasında ərazi təmizlənir, torpağın münbit qatının
saxlanılması və növbəti rekultivasiyası üçün meydançalar hazırlanır,
çıxarılan xammalın daşınması üçün yollar salınır və digər işlər yerinə
yetirilir.
Bundan başqa, yeni müəssisələrin, istehsalatların, sexlərin və
aqreqatların mənimsənilməsi zamanı maşın və avadanlıqların,
mexanizmlərin kütləvi məhsul buraxılışı üçün hazır olub- olmadığını
bilmək üçün kompleks sınaqlar və yoxlamalar həyata keçirilir.
Yuxarıda sadalanan bütün işlərin yerinə yetirilməsi müəyyən
xərclər tələb edir. İstehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi
adlanan bu xərclərin xüsusiyyəti onların başvermə vaxtının yeni
məhsul buraxılışı ilə üst-üstə düşməməsindən ibarətdir. Qeyd etmək
lazımdır ki, yeni məhsulun mənimsənilməsi və buraxılışı dövründə
bu xərclərin məbləği daha yüksək olur. Ona görə də həmin xərclərin
məhsulun maya dəyərinə müəyyən dövr ərzində bərabər şəkildə
bölüşdürülməsi, onların üzərində nəzarətin həyata keçirilməsi
zəruriliyini yaradır. Məhz bu səbəbdən istehsalın hazırlanması və
mənimsənilməsinə çəkUən xərclər ayrıca planlaşdırılır və uçota
alınır. Belə xərclərin uçotunu aparmaq üçün xərclərin nümunəvi
nomenk- laturasında «İstehsalın hazırlanması və mənimsənilməsinə
çəkilən xərclər» adlı kompleks maddə nəzərdə tutulur.
Lakin məhsulun /işin, xidmətin/ maya dəyərinə daxil edilən
xərclərin tərkibi haqqında qüvvədə olan normativ sənədlərə görə
istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsinə çəki
357
lən xərclərin heç də hamısı yeni məhsulun maya dəyərinə daxil
edilmir və təbii ki, adı çəkilən xərc maddəsində uçota alınmır.
Sözü gedən normativ sənədlərə görə istehsalın hazırlanması və
mənimsənilməsinə sərf edilən və yeni məhsulun maya dəyərinə daxil
edilən xərclərə aşağıdakılar daxildir:
- yataqların kəşfinə qədər açıq dağ-mədən zonalarında ərazinin
təmizlənməsi, növbəti rekultivasiya zamanı istifadə ediləcək torpağın
məhsuldar təbəqəsinin saxlanılması üçün meydançaların
təmizlənməsi, çıxarılan xammalın daşınması üçün yollar və
magistrala çıxan müvəqqəti yolların salınması;
- yeni müəssisələrin, istehsalın, sexlərin və aqreqatların
mənimsənilməsinə sərf edilən xərclər /işəsalma xərcləri/: yeni
müəssisələrin, istehsalın, sexlərin və aqreqatların hazırlığının
yoxlamiması, bütün maşın və mexanizmlərin /sınaqla işə buraxılası/,
kompleks sınaq yolu ilə işə salınası, layihədə nəzərdə tutulan sınaq
məhsulllarmm istehsalı, avadanlıqların sazlanması;
- kütləvi və seriyalı istehsal üçün nəzərdə tutulmayan məhsul
istehsalı hazırlığına və mənimsənilməsinə çəkilən xərclər;
- istehsalın təşkili və texnologiyasının təkmilləşdirilməsi,
habelə məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, onun davamlılığının
artırılması və istehsal prosesində həyata keçirilən digər istismar
xassələrinin təmin olunması ilə əlaqədar olan qeyri- əsaslı xarakterə
malik olan xərclər.
İstehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi ilə əlaqədar olub
məhsulun /işin, xidmətin/ maya dəyərinə daxil ediləcək xərclər
əvvəlcə 31 «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabında uçota alınır.
Lakin məhsulun hazırlanması və mənimsənilməsinə çəkilən xərclər
həmin məhsulun maya dəyərinə birbaşa da daxil edilə bilər.
Birinci halda məhsulun hazırlanması və mənimsənilməsi ilə
əlaqədar xərclər müəyyən olunmuş sifarişlər və maddələr üzrə
istehsal xərclərini uçota alan hesablarda yığılır və ayın sonunda
həmin hesabların və dəgər hesabların kreditlərindən 31 №-li hesabın
debitinə silinir. Yeni növ məhsul istehsalına
358
başlandığı andan məhsulun hazırlanması və mənimsənilməsinə
çəkilən xərclər bərabər məbləğlərdə 31 №-li hesabın kreditindən 20
№-li hesabın debitinə silinir.
Yeni məhsulun hazırlanması və mənimsənilməsinə sərf
olunan xərclər həmin məhsulun maya dəyərinə əvvəlcədən müəyyən
olunmuş smeta stavkaları əsasında daxil edilir. Smeta stavkaları,
məhsulun hazırlanması və mənimsənilməsinə çəkilən xərclərin
məlum məhsulun plan üzrə buraxılacaq həcminə bölünməklə
müəyyən edilir.
Məsələn: yeni məhsulun hazırlanması və mənimsənilməsinə
çəkilən xərclər 125.000.000 manat, onun 3 il müddətinə buraxılacaq
miqdarı - 2160 ədəd təşkil edir. Bu zaman həmin məhsulun hər
vahidinə smeta stavkası 57780 manat /125.000.000:2160/ olacaqdır.
Orta aylıq məhsul istehsalı 60 ədəd /2160:36 / olarsa, cari ayda
xərclərin ödəniləcək məbləği 3.472.200 (57.870x60) manat təşkil
edəcəkdir.
İşəsalma xərcləri, yeni müəssisələrin, istehsalatların, sexlərin,
aqreqatların mənimsənilməsi dövründə yaranır.
Bu xərclərin tərkibi də yuxarıda şərh edilmişdir. İşəsalma
xərclərinin nomenklaturu, keçirilən sınaqların xarakterindən asılıdır
və o sahəvi təlimatlarla müəyyən edilir.
Digər gələcək dövrlərin xərcləri kimi işəsalma xərcləri də
əvvəlcə 31 №-li hesabda uçota alınır. Həqiqi xərclər ilkin sənədlərə
əsasən müəyyən olunur və 31 № -li hesabın debetində əks etdirilir.
Xərclərin analitik uçotu isə təsdiq olunmuş smeta çərçivəsində təşkil
edilir. İşəsalma zamanı həmin xərclər alınmış məhsulun və
tullantının mövcud qiymətlərlə dəyəri məbləğində azaldılır.
İşəsalmadan sonra onunla bağh xərclər məhsul buraxılışına
başlandığı andan smeta stavkaları üzrə 31JNO-1İ hesabın kreditindən
20№-li hesabın debetinə silinir.
Gələcək dövrlərin xərclərinin analitik uçotu xərclərin növləri
və təsdiq edilmiş smeta maddələri üzrə 15 №-li cədvəldə aparılır.
Cari ayda baş vermiş həmin xərclərin yekunu 15 №-li cədvəldən 10
№-li jurnal-orderə köçürülür.
359
Məhsulun /işin, xidmətin/ maya dəyərinə daxil edilən xərclərin
tərkibi haqqında qüvvədə olan normativ sənədlərə görə aşağıdakı
xərclər işəsalma xərclərinə aid olunmur və yeni məhsulun maya
dəyərinə daxil edilmir:
- ayrı-ayrı maşın və mexanizmlərin fərdi və bütün növlərdən
olan avadanlıqların və texniki qurğuların quraşdırılma- sınm
keyfiyyətini yoxlamaq məqsədilə kompleks sınaqdan keçirilməsinə
çəkilən xərclər;
- avadanlıqları göndərən zavodlar və ya onların tapşırığı ilə
ixtisaslaşdırılmış müəssisələr tərəfindən həyata keçirilən
quraşdırma-hamilik işlərinə çəkilən xərclər;
- tikilməkdə olan müəssisələrin müdiriyyətinin, bu olma- dıqda
texniki nəzarət qrupunun (tikintinin ümumi hesabat smeta dəyərində
nəzərdə tutulan saxlama xərcləri), saxlanılmasına çəkilən, habelə
yeni müəssisə və obyektlərin istismara qəbulu ilə əlaqədar xərclər;
- yenidən işəsalman müəssisələrdə işləmək üçün kadrların
hazırlanmasına sərf edilən xərclər.
Bu xərclər kapital qoyuluşları hesabına ödənilir və mühasibat
uçotunda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
Dt-08 «Kapital qoyuluşları» hesabı;
Kt-31 «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabı.
Yeni növ kütləvi və seriyalı məhsullnn istehsalına, texnoloji
proseslərin hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkilən xərclər
məhsulun /işin, xidmətin/ maya dəyərinə daxil edilmir, sahələr və
sahələrarası elmi-tədqiqat, təcrübə-konstruktor işlərinin və yeni növ
məhsulların mənimsənilməsi tədbirləri üzrə büdcədənkənar
maliyyələşdirmə
fondları
/ETTKİ-nin
büdcədənkənar
maliyyələşdirmə fondu/ hesabına ödənilir.
Müəssisə və təşkilatlar həmin məqsədlər üçün ayırmalar
etdikdə aşağıdakı yazılış tərtib edilir:
Dt-20 «Əsas istehsalat» hesabı və s. hesablar;
Kt-67 «Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar» hesabı.
.160
Ayrılmış məbləğlər öz təyinatına köçürüldükdə isə aşağıdakı
mühasibat yazılışı verilir:
Dt-67 «Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar»;
Kt-51 « Hesablaşma hesabı».
Adətən işə başlamazdan əvvəl xərclərin smetası tərtib edilir,
sonra isə onların aparılmasına dair sifarişlər açılır və müvafiq kodlar
qoyulur. Həmin işlərin görülməsinə çəkilən xərcləri ödəmək üçün
büdcədənkənar fondların vəsaitləri müəssisənin hesablaşma hesabına
daxil olduqca aşağıdakı yazılış tərtib edilir:
Dt-51 «Hesablaşma hesabı»;
Kt-96 «Məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalan> hesabı.
Daxil olmuş vəsait, faktiki xərclərin ödənilməsinə sərf
olunduqca həmin fondu
n vəsaiti də azaldılır.
Metallurgiya, maşınqayırma, kimya və bir sıra digər sənaye
sahələrində istehsalın xüsusiyyətlərindən irəli gələn bəzi xərclər
vardır ki, onlar ayrıca xərc maddəsində, yaxud sair xərclər
maddəsində uçota alınır.
Belə ki, maşınqayırma müəssisələrində xüsusi alət və
ləvazimatların köhnəlməsi bu maddələr üzrə əks etdirilir.
Metallurgiyada və digər sahələrdə buraya növbə avadanlığı və
qurğuların köhnəlməsi də daxil edilir. Onlar müəssisənin köməkçi
sexlərində hazırlanan hallarda 12 №-li hesabın debetinə 23 №- li
hesabın kreditinə yazılış verilir. İstehsalata buraxılan həmin xüsusi
alət və ləvazimatlara, növbə avadanlığı və qurğularına köhnəlmə
hesablandıqda 20 №-Ii hesabın debetinə 13 №-li hesabın kreditinə
yazılış verilir. Həmin əşyalar yararsız hala düşdükdə, köhnəldikdə və
digər səbəblər üzündən çıxdaş olunduqda aşağıdakı hesablarda
yazılışlar edilir:
Dt-10 «Materiallar» - alınan metal tullantıların dəyərinə;
Dt-13 «Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köhnəlməsi»alınan tullantının dəyəri çıxıldıqdan sonra həmin
əşyaların köhnəlmə məbləğinin silinməsinə;
361
Kt-12 «Azqiymətli və tezköhnolən əşyalar» - çıxdaş edilmiş
əşyaların ilk dəyərinin tam məbləğdə silinmə- sinə.
Bilavasitə «Sair istehsal xərcləri» maddəsində uçota alman
xərclərə zəmanət xidmət müddəti müəyyən olunmuş məhsullara
/mallara, məmulatlara/ zəmanətli xidmət və zəmanətli təmir xərcləri,
məhsulun standartlaşdırılmasına, texnoloji informasiyaya çəkilən
xərclər, köhnəlmiş konstruksiyaya malik detallar, hissələr və
aqreqatların tam istifadə olunmamasından itkilər və s. xərclər də
daxil edilir. Həmin xərclərin uçotu və ayrı-ayrı məhsullar arasında
bölüşdürülülməsi qaydaları sahəvi təlimatlarda göstərilir.
7. Avadanlıqların işi ilə əlaqədar məsrəflərin tərkibi,
uçotu və bölüşdürülməsi
Elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsi müəssisələrin yeni, daha
məhsuldar maşın və avadanlıqlarla təmin olunması üçün şərait
yaratmışdır. Texniki təminatın yaxşılaşdırılması, istehsalın
mexanikləşmə və avtomatlaşma səviyyəsinin durmadan
yüksəldilməsi öz növbəsində maşın və avadanlıqların saxnılmasına, istismarına çəkilən xərclərin də artmasına gətirib çıxarır.
Həmin xərclər ayrı-ayrı sahələrdə məhsulun maya dəyərinin 10-15
faizini, bəzən isə daha yüksək xüsusi çəkisini təşkil edir. Məhz buna
görə də maşın və avadanlıqların saxlanılmasına, istismarına çəkilən
vəsaitlər üzərində nəzarətin həyata keçirilməsində mühasibat uçotu
mühüm rol oynayır. Bund^'n başqa, ümumi məsrəflərin tərkibində
göstərilən xərck yüksək xüsusi çəkiyə malik olması onların ayrı-ayrı
məh növləri arasında düzgün bölüşdürülməsini tələb edir.
Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xər lər
istehsal prosesinə, yaxud texnoloji prosesə münasibətin^ görə əsas
xərclərə daxildir. Buna görə də onlar məhsulun /işin, xidmətin/ maya
dəyərinə birbaşa daxil edilməlidir. Lakin məlum olduğu kimi, maşın
və avadanlıqlar müxtəlif məhsul /iş.
362
xidmət/ növlərinin istehsalında iştirak etdiyindən onların
saxlanılması və istismanna çəkilən xərclər həmin məhsul /iş, xidmət/
növləri arasında bölüşdürülməlidir. Deməli, maşın və avadanlıqların
saxlanılması və istismarı xərcləri məhsulun /işin, xidmətin/ maya
dəyərinə daxil edilmə üsuluna görə qeyri- müstəqim xərclər hesab
edilir. Tərkibinə görə isə nəzərdən keçirilən xərclər bütün xərc
elementlərinə daxil edildiyindən kompleks xərclər sırasına aiddir.
Maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə ayrı-ayrı
xərclər haqqında hərtərəfli informasiya almaq, onlar üzərində
nəzarət etmək üçün həmin xərclərin planlaşdırılması və uçotu
aşağıdakı nümunəvi nomenklaturalar əsasında aparılır;
1. İstehsal avadanlığının, maşın və mexanizmlərin, nəqliyyat
vəsaitlərinin amortizasiyası;
2. Avadanlıqlara, maşınlara və mexanizmlərə, nəqliyyat
vasitələrinə xidmət edilməsi və onların idarə olunması ilə məşğul
olan işçilərin əməyinin ödənişi üzrə xərclər;
3. Avadanlıqların, maşınların və mexanizmlərin, nəqliyyat
vəsaitlərinin təmiri ilə əlaqədar xərclər;
4. Yüklərin zavoddaxili yerdəyişməsi /daşınması/ üzrə xərclər;
5. Azqiymətli alət və ləvazimatların köhnəlməsi;
6. Sair xərclər.
Ayrı-ayrı sahələrdə məhsulun maya dəyərində yüksək xüsusi
çəkiyə malik olan xərclər ayrıca kalkulyasiya maddəsində uçota
alına bilər.
Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı xərclərinin
sintetik uçotu 25 «Ümumistehsalat xərcləri» hesabının 1 «Maşın və
avadanlıqların saxlanması və istisman üzrə xərclər» subhesabında
aparılır. Hesab aktivdir, yığıb-bölüşdürücü heşablar sırasına daxildir.
Hesabın göstərilən subhesabında ay ərzində maşın və avadanlıqların
saxlanması və istismarına çəkilən xərclər əks etdirilir. Xərclər baş
verən hallarda 25-1 «Maşın və avadanlıqların saxlanması və istisman
üzrə xərclər»
363
subhesabının debetinə, 02 « Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi», 10
«Materiallar», 12 «Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar», 13
«Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köhnəlməsi», 70 «Əməyin
ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalır», 69 « Sosial sığorta və
təminat üzrə hesablaşmalar», 67 «Büdcədənkənar ödənişlər, üzrə
hesablaşmalar», 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar», 89
«Qarşıdakı xərclər və ödənişlər üçün ehtiyatlar» hesablarının
kreditinə yazılış tərtib edilir.
Xərclərin analitik uçotu hər bir sex üzrə yuxarıda göstərilən
xərc maddələri üzrə 12 №-li cədvəldə, yaxud müvafiq maşinoqramda aparılır. Həmin registrlərə yazılışlar müvafiq işləmə
cədvəllərinə, /maşinoqramlara/ əsas vəsaitlərin köhnəlməsi
/amortizasiyası/, azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köhnəlməsi
üzrə aparılmış hesablamalara, köməkçi istehsalatların göstərdiyi
xidmətlərin bölüşdürülməsi cədvəlinə, kənar təşkilatların göstərdiyi
xidmət və işlərə görə daxil olmuş tədiyyə tələbnamələrinə, pul
vəsaitlərinin sərf edilməsi üzrə sənədlərə, habelə sair sənəd və
registrlərə əsasən həyata keçirilir.
Ayın sonunda 12 №-li cədvəlin, yaxud maşinoqramın
yekunları müxabirləşən hesablar həddində 10 №-li jurnal-orderə
köçürülür. 25-l№-li subhesabın debetində əks etdirilmiş bütün
xərclər ayın sonunda həmin subhesabın kreditindən 20,23, 28,
31№-li hesabların debitinə silinir.
Cari ayda maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarına
çəkilən xərclər ayrı-ayrı maddələr üzrə 12№-li cədvəldə aşağıdakı
kimi əks etdirilir /Cədvəl 3/.
Məhsulun /işin, xidmətin/ maya dəyərini düzgün hesablamaq
üçün həmin xərclərin ayrı-ayrı məhsul /iş, xidmət/ ı ləri, bitməmiş
istehsal arasında bölüşdürülməsinin əsaslaı rılmış üsullarının tətbiqi
mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Təcrübədə maşın və avadanlıqların sa.xlanması və istism.
xərcləri aşağıdakı üsullarla: avadanlıqların iş saatlarının mi» darma;
smeta /normativ/ stavkalarma; istehsal fəhlələrinin əsas əmək
haqqına; buraxılmış məhsulun miqdarına; mərhələlər üzrə xərclərə
mütənasib olaraq bölüşdürülür.
364
Onlardan bəzilərini ətraflı nəzərdən keçirək.
Avadanlıqların iş saatlarının miqdarına mütənasib bölgü üsulu
birtipli avadanlıqdan istifadə edən müəssisələrdə /məsələn,
toxuculuq istehsalında/ tətbiq olunur. Bu zaman maşın və
avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclər məmulatlar
arasında işlənmiş maşın vaxtın-dəzgah-saatların miqdarına
mütənasib olaraq bölüşdürülür.
Smeta /normativ/ stavkalarma mütənasib olaraq bölgü
üsulunun, başlıca olaraq sənaye müəssisələrində, xüsusilə
maşınqayırma ve metal emalı müəssisələrində tətbiq edilməsi
tövsiyə olunur. Bu üsulun qeyd edilən müəssisələrdə tətbiq
edilməsinin tövsiyə olunması onlarda müxtəlif mürəkkəb
məhsulların buraxılması və bununla əlaqədar istifadə olunan maşın
və avadanlıqların saxlanmasına və istismarına çəkilən xərclərin
fərqli xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Ümumiyyətlə bu üsulun
mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Texnoloji təyinatına, saxlanma və istismar xərclərinin
həcminə görə avadanlıqlar həmcins qruplara bölünür.
2. Hər qrupda onun üçün xarakterik olan avadanlıq vahidi
seçilir. Sonra seçilmiş avadanlığın işlədiyi bir saat üçün normativ
saxlanma və istismar xərcləri tapılır. Normativ xərclər hər bir xərc
maddəsi üzrə müəyyən edilir. Qeyri-mexa- nikləşdirilmiş işlər üzrə
də hər iş saatı üçün normativ xərclər hesablanır.
3. Qruplardan biri üzrə hər hansı avadanlığın bir saatlıq işi üçün
normativ xərclərin həcmi vahid kimi qəbul edilir və digər qrupların
həmin qrupa nisbətən gətirilmə (çevrilmə) əmsalı hesablanır.
4. Texnoloji sənədləşmə əsasında hər məmulatın istehsalı üçün
lazım olan hər bir qrup avadanlığın iş saatlarının miqdarı
hesablanaraq həmin qrupun əmsalına vurulur. Nəticədə hər qrup
avadanlıq üzrə əmsal-maşın saatların miqdarı, bütün qruplar və
qeyri-mexanikləşdirilmiş işlər üzrə isə hər bir məmulatın istehsalı
üçün lazım olan cəmi əmsal maşın-saatların miqdarı müəyyən edilir.
365
2002-ci ilin noyabr ayı ü< Maşın və
avadanlıqların saxlanması və istis
Hesabların y
kreditindən
02
«Əsas
vəsaitlərin
xərc
köhnəlmə
y^addələri üzrə 25-1
si»
saylı subhesa- bin
debetinə
l—
ça
15
'C
0)
to
12
«Azqiymətli
və
tezköhnələn
əşyalar»
2
13
«Azqiymətii
və
tezköhnətər
əşyalann
köhnəlməsi:
o
1
1. İstehsal
avadanlıqiannın, maşın
və mexanizmlərin,
nəqliyyat vasitələrinin
amortizasiyası
2
3
4
9920
4960
5
5740
2. Avadanlıqlara,
maşınlara və
mexanizmlərə, nəqliyyat
vasitələrinə xidmət və
onların idarə olunması ilə
məşğul olan işçilərin
əməyinin ödənişi üzrə
xərclər
3. Avadanlıqlann, maşın
və mexanizmlərin,
nəqliyyat vasitələrinin
təmiri xərcləri
4. Yüklərin zavoddaxill
yerdəyişməsi
5. Azqiymətli və
tezköhnələn əşyalann
köhnəlməsi
6. Sair xərclər
Yekunu
100
15300
5740
1020
366
4960
15300
:ləri üzrə 12 №-li cədvəldən çıxanş
70
6
«Əməyin
«Sosial sığorta və
ödənişi üzrə şçi
təminat üzrə
heyəti iiə
hesablaşmalar»
isablaşmaiar»
6
7
89
“Qarşıdakı
xərclər və
ödəmələr
üçün
ehtiyatlar”
8
Sair
hesablar
(müxtəlif
jurnalorderlərdən
məbləğlər)
9
200
Cəmi
min manat
Sex
üzrə
10
5940
17420
Aylıq
smeta
11
5960
1720
636
92
92
17680
800
280
30
70
1446
1224
224
324
324
1600
560
104
-
17586
17782
500
4620
176
1918
30
256
58
644
758
43460
774
43744
367
Sex üzrə cəmi əmsal maşm-saatlarm miqdarını müəyyən
etmək üçün məmulat vahidinə düşən əmsal maşm-saatlarımn
miqdarı sex üzrə buraxılacaq məmulatların ümumi miqdarına
vurulur.
5. Sonra bir əmsal maşın-saatının plan maya dəyəri müəyyən
edilir. Bunun üçün smetaya uyğun olaraq avadanlığın saxlanması
və istismarı üzrə xərclərin plan həcmi sex üzrə bütün məmulatın
hazırlanmasına sərf olunacaq əmsal maşın- saatların ümumi
miqdarına bölünür
6. Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarına çəkilən
xərclərin smeta (normativ) stavkaları hər hansı məmulatın
hazırlanması üçün tələb olunan əmsal-maşın-saatların miqdarının
bir əmsal-maşın-saatın plan maya dəyərinə vurulması yolu ilə
müəyyən edilir. Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı
üzrə həqiqi xərclər bölüşdürülərkən onların ilkin məbləğindən zay
edilmiş məhsula düşən hissə çıxılır. Maşın və avadanlıqların
saxlanması və istismarına çəkilən xərclərin qalan hissəsi isə hazır
məhsul və bitməmiş istehsal arasında bölüşdürülür.
Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərcləri
ayrı-ayrı məmulatlar arasında smeta /normativ/ stavka- larına
mütənasib
olaraq bölüşdürülməsini
aşağıdakı
cədvəlin
məlumatlarından görmək olar (Cədvəl 4)
Cədvəl 4
Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarına
çəkilən xərclərin məmulatlar arasında bölüşdürülməsi
man
4-»
^ -C İ
-o
s«
1
A
B
V
Yekun
cd
Hoqiqi xərclər man
Məbləğ (5-ci
. s 3 C C « Sİ 1 İ .ä 11 sr i %(6-a
i = a 'S 1 x S e s sütun X sütun xx4-cü
ö *2 ” 0
.^S ofe .İa
s-s’S
100:4^
sütun: 100)
i İ'i'-S
sütun)
f f l S S s .2^ fl>
2
4
5
6
ss3
cö
12000
14000
11000
200
300
150
2400000
4200000
1650000
8250000
368
X
X
X
110,0
2640000
4620000
1815000
9075000
Nəzərdən keçirilən üsui maşın və avadanlıqların saxlanması və
istismarına çəkilən xərcləri ayrı-ayrı məmulatlar arasında daha
obyektiv və düzgün bölüşdürməyə imkan verdiyindən digər
üsullara nisbətən daha mütərəqqi hesab edilir. Buna baxmayaraq bu
üsul təcrübədə öz geniş tətbiqini tapa bilməmişdir. Zənnimizcə,
bunun başlıca səbəbləri aparılan hesablamaların çox və mürəkkəb
olması, avadanlıqların qruplara bölüşdürülməsinin çətinliyi və s.
olmuşdur.
Təcrübədə istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqına mütənasib
olaraq bölüşdürmə üsulundan daha çox istifadə olunur.
Bu üsulun mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir.
Əvvəlcə mühasibat sənədlərinin və registrlərinin məlumatları
əsasında istehsal fəhlələrinə hesablanmış əmək haqqının məbləği,
sonra bütövlükdə sex üzrə maşın və avadanlıqların saxlanması və
istismarı xərclərinin həqiqi məbləğinin istehsal fəhlələrinin əmək
haqqına faizlə nisbəti müəyyən edilir. Daha sonra, tapılmış faiz
nisbəti hər bir məmulat üzrə istehsal fəhlələrinə hesablanmış əmək
haqqınının məbləğinə vurulub 100-ə bölünür və beləliklə də hər
məmulata düşən maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı
üzrə faktiki xərclərin məbləği müəyyən edilir.
Göstərilən üsulun üstünlüyü, onda aparılan hesablamaların az
və sadə olmasından ibarətdir. Lakin bu üsulun da ciddi nöqsanları
vardır. Başlıca nöqsan, maşın və avadanlıqlar üzrə xərclərin
ayrı-ayrı məmulatlar arasında bölüşdürülməsi zamanı onların çox
hissəsinin daha aşağı mexanikləşmə və avto- matlaşma
səviyyəsinə, yaxud daha yüksək əl əməyinə malik məmulatların
maya dəyərinə daxil edilməsindən ibarətdir. Bu da həmin
məmulatların maya dəyərininin daha yüksək olmasına və
rentabellik səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Nəzərdən
keçirilən üsulun istehsal proseslərinin mexanikləşmə və
avtomatlaşma səviyyəsi eyni olan müəssisələrdə tətbiqi daha
məqsədəuyğun sayılır.
369
8. Omumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin
tərkibi, uçotu və bölüşdürülməsi
Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri müxtəlif pillələrdə
istehsala xidmət və onun idarə olunması ilə əlaqədar xərclərdir.
Ümumistehsalat xərcləri, sexlərə xidmət və onların idarə
olunmasına, ümumtəsərrüfat xərcləri isə bütövlükdə müəssisəyə
xidmət və onun idarə edilməsinə çəkilən xərclərdir. İstehsal olunan
məhsulun, yerinə yetirilən işin, göstərilən xidmətin maya dəyərində
ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin xüsusi çəkisi kifayət
qədər yüksəkdir. Odur ki, məhsulun /işin, xidmətin/ maya dəyərinin
səviyyəsi xeyli dərəcədə həmin xərclər üzərində nəzarətin həyata
keçirilməsindən, onların uçotunun düzgün və səmərəli təşkilindən
asılıdır.
Xərclərin təsnifatı nəzərdən keçirilərkən qeyd olunmuşdu ki,
ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri öz iqtisadi məzmununa,
yaxud istehsal prosesinə münasibətinə görə əlavə xərclər sırasına
aid edilir. Çünki bu xərclər məhsulun hazırlanmasının texnoloji
prosesləri ilə əlaqədar olmamaqla, məhsulun maddi əsasını təşkil
etmir.
Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri istehsalın həcminə
münasibətinə görə istehsalın həcminin dəyişməsindən asılı
olmayaraq sabit olduğundan daimi xərclər hesab olunur. Lakin bu o
demək deyildir ki, göstərilən xərclər ümumiyyətlə heç dəyişmir və
onların həcmi ilə istehsalın həcmi arasında heç bir asılılıq yoxdur.
Əgər istehsalın həcmi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişirsə, həmin
xərclərin həcminin dəyişilməsi də labüddür. Ancaq istehsalın
həcminin dəyişilməsinə nisbətən onların həcmi az, yaxud nisbətən
az dəyişir. Buna görə də bəzən həmin xərclər şərti-daima xərclər
adlanır.
Tərkibinə görə bütün xərc növlərinə rast gəlinən
ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri kompleks xərclər hesab
olunur.
370
Məhsulun /işin, xidmətin/ maya dəyərinə daxil edilmə üsuluna
görə ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri qey- ri-müstəqim
xərcləridir. Bu o deməkdir ki, həmin xərclər ayrı- ayrı məhsul /iş,
xidmət/ növləri arasında hər hansı şərti bazaya uyğun
bölüşdürülməlidir. Bu barədə bir qədər sonra danışılacaqdır.
Ümumistehsalat
və
ümumtəsərrüfat
xərclərinin
planlaşdırılması və uçotu təsdiq olunmuş xərc nomenklarutası
əsasında aparılır.
Ümumistehsalat xərclərinin nomenklaturası aşağıdakılardan
ibarətdir:
1. Sex aparatımn saxlanması xərcləri;
2. Sair sex heyətinin saxlanması xərcləri;
3. Binaların, tikililərin və inventarların amortizasiyası;
4. Binaların, tikililərin və inventarların saxlanması xərcləri;
5. Binaların, tikililərin və inventarların təmiri xərcləri;
6. Sınaq, təcrübə və tədqiqat, səmərələşdirmə və ixtiralarla
əlaqədar xərclər;
7. Əməyin mühavizəsi üzrə xərclər;
8. Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köhnəlməsi;
9. Sair xərclər (yuxarıdakı maddələrdə öz əksini tapmamış
xərclər);
10. İstehsaldaxili səbəblərlərlə əlaqədar boşda-yanmalardan
olan itkilər;
11. Hissələrin, qovşaqların, texnoloji ləvazimatların (alətlərin
və s.) tam istifadə olunmamasından olan itkilər;
12. Təqsirkar şəxslər olmadığı və ödənilməsi məhkəmə
tərəfindən rədd edilən material qiymətlilərinin və bitməmiş
istehsalın çatışmazlığı;
13. Sair qeyri-məhsuldar xərclər;
Qeyd edək ki, sonuncu dörd maddə qeyri-məhsuldar xərclər
hesab edilir və onlar, adətən, planlaşdırılmır, ancaq uçotunun
aparılması mütləq tələb olunur.
.^71
Ümumistehsalat xərclərinin analitik uçotu göstərilən maddələr
üzrə 12№-li « Sexlər üzrə xərclər» cədvəlində, yaxud müvafiq
maşinoqramda təşkil edilir /Cədvəl 5/.
Cədvəl 5
Ümumistehsalat /ümumsex/ xərclərinin analitik
uçotunun maşinoqrami
3
•o
o
<
01
01
01
X
4>
co
03
03
03
C
C
3
rt
co
4>
Məbloğ, min man
C
o
73
~o
-o
O
S
N
C
'C
d
O
a
n
X
X
E
00
2502
2502
2502
250201
250202
250203
5460
890
4300
Smetadan
kənarlaş
malar
5* o X S /qənaət-,
artıq
xərc+/
5270
-190
1015
+ 125
4300
-
Ümumistehsalat xərclərinin həqiqi məbləğləri ayrı-ayrı
maddələr və bütövlükdə smetada nəzərdə tutulmuş məbləğlər üzrə
müqayisə edilir və smetadan kənarlaşmalar aşkar olunur. Cədvəlin,
yaxud maşinoqramın həqiqi xərclər üzrə yekun məbləğləri ayın
sonunda 10№-li jurnal-orderə köçürülür.
Ümumistehsalat xərclərinin sintetik uçotu 25 №-li aktiv
yığıb-bölüşdürücü hesabın 2 X9-1İ «Ümumistehsalat xərcləri»
subhesabmda aparılır. Ay ərzində baş vermiş həqiqi xərclər 25- 2
№-li hesabın debetinə, 10, 12, 13, 02, 23, 60, 70, 69, 67, 68, 71 və s.
hesabların kreditinə yazılır.
Ayın sonunda 25-2№-li hesabın debetində əks etdirilən
ümuistehsalat xərcləri hər bir sex /əsas və köməkçi sexlər/ üzrə
ayrı-ayrı hazır məhsul /iş, xidmət/ növləri, düzəldilən zay və
bitməmiş istehsal arasında bölüşdürülür.
Ümumistehsalat
xərcləri
istehsal
sahələrinin
xüsusiyyətlərindən və sair amillərdən asılı olaraq aşağıdakı
üsullarla bölüşdürülür:
372
1. istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqına mütənasib olaraq.
Bu üsul adətən tikiş fabriklərində, ayaqqabı və gön-dəri
məmulatlarını istehsal edən müəssisələrdə tətbiq edilir. O, sadə və
asan olsa da onun nöqsanlı çəhətləri haqda əvvəlki paraq- raflarda
danışılmışdı.
2. İstehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı, maşın və
avadanlıqların saxlanması və istismarına çəkilən xərc
məbləğlərinin cəminə mütənasib olaraq. Ümumistehsalat
xərclərinin bölüşdürülməsi zamanı iki göstəricinin /istehsal
fəhlələrinin əsas əmək haqqı üstəgəl maşın və avadanlıqlann
saxlanması və istismarı xərcləri/ baza kimi götürülməsi bir
tərəfdən, müxtəlif məmulatların əmək tutumluğunu, digər tərəfdən
isə istehsal proseslərinin mexanikləşmə və avtomatlaşma
səviyyəsini nəzərə almağa imkan verir. Həmin üsulun
maşınqayırma-, metal emalı sahələrində tətbiqi daha
məqsədəuyğundur.
3. Mərhələlər üzrə xərclərə mütənasib olaraq. Bu üsuldan
əsasən məhsul istehsalı ayrı-ayrı mərhələlərdən keçən kimya və
toxuculuq sənayesində, neft emalı sahələrində istifadə edilir.
4. Çıxarılan, yaxud hazırlanan məhsulun miqdarına
mütənasib olaraq. Bu üsuldan dağ-mədən sənayesində, tikinti
materialları istehsal edən müəssisələrdə, metallurgiya, şərabçılıq,
çörəkbişirmə müəssisələrində daha çox istifadə olunur.
Göstərilən üsullardan birini /ikinci üsulu/ istifadə etməklə
ümumistehsalat xərclərinin bölüşdürülməsini aşağıdakı cədvəlin
məlumatları əsasında nəzərdən kəçirək (Cədvəl 6),
Ümumistehsalat xərclərinin bölüşdürülməsi, min man.
Cədvəl 6
Bölüşdürmə babası
Faktiki xərclər
Smetadan
İ S
£>n
S *=
İstehsal
fəhlələrinin
əsas əmək
haqqı
1
A
B
V
2
2480
3950
1615
8045
Yekunu
Maşın və
cəmi
%
Məbləğ
avadanlıqların
xərclər
6-cı sütun X (5-ci sütun
saxlanması və
(2-ci
100: 4- cü X 4-cü
istismarı
sülun+3c ü
sütun
sütun: 100)
xərcləri
sütun)
3
2640
4620
1815
9075
4
5120
.X570
3430
17120
373
5
X
X
X
38
6
1946
3257
1303
6506
Smeta kamıla
şmalar
üzrə
(qənaət -,
xərclər
artıq
xac+)
7
1870
3330
1120
6320
8
+76
-73
+183
+ 186
Sadəlik xatirinə fərz edilir ki, cari dövrdə bitməmiş istehsal və
düzəldilməli olan zay məhsul olmadığı üçün ümumisteh- salat
xərcləri yalnız hazır məmulatlar arasında bölüşdürülür.
Ümumistehsalat xərclərini bölüşdürmək üçün baza
göstəricisinin məbləği -17120 (8045+9075) müəyyən edilir. Sonra
maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarına çəkilən həqiqi
xərclərin bölüşdürmə bazasına nisbəti - 38% (6506 X 100:17120)
hesablanır. Alınmış rəqəm (38%) hər bir məmulat üzrə bölüşdürmə
bazasının məbləğinə vurulub 100-ə bölünməklə məlum məmulata
düşən ümumistehsalat xərclərinin həqiqi məbləği müəyyən olunur.
Məsələn, A məmulatına düşən ümumistehsalat xərclərinin həqiqi
məbləği 1946 min manat /38X5120:100/ təşkil edir.
Ümumistehsalat xərcləri məhsulun /işin, xidmətin/ maya
dəyərinə, bitməmiş istehsala silindikdə 20№-li hesabın debetinə,
25-2 №-li hesabın kreditinə, həmin xərclərin bir hissəsi düzəldilən
zaya silindikdə isə 28 №-li hesabın debetinə, 25-2 X9-İİ hesabın
kreditinə yazılış edilir.
Köməkçi istehsalatların ümumistehsalat xərcləri də ay ərzində
hər bir sex üzrə 25-2 №-li hesabın debetində uçota alınır və ayın
sonunda köməkçi istehsalın məhsulları, iş və xidmətləri arasında
bölüşdürülərək həmin hesabın debetinə silinir.
Sexsiz idarəetmə strukturuna malik olan müəssisələrdə 25-2
№-li hesabdan istifadə 'edilmir, istehsala xidmət və onun idarə
olunması ilə əlaqədar bütün xərclər 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri»
hesabında uçota alınır.
Qeyd olunduğu kimi, ümumtəsərrüfat xərcləri müəssisə
səviyyəsində istehsala xidmət və onun idarə edilməsi ilə əlaqədar
xərclərdən ibarətdir.
Ümumtəsərrüfat xərclərinin nümunəvi nomenklaturası
aşağıdakılardan ibarətdir:
374
A. Müəssisənin idarə edilməsi üzrə xərclər.
1. Müəssisənin idarə aparatı işçilərinin əmək haqqı.
2. Ezamiyyət və yerdəyişmə xərcləri.
3. Sair xərclər (dəftərxana, rabitə-teleqraf, inzibati-idarə,
binaların saxlanması və təmiri xərcləri; məsləhət, informasiya,
auditor xidmətlərinin ödənilməsi və s. üzrə xərclər)
B. Ümumtəsərrüfat xərcləri
4. İdarəetmə ilə məşğul olmayan heyətin saxlanması ilə əlaqədar
xərclər.
5. Binaların, tikililərin və inventarların amortizasiyası.
6. Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası.
7. Ümumtəsərrüfat təyinatlı binaların, tikililərin və inventarların
saxlanması və təmiri xərcləri.
8.Sınaqların, təcrübələrin aparılması, ümumzavod
laboratoriyalarının saxlanması.
9. İxtiraçılığa, texniki təkmilləşdirməyə və səmərələşdirici
təkliflərə çəkilən xərclər.
10. Elmi-tədqiqat və təcrübə - konstruktor işlərinin aparılması üzrə
kənar təşkilatların göstərdikləri xidmət xərcləri.
11 .Əməyin mühafizəsi xərcləri.
12. Yanğından mühafizəçilərin və gözətçilərin saxlanması xərcləri.
13. Kadrların hazırlanması ilə bağlı xərclər.
14. İŞÇİ qüvvəsinin toplanması ilə əlaqədar xərclər.
15. Normalar üzrə nümayəndəlik xərcləri.
lö.Ətraf mühitin mühafizəsi xərcləri.
17.Sair xərclər.
V. Rüsumlar və ayırmalar
18. Vergilər, rüsumlar və sair məcburi ayırmalar və ödənişlər.
Q. Qeyri-məhsuldar xərclər
19. Boşdayanmadan olan itkilər.
17S
20. Zavod anbarlarında saxlanılarkən material qiymətlilərinin
xarab olmasından olan itkilər.
21. Zavod
anbarlarında
material
qiymətlilərinin
çatışmazlığından əmələ gələn itkilər (artıqgəlmələr çıxılmaqla).
22.Sair qeyri-məhsuldar xərclər.
Ümumtəsərrüfat xərclərinin analitik uçotu göstərilən maddələr
üzrə 15 №-li cədvələ, yaxud maşinoqramın yekunu 10 №-li
jurnal-orderə köçürülür.
Ümumtəsərrüfat xərclərinin sintetik uçotu 26 №-li eyniadlı
aktiv yığıb-bölüşdürücü hesabda aparılır.
Ay ərzində baş vermiş xərclər 26 №-li hesabın debetində
10,12,13, 02, 05, 23, 70, 69, 68, 89, 50, 51, 52 və s. hesabların
kreditində əks etdirilir.
Ayın sonunda 26 №-li hesab bağlanır, onun son qalığı qalmır
və bu səbəbdən də mühasibat balansının tərtibində onun
məlumatlarından istifadə edilmir. Hesab bağlanarkən onun
debetində əks etdirilmiş xərclər bölgü obyektləri üzrə silinir. Bölgü
obyektəri hazır məhsul növləri, bitməmiş istehsal, köməkçi
istehsalatların məhsulları, gələcək dövrün xərcləri və s. ola bilər.
Həmin obyektlər arasında ümumtəsərrüfat xərcləri ümumistehsalat
xərclərinə oxşar bölüşdürülür. Ümumtəsərrüfat xərcləri ayrı-ayrı
məmulatlar arasında bölüş- dürülməzdən əvvəl onların tərkibindən
xarici səbəblər üzündən baş vermiş boşdayanmalar üzrə itkilər
çıxılır /Dt 63, Kt 26/.
Ümumtəsərrüfat xərclərinin hazır məhsullara, bitməmiş
istehsala silinən hissəsi 20 №-li hesabın debetinə, 26 №-li hesabın
kreditinə yazılış verilməklə rəsmiyyətə salınır. Ümumtəsərrüfat
xərclərinin bir hissəsi köməkçi istehsalatlar üzrə xərclərə silindikdə
23 №-li hesabın debetinə, 26 №-li hesabın kreditinə yazılışı edilir.
Göstərilən xərclərin silinməsi istiqamətlərindən asdı olaraq 08, 29,
31, 76, 80, 96 №-li hesabların debetinə 26 №-li hesabın kreditinə
yazılış edilir.
376
Ümumtosərrüfat xərcləri üzərində nəzarət aparmaq, onları
təhlil etmək məqsədilə xərclər hər bir maddə üzrə smetada nəzərə
tutulmuş xərclərlə müqayisə edilir və kənarlaşmalar müəyyən
olunur.
9. Zay məhsuldan və boşdayanmalardan olan itkilərin uçotu
İstehsalatda zay dedikdə, öz keyfiyyətinə görə texniki şərtlərə,
yaxud müvafiq standartlara uyğun gəlməyən və birbaşa təyinatı üzrə
istifadə oluna bilməyən, yaxud da yalnız düzəldildikdən sonra
istifadə oluna bilən məhsullar (məmulatlar, yarımfabrikatlar,
detallar, hissələr və işlər) nəzərdə tutulur.
Göründüyü kimi, zay əslində material, əmək və digər
ehtiyatların yersiz, yaxud texnoloji tələbatdan artıq sərf edilməsini
(zaym düzəldilməsini) özündə əks etdirir. Buna görə də zay demək
olar ki, planlaşdırılmır. Ancaq bəzi sahələrdə /metallurgiya,
toxuculuq və s. / mövcud texnologiya, zay məhsulu tamamilə aradan
qaldırmağa imkan vermədiyindən o kiçik həcmdə olsa da
planlaşdırılır.
Zaydan olan itkilər istehsal olunan və satılan məhsulun maya
dəyərini artırır, satışdan mənfəətin həcmini azaldır və bütövlükdə
müəssisənin maliyyə vəziyyətini pisləşdirir. Məhz buna görə zaym
yaranma səbəblərini aradan qaldırmaq, onun əmələ gəlməsində
təqsirkar olanları vaxtında aşkara çıxarmaq mühüm məsələlərdən
biridir. Bu məqsədlə lazımı informasiyanı formalaşdırmaq üçün zay
məhsullar bir sıra əlamətlər üzrə qruplaşdırılmalı və uçota
alınmalıdır.
Aşkar edilmiş nöqsanın xarakterindən asılı olaraq zay düzəldilən və düzəldilməyən /qəti/ zaya bölünür. Düzəldilən
zaya-nöqsanları düzəldikdən sonra istifadə oluna biləcək, düzəlişi
isə texniki cəhətdən mümkün və iqtisadi cəhətdən məq- sodəyuğun
olan, texniki şərtlərə və müvafiq standartlara uyğun
377
gələn məhsullar /məmulatlar, yarımfabrikatlar, detallar, hissələr və
s. işlər/ aid edilir.
Düzədilməyən zaya isə - nöqsanları texniki cəhətdən düzəldilə
bilməyən və ya düzəldilməsinə çəkilən xərclər iqtisadi cəhətdən
sərfəli olmayan məhsullar / məmulatlar, yarımfabri- katlar, detallar,
hissələr və s. işlər/ daxildir.
Aşkar olunma yerinə görə zay daxili və xarici zaya bölünür.
Daxili zay - məhsulun hazırlandığı yerdə (müəssisədə, sahədə,
sexdə və s. bölmələrdə/ aşkar edildiyi halda, xarici zay istehlakçı
tərəfindən /digər müəssisədə, sahədə, sexdə/aşkar edilir.
İstehsalatda aşkar edilmiş zay mütləq sənədləşdirilir. Ən geniş
tətbiq olunan sənəd zay haqqında akt /bildiriş/ hesab olunur. Aktda
/bildirişdə/ zay edilən məhsulun, məmulatın, detalın kodu, miqdarı,
zayın aşkar olunduğu sex, sahə, əməliyyatın adı, onun növü və
yaranma səbəblərinin kodu və digər göstəricilər əks etdirilir.
İstehsalın təşkili və texnoloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq zayın
yaranma səbəbləri, təqsirkarların nomenklaturası işlənib hazırlanır
və həmin məlumatlar müvafiq ilkin sənədlərdə əks etdirilir. Zayın
səbəbləri müxtəlif: işlədilən xammalın, materialın, yarımfabrikatın
və şairənin keyfiyyətinin müvafiq texniki şərtlərə və standartlara
uyğun gəlməməsindən; istehsalın texnologiyasının, təşkilinin
lazımı səviyyədə olmamasından; əmək intizamının zəif olması,
kadrların ixtisasının kifayət qədər yüksək olmamasından; istehsalat
avadanlıqlarının, alətlərin və cihazların nasazlığından və s. ibarət
ola bilər. Zayın təqsirkarları isə malsatanlar, müəssisənin ayrı- ayrı
bölmələri (material ehtiyatlarının tədarükü, saxlanması, emalı ilə
məşğul olan şöbələr, anbarlar, sexlər, sahələr və s.) fəhlələr ola
bilər.
Zay məhsulun uçotunun başlıca vəzifələri, zay haqqında
operativ informasiya vermək və onun aradan qaldırılması üzə-
378
rində nəzarəti həyata keçirməkdən ibarətdir. İstehsalatda zaym
operativ uçotu, müəssisənin texniki nəzarət şöbəsi /TNŞ/ tərəfindən
aparılır. Xarici zay haqqında məlumatlar da bu şöbəyə daxil olur.
Daxili və xarici zay haqqında ilkin sənədlər- dəki məlumatlar
müntəzəm olaraq texniki nəzarət şöbəsində icmallaşdırılır, təhlil
edilir və zaym baş verdiyi sahələrə, sexlərə və müəssisənin digər
aidiyyatı bölmələrinə, habelə müvafiq müəssisələrə çatdırılır. Həmin
bölmə və işçilər tərəfindən zaym səbəbləri və təqsirkarları aşkar
edilir, onun yaranmasının aradan qaldırılması haqda tədbirlər
görülür. Zay məhsul uçotda qiymətləndirilməli və onun
kalkulyasiyası tərtib olunmalıdır. Zay məhsul üzrə xərclər «Zaydan
olan itkilər» adh ayrıca kal- kulyasiya maddəsində göstərilir. Həmin
maddədə aşağıdakılar: tutulmalar və ödənişlər çıxılmaqla
düzəldilməsi mümkün olmayan zay məhsulun maya dəyəri;
düzəldilməsi mümkün olan zaym nöqsanlarının düzəldilməsinə
çəkilən xərclər; avadanlığın müəyyən edilmiş normalardan artıq
sazlanması zamanı xarab edilmiş materialların və yarımfabrikatların
dəyəri; normada nəzərdə tutulduğundan artıq zəmanətli təmir
xərcləri əks etdirilir.
İstehsalatda baş vermiş zaym sintetik uçotunu apaırmaq üçün
hesablar planında 28 «İstehsalatda zay» adlı aktiv kal- kulyasiya
edici hesab nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın debetində tamamilə zay
edilmiş məhsulun maya dəyəri, düzədilməsi mümkün olan zaym
düzədilməsinə çəkilən xərclər, zay edilmiş məmulatların hissələrinin
dəyişdirilməsi üzrə xərclər, avadanlığın müəyyən edilmiş
normalardan artıq sazlanması zamanı xarab edilmiş materialların və
yarımfabrikatların dəyəri, zəmanətlə buraxılmış məhsulun normada
nəzərdə tutulduğundan artıq zəmanətli təmir xərcləri əks etdirilir.
Burada düzəldilməsi mümkün olmayan daxili zay məhsulun maya
dəyəri bütün kalkulyasiya maddələri üzrə /»İstehsalın hazırlanması
və
379
mənimsənilməsinə çəkilən xərclər», «Məqsədli təyinata malik
alətlərin və ləvazimatların köhnəlməsininin ödənilməsi»^, «Zaydan
itkilər», «Ümumtəsərrüfat xərcləri» istisna olunmaqla/ həqiqi
çəkilmiş xərclər əsasında müəyyən olunur. Düzəldilməsi mümkün
olan zay məhsul isə göstərilən xərc maddələri istisna olunmaqla sex
maya dəyəri ilə kalkulyasiya edilir.
28 №-li hesabın kreditində zay məhsuldan olan itkələrin
azaldılmasına, yaxud ödənilməsinə aid edilən məbləğlər /mümkün
istifadə qiymətləri ilə zay edilmiş məhsulun dəyəri; zay üçün
günahkar şəxslərdən tutulan məbləğlər; malsatanlar tərəfindən
göndərilmiş və istifadəsi nəticəsində zaya yol verilmiş keyfiyyətsiz
xammal, material və yarımfabrikatlara, işlərə və s. oxşar hallara
görə onlardan tutulası məbləğlər/əks etdirilir. Ayın sonunda 28 №-li
hesabın debet və kredit dövriyyələri müqayisə edilir. Debet
dövriyyəsinin məbləği kredit dövriyyəsinin məbləğindən çox olan
hallardla onlar arasındakı fərq zaydan itkilərin məbləğini göstərir və
o «Zaydan itkilər» xərc maddəsi üzrə məhsulun /işin, xidmətin/
maya dəyərinə daxil edilir. Çoxlu miqdarda müxtəlif məmulat və
yarımfabrikatlar hazırlayan ayrı-ayn sənaye sahələrində
/maşınqayırma, kimya, yüngül, yeyinti və s./ baş vermiş zayın
normativ, ya da plan maya dəyəri ilə qiymətləndirilməsinə icazə
verilir. Xərc maddələri üzrə zayın maya dəyərini və zaydan itkilərin
məbləğini müəyyən etmək üçün xüsusi hesablama aparılır /Cədvəl
7/. Hesablama ilkin sənədlərin məlumatları və mövcud norma
normativlər əsasında həyata keçirilir. Düzəldilməsi mümkün
olmayan və düzəldilə bilən zaylardan olan itkilərin məbləğləri
ayrıca hesablanır. Belə ki, düzəldilməsi mümkün olmayan zaydan
itkilər həmin zayın həqiqi istehsal maya dəyərindən ödənilən
itkilərin məbləğini (mümkün istifadə qiymətləri ilə mədaxil edilmiş
tullantıların dəyərini və təqsirkar şəxslərdən
Bu maddə adətən maşınqayırma müəssisələrində tətbiq olunur.
380
tutulan məbləğləri və keyfiyyətsiz material ehtiyatlarına görə
malsatanlar tərəfindən ödənilən məbləğləri) çıxmaqla müəyyən
edilir. Bizim misalda düzəldilməsi mümkün olmayan zayın həqiqi
istehsal maya dəyəri bütövlükdə 41318 min manat, itkilərin
ödəniləsi məbləği 10200 manat olmuş, zaydan itkilərin məbləği isə
31118 min manat /41318-10200/ təşkil etmişdir.
Düzəldilən zaydan olan itkilərə həmin zayın düzəldilməsinə
sərf olunan material ehtiyatlarının məbləği, zayın düzəldilməsində
çalışan işçilərə hesablanmış əmək haqqı və sosial ehtiyaclara
ayırmaların məbləğləri, habelə zayın düzəldilməsi ilə əlaqədar
xərclərin məbləği daxil edilir. Belə zaydan müəyyən tullantılar
alman hallarda həmin tullantıların mümkün istifadə qiymətlərilə
dəyəri və itkilər üzrə sair ödənişlərin məbləği qədər düzəldilməsi
mümkün olan zaydan itkilərin məbləğləri azaldılır.
Beləliklə, göründüyü kimi, düzəldilməsi mümkün olmayan və
mümkün olan zaydan itkilər müxtəlif qaydada müəyyən edilir və bu
da onların uçotunun aparılmasına təsir göstərir. Bunu bir qədər
ətraflı nəzərdən keçirək.
Birinci halda, yəni düzəldilməsi mümkün olmayan zay aşkar
olunduqda onun maya dəyəri məbləğində zayla əlaqədar xərclər
artır, istehsala məsrəflər isə azaldılır. Bu zaman aşağıdakı mühasibat
yazılışı tərtib olunur.
Dt-28 «İstehsalatda zay» hesabı;
Kt-20 «Əsas istehsalat» hesabı -əsas sexlərin məhsulları üzrə;
Kt-23 «Köməkçi istehsalatlar» hesabı-köməkçi sexlərin
məhsulları, iş və xidmətləri üzrə.
Düzəldilməsi mümkün olmayan zaydan itkilərin Ödənilən
hissəsi aşağıdakı yazılışlarla rəsmiyyətə salınır:
381
U
»
ос
К)
383
Dt -10 «Materiallar» hesabı -zay nəticəsində alınan tullan
tıların məbləğinə;
Dt -63 «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabı -malsatan- lara
edilmiş iddia məbləğinə;
Dt - 70 «Əməyin ödənişin üzrə işçi heyətilə hesablaşmalar»
hesabı -zay üçün əmək haqqından tutulan məbləğə;
Kt - 28 «İstehsalda zay» hesabı- düzəldilməsi mümkün
olmayan zaydan itkilərin cəmi ödənilmiş məbləğinə.
28 №-li hesabda debet dövriyyəsi üzrə məbləğin kredit
dövriyyəsi üzrə məbləğdən artıq olması düzəldilməyən zaydan olan
son itkilərin /düzəldilməsi mümkün olmayan zayın maya dəyəri
çıxılsın həmin zay üzrə itkilərin ödənilən məbləği / həcmini göstərir.
Həmin itki məbləği 28 №-li hesabdan silinir və «Zaydan itkilər»
maddəsi üzrə müvafiq məhsulların /işin, xidmətlərin/ maya dəyərinə
daxil edilir və ona aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur :
Dt - 20 «Əsas istehsalat» hesabı;
Dt - 23 «Köməkçi istehsalatlar» hesabı;
Kt - 28 «İstehsalatda zay» hesabı.
İkinci halda, yəni düzəldilməsi mümkün olan zay aşkar
olunduqda həmin zayın maya dəyəri, yaxud onun istehsalına
çəkilmiş faktiki xərclər 20, ya da 23№-li hesabların debetindən
silinir və orada əks etdirilməkdə davam edir.
Bu cür zayın düzəldilməsinə çəkilən əlavə xərclər isə 28 №- li
hesabın debetində əks etdirilir və aşağıdakı mühasibat yazılışı ilə
uçotda əks etdirilir:
Dt - 28 «İstehsalatda zay» hesabı;
Kt - 10 «Materiallar» hesabı-zaym düzəldilməsinə sərf olunan
material ehtiyatlarının dəyəri;
Kt - 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı-zayın
düzəldilməsində
çalışan
işçilərə
hesablanmış əmək haqqı məbləği;
Kt - 69 «Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar» hesabı-hesablanmış əmək haqqına görə sosial ehtiyaclara
ayırmalar məbləği və s.
384
Zay düzəldildikdən sonra onun düzəldilməsinə çəkilən əlavə
xərclər 28 №-li hesabın kreditindən 20, yaxud 23 №-li hesabların
debetinə silinir və «Zaydan itkilər» maddəsi üzrə müvafiq
məhsulların /işlərin, xidmətlərin/ maya dəyərinə daxil edilir.
Düzəldilə bilməyən xarici zaym maya dəyəri aktların və
alıcıların iddia sənədləri əsasında 28 №-li hesabın debetində, 20, 23
№-li hesabların kreditində əks etdirilir. Həmin zay məbləği
həcmində məhsulun buraxılışı, yüklənməsi və satışının həcmi də
azaldılır. İstər daxili, istərsə də xarici zaydan olan itkilər son nəticədə
20, yaxud 23 №-li hesabların debetində, 28 №-li hesabın isə
kreditində əks etdirilir.
Zay məhsulun /işin, xidmətin/ maya dəyəri və zaydan yaranan
itkilərin analitik uçotu 12 İSfe-li «Sexlər üzrə xərclər» cədvəlində
/yaxud maşinoqramda/ və 10 №-li jurnal-orderdə əks etdirilir.
Zaydan olan itkilərin ödənilməsi üzrə yazılışlar isə 10/l№-li
jurnal-orderdə aparılır. Zaydan itkilərin analitik uçotu sexlər,
sahələr, məhsul /iş, xidmət/ növləri və xərc maddələri üzrə təşkil
olunur.
İtkilər yalnız məhsulun /işin, xidmətin/ zay edilməsindən yox,
digər səbəblər üzündən olur və harada baş verməsindən asılı
olmayaraq qeyri-məhsuldar xərclər hesab olunur. Belə itkilər və
qeyri-məhsuldar xərclər ilk növbədə boşdayanmalardan yaranır.
Boşdayanmalar dedikdə, müxtəlif səbəblərdən maşın və
mexanizmlərin, işçi qüvvəsinin, ayn-ayrı istehsal bölmələrinin,
bütövlükdə müəssisə tərəfindən planlaşdırılmayan boşdayanmalar
başa düşülür. Boşdayanmaların əsas səbəbləri: istehsal üçün lazım
olan xammalın, materialların, yarımfabrikatlarm, yanacağın və
enerjinin olmaması, yaxud çatışmazlığı; avadanlığın nasazlığı,
alətlərin, ləvazimatların olmaması, yaxud çatışmazlığı; əmək
intizamımn pozulması /işçinin müxtəlif səbəblər üzündən işə
çıxmaması, işdən tez getməsi və s./; təbii fəlakət nəticəsində işin
dayandırılması və s. ola bilər.
385
Müəssisələrdə boşdayanmaların və təqsirkarların nomenklaturası işlənib hazırlanır.
Daxili və xarici səbəblər üzündən baş verən boşdayanmaları
fərqləndirirlər.
Daxili
səbəblər
üzündən
baş
verən
boşdayanmalar-sexlərdə və digər bölmələrdə alətin olmaması,
avadanlığın nasazlığı, texniki sənədlərin yoxluğu, təchizat işinin
düzgün qurulmaması ucundan yaranır.
Davam etmə müddətinə görə boşdayanmalar bir iş növbəsində,
bir neçə iş növbəsində və bir iş növbəsi daxilində baş verən
boşdayanmalara bölünürlər.
Daxili səbəblər üzündən baş verən boşdayanmalardan olan
itkilərə boşdayanma zamanı işçilərə hesablanmış əmək haqqı, həmin
əmək haqqına görə sosial ehtiyaclara ayırmalar, sərf edilmiş
yanacağın və elektrik energisinin dəyəri, maşın və avadanlıqların
boşdayanma dövrünə düşən amortizasiyası və digər saxlanma və
istismar xərcləri daxildir.
Həmin itkilər ay ərzində 25 «Ümumistehsalat xərcləri»
hesabının debetində «İstehsaldaxili səbəblər üzündən olan
boşdayanmalardan itkilər» xərc maddəsi üzrə əks etdirilir.
Oxşar itkilər xarici səbəblər üzündən baş verən hallarda, onlar
26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabının debetində «Sair
qeyri-məhsuldar xərclər» maddəsində əks etdirilir. Bu zaman həmin
itkilərin məbləğindən malsatanlara və digər xarici təqsirkarlara qarşı
qaldırılmış iddiaların məbləğləri çıxılır və ona aşağıdakı mühasibat
yazılışı tərtib edilir:
Dt-63 «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabı;
Kt-26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabı.
Boşdayanmalardan olan itkilər, mühasibat hesablarında
boşdayanmalar haqda aktlara, yaxud vərəqələrə əsasən əks etdirilir.
Təbii fəlakət nəticəsində baş vermiş boşdayanmadan yaranan
itkilər müəssisənin mənfəəti hesabına örtülür. Bu zaman 80
«Mənfəət və zərərlər» hesabının debetinə, 10, 12, 60, 70, 69 və s.
hesablarının kreditinə yızılış edilir.
386
10. Bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi və uçotu
Bitməmiş istehsal dedikdə, texnoloji proseslər üzrə nəzərdə
tutulan emal mərhələlərini tam keçməmiş məhsul /tədarük, qovşaq,
yanmfabrikat/, habelə emaldan keçsə də hələlik komplektləşdirilməmiş, sınaqlardan, texniki nəzarətdən keçməmiş, yaxud
sifarişçilər tərəfindən qəbul edilməmiş məmulatlar başa düşülür.
Qismən emala məruz qalrmş xammal və materiallar, yığılmış
detal və hissələr, yarımfabrikatlar da bitməmiş istehsalm- tərkibinə
daxil edilir. İstehsala buraxılmış olsa da müəssisənin sexlərində və
digər bölmələrində emala məruz qalmamış xammal və materiallar,
yığılmasına başlanmamış yarımfabrikatlar və digər detallar bitməmiş
istehsala aid edilmir. Belə material və yarımfabrikatlar 10, 12 №-li
hesabların debetinə, 20, 23 №- li hesabların kreditinə yazılış
verməklə tam miqdarda və məbləğdə bərpa olunmalıdırlar.
Bitməmiş istehsalın həcmini tam və düzgün müəyyən etmək
üçün tamamilə zay edilmiş məhsulun maya dəyəri də 20 və 23 №-li
hesablardan 28 №-11 hesaba silinməlidir. Tamamilə ləğv edilmiş
sifarişlər üzrə xammal və materialların, yarım- fabrikatlarm və digər
ehtiyatların dəyəri də bitməmiş istehsalın tərkibindən çıxarılmalı və
sifarişçilərə aid edilməlidir.
Bu əməliyyata belə yazılış tərtib edilməlidir:
Dt-63 «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabı;
Kt-20 «Əsas istehsalat» hesabı;
Kt-23 «Köməkçi istehsalatlar» hesabı.
Sifarişin ləğv edilməsi sifarişçinin təqsiri üzündən baş
verməyən hallarda ləğv edilmiş sifarişlər üzrə xərclər müəssisənin
mənfəəti hesabına silinir və aşağıdakı mühasibat yazılışı ilə
rəsmiyyətə salınır:
Dt-80 «Mənfəət və zərər» hesabı;
Kt-20 «Əsas istehsalat» hesabı;
Kt-23 «Köməkçi istehsalatlar» hesabı.
387
Məlum olduğu kimi sənayenin ayrı-ayrı sahələrində məhsul
istehsalı müxtəlif texnoloji mərhələlərdən keçir və hər bir məmulat
müəyyən istehsal tsiklinə malik olar. Bu da bitməmiş istehsalın
həcminə təsir göstərir. Elə sahələr vardır ki, /neft və qazçıxarmada,
dəmir filizi, daş kömür, elektrik enerjisi istehsalında və s./ orada
ümumiyyətlə bitməmiş istehsal qalığı olmur. Digər sahələrdə
/maşınqayırma, toxuculuq, kimya, yüngül, yeyinti və s./ isə
bitməmiş istehsal qalığı mütləq olur. İstehsala məsrəflərin tərkibində
bitməmiş istehsalın ən yüksək xüsusi çəkiyə malik olduğu sahə
maşinqayırma sənayesi hesab olunur. Bu, maşınqayırmada istehsal
tsiklinin uzun və mürəkkəb olması, hazır məmulatın alınmasında
xeyli vaxt aparan müxtəlif detallardan, hissələrdən və yarımfabrikatlardan istifadə edilməsi ilə izah olunur. Şərabçılıq sənayesində
/xüsusilə də konyak və şampan şərabları istehsalında) bitməmiş
istehsal, xeyli yüksək xüsusi çəkiyə malikdir.
Bitməmiş istehsalın həcmi yüksək olduqca müəssisənin
dövriyyə vəsaitlərinin dövretmə sürəti zəifləyir və onun maliyyə
vəziyyəti çətinləşir. Odur ki, bitməmiş istehsalın uçotunun düzgün
təşkili və onun üzərində cari nəzarətin aparılmasının böyük
əhəmiyyəti vardır.
Bitməmiş istehsalın uçotunun lazımı səviyyədə təşkili, onun
qorunub saxlanılmasına, istehsalın ahəngdarlığımn təmin
edilməsinə, buraxılan məhsulun həcminin və maya dəyərinin
düzgün müəyyən edilməsinə imkan yaradır.
Təcrübədə bitməmiş istehsalın operativ və mühasibat uçotunu
fərqləndirirlər.
Operativ uçot müəssisənin istehsal - dispetçer xidməti
tərəfindən həyata keçirilir. Bitməmiş istehsalın operativ uçotunun
aşağıdakı: detallar üzrə, detal-əməliyyat üzrə və detalların komplekt
dəsti üzrə üsulları mövcuddur.
Detallar üzrə operativ uçot, kütləvi istehsalatlarda tətbiq edilir.
Adətən belə istehsalatlarda marşrut kartlarından istifadə olunur.
Onların vasitəsilə hər bir dəst detalın hərəkət balansı üzərində
nəzarət həyata keçirilir. Detalların hərəkətinin
388
uçotu istehsal sahələri üzrə cədvəllərdə /kartoçkalarda/ aparılır.
Onlarda növbənin əvvəlinə detalların qalığı, növbə ərzində daxil
olan, anbara təhvil verilən, yaxud digər sahələrə verilən yararlı
detalların miqdarı və növbənin axırına qalığı əks etdirilir.
Detal-əməliyyat üzrə operativ uçot seriyalı istehsalatlarda
tətbiq olunur. Belə istehsalatlarda ayrı-ayrı mərhələlər üzrə
əməliyyatların yerinə yetirilməsi daha uzun çəkir və buna görə də
detallar sex anbarları tərəfindən bir əməliyyatdan digər əməliyyata
verilir. Bu cür halda hər növ detalın hərəkət balansı nəzarət
kartoçkalarda aparılır. Həmin kartoçkalarda detalların sexdə bütün
emal əməliyyatları üzrə hərəkəti əks etdirilir.
Detalların hərəkəti onların ayrı-ayn növləri üzrə yox, kompleks
dəsti uçota alınsa, operativ uçot xeyli sadələşmiş olar. Bu zaman
sexdə emal olunan hər bir növ məmulat üçün uçot vahidi kimi
detallar komplekti götürülə bilər.
Sex və aralıq anbarlarında detalların hərəkətinin uçotu natural
ifadədə kartoçkalarda aparılır. Sonrakı emal üçün detal və hissələr
anbarlardan istehsalata limit kartları və birdəfəlik tələbnamələr
əsasında buraxılır. Yarımfabrikatlar anbardan yığma sexinə
komplektləşdirici kartlar əsasında verilir. Yarımfabrikatlarm
sexdən-sexə, yaxud anbara verilməsi qəbul-təhvil qaimələri, kütləvi
istehsalatlarda isə yığım cədvəlləri əsasında həyata keçirilir.
Ayın sonunda hər bir sex operativ uçotun məlumatları əsasında
özünün bitməmiş istehsalatında olan detalların və yarımfabrikatlarm hərəkəti haqda balans /dövriyyə cədvəli/ tərtib edir.
Həmin balansda /dövriyyə cədvəlində/ hər bir detal, yarımfabrikat
üzrə natural ifadədə ayın əvyəlinə qalıq, ay ərzində daxilolma,
məxaric və ayın sonuna qalıq göstərilir.
Hesablama mərkəzinə malik olan müəssisələrdə göstərilən
balans daha qısa dövr üçün tərtib edilir və operativ qaydada müvafiq
bölmələrə çatdırılır. Bu da həmin bölmələrdə /sexdə, sahədə/
detalların və yarımfabrikatlarm hərəkəti, bitməmiş is
389
tehsalın qorunub saxlanması üzərində nəzarəti gücləndirməyə imkan
verir.
Bilməmiş istehsalın qalığı haqqında mühasibat uçotunun
məlumatlarını dəqiqləşdirmək və onun qorunub saxlanması
vəziyyətini yoxlamaq üçün hər bir sexdə detalların və yarımfabrikatların inventarizasiyası /natural qalıqlarının yoxlanması/
aparılır. Belə inventarizasiya bilməmiş istehsalın qalığını daha dəqiq
müəyyən etməyə, çatışmazlıqları və artıqgəlmələri aşkar etməyə və
beləliklə də hazır məhsulun maya dəyərini düzgün hesablamağa
imkan verir. İnventarizasiya zamanı bitməmiş istehsalın müəyyən
olunmuş həqiqi qalığı /detalların, yanmfabrikatların/ inventarizasiya
siyahılarında əks etdirilir.
Siyahılarda həmçinin detal və yanmfabrikatların hazırlıq
dərəcəsi də öz əksini tapır.
İnventarizasiya nəticəsində bitməmiş istehsalın həqiqi
qalıqları detalların və yanmfabrikatların hərəkətinin operativ
uçotunun məlumatları ilə üzləşdirilir və çatışmazlıqlar və artıqgəlmələr aşkar edilir. Bitməmiş istehsalın çatışmayan məbləğinə 84
№-li hesabın debeti, 20 yaxud 23 №-li hesabın krediti yazılışı tərtib
edilir.
Çatışmazlıq təqsirkar şəxslərə aid edildikdə 73-3 №-li
subhesabın debetinə 84 Xo-li hesabın kreditinə, konkret təqsirkarlar
aşkar edilmədikdə isə 25 №-li hesabın debetinə, 84 №-li hesabın
kreditinə mühasibat yazılışı tərtib olunur.
İnventarizasiya nəticəsində bitməmiş isthahn müəyyən
olunmuş artıq gəlmələri 20, yaxud 23 №-li hesabın debetinə, 80 №-li
hesabın kreditinə mühasibat yazılışı rəsmiyyəti salınır.
Adətən bitməmiş istehsalın natural həqiqi qalıqlarını
qiymətləndirmək tələb olunur. Bitməmiş istehsalın qalıqları həqiqi
maya dəyəri, plan (normativ) maya dəyəri, müstəqim məsrəflər
məbləğində, yaxud xammal və materialların, yarım- fabrikatların
dəyəri məbləğində qiymətləndirilə bilər.
390
Həqiqi maya dəyəri ilə qiymətləndirmə, əsasən fərdi
istehsalatlarda istifadə olunur. Həmin istehsalatlarda məmulat hazır
olana qədər çəkilən bütün xərclər bitməmiş istehsala aid edilir. Bu
üsul digər istehsalatlarda da tətbiq olunur. Lakin bitməmiş istehsalın
maya dəyəri kalkulyasiya edilərkən onun tərkibindən «Zaydan
itkilər», «İstehsalın hazırlanmsı və mənimsənilməsinə çəkilən
xərclər», «Məqsədli təyinata malik alət və ləvazimatların
köhnəlməsinin ödənilməsi» üzrə xərc maddələri çıxılmalıdır.
Plan (normativ) maya dəyəri ilə qiymətləndirmə üsulu kütləvi
və iri seriyah istehsalatlarda tətbiq edilir. Bu həmin istehsalatlarda
hər bir detalın, yarımfabrikatın həqiqi maya dəyərinin çətin müəyyən
edilməsi ilə əlaqədardır. Bu istehsalatlarda bitməmiş istehsalın
qalığını, müstəqim xərclərin maddələri üzrə, həmçinin xammalın,
materialların və yarımfab- rikatlann dəyəri ilə də müəyyənləşdirmək
olar.
Qısa istehsal tsiklinə, mərhələsinə malik istehsalatlarda
bitməmiş istehsalın qalığı emalda olan xammal, material və yanmfabrikatlarm dəyəri ilə qiymətləndirilir.
Bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi və balansda əks
etdirilməsi
«Mühasibat
uçotu
haqqında»
Azərbaycan
Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş qaydaya uyğun yerinə
yetirilir.
Bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi istehsala məsrəflərin
icmal uçotu variantlarından da asılıdır. Belə ki yarım- fabrikatsız
variantda bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi normativ
kalkulyasiyalar, yaxud texnoloji kartlar əsasında həyata keçirilir.
Başqa sözlə, bu variantda öz istehsalının yarım- fabrikatları
mühasibat uçotunda sistemli qaydada əks etdirilmir və onların həqiqi
maya dəyəri kalkulyasiya olunmur. Onlar hər bir hazırlayıcı
(istehsalçı) sexin xərcləri üzrə qiymətləndirilir. Bitməmiş istehsalın
ümumi məbləği isə bütün sexlərin bilməmiş istehsala çəkdiyi
xərclərini toplamaq yolu ilə müəyyən olunur.
391
istehsala məsrəflərin icmal uçotunun yanmfabrikat variantında
yarımfabrikatlann maya dəyərini hesablamaq və onu mühasibat
uçotunda əks etdirmək üçün xərc maddələri nomenklaturasına «Öz
istehsalının yarımfabrikatları» adlı əlavə maddə daxil edilir. Bu
zaman detallar və qovşaqlar olduqları yerlər üzrə və həmin yerlərin
(sexlərin) xərcləri üzrə qiymətləndirilir, digər sexlərin xərcləri isə
«Öz istehsalının yarımfabrikatları» maddəsində əks etdirilir.
Bitməmiş istehsalın maya dəyəri haqqında məlumatlar,
məmulatlar, sifarişlər və məhsullar üzrə qruplaşdırılır.
Bitməmiş istehsal qiymətləndirildikdən sonra hesabat
dövründə buraxılmış hazır məhsulun həqiqi maya dəyəri ayın
əvvəlinə bitməmiş istehsal qalığı dəyərinin üzərinə ay ərzində cari
xərclərin məbləği əlavə edilib alman cəmi məbləğdən geri qaytarılan
tullantıların, qiymətlilərin, silinmələrin dəyəri həmçinin ayın sonuna
bitməmiş istehsal qalığmm dəyəri çıxılmaqla müəyyən edilir.
11. Köməkçi istehsalatlara məsrəflərin
uçotu və bölüşdürülməsi
Əsas istehsalın normal, ahəngdar və səmərəli fəaliyyəti ona
xidmət göstərən, işlər yerinə yetirən köməkçi sexlərin və bölmələrin
olmasından çox asıhdır. Köməkçi sexlər və bölmələr əsas istehsala
xidmət göstərir, iş görür, əlavə müəyyən alət və ləvazimatlar
hazırlayır ki, onlar da məhsul (iş, xidmət) istehsalında istifadə edilir.
Beləliklə, köməkçi istehsalatlar dedikdə müəsisənin tərkibinə daxil
olan, əsas istehsala müxtəlif xidmətlər göstərən, onun üçün işlər
görən və lazıım alət və ləvazimatlar hazırlayan sexlər və struktur
bölmələr nəzərdə tutulur. Təxmini hesablamalara görə əsas istehsala
göstərilən xidmətlərin 60 - 70 faizi köməkçi istehsalatların payına
düşür. Köməkçi istehsalatlarda hazırlanan alət və ləvazimatların,
onlar tərəfindən göstərilən xidmətlərin və görülən işlərin dəyəri
392
son nəticədə əsas istehsalatların məhsulunun (işinin, xidmətinin)
maya dəyərinə daxil edilir.
Köməkçi istehsalatlarda müəssisənin xeyli maddi, əmək və
maliyyə ehtiyatları cəmləşir və onlardan nə dərəcədə səmərəli
istifadə edilməsi əsas istehsalın nəticələrində özünü büruzə verir.
Köməkçi istehsalatın sexləri və bölmələri müstəqil təsərrüfat
subyektləri olmasalar da onların əksəriyyəti təsərrüfat hesabının
prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərir. Başqa sözlə, köməkçi
istehsalatın bölmələrində gəlirlərlə xərclərin müqayisəsi aparılır,
onların işlərinin nəticələri iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilir. Bəzi
köməkçi istehsalat bölmələri müstəqil balansa da malik ola bilər.
Köməkçi istehsalatlar tərəfindən istehsal olunan məhsulların,
yerinə yetrilən işlərin, göstərilən xidmətlərin az xərclərlə başa
gəlməsi, əsas istehsalatda hazırlanan məhsulların da az xərclərlə başa
gəlməsinə şərait yaradır. Bunun əhəmiyyətini dərk etmək üçün təkcə
onu göstərmək kifayətdir ki, hazır məhsulun (işin, xidmətin) maya
dəyərinin 1/5 hissəsini köməkçi istehsalatlara çəkilən xərclər təşkil
edir.
Əsas istehsalatlarda olduğu kimi köməkçi istehsalatlarda da
məhsulların, iş və xidmətlərin maya dəyəri başlıca olaraq istehsal, iş
və xidmət prosesində istifadə olunan maddi, əmək və maliyyə
ehtiyyatlan hesabına formalaşır. Bu baxımdan da köməkçi
istehsalatlara məsrəflərin uçotu və onların məhsul, iş və xidmətlərin
maya dəyərinin kalkulasiyası, uçot işlərinin əsas hissəsini təşkil edir.
Odur ki, bu sahədə uçotu düzgün təşkil etməklə istehsal xərclərini
aşağı salmaq, köməkçi istehsalatlar tərəfindən hazırlanan
məmulatların, görülən iş və xidmətlərin səmərəliliyini yüksəltmək
olar.
Xərclərin uçotuna keçməzdən əvvəl köməkçi istehsalatların
növlərini və funksiyalarını qısa nəzərdən keçirək. Məsələ
burasındadır ki, köməkçi istehsalatların spesifik xüsusiyyətləri,
istehsal olunan məhsulların, yerinə yetirilən işlərin, göstərilən
xidmətlərin müxtəlifliyi, bu sahələrdə istehsala məsrəflərin uçotunun
təşkili və aparılmasına ciddi təsir göstərir.
393
Hazırda sənaye müəssisələrində köməkçi istehsalatların
aşağıdakı növləri fəaliyyət göstərir:
alət sexləri (alətlərin, ləvazimatların, ştampların, modellərin,
ehtiyat hissələrinin və s. hazırlanması);
təmir sexləri (maşın və avadanlığın, cihazların, nəqliyyat
vasitələrinin, binaların, tikililərin və qurğuların təmiri,
quraşdırılması);
energetika sexləri (elektrik, istilik və digər enerji növlərinin
istehsalı, bölüşdürülməsi, su ilə təminat, energetika şəbəkələrinə
xidmət və onların təmiri və s);
nəqliyyat sexləri (dəmiryolu, su və avtomobil nəqliyyatı,
yükləmə - boşaltma işləri, nəqliyyat vasitələrinin təmiri və s);
tara sexləri (müxtəlif tara növlərinin hazırlanması və təmiri )
və i. a.
Bütün bu istehsalatlar və sexlər hasil olunan məhsulların və
göstərilən xidmətlərin xarakterinə, həcminə, bitməmiş istehsalın
olub - olmamasına və s. əlamətlərə görə bir-birindən xeyli fərqlənir.
İstehsal proseslərinin xarakterinə görə köməkçi istehsalatlar
fərdi, seriyalı və kütləvi istehsalatlara bölünür. Fərdi istehsalatlarda
əsasən ayrı - ayrı sifarişlər üzrə qeyri - standart - nadir avadanlığın,
ləvazimatın və s. hazırlanması və təmiri həyata keçirilir. Seriyalı
istehsalatlarda alətlər, ehtiyat hissələri və digər növ məmulatlar
hazırlanır.
Kütləvi istehsalatlarda isə elektrik və istilik enerjisinin,
buxarın və s. istehsalı və bölüşdürülməsi, ayrı - ayrı nəqliyyat növləri
ilə 3diklərin daşınması həyata keçirilir.
İstehsal olunan məhsulun, göstərilən xidmətlərin tərkibinə,
bitməmiş istehsalın mövcudluğuna görə köməkçi istehsalatları iki
qrupa bölmək olar. Birinci qrupa bircinsli məhsul buraxan, yaxud
kütləvi miqdarda xidmət göstərən köməkçi istehsalatlar (elektrogüc
və istilik - güc, nəqliyyat və s.) aiddir. Bu istehsalatlarda məhsul
istehsalı yalnız bir mərhələdən ibarət olmaqla ayın sonuna bitməmiş
istehsal qalığı olmur. İkinci qrupa isə çox və mürəkkəb
nomenklaturalı məhsul buraxan, iş
394
və xidmət göstərən istehsalatlar (alət, təmir, model sexləri və s.) aid
edilir. Belə istehsalatlarda bitməmiş istehsal qalığı da olur.
Köməkçi istehsalatlar öz xüsusiyyətlərinə görə bir çox
cəhətdən əsas istehsalata oxşardır. Məsələn, əsas istehsalatda tətbiq
olunan xərclərin nomenklaturası, demək olar ki, köməkçi
istehsalatlarda da tətbiq olunur. Əsas və köməkçi istehsalatlarda
çəkilmiş xərclər öz tərkibinə görə bir - birindən az fərqlənir. Yəni,
hər iki istehsalatda xərclər bir elementli və kompleks xərclərə
bölünür. Ay ərzində baş vermiş xərclər ayrı- ayrı məhsul, iş və
xidmət növləri arasında bölüşdürülür.
Bütün bunlar köməkçi istehsalatlarda istehala sərf olunan
material, əmək və digər ehtiyatların sənədlərlə rəsmiyyətə
salınmasını, xərclərin qruplaşdırılmasmı, bitməmiş istehsalın
müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsini, hazır məhsulun, işin,
xidmətin maya dəyəri kalkulyasiyasmı əsas istehsalata oxşar
qaydada həyata keçirməyə imkan verir.
Köməkçi istehsalatlarda xərclərin uçotu 23 «Köməkçi
istehsalatlar» hesabında aparılır. Öz təyinatı və quruluşuna görə o, 20
«Əsas istehsalat» hesabına oxşardır. 20 №-li hesab kimi 23 №-li
hesab da aktiv- kalkulyasiyaedici hesabdır. Bu hesabda köməkçi
istehsalatlarda istehsal olunan məhsulun, yerinə yetirilən iş və
xidmətlərin maya dəyəri müəyyən olunur. Bütün müstəqim xərclər
birbaşa göstərilən hesabda əks etdirilir, qeyri - müstəqim xərclər isə
əvvəlcə 25 №-li və digər hesablarda uçota ahnır və yalnız
bölüşdürüldükdən sonra 23 №-li hesabda öz əksini tapır.
Ay ərzində baş vermiş müstəqim xərclər 23 №-li hesabın
debetinə, 02, 10, 12, 13, 70, 69, 89, 67, 60 və s. hesabların kredetinə
yazılır. Bir növ məhsul istehsal edən köməkçi istehslatlarda və xırda
köməkçi sexlərdə ümumistehsalat xərcləri də birbaşa 23 №-li
hesabda əks etdirilir. Bir neçə növ məhsul istehsal edən iri köməkçi
istehsalatlarda isə qeyri - müstəqim xərclər əvvəlcə 2 5 - 1 və 25 - 2
№-li hesablarda əks etdirilir və ayın sonunda 23 №-li hesaba silinir.
395
Köməkçi istehsalatların kənar təşkilatlara satmaq üçün
məhsul istehsal etməsi və xidmət göstərməsi hallarında baş vermiş
ümumtəsərrüfat xərclərinin bir qismi do ayın sonunda 26 №-li
hesabdan 23 №-li hesaba silinir.
23 №-li hesab üzrə yuxarıda göstərilən yazılışlar 12 №-li
cədvəldə, yaxud maşinoqramda aparılır. Cədvəl (maşinoqram) hər
bir sex üzrə açılır. Burada xərclər ayrı-ayrı məhsul, iş və xidmət
növləri və xərc maddələri üzrə uçota alınır. Ayın sonunda cədvəlin
(maşinoqramm) yekunları 10 №-li jurnal - orderə köçürülür.
Bir növ məhsul istehsal edən köməkçi istehsalatlarda istehsal
xərclərinin uçotu adətən sadə metod əsasında aparılır. Belə
istehsalatlarda yalnız bir növ məhsul (elektrik enerjisi, buxar,
sıxılmamış hava və s.) istehsal olunur, məsrəflərin uçotu xərc
maddələri üzrə aparılır, ayın sonuna bitməmiş istehal qalığı olmur.
Müxtəlif növ məhsul istehsal edən köməkçi istehsalatlarda
istehsala məsrəflərin uçotunun sifariş metodu tətbiq edilir. Belə
istehsalatlarda xərclərin analitik uçotu ayrı - ayrı sifarişlər, eynicinsli
məhsulun, yerinə yetirilən işlərin növləri, qrupları və xərc maddələri
üzrə aparılır.
Köməkçi istehsalat sahələrinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq
məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu və
kalkulyasiyası üçün ayrıca xərc maddələri nomenklaturası tətbiq
olunur. Belə ki, alət, təmir və ona oxşar sexlərdə məhsulun maya
dəyərini müəyyən etmək üçün xərclərin kalkulyasiya maddələrinin
sadələşdirilmiş: - geri qaytarılan tullantılar çıxılmaqla materiallar,
satın alınmış məmulatlar və yarımfabrikatlar, sosial ehtiyaclara
ayırmalarla birlikdə istehsal fəhlələrinin əmək haqqı, avadanlıqların
saxlanması və istismarı xərcləri, ümumistehsalat xərcləri, kənara
satılan məhsul, görülən xidmətlər üzrə ümumtəsərrüfat xərcləri nomenk- laturasından istifadə olunur.
Xüsusi alətlərin qeyri - standart və nadir avadanlıqların
hazırlanmasına, əsas vəsaitlərin təmirinə çəkilən xərclərin
396
uçotunu aparmaq üçün fərdi sifarişlər açılır. Sifarişlər yerinə
yitirildikcə onların maya dəyəri hesablanır.
Köməkçi istehsalatlar tərəfindən hazırlanmış məmulatlar,
göstərilmiş xidmətlər təhvil qaimələri, qəbul - təhvil aktları, yol
vərəqələri, cədvəllər və s. ilkin sənədlər əsasında mədaxil edilir və
rəsmiyyətə salınır.
Köməkçi sexlərdə istehsal olunmuş və istehlakçılara verilmiş,
habelə müxtəlif ehtiyaclar üçün kənardan alınmış elektrik enerjisi və
digər enerji növlərinin uçotu ölçü cihazlarının göstəriciləri, onlar
olmadıqda isə görülən işin həcmindən, müddətindən və avadanlığın
gücündən asılı olaraq hesablamalar yolu ilə aparılır. Sayğacların
məlumatları, yaxud aparılmış hesablamalar əsasında enerjinin ayrı ayrı istehlakçılar, məqsədli istifadə istiqamətləri üzrə
bölüşdürülməsi cədvəli tərtib edilir. Bu cədvəl sonra mühasibatlığa
verilir və bunun əsasında mühasibatlıqda energetika üzrə xərclərin
uçotu və bölüşdürülməsi həyata keçirilir.
Köməkçi istehsalatlarda kalkulyasiya obyektləri kimi ayrı ayrı, məhsul iş və xidmət növləri, kalkulyasiya vahidləri kimi isə IkVt-s. elektrik enerjisi, 1 H.kal. istilik, 1 ton buxar, 1000 m 2
sıxılmış hava, 1 m^ su, daşman 1 t yük, 100 yaxud bir ədəd alət və
ləvazimat, tara, təmir olunmuş avadanlıq, hazırlanmış qeyri standart və nadir obyekt və i. a. çıxış edir.
Sadə köməkçi istehsalatlarda məhsul, iş və xidmət vahidinin
maya dəyəri çəkilmiş xərc məbləğini həmin məhsulun, iş və
xidmətin ümumi miqdarına bölməklə müəyyən edilir.
Mürəkkəb köməkçi istehalatlarda isə məhsulun maya dəyərini
hesablayarkən köməkçi istehsalatın qalıqlarını da nəzərə almaq
lazım gəlir. Həmin istehsalatlarda məhsul vahidinin maya dəyəri,
bitməmiş istehsalın qalığı nəzərə alınmaqla cəmi xərclərin
məbləğinin sifariş üzrə hazırlanmış məhsulların (işlərin, xidmətlərin)
ümumi miqdarına bölməklə müəyyən edilir. Sifariş əsasında bir neçə
növ məhsul istehsal edilən hallarda çəkilmiş xərclər həmin məhsullar
arasında onların plan, yaxud normativ maya dəyərinə mütənasib
olaraq bölüşdürülür.
397
Ay ərzində 23 №-li hesabın debetində yığılmış xərclər ayın
sonunda öz təyinatları üzrə bölüşdürülməli və silinməlidir. Adətən,
həmin xərclər istehlakçılar üzrə göstərilən xidmətlərin miqdarına
mütənasib olaraq, yaxud istehsal sifarişləri arasında bölüşdürülür.
Bu işi aparmazdan əvvəl mürəkkəb köməkçi istehsalatlarda
bitməmiş istehsalı qiymətləndirmək lazımdır. Bitməmiş istehsalın
qiymətləndirilməsi əsas istehsalatda olduğu kimi yerinə yetirilir.
Bundan başqa, iş prosesində köməkçi istehsalatların bir - birinin
məhsulundan istifadə etmələrini, iş və xidmətlərin istehlakçısı
rolunda çıxış etmələrini də nəzərə almaq lazımdır. Məsələn, bir
qayda olaraq nəqliyyat sexinin elektrik sexi üçün yanacaq və
material daşımasını və eyni zamanda elektrik enerjisini istehlak
etməsini bilmək zəruridir. Elektrik enerjisi təmir sexi tərəfindən də
istehlak olunur. Təmir sexi isə öz növbəsində elektrik sexinin əsas
vəsaitlərini təmir edir. Bütün qeyd edilən misallar bizə nəqliyyat
sexinin xidmətinin maya dəyərini hesablamaq üçün elektrik
enerjisinin maya dəyərini, elektrik enerjisinin maya dəyərini
hesablamaq üçün isə nəqliyyat sexinin göstərdiyi xidmətin maya
dəyərini, habelə təmir sexinin gördüyü işin maya dəyərini və i. a.
bilməyi tələb edir. Belə olan halda maya dəyərinin hesablanması
üçün riyazi metodlardan istifadə etməyin lazımhğı və mümkünlüyü
bir zərurətə çevrilir. Bununla belə təcrübədə qarşılıqlı xidmətlərin
dəyəri daha sadə üsulla - plan (normativ) maya dəyəri ilə
qiymətləndirilir.
Ayın sonunda çəkilmiş xərclər üzrə köməkçi istehsalatların
göstərdiyi xidmətlərə dair «Köməkçi istehsalatlar»ın xidmətlərinin
bölüşdürülməsi cədvəli tərtib edilir. Cədvəldə xidmətlərin
istehlakçısı olan sexlər, digər sexlər üçün xidmət göstərmiş, məhsul
istehsal etmiş köməkçi sexlər, onların xidmətlərinin, yaxud
məhsullarının miqdarı və maya dəyəri əks etdirilir. Uçotun
avtomatlaşdırılması şəraitində köməkçi istehsalatların xidmətlərinin
bölüşdürülməsi maşınoqraması tərtib olunur (Cədvəl 8).
398
Cədvəl 8.
Köməkçi istehsalatların xidmətlərinin bölüşdürülməsi maşinoqramı
X
V)
tn*
'5
C
■o
50
n
e
-a
X
'1
o
"s
•s X
o CJ
CT K
o
C
~o
X
Mühasibat
hesablarının
kodları
C
jn
>
■o
C
C
ç
f?
C
•5
X
u
u
-5
a
X
<a
Ji
C
O
>>
O
-o
^ - >* C
53
gs
c/i
>
.X
O cö
B ^ •o > 'x -X
■n
n O"
O
Xidmətin dəyəri, man
K
0>
es
sp£
•o u N
•"S *3 X
X-g SI
CT
)
)
)
04
04
04
01
02
03
019
019
019
201015
251216
23104
231508
231508
231508
196300
205450
87670
80
80
80
■o
50
15704000
16436000
7013600
r5704000
16436000
7013600
7179600
71797600
s.
897470
80
n
Maşinoqramdan göründüyü kimi, istehlakçılara cəmi 897470
kVt. s. elektrik enerjisi buraxılmışdır. Ayrı - ayrı sexlərə buraxılan
elektrik enerjisinin miqdarını hər kVt s. maya dəyərinə vurmaqla
həmin sexlərə silinməli olan xərclərin məbləği müəyyən edilir.
Məsələn, 01 saylı sexə 15704 / 196300 X 80/ min manat, 02 saylı
sexə 16. 436 /205450 X 80/ min manat, 03 saylı sexə isə 7014
/87670 X 80/ min manat məbləğində elektrik enerjisi xərcləri
silinmişdir. Cəmi silinən məbləğ 71798 min manat /897470 x 80/
təşkil etmişdir.
Nəqliyyat sexinin xərcləri, habelə müəssisənin struktur
bölmələrinə təsərrüfat xidməti göstərən digər sexlərin xərcləri də
hər bir istehlakçı sexə göstərilən xidmətin miqdarına mütənasib
olaraq bölüşdürülür.
Təmir - texniki sexin, nəqliyyat və tara sexlərinin xərcləri
istehlakçılar üzrə hər bir istehlakçı üçün hazırlanmış məhsulun
(işin, xidmətin) həqiqi maya dəyərinə əsasən bölüşdürülür.
Qarşılıqlı xidmətlərin plan maya dəyəri, daxili yazılışlarla
sexlər üzrə 23 saylı hesabın debeti və kredetində əks etdirilir.
399
Ayın sonunda köməkçi istehsalatların məhsullarının, iş və
xidmətlərinin həqiqi maya dəyəri müəyyən olunur və onların plan
(normativ) maya dəyərindən kənarlaşmalar aşkar edilir.
Kənarlaşmalar hesablarda əsas istehsalatda istifadə olunan üsullarla
(qımızı storno, yaxud əlavə yazılış üsulu) rəsmiyyətə salınır.
Köməkçi istehsalatlardan buraxılmış məhsulun, material
qiymətlilərinin, həmin istehsalatlar tərəfindən göstərilmiş iş və
xidmətlərin həqiqi maya dəyəri 23 saylı hesabı kreditləşdir- məklə
aşağıdakı hesabların debetinə yazılış verilir:
10 «Materiallar» hesabı - hazırlanmış və anbara verilmiş
alətlərin, ləvazimatların, ehtiyat hissələrinin, taranın və tara
materiallarının həqiqi maya dəyəri məbləğində;
12 «Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar» hesabı - hazırlanmış
və anbara verilmiş müxtəlif təyinatlı azqiymətli və tezköhnələn
əşyaların həqiqi maya dəyəri məbləğində;
20 «Əsas istehsalat» hesabı - əsas istehsalatda texnoloji
məqsədlər üçün istifadə olunmuş enerjisinin həqiqi maya dəyəri
məbləğində;
25-1 «Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə
xərclər» subhesabı - maşın və avadanlıqların hərəkətə gətirilməsi
üçün istifadə olunan enerjinin həqiqi maya dəyəri məbləğində;
25-2 «Ümumistehsalat xərcləri» subhesabı - ümumisteh- salat
ehtiyacları üçün istifadə olunan enerjinin həqiqi maya dəyəri
məbləğində;
26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabı - ümumtəsərrüfat
ehtiyacları üçün sərf olunan enerjinin həqiqi maya dəyəri
məbləğində;
43 «Kommersiya xərcləri» hesabı - məhsulun satışı ilə
əlaqədar yerinə yetirilmiş işlərin, göstərilmiş xidmətlərin maya
dəyəri məbləğində;
45 «Yüklənmiş mallar», yaxud 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı»
hesabları - kənara görülmüş işlər, göstərilmiş xidmətlər və satılmış
məhsulların həqiqi maya dəyəri məbləğində.
400
Həcm etibarı ilə böyük olmayan müəssisələrdə köməkçi
bölmələrin xərclərini 23 saylı hesabda yox, birbaşa 20 «Əsas
istehsalat», 25-2 «Ümumistehsalat xərcləri», 26 «Ümumtəsər- rüfat
xərcləri» hesablarında uçota almaq olar.
12. İstehsala məsrəflərin analitik və sintetik uçotu
İstehsala məsrəflərin analitik uçotunun düzgün təşkili xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. Bu uçotun mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi
onun məlumatları əsasında müəssisənin ayrı - ayrı istehsalat
sahələrində, bölmələrində, sexlərində, briqadalarında istehsal
olunan məhsullar, yerinə yetirilən işlər, göstərilən xidmətlər,
istehsala xidmət və onun idarə olunması üzrə xərclərin həqiqi
həcminin müəyyənləşdirilməsinə, onlar üzərində nəzarətin
aparılmasına, ayrı-ayrı məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya
dəyərinin hesablanmasına və təhlil edilməsinə geniş şərait
yaratması ilə əlaqədardır. Xərclərin analitik uçotunun təşkili
həmçinin hər bir sexdə, sahədə, bölmədə işin səmərəliliyini
müəyyən etməyə, daxili təsərrüfat hesabını tətbiq etməyə şərait
yaradır.
Xərclərin analitik uçotunun təşkilinə uçotun təşkili formaları
(mərkəzləşdirilmiş, qeyri - mərkəzləşdirilmiş), istehsalın növləri,
xərclərin başvermə yerləri, məsuliyyət mərkəzləri üzrə aparılması,
uçot işlərinin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması səviyyəsi
və s. təsir göstərir. Bundan başqa, xərclərin analitik uçotunun
təşkili ayrı - ayrı sintetik hesablar üzrə nəzərdə tutulan xərc
maddələrinin nomenklaturasından da asılıdır. Xərclərin
nomenklaturası çox olduqca xərclərin anali- tikliyi da yüksəlir və
baş vermiş xərclər haqda daha geniş məlumatlar əldə etmək olur.
Bütövlükdə istehsala məsrəflərin analitik uçotunun təşkili baş
vermiş xərclər haqda məlumatlara olan tələbatın səviyyəsindən,
həcmindən və bu məlumatlardan hansı istiqamətlər və məqsədlər
üçün istifadə olunacağından asılıdır.
401
istehsalat uçotunun analitik istiqamətdə qurulması xərclərin
uçotu obyektlərinin seçilməsini nəzərdə tutur.
Başvermə yerlərinə görə xərclərin uçotu obyektlərinə
müəssisələr, istehsalatlar, sexlər, sahələr, briqadalar, axın xətləri,
habelə istehsala xidmət göstərən və onun idarə olunmasını həyata
keçirən bölmələr daxildir.
İstehsal xərclərinin uçotu obyektlərinin seçilməsinə texnoloji
proseslərin xüsusiyyətləri, istehsalın tipləri, daxili təsərrrüfat
hesabının təşkili və digər amillər təsir göstərir.
İstehsal olunan məhsulların növlərinə görə xərclərin uçotu
obyektlərinə - proseslər, mərhələlər, sifarişlər, yarımfabri- katlar,
hazır məmulatlar, bircinsli məhsul növləri daxil edilir.
İstehsalın növlərinə görə xərclərin uçotu obyektləri əsas və
köməkçi istehsalatlardan ibarətdir. Bu zaman xərclərin analitik
uçotu hər bir istehsalat /20 «Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi
istehsalatlar»/ çərçivəsində başvermə yerləri (sexlər, sahələr,
briqadalar) üzrə, həmin yerlərdə hər bir sifariş, iş və məhsul növü
üzrə, iş və məhsul növü üzrə isə kalkulyasiya maddələri əsasında
təşkil olunur. Həmin istehsalatlarda xərclərin analitik uçotunun
göstərilən qaydada aparılması üçün istehsalın analitik uçotu
kartoçkalarından (cədvəllərindən) istifadə edilir.
25 №-li hesab üzrə xərclərin analitik uçotu 12 №-li «Sexlər
üzrə xərclər» cədvəlində aparılır. Cədvəl hər ay, hər bir sex üzrə
açılır. Bu cədvəldə 25-1; 25-2 №-li hesablar üzrə xərclər həm
analitik və həm də sintetik çərçivədə verildiyi halda, 20, 23 və 28
№-li hesablar üzrə yalnız sintetik çərçivədə verilir. 25-1 və 25-2
№-li hesablarda uçota alman xərclər 12 №-li cədvəldə nümunəvi
nomenklatura üzrə əks etdirilir. 12 cədvəldə yazılışlar müvafiq
işləmə cədvəlləri əsasında apan Cədvəldə yalnız ay ərzində baş
vermiş həqiqi xərclər yox, h; də ilin əvvəllərindən baş vermiş
xərclər, ay ərzində smeta üz. nəzərdə tutulmuş xərclər haqqında da
məlumatlar olur. Bu d. ərclərin həcmini müəyyən etməyə, smetadan
kənarlaşmaları aşka^^ etməyə imkan yaradır.
402
Ümumtosərrüfat xərclərinin (26№-li hesab), gələcək
dövrlərin xərclərinin (31 №-li hesab) və qarşıdakı xərclər və
ödənişlər üzrə ehtiyatların (89 №-li hesab) analitik uçotu 15 №-li
cədvəldə aparılır. Burada həmin xərclərin analitik uçotu müəyyən
olunmuş xərc maddələri üzrə müvafiq işləmə cədvəlləri əsasında
həyata keçirilir.
Xərclərin sifarişlər, ayrı-ayrı məhsul, iş və xidmətin növləri
üzrə analitik uçotu istehsala məsrəflərin icmal uçotu cədvəllərində
(analitik uçot kartoçkalarmda) aparılır. Həmin cədvəllər
(kartoçkalar) hər bir sifariş, məmulat, yaxud həmcins məhsul
qrupları üzrə açılır.
Cədvəl (kartoçka) şahmat formasında sütunlanmışdır. Onun
mübtədasmda kalkulyasiya maddələri, xəbərində isə ayın əvvəlinə
və sonuna bitməmiş istehsalın dəyəri, ay ərzində baş vermiş
xərclər, düzəldilməsi mümkün olmayan zaym dəyərinin silinəsi
məbləğləri, bitməmiş istehsalın çatışmazlığının silinəsi məbləğləri,
əmtəəlik məhsul buraxılışının maya dəyərinin silinəsi məbləğləri
əks etdirilir.
Bitməmiş istehsal qalıqları, cədvəllərdə (kartoçkalarda)
istehsala məsrəflər, silinmələr üzrə mövcud normalar, normaların
dəyişilməsi və normalardan kənarlaşmalar üzrə verilir. Göstərilən
cədvəllər (kartoçkalar) həm də hazır məhsul buraxılışı cədvəlləri
əsasında məhsul vahidinin maya dəyərinin kal- kulyasiyä
olunmasında istifadə olunur.
Uçotun jurnal-order formasının tətbiqi şəraitində istehsala
məsrəflərin sintetik uçotu 10 X9-1İ jurnal-orderdə aparılır (Cədvəl
9). Bu jurnal —order bütövlükdə müəssisə üzrə istehsala
məsrəflərin ümumiləşdirilməsi və onların iqtisadi elementlər və
kalkulyasiya maddələri üzrə qruplaşdırılması üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Jurnal - order şahmat cədvəli prinsipi üzrə
qurulmuşdur. Onun mübtədasmda debetləşən, xəbərində isə
kreditləşən hesablar yerləşdirilmişdir. Jurnal-order üç: -1.
«İstehsala məsrəflər»; 2. «İqtisadi elementlər üzrə istehsala
məsrəflərin hesablanması»; 3. «Əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin
hesablanması»- bölmələrindən ibarətdir.
403
2. İqtisadi elementlər ü
•C
n
cr
cr
■7S o-
Gostəriciiərn adı
CT
İJ cr
"*
C
a Jx:E
(D
A
İqtisadi elementlər üzrə xərclərin cəmi (jurnal - order 10 - nun
1 bölməsinə əsasən)
4113023
1882
Material qiymətlilərinin növləri üzrə 84 №-li hesabdan 25 və
26 saylı hesablara silinmiş xammal və materialların
2-3
çatışmazlığının dəyəri
CD
20,23 və 28 M$-li hesablardan mədaxil olunmuş öz istehsalı
olan tullantılann, materialların, tara və yanajağın dəyəri
X
İstehsal
hesablanna
silinmiş
öz
istehsalının
hazır
18120
məmulatlannın dəyəri
>
:0
X
•
at
O
9
T
Ö
13
"
’O
O
>
cd
öz istehsalı olan azqiymətli və tezköhnələn əşyalann, xüsusi
alətlərin və xüsusi ləvazimatların köhnəlməsi
-21180
Materiallar hesabına silinmiş öz nəqliyyatının xidmətləri
5130
+5
N
Elementlər üzrə daxili dövriyyəsiz istehsala məsrəflər
406
4068593
188:
9-cu cədvəlin ardı
407
Xərclərin kalkulyasiya maddələri
•S -55
Göstəricilərin adı
{5 2
:u
s
^ C C/5 “
A
1.
2-4
5
Xammal
və
materiallar
istehsal
fəhlələrinin
əmək haqqı
Sosial
ehtiyaclara
ayırmalar
1
2
3
3716369
1095000
405150
-1762
-806
-298
-2470
-
-
1145784
1022,836
395242
356809
146240
135255
3835085
1132627
415837
3835085
1
1132627
415837
3835085
1132627
415837
B
20№-li hesabın debeti üzrə xərclər
(jurnal-order 10-nun I bölməsinə uyğun)
Xərclərin maddələri üzrə korrektivlər:
Düzəldilə bilməyən zay və avadanlığın
sazlanması zamanı yarımfabrikatların
xarab edilməsi ilə əlaqədar xərclərin
məbləğində (-)
6
7
8
9
10
Bitməmiş istehsalın çatışmazlığı üzrə,
düzəldilə bilməyən zay üzrə, avadanlığın
sazlanması zamanı yanmfabrikatların
xarab edilməsi üzrə, anbara hazır
məmulatların çatışmazlığı və xarab
edilməsi üzrə və buraxılan məmulatlar,
detallar
və
qovşaqların
modernləşdirilməsi ilə əlaqədar silinən
itkilərin
ödənilməsinə
yönəldilən
məbləğlər (+)
Qiymətli tullantıların dəyəri (-)
Bitməmiş istehsalın qalığı: ayın əvvəlinə
(+)
ayın sonuna (-)
Buraxılmış məhsulun faktiki maya
dəyəri
11
12
13
14
15
Əsas istehsalın əmtəəlik məhsulunun
faktiki maya dəyəri
Köməkçi istehsalatların əmtəəlik
məhsulunun faktiki maya dəyəri
Bütün əmtəəlik məhsulun faktiki maya
dəyəri
408
Cədvəl 9-un sonu
maya dəyərinin hesablanması
— ■■ , ■
Maşın VD
Umumistehsal
avadanlıqların
at xərcləri
saxlanması və
istismarı üzrə
xərclər
Ümumtəsərrüfat
xərcləri
Zaydan
itkilər
Sair
istehsal
xərcləri
Yekunu
4
5
6
7
8
9
356250
541904
403363
7590
381562
6907188
-809
-405
-
-
-
-
-
-2470
120842
110483
173678
156785
116975
104108
-
-
2098761
1886276
365800
558392
416230
7590
381562
7113123
365800
558392
416230
7590
381562
7113123
365800
558392
416230
7590
381562
7113123
-4080
\
409
Cədvəl 9-dan göründüyü kimi jurn«al - orderin birinci
bölməsində müəssisə üzrə bütün xərclərin yekunu verilir. Bu bölmə
12 və 15 №-li cədvəllərin aylıq yekmn məlumatları əsasında
doldurulur. Bütün yekunlar həmin cədvəllərdən jurnal - orderə
köçürüldükdən sonra müvafiq hesabların krediti üzrə yazılışların
düzgünlüyü yoxlanılır. Sonda jurnal - orderin 1-ci bölməsinin şaquli
və üfüqi istiqamətlərdə yekunları hesablanır. Şaquli istiqamətində
yekun, həm iqtisadi elementlər, həm də kompleks xərclər üzrə əks
etdirilir.
10 №-li jurnal-orderin 2 bölməsində iqtisadi elementlər üzrə
istehsala məsrəflərin yekun məlumatları müəyyən edilir. Bunun
üçün daxili dövriyyə (təkrar hesab) 10 №-li jurnal - orderin 1-ci
bölməsində hesablanmış iqtisadi elementlər üzrə istehala
məsrəflərin yekun göstəricilərindən çıxılır.
Daxili dövriyyəyə: istehsal hesablarından (20, 23, 28)
mədaxil olunmuş öz istehsalının tullantıları, materiallar və
yanacağın dəyəri; istehsal hesablarına silinmiş öz istehsalının hazır
məmulatları; materiallar hesabına silinmiş öz nəqliyyatının
xidmətlərinin dəyəri; öz istehsalının azqiymətli və tezköh- nələn
əşyalarının, növbə avadanlığının, xüsusi alət və ləvazimatların
köhnəlmə məbləği aid edilir.
Daxili dövriyyə haqda məlumatlar 10 /1 №-li jurnal orderdən götürülərək iqtisadi elmentlər üzrə daxili dövriyyəsiz
istehsala məsrəflərin hesablanması üçün 10 saylı jurnal - orderin
2-ci bölməsinə köçürülür. Cədvəl 9-dan göründüyü kimi,
gətirdiyimiz misalda daxili dövriyyənin məbləği 39300 manat
(18120 + 21180) təşkil edir. İtisadi elementlər üzrə daxili
dövriyyəsiz istehsala məsrəflərin məbləği isə 7011472 r manata
(7050772 - 39300) bərabərdir.
10 №-li jurnal- orderin 3- cü bölməsi, kalkulyasiya m« dələri
üzrə əmtəəlik məhsulun maya dəyərini hesablamaq üçi nəzərdə
tutulur. Bu bölmə göstərilən jurnal - orderin 1-ci bölm; sinin
məlumatları əsasında 20 №-li hesabın debeti üzrə tərtib olunur. Belə
ki, 20 №-li hesabın debeti üzrə 1-ci bölmədə olan •ğlər 3-cü
bölmənin 1-ci sətrinə köçürülür və bundan son410
ra həmin məbləğlərdə lazımı düzəlişlər aparılır. Məsələn, bizim
göstərdiyimiz cədvəldə 1-ci sətir üzrə yekun, yəni 20 №-li hesabın
debeti üzrə məbləği 6907188 min manat təşkil edir. Həmin
məbləğdən düzəldilə bilməyən zay və avadanlığın sazlanması
zamanı yarımfabrikatlann xarab edilməsi ilə əlaqədar xərclərin
məbləği - 4080 min manat, qiymətli tullantıların dəyəri - 2470 min
manat çıxılır. Düzəldilməli olan digər göstəricilər bunlardır:
bitməmiş istehsalın artıqlığı, yaxud çatışmayan məbləği; anbarda
hazır məmulatların artıqlığı, yaxud çatışmazlığı və xarab edilmiş
məbləği; bitməmiş istehsalın çatışmazlığı və xarab edilməsi üzrə və
buraxılan məmulatlar, detallar və qovşaqların modernləşdirilməsi
ilə əlaqədar silinən itkilərin ödənilməsinə yönəldilən məbləğlər.
Göstərilən düzəlişlər edildikdən sonra qalan məbləğin üzərinə ayın
əvvəlinə bitməmiş istehsalın qalığı (2098761 min manat) əlavə
edilib, ayın sonuna bitməmiş istehsalın qalığı (1886276 min manat)
çıxılır. Bununla da buraxılmış məhsulun həqiqi maya dəyəri
müəyyən olunur. Bizim misalda buraxılmış məhsulun həqiqi maya
dəyəri 7113123 min manat (6907188 - 4080 - 2470 + 2098761 1886276) təşkil edir. Onu da qeyd edək ki, 10 NQ-İİ jurnal- orderin
3-cü bölməsində qiymətli tullantıların dəyəri 1 0 - 1 №- li jurnalorderin, bitməmiş istehsalın ayın əvvəlinə qahğı üzrə məlumatlar keçən aydakı 10 №-li jurnal -orderin, ayın sonuna qalığı isə
inventarizasiya, yaxud uçot məlumatları əsasında əks etdirilir.
Buraxılmış məhsulun həqiqi maya dəyərindən buraxılmış
əmtəəlik məhsulun tərkibinə daxil olunmayan material
qiymətlilərinə çəkilmiş xərclər çıxıldıqdan sonra əsas istehsalatın
əmtəəlik məhsulunun həqiqi maya dəyəri müəyyən edilir. Köməkçi
istehsalatların kənara iş və xidmətlər göstərməsi hallarında, həmin
iş və xidmətlərin həqiqi maya dəyəri ayrıca sətirdə göstərilir.
Beləliklə, müəssisə üzrə bütövlükdə buraxılmış əmtəəlik
məhsulun (işin, xidmətin) həqiqi maya dəyəri 10 JNfo-li jurnal orderin 3-cü bölməsinin yekununda əks etdirilir. Bu zaman
411
burada istehsal fəhlələrinin əlavə əmək haqqı, sosial ehtiyaclara
ayırmalar, həmçinin istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsinə
çəkilən xərclər üzrə məbləğlər yekun məbləğinə daxil olmaqla
ayrıca göstərilir.
10 №-li jumal-orderin düzgün tərtib edilməsini yoxlamaq
üçün materal məsrəfləri üzrə hesabların yekunlarını bölüşdürmə
cədvəllərinin məlumatları (1 №-li işləmə cədvəli) ilə, əsas
vəsaitlərin köhnəlməsini (amortizasiyasını), həmçinin az- qiymətli
və tezköhnələn əşyaların köhnəlməsini 6 və 8 №-li işləmə
cədvəllərinin məlumatları ilə, köməkçi istehsalatların xidmətlərini
isə 9 №-li işləmə cədvəlinin məlumatları ilə müqayisə etmək
lazımdır.
10 №-li jurnal - orderin davamı 1 0 / 1 №-li jurnal - order
hesab olunur. Sonuncuda əmtəəlik məhsulun istehsal maya
dəyərinə daxil edilməyən bütün xərclər əks etdirilir. Burada
həmçinin 40 «Hazır məhsul» və 45 «Yüklənmiş mallar»
hesablarının debet dövriyyələri üzrə məbləğlər əks etdirilir.
10/1 JNb-li jurnal - orderə aparılan yazılışlar 10 №-li jurnal orderdən eyniadlı hesabları, yəni 10, 12, 13, 20, 21, 25
- 1, 25 - 2, 26, 28, 29, 31, 69, 70, 84, 02, 89 və digər hesabları
kreditləşdirmək 10, 12, 13, 14, 08, 29, 40, 43, 46, 47, 48, 51, 69, 70,
02, 84, 88 və s. hesabları isə debetləşdirməklə 10 №-li jurnal
- orderdən istifadə etməklə, yerinə yetirilir. Yazılışlar müvafiq
cədvəllər, yaxud maşinoqramlar əsasında həyata keçirilir.
Hesabların kredit dövriyyələrinin ümumi yekun məbləğləri
hesablanır və həmin məbləğlər Baş kitaba köçürülür.
13. İstehsala məsrəflərin icmal uçotu
İstehsala məsrəflərin icmal uçotu yarımfabrikatsız, yaxı
yarımfabrikat variantı əsasında təşkil olunur.
Yarımfabrikatsız variantda xərclərin uçotu yalnız hər bi
mərhələ (sex) üzrə aparılır, başqa sözlə, hazır məhsul buraxılana
qədər ayrı-ayrı mərhələlərdə yarımfabrikatların həqiqi maya dəyəri
müəyyən edilmir. Bu zaman yarımfabrikatların
412
hərəkəti mühasibat hesablarında sistemli qaydada əks etdirilmir.
Onların bir sexdən digərinə verilməsi (hərəkəti) üzərində nəzarəti
mühasibatlıq operativ uçotun natural göstəriciləri əsasında həyala
keçirir. Beləliklə, yarımfabrikatsız variantda hazır məhsulun maya
dəyəri həmin məhsulun hazırlanmasında iştirak etmiş sexlərin
bütün xərclərinin toplanması yolu ilə, bitməmiş istehsalın qalığı isə
inventarizasiyasınm məlumatları əsasında müəyyən edilir.
Yarımfabrikat variantında hazır məhsulun maya dəyəri ilə
yanaşı yarımfabrikatların da maya dəyəri hesablanır. Başqa sözlə,
yarımfabrikatlar bir mərhələdən (sexdən) digər mərhələyə (sexə)
hesablanmış maya dəyəri ilə verilir. Bu zaman həmin
yarımfabrikatların hərəkəti mühasibat uçotunda sistemli qaydada
əks etdirilir. Yarımfabrikatların hərəkəti üzrə mühasibat yazılışı,
20 «Əsas istehsalat» hesabının debeti və kreditində həyata keçirilir.
Yarımfabrikatların sexdən anbarlara təhvil verilməsi hallarında 21
«Öz istehsalının yarımfab- rikatları» hesabının debetinə, 20 «Əsas
istehsalat» hesabının kreditinə, anbarlardan istehsalata verildikdə
isə 20 «Əsas istehsalat» hesabının debetinə 21 «Öz istehsalının
yarımfab- rikatları» hesabının kreditinə mühasibat yazılışı tərtib
edilir.
İstehsala məsrəflərin icmal uçotunun yarımfabrikatsız və
yanmfabrikath variantları əsasında məhsulun maya dəyərinin
hesablanması və bu zaman baş verən əməliyyatların hesablarda əks
etdirilməsi xüsusiyyətlərini aşağıdakı sadə misalla nəzərdən
keçirək. Sadəlik naminə sexlərdə bitməmiş istehsalın qalığının
olmaması nəzərdə tutulur.
Misal. Hər hansı 100 ədəd məmulatın hazırlanması növbə ilə
üç sexdən (mərhələdən) keçir. Bir məmulata xammal və material
sərfi - 38000 manat təşkil edir. Cəmi məmulatların hazırlanmasına
3.800.000 manat (100 X 38000) məbləğində xammal və material
sərf olunur. Birinci sexdə emal xərcləri
950.0
manat, ikinci sexdə 680.000 manat, üçüncü sexdə
420.0
manat olmuşdur.
413
Yanmfabrikatsız variantda hazır məmulatın maya dəyəri
aşağıdakı kimi hesablanır.
saylı sex
1
1 .Xammal və materiallar
3.800.000
2.
Emal
xərcləri
950.000
I mərhələ üzrə xərclərin yekunu: 4.750.000
2 saylı sex
3.
Emal
xərcləri
680.000
II mərhələ üzrə xərclərin yekunu: 680.000
saylı sex
3
4.
Emal
xərcləri
420.000
III mərhələ üzrə xərclərin yekunu: 420.000
5. Hazır məmulatın maya dəyəri 5.850.000 (4.750.000 +
680.0
+ 420.000)
Yanmfabrikatsız variantda mühasibat yazılışları:
Dt 20 (sex № 01)
Kt
1) 3.800.000
5)4.750.000
2) 950.000
Dt 20 (sex № 03)
Kt
4) 420.000 I 5) 420.000
Dt 20 (sex № 02) Kt
3)680.000
5)680.000
Dt 40
5)5.850.000
(4.750.000+
+680.000+
+420.000)
414
Kt
-
Yanmfabrikat variantında hazır məmulatın maya dəyəri
aşağıdakı qaydada müəyyən olunur.
saylı sex
Xammal və
3.800.000
Emal
950.000
1
1.
2.
materiallar
xərcləri
I mərhələnin yarımfabrikatlannın maya dəyəri 4.750.000
2 saylı sex
3. 01 saylı sexdən daxil olmuş yarımfabrikatların dəyəri
4.750.000
4. 02 saylı sex üzrə emal xərcləri 680.000
II mərhələnin yarımfabrikatlarının maya dəyəri 5.430.000
3 saylı sex
5.2 saylı sexdən daxil olmuş yarımfabrikatların dəyəri
5.430.000
6. 03 saylı sex üzrə emal xərcləri 420.000
III mərhələ üzrə hazır məmulatların maya dəyəri 5.850.000
7. Hazır məmulatlar istehsalatdan maya dəyəri ilə 40 «Hazır
məhsul» hesabına silinir.
Yanmfabrikat variantında mühasibat yazılışları
Dt 20 (sex JV
3) 3.800.000
4) 950.000
Dt 20 (
4)430.000
6)420.000
bOl) Kt
5)4.750.000
sex № 03) Kt
5)5.850.000
Dt 20 (sex № 02) Kt
3)
4.750 5)5.430.000
.000
4) 680.000
Dt 40
5)5.850.000
415
Kt
istehsala məsrəflərin icmal uçotunun nəzərdən keçirilən
variantlarının tətbiqi istehsal sahələrinin, istehsal olunan
məhsulların xüsusiyyətlərindən asılıdır. Belə ki, bircinsli məhsul
istehsal edən sahələrdə (hasilat sənayesi, energetika və s.) öz
istehsalının yanmfabrikatları olmadığına və çıxarılan, yaxud
istehsal olunan məhsul sadə texnologiyaya malik olduğuna görə
yalnız yarımfabrikatsız variantdan istifadə edilir. Yarımfabrikatsız
variantda uçot işlərinin həcmi az olur və buna görə də onun tətbiqi
daha məqsədəuyğundur. Lakin elə sahələr (neft emalı, kimya,
toxuculuq, maşınqayırma, şərabçılıq, yeyinti sənayesi və s.) vardır
ki, onlarda eyni növ xammaldan müxtəlif məhsullar, məmulatlar
hazırlanır və onların hazırlanması bir sıra ardıcıl mərhələlərdən
keçir. Odur ki, həmin sahələrdə yarımfabrikat variantının tətbiqi
zəruridir. Əlbəttə, həmin varantın tətbiqi uçotu və məhsulun maya
dəyəri kalkulyasiyasım çətinləşdirir, uçot işlərinin həcmini artırır.
Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, yarımfabrikat variantından istifadə
edilməsi ayrı-ayrı mərhələlələrdə yarımfabri-katların maya dəyərini
hesablamağa, bununla da son məhsulun maya dəyərini düzgün
müəyyən etməyə və onun üzərində təsirli nəzarəti həyata keçirməyə,
daxili təsərrüfat hesabını tətbiq etməyə ayrı-ayrı sexlərdə işin
səmərəliliyini aşkara çıxarmağa imkan verir.
14. İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya
dəyəri kalkulyasiyasının metodları
İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin
kalkulyasiyası vahid uçot prosesinin bir- biri ilə əlaqədar və bağlı
olan mərhələləridir. Başqa sözlə, məhsulun maya dəyəri yalnız
mühasibat uçotunun məlumatları əsasında hesablanır, istehsala
məsrəflərin uçotu isə birbaşa maya dəyərinin kalkul- yasiya
edilməsi mərhələlərindən və qaydalarından asılı olaraq qurulur.
İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsusulun maya də-
416
yərinin kalkulyasiyası idarəetmə vəzifələrinin həllinə, istehsalın
səmərəliliyinin yüksədilməsinə, bütün ehtiyatlardan səmərəli
istifadə etmək üzərində nəzarəti həyata keçirməyə, istifadə
olunmamış ehtiyatların aşkara çıxarılmasına xidmət edir. Odur ki,
istehsala məsrəflərin uçotunun səmərəli qurulması və məhsulun
maya dəyərinin düzgün kalkulyasiya edilməsi mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Kalkulyasiya dedikdə, ayrı-ayrı növ məhsul (iş, xidmət)
vahidinin, eləcə də bütövlükdə əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin
hesablanması başa düşülür.
Təyinatına, tərtib olunma dövrünə və üsullarına görə
kalkulyasiyanm ayrı - ayrı növlərini fərqləndirirlər.
Təyinatına və tərtib oluma dövrünə görə kalkulyasiya ilkin və
sonrakı kalkulyasiyalara bölünür.
İlkin kalkulyasiyalar - məmulatın hazırlanmasından əvvəl
tərtib edilir. Onlara plan, smeta və normativ kalkulyasiyalar aiddir.
Sonrakı kalkulyasiyalar - hesabat kalkulyasiyalarmdan
ibarət olur. Onlar məmulat hazırlandıqdan sonra tərtib olunur və
məmulatın, məhsulun həqiqi maya dəyərini xarakterizə edir.
Plan kalkulyasiyaları ~ vasitəsilə planlaşdırılan dövrdə
müvafiq məhsul, iş və xidmət növlərinin orta maya dəyəri müəyyən
edilir. Plan kalkulyasiyaları xammal, material, yanacaq, enerji və
əmək sərfinin mütərəqqi orta normaları, istehsala xidmət və onun
idarə edilməsi ilə əlaqədar xərclərin mövcud smetaları əsasında
tərtib edilir.
Plan kalkulyasiyaları əsasında cəmi əmtəəlik məhsulun plan
maya dəyəri hesablanır.
Smeta kalkulyasiyaları -plan kalkulyasialannm müxtəlif
növlərindən biridir. Smeta kalkulyasiyaları adətən yeni layihələşdirilən, mənimsənilən məmulatlar, birdəfəlik məhsul, yaxud iş
üçün tərtib olunur. Onların köməyilə görüləcək işin, hazırlanacaq
məmulatın qiyməti müəyyənləşdirilir, sifarişçilərlə hesablaşmalar
aparılır.
Normativ kalkulyasiyalar -texnikanın, texnologiyanın,
istehsalın və əməyin təşkilinin əldə olunmuş səviyyəsini əks
4!7
etdirən mövcud normalar və normativlər əsasında tərtib olunur. Plan
və normativ kalkulyasiyaları arasında fərqlər və əlaqələr
mövcuddur. Belə ki, plan kalkulyasiyaları orta məsrəf normaları
əsasında tərtib olunduğu halda, normativ kalkul- yasiyalar cari
normalar, yəni ayın əvvəlinə olan normalar əsasında tərtib olunur.
Normativ kalkulyasiyaların tərtib edilməsi zamanı istifadə olunan
norma və normativlər dəyişdikcə normativ kalkulyasiyalar da
dəqiqləşdirilir. Bu iki kalkulyasiya növləri arasında olan əlaqə
ayrı-ayrı məhsul, iş və xidmətlər üzrə normativ kalkulyasiyalarm
plan kalkulyasiyalarının hazırlanması üçün istifadə olunmasından
ibarətdir.
Hesabat kalkulyasiyaları - əsasında məhsulun, işin,
xidmətin orta maya dəyəri müəyyən edilir. Bu kalkulyasiyalar
xərclərə dair mühasibat uçotunun həqiqi məlumatları əsasında tərtib
olunur.
Məsrəfləri əhatə etmə səviyyəsindən asılı olaraq hesabat
kalkulyasiyaları əsasında məhsulun (işin, xidmətin) sex, istehsal və
tam maya dəyəri hesablanıhr. Sex maya dəyəri məhsulun
hazırlanması üçün sərf edilmiş xammalın, materialın, yarımfabrikatların, texnoloji məqsədlər üçün istifadə olunan yanacaq və
enerjinin dəyərindən, sexdə emal ilə əlaqədar xərclərdən, habelə bir
sıra qeyri - məhsuldar planlaşdırılmayan xərclərdən formalaşır. Sex
xərclərinin üzərinə ümumtəssərüfat xərcləri əlavə olunduqda
məhsulun istehsal maya dəyəri yaranır. Məhsulun tam maya dəyəri
isə istehsal maya dəyərinin üzərinə kommersiya xərclərini əlavə
etməklə müəyyən olunur.
Göstərilən kalkulyasiyalar əsasında məhsulun (işin, xidmətin)
istehsalına çəkilən həqiqi xərclər plan (normativ) üzrə xərclərlə
müqayisə edilir, müəssisənin daxili bölmələrində gəlirlərlə xərclər
tutuşdurulur, transfert qiymətləri müəyyən olunur, ayrı - ayrı məhsul
(iş, xidmət) növlərinin rentabelhk səviyyəsi hesablanır, iqtisadi
səmərəliliyi təhlil edilir. Bunlar da müəssisənin rəqabət
mübarizəsində qalib gəlməsi, onun maliyyə vəziyyətinin
möhkəmləndirilməsi üçün çox vacib əhəmiyyətə malikdir.
418
Kalkulyasiya obyekti ilə kalkulyasiya vahidini fərqləndirmək
lazımdır. Kalkulyasiya obyekti dedikdə - müəssisənin, onun
bölmələrinin, texnoloji fazalarının və mərhələlərinin məhsulları
(işləri, xidmətləri) başa düşülür. Başqa sözlə, kalkulyasiya obyekti
maya dəyəri hesablanan ayrı - ayrı məhsullar, işlər, xidmətlər və
sair istehlak dəyərliləridir.
İstehsal xərclərinin uçotu obyektləri ilə kalkulyasiya obyektləri
bir - biri ilə əlaqədar olsa da onlar bir çox hallarda uyğun gəlmir.
Kalkulyasiya vahidi maya dəyəri hesablanılan kalkulyasiya
obyektinin ölçü vahididir.
Təcrübədə tətbiq olunan kalkulyasiya vahidləri aşağıdakı kimi
qruplaşdırılır:
- natural vahidlər, - ədəd, ton, kiloqram, kilovat-saat, metr,
kubmetr, litr və s.;
- şərti - natural göstəricilər - 100 cüt müəyyən növ
ayaqqabı, şərti yeşik şüşə, kubmetr dəmir - beton məmulatlar, bir
ton müəyyən növ çuqun, 100 şərti banka konservlər və s.;
- şərti (çevirmə) vahidləri - 100% tündlüyə malik spirt,
kaustik soda - 92% - li natrium, 100% təsir gücünə malik olan
mineral gübrələr və s.;
- dəyər vahidləri - 100.000 manat dəyərində ehtiyat
hissələri, alətlər, işlər və s.;
- iş vahidləri - bir ton daşman yük;
- vaxt vahidləri - maşın - gün, maşın-saat, norma-saat;
- istismar vahidləri - güc, məhsuldarlıq, məhsulun
parametri və s.
Maya dəyərinin kalkulyasiyası üçün göstərilən kalkulyasiya
vahidlərindən biri, yəni əsası seçilir.
Adətən, əsas kalkulyasiya vahidi məhsulun (işin, xidmətin)
həcminin ölçü vahidinə uyğun gəlir.
İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin
kalkulyasiyası müxtəlif metodlarla həyata keçirilir. Bu metodlar
istehsal olunan məhsul (iş, xidmət) növlərinin miqdarından,
nomenklaturasından, texnologiyasından, istehsalın tipindən.
419
istehsala məsrəflər və maya dəyəri üzrə tələb olunan informasiyanın
həcmindən və sair amillərdən asılıdır. İstehsala məsrəflərin uçotu və
məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasınm metodları dedikdə istehsal xərcləri haqda informasiyanın qeydiyyatdan keçirilməsi və
uçotda əks etdirilməsini, məhsulun həqiqi maya dəyərinin
hesablanması və onlar üzərində nəzarətin həyata keçirilməsini təmin
edən üsulların məcmuusu başa düşülür.
İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri
kalkulyasiyasınm müxtəlif metodları mövcuddur. Lakin onlar haqda
yekdil fikir yoxdur. Vaxtı ilə işlənib hazırlanmış və hazırda da
qüvvədə olan «Məhsulun maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu və
kalkulyasiyalaşdırılması haqqında» Əsas qaydalarda sənaye
müəssisələrində istehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun həqiqi
maya dəyərinin kalkulyasiyalaşdırılmasının üç əsas metodu:
mərhələ, sifariş və normativ metodları nəzərdə tutulmuşdur. Bundan
başqa təcrübədə sadə metod da tətbiq olunur.
Mərhələ metodu. Məhsulu, ilkin xammalı, müxtəlif ardıcıl
mərhələlərdə emal etməklə hazırlayan istehsalatlarda tətbiq edilir.
Burada hər bir mərhələ istehsal xərclərinin uçotu obyekti kimi çıxış
edir. Bu metod emaledici sənaye sahələrində (metallurgiya, kimya,
neft-kimya, toxuculuq, şüşə, yeyinti və s. müəssisələrdə) tətbiq
olunur. Göstərilən metodun mahiyyəti müstəqim istehsal
məsrəflərinin mərhələlər üzrə, onların daxilində isə aqreqatlar kalkulyasiya maddələrinin nomenklatu- rası və məhsul növləri üzrə
uçota alınmasından ibarətdir. Qeyri - müstəqim məsrəflər
bütövlükdə sex, istehsalat və müəssisə üzrə uçota alınır, sonra ayrıayrı mərhələlərin məhsulunun maya dəyəri arasında konkret baza
göstəricisinə mütənasib olaraq bölüşdürülür.
İstehsal məsrəflərini, bitməmiş istehsal ilə buraxılmış hazır
məhsul arasında bölüşdürmək üçün hər bir mərhələ üzrə ayın
sonunda bitməmiş istehsalın qalığı müəyyənləşdirilir və
qiymətləndirilir. Nəticə etibarı ilə ay ərzində istehsal edilmiş bü-
420
tün məhsulun həqiqi maya dəyəri bitməmiş istehsal qalığının
dəyişilməsi nəzərə alınmaqla mərhələ üzrə kalkulyasiya maddələri
bölümündə uçota alınmış istehsal xərcləri əsasında müəyyən
olunur.
Mərhələlərdən ibarət olan bəzi istehsalatlarda müxtəlif növ və
çeşiddə hazır məhsullar buraxılır. Bunlar həmin məhsulların
ayrılıqda hazırlanması yolu ilə yox, başlıca olaraq istifadə edilən
materialların resepturasmdakı fərqlər, texnoloji proseslərin
müddətinin uzunluğu və s. hesabına baş verir. Bununla əlaqədar
olaraq istehsal xərclərinin uçotu və onların məhsulun ayrı-ayrı
növləri, çeşidləri arasında bölüşdürülməsinin təşkili, mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Belə istehsalatlarda istehsal xərclərinin
məhsulun növləri və çeşidləri üzrə uçotunu aparmaq çətinlik
törədir. Bu səbəbdən də xərclər məhsulun növləri və çeşidləri üzrə
yox, bütövlükdə mərhələ üzrə uçota alınır. Bu zaman məhsulun
növləri və çeşidlərini əmsalların köməyilə şərti növ məhsula
çevirirlər. Eyni növ ilkin xammaldan bir neçə məhsul alındıqda
onlardan biri əsas məhsul kimi, digərləri isə üstəlik (əlavə)
məhsullar kimi nəzərdə tutulur. Qiymətləndirilmiş üstəlik (əlavə)
məhsulun maya dəyəri istehsala çəkilən xərclərin məbləğindən
çıxılır və xərclərin qalan məbləği bütünlüklə əsas məhsula aid
edilir.
İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri
kalkulyasiyasınm mərhələ metodunun yanmfabrikatsız və
yarımfabrikatlı variantları mövcuddur. Bu variantlar haqda əvvəlki
paraqrafda məlumat verilmişdir. Qısaca onu qeyd edək ki, birinci
variantda
istehsal
xərclərinin
yalnız
uçotu
aparılır,
yarımfabrikatların hərəkəti mühasibat yazılışları ilə rəsmiyyətə
salınmır, onların maya dəyəri yox, hazır məhsulun maya dəyəri
hesablanır.
İkinci variantda isə yarımfabrikatların bir mərhələdən (sexdən)
digər mərhələyə (sexə) hərəkəti mühasibat yazılışları ilə
rəsmiyyətə salınır, hər mərhələdən sonra yarımfabrikatların maya
dəyəri hesablanır.
421
Mərhələ metodunda normativ metodunun elementlərindən
istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Belə ki, mərhələ metodunda
da həqiqi xərclərin normativ (plan) xərclərdən kənarlaşmaları
operativ qaydada aşkar edilməli və müntəzəm olaraq normaların
dəyişilməsinin uçotu aparılmalıdır. Bunun köməyilə istehsal
xərcləri üzərində cari nəzarəti həyata keçirmək, normalardan
kənarlaş-maların səbəblərini müəyyən etmək, onların aradan
qaldırılmasına dair operativ tədbirlər görmək mümkündür.
Sifariş metodu emaledici sənayenin fərdi və kiçik seriyalı
istehsalatlarında (gəmiqayırma, təyyarə və raketqa- yırmada, boru
istehsalatında, xüsusi dəzgahların, unikal avadanlıqların
hazırlanmasında və s.) həmçinin köməkçi istehsalatlarda (təmir,
alət və s.) tətbiq edilir. Bu zaman istehsala məsrəflərin uçotu
obyektləri, ayrı - ayrı sifarişlər hesab olnur. Məhsul (iş, xidmət)
istehsah üzrə alıcılarla bağlanrmş müqavilələr, təmir işləri və s.
üzrə mövcud tapşırıqlar əsasında hər bir məmulatın (işin, xidmətin)
istehsalı üçün sifariş açılır. Sifariş dedikdə məmulat, yaxud eyni
növ məmulatların kiçik seriyaları, habelə təmir, quraşdırma və
təcrübə - sınaq işləri başa düşülür. Sifariş, müəssisənin müvafiq
şöbəsi (baş mexanik, baş texnoloq və s.) tərəfindən açılır və hər bir
sifarişə xüsusi nömrə verilir.
İstehsala məsrəflərin analitik uçotu açılmış hər sifariş üzrə
ayrılıqda aparılır. Müəssisənin mühasibathğmda hər bir sifariş üçün
istehsalın uçotu kartoçkası açılır. Kartoçkalarda sifariş edilmiş
məmulatın adı, onun tipi, əsas texniki göstəriciləri, məmulatların
miqdarı, sifarişçinin adı, sifarişin başlandığı və bağlandığı
(bağlanacağı) tarix və s. göstərilir. Burada aylar, yaxud sifarişin
yerinə yetirildiyi dövrlər, kalkulyasiya maddələri üzrə sifarişə
çəkilmiş xərclərin məbləği, xərclərin azaldılmasına silinmiş
məbləğlər (qaytarılan tullantılar, düzəldilməsi mümkün olmayan
zay) və sifarişin həqiqi maya dəyəri əks etdirilir.
422
Sifarişə çəkilən müstəqim məsrəflər (xammal və materiallar,
satın alınmış məmulatlar, yarımfabrikatlar, istehsal fəhlələrinin
əmək haqqı və s.) ilkin sənədlər (tələbnamələr, limit - zabor
kartları, naryadlar, marşrut vərəqələri və s.) əsasında sifarişlərin
nömrələri üzrə xərclərin bölüşdürülməsi cədvəllərində, yaxud
maşinoqramlarmda qruplaşdırılır. Sonra ay ərzində ümumi
yekunlar həmin cədvəllərdən (maşinoqramlardan) istehsalın uçot
kartoçkalarına köçürülür. Müstəqim məsrəfləri əks etdirən ilkin
sənədlər hər bir sifariş üzrə ayrıca qruplaşdırılır.
Qeyri - müstəqim xərclər (istehsalın idarə olunması və ona
xidmət göstərilməsi xərcləri) başvermə yerləri üzrə uçota alınır və
ayrı - ayrı sifarişlərin maya dəyərinə, qəbul edilmiş şərti baza
göstəricisinə mütənasib qaydada bölüşdürməklə daxil edilir.
Sifariş başa çatana qədər onun yerinə yetirilməsinə çəkilən
bütün xərclər bitməmiş istehsal kimi uçota alınır. Sifarişin həqiqi
maya dəyəri yalnız sifariş tam başa çatdıqdan sonra hesablanır.
Sifarişin həqiqi maya dəyəri həmin sifarişin yerinə yetirilməsinə
çəkilən bütün xərclərdən qaytarılan tullantıların, düzəldilməsi
mümkün olmayan zaym və istifadə olunmayıb anbara qaytarılmış
materialların dəyəri çıxılmaqla müəyyən olunur. Sifariş
nəticəsində yalnız bir məmulat hazırlanmışsa, onda bütün xərclər
həmin məmulatın maya dəyərini təşkil edir. Sifariş nəticəsində bir
neçə oxşar məmulatlar hazırlanan hallarda onların maya dəyəri
sifarişə çəkilmiş bütün xərclərin məbləğini həmin məmulatların
miqdarına bölməklə müəyyən edilir.
Sifarişlər qismən, yaxud hissə- hissə yerinə yetirildikdə və
sifarişçilərə verildikdə onlar əvvəlki sifarişlərin həqiqi maya dəyəri
(onların konstruksiyalarındakı, texnologiyasındakı və istehsal
şəraitlərindəki dəyişikliklər nəzərə alınmaqla) ilə qiymətləndirilir.
Lakin bu qiymətləndirmə, həmçinin bitməmiş istehsalın
qiymətləndirilməsi şərti xarakter daşayır. Bu da sifariş metodunun
çatışmayan cəhətlərindən biridir.
423
Başlıca çatışmazlıq isə sifariş başa çatana qədər xərclər üzərində
operativ nəzarəti həyata keçirməyin mümkün olmaması ilə
əlqədardır.
Normativ metodu. Digər metodlara nisbətən daha
mütərəqqi xarakterə malikdir. Bu metod adətən kütləvi və seriyalı
istehsalın daxil olduğu emaledici sənaye sahələrində tətbiq edilir.
Normativ metodunun başlıca funksiyası, istehsal xərcləri
üzərində operativ qaydada cari nəzarəti həyata keçirməkdən
ibarətdir. Nəzərdən keçirilən metod aşağıdakı prinsiplər əsasında:
əsas xərc maddələri üzrə natural və dəyər ifadəsində texniki
cəhətdən əsaslandırılmış xərc normaları əsasında ilkin normativ
kalkulyasiyalar tərtib olunmaqla; təşkilati -texniki tədbirlər tətbiq
edildikcə mövcud cari normaların dəyişdirilməsi və həmin
dəyişikliklərin
məhsulun
maya
dəyərinə
təsiri
müəyyənləşdirməklə; həqiqi xərclərin başvermə yerləri, səbəbləri
və təqsirkarlar üzrə mövcud normalardan kənarlaşmalar müəyyən
edilməklə; istehsala çəkilən həqiqi xərclərin uçotunu normalar,
normaların dəyişilməsi və normalardan kənarlaşmalar üzrə
ayrılıqda aparmaqla təşkil edilir.
Normativ kalkulyasiyalar iki üsulla tərtib oluna bilər. Birinci
üsulda xammal və əsas materialların sərfi normaları hər bir detal
üzrə, əmək haqqı xərcləri üzrə normalar isə hər bir istehsal
əməliyyatı üzrə işlənib hazırlanır ki, bu da ayrı - ayrı detalları,
hissələri və bütövlükdə məmulatı kalkulyasiya etməyə imkan verir.
Bu kalkulyasiyalar əmtəəlik məhulun həqiqi maya dəyərini
hesablamaq, zayı və bitməmiş istehsalı qiymətləndirmək, sexlərdə
və sahələrdə daxili təsərrüfat hesabını tətbiq etmək, istehsal
xərclərini daha geniş və dərin təhlil etmək üçün istifadə edilir.
İkinci üsulda normativ kalkulyasiyalar xərclər detallar, hissələr
və texnoloji mərhələlər üzrə qruplaşdırılmadan bütöv məmulat
üçün tətbiq edilir. Bu üsul hesablamaların əmək tutumluğunu
azaltmağa imkan verir.
424
Detallara və hissələrə normativ kalkulyasiyalar tərtib edilərkən
yalnız müstəqim məsrəflər (xammal və əsas materiallar,
yarımfabrikatlar, əmək haqqı) əsas götürülür.
Normativ uçotun mühüm elementi cari normaların dəyişilməsi
üzərində nəzarəti təşkil etməkdən ibarətdir. Məsələ burasındadır ki,
təşkilati-texniki tədbirlər nəticəsində mövcud normalar dəyişilir və
bu da öz əksini normativ kalkulya- siyalarda tapır. Yeni normalar
təsdiq edildikdən sonra müvafiq xidmət bölmələri normaların
dəyişdirilməsi haqda bildirişlər yazmalı və onları sexlərə, təchizat
şöbəsinə və digər bölmələrə verməlidirlər. Bildirişlərdə
dəyişiklikdən əvvəlki və sonrakı normalar, onların dəyişdirilməsinin
səbəbləri, yeni normaların tətbiqinə başlanıldığı tarix və s. əks
etdirilməlidir.
Yeni normaların tətbiqinə adətən ayın əvvəlindən başlanılır.
Bu halda xərclər ay ərzində normativ kalkulyasiyalarda və cari
mühasibat uçotunda eyni səviyyədə göstərilir və normaların
dəyişilməsi yalnız bitməmiş istehsalın qalıqları üzrə baş verir və
buna görə də onun qalıqları yenidən hesablanır. Əvvəlki normalar
üzrə olan xərclərlə yeni normalar üzrə olan xərclər arasındakı fərq
normativ maya dəyərinə mütənasib olaraq əmtəəlik məhsul
buraxılışına və ayın sonunda olan bitməmiş istehala aid edilir.
İstehsal prosesində normalardan kənarlaşmalar aşkar edilir.
Normalardan kənarlaşmalar müxtəlif səbəblər üzündən baş verir və
onlar başvermo yerləri, səbəbləri və təqsirkarlar üzrə uçota alınır.
Normadan
kənarlaşmalar
sənədləşdirilən
və
sənədləşdirilməyən kənarlaşmalara bölünür. Sənədləşdirilən
kənarlaşmalara ilkin siqnal sənədləri (əlavə materialların
buraxılması haqda tələbnamələr, əmək haqqının hesablanmasına
dair əlavə vərəqələr və s.) ilə rəsmiyyətə salınan kənarlaşmalar aid
edilir. Sənədləşdirilməyən, yaxud nəzərə alınmayan kənarlaşmalara
siqnal sənədləri ilə rəsmiyyətə salınmamış, gizli zay nəticəsində,
habelə çatışmazlıq, xarab
425
olma və bitməmiş istehsahn düzgün müəyyən edilməməsi, yaxud
hesablanmaması nəticəsində baş vermiş kənarlaşmalar aiddir.
Kənarlaşmalar həm qənaət, həm də artıq məsrəflər şəklində ola
bilər. Kənarlaşmaların qənaət şəklində baş verməsi material, əmək
və digər ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunduğunu sübut edir.
Artıq məsrəflər şəklində baş verən kənarlaşmalar isə istehsalın
texnologiyası, təşkili və idarə edilməsində nöqsan və çatışmazlıqlar
olduğuna dəlalət edir.
Aşkar edilmiş kənarlaşmalar tamamilə həmin dövrdə
buraxılmış əmtəəlik məhsulun maya dəyərinə silinir.
Normalar və normalardan kənarlaşmalar üzrə xərclər ilkin
sənədlərdə, işləmə cədvəllərində, yaxud materialların, əmək
haqqının bölüşdürülməsi maşinoqramlarında və xərclərin icmal
uçotu kartoçkalarında əks etdrilir.
İstehsala xidmət və onun idarə olunması üzrə həqiqi xərclər
smeta üzrə nəzərdə tutulan xərclərlə müqayisə edilir və
kənarlaşmalar aşkar olunur.
Beləliklə, istehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya
dəyəri kalkulyasiyasınm normativ metodu şəraitində xərclərin
uçotu normalar, normaların dəyişilməsi və normalardan
kənarlaşmalar üzrə aparılır.
Məhsulun həqiqi maya dəyəri xərclərin normalar, normaların
dəyişilməsi və normalardan kənarlaşmaları üzrə məbləğlərinin
hesabı qaydada toplanılması yolu ilə müəyyən edilir;
Mf=Xn ±D±K
Burada Mf - məhsulun həqiqi maya dəyəri;
Xn - normativ üzrə xərclər;
D - normaların dəyişilməsi üzrə məbləğlər;
K - normalardan kənarlaşmalar üzrə məbləğlər.
Bütün əmtəəlik məhsulun həqiqi maya dəyəri kalkulyasiya
cədvəlində əks etdirilir. Cədvəl istehsala məsrəflərin icmal uçotu
cədvəllərinin məlumatları əsasında ayrı- ayrı məhsul növləri və
qrupları üzrə tərtib edilir. Həmin cədvəllərin
426
yekunları xərclərin normaları, normaların dəyişilməsi və
normalardan kənarlaşmalar üzrə hesablanır və nəticədə müəssisə
üzrə bütövlükdə əmtəəlik məhsulun maya dəyəri müəyyən olunur.
Sadə metod - sənayenin hasilat sahələrində, elektrik
enercisi, eləcə də də bir - iki məhsul növü istehsal edən və bitməmiş
istehsala malik olmayan müəssisələrdə tətbiq edilir. Belə
istehsalatların xüsusiyyəti onlarda xərclərin hazır məhsul ilə
bitməmiş istehsal və ayrı - ayrı məhsul növləri arasında
bölüşdürülməsinin lazım gəlməməsindən ibarətdir.
İstehsala sərf olunmuş bütün xərclər istehsal edilmiş məhsulun
miqdarına bölünür və məhsul vahidinin maya dəyəri müəyyən edilir.
427
X FƏSİL. Hazır məhsul və onların satışının uçotu
1. Hazır məhsul, onun
qiymətləndirilməsi və uçotu
vəzifələri
Bütün emal, yığım və qablaşdırma proseslərindən keçən,
müvafiq standartlara və müqavilə şərtlərinə cavab verən, texniki
nəzarət şöbəsi tərəfindən qəbul edilən, hazır məhsul anbarına,
yaxud alıcılara təhvil verilən məhsullar hazır məhsullar hesab
edilir.
Hazır məhsulun tərkibinə ehtiyat hissəsi, yaxud dəstləşdirici məmulat kimi alıcılara yüklənən detallar, hissələr və
yarımfabrikatlar da daxil edilir.
Emal əməliyyatından, yaxud dəstləşdirmə prosesindən
keçməyən, eləcə də anbara təhvil verilməyən, bitməmiş istehsalın
tərkibində uçota alman məhsullar hazır məhsullar sayılmır.
Məhsulların, yerinə yetirilən işlərin və göstərilən
xidmətlərin satışından olan gəlirin həcmi, kommersiya
təşkilatlarının və sənaye müəssisələrinin istehsalat və maliyyə
fəaliyyətini xarakterizə edən ən mühüm göstərici hesab edilir.
Məhsulun satılması ilə təşkilatın (müəssisənin) vəsaitinin
dövriyyəsi başa çatır və bunun nəticəsində də əldə edilmiş gəlirlə
alınmış əmlakın, xammalın, materialın ödənilməsinə, əməyin
ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə, vergi və rüsuma görə büdcə ilə,
müxtəlif ayırmalara görə büdcədən kənar fondlarla, bank kreditinə
görə bankla hesablaşmanın aparılmasına geniş imkanlar yaranır.
Məhsul, iş və xidmətlərin satışı nəinki istehsal və tədavül xərclərini
ödəməli, həm də istehsalın genişləndirilməsi, əsas vəsaitlərin
yeniləşdirilməsi, modernləşdirilməsi və yenidən qurulmasının,
məhsul buraxılışı həcminin artırılmasının mühüm mənbələrindən
biri olan mənfəət əldə edilməsini təmin etməlidir.
Məhsul, iş və xidmətlər, onlara mülkiyyət hüququnun
satıcıdan alıcıya, istehsalçıdan istehlakçıya keçməsi anından
428
satılmış hesab edilir. Bu dövrdən onların dəyəri gəlir hesab olunur
və ümumi gəlirin tərkibinə daxil edilir.
Gəlir, mühasibat uçotunda pul vəsaitinin və digər əmlakın
daxil olma həcminə eləcə də məhsulun, işin, xidmətin alıcıya, yaxud
istehlakçıya verilməsi nəticəsində əmələ gələn de- bitor borcunun
miqdarına bərabər pul ifadəsində ifadə olunan məbləğdə qeydə
alınır.
Məhsulun, işin, xidmətin ödənişi, pul vəsaiti, valyuta yaxud
digər əmlak (xammal, material, əmtəə və i.a.) vasitəsilə aparıla bilər.
Satışdan vəsaitin daxil olması hesablaşma-ödə- mə sənədlərinə
(ödəmə tapşırığına, ödəmə tələbnaməsinə, kassa - mədaxil orderinə,
mal qaiməsinə və s.) əsasən mühasibat uçotunda əks etdirilir.
Yükləmə və hesablaşma sənədlərinin məlumatlarına əsasən
digər təşkilatlara yüklənmiş (yaxud ödənilmiş) məhsulların və öz
istehsalı yarımfabrikatlarmın, sifarişçilər üçün yerinə yetirilmiş
işlərin və göstərilmiş xidmətlərin, öz xidmət- edici istehsalatına,
yaxud təsərrüfatına buraxılmış məmulatların dəyərini özündə
birləşdirən satışdan olan gəlirin həcmi müəyyən edilir. Gəlirin
həcmi əsas göstərici kimi təşkilatın təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin
aparılmasında, biznes-planının tərtib edilməsində və vergiyə cəlb
olunmanın müəyyən edilməsində geniş istifadə olunur.
(^Äparılan uçotda məhsullar natural, şərti-natural və dəyər
ölçüləri ilə əks etdiriI^Natural ölçü kimi ədəd, litr, ton və şairədən
istifadə edilir. Onların köməyi ilə analitik uçot aparılır və
məhsulların növləri, ölçüləri və i.a. üzrə miqdarı, həcmi və kütləsi
hesablanılır.7
Natural ölçü ilə yanaşı bir sıra istehsalatda oxşar məhsul
buraxıhşı üzrə məlumatları ümumləşdirmək üçün şərti-natural
ölçülərdən də istifadə edilir. Məhsulun şərti-natural ölçüdə
hesablanması onun faydalılığından, istehsal mərhələsinin
müddətindən, hazırlanmasının əmək tutumundan asılı olaraq
hesablanılan əmsalın köməyi ilə yerinə yetirilir. Şərti-natural
429
ölçülər qara metallurgiya, konserv və kimya sənayesində istifadə
olunur.
Natural, şərti-natural ölçülərlə yanaşı dəyər ölçüsündən də
istifadə edilir. Dəyər ölçüsünün köməyi ilə sintetik və analitik uçot
aparılır, məhsul buraxılışı göstəricisi, gəlirin həcmi və məhsul
satışından əldə olunan maliyyə nəticəsi müəyyən edilir. Dəyər
göstəricisi formalaşan zaman məhsulun normativ (plan) və həqiqi
maya dəyəri, satışı qiyməti üzrə qiymətləndirilir.
Məhsulun, onun satışının, anbarda saxlanmasının eləcə də
maliyyə nəticəsinin hesablanması üzrə sintetik və analitik uçotun
düzgün təşkil edilməsi üçün qiymət-nomenklaturasının xüsusi
əhəmiyyəti vardır.
Qiymət nomenklaturu buraxılan məhsulun siyahısını
özündə cəmləşdirir. O, təşkilatın özü tərəfindən hazırlanır. Onun
hazırlanması zamanı məhsulların (məmulatların) müxtəlif nişanələr
(təyinatı, modası, artikulu, markası, növü və s.) üzrə təsnifatı əsas
götürülür. Buna müvafiq olaraq nomenk- latura nömrəsində
rəqəmlərin miqdarı təyin edilir. Qiymət no- menklaturasmda
onların nişanələrini, ölçü vahidlərini və uçot qiymətini xarakterizə
edən nomenklatura nömrəsi, məhsulun (məmulatın) adı göstərilir.
Uçot qiyməti kimi normativ (plan) dəyərindən və uçot qiymətindən
istifadə edilir. Təşkilatda kompüterdən istifadə edilən zaman
qiymət-nomenklaturuna əlavə olaraq məhsul buraxılışı və alıcılar
haqda daha geniş nişanələri özündə əks etdirən məlumatlar tərtib
olunur. Xüsusi ilə bu məlumata nomenklatura nömrəsindən başqa
vergiyə cəlb edilməyən məhsullar, vergi dərəcələri və s. də daxil
edilir. Bu cür siyahının bazasında əsas istehsalatın, köməkçi
sexlərin, xidmətedici təsərrüfatın, ayrı-ayrı sex və sahələrin məhsul
buraxması haqda məlumatlar tərtib edilir.
Hazır məhsul, yerinə yetirilmiş iş və göstərilmiş
xidmətlərin buraxılışı və satışı sintetik hesablarda onların həqiqi
maya dəyəri ilə əks etdirilir.
430
Məhsullar, işlər və xidmətlər cari uçotda aşağıdakı
qiymətlərlə qiymətləndirilə bilər:
həqiqi istehsal maya dəyəri üzrə. Bu üsulla
qiymətləndirmə fərdi sifariş üzrə məhsul buraxan, yaxud iş yerinə
yetirən istehsalatda tətbiq edilir. Hər bir məmulat və iş növünün
həqiqi maya dəyəri onlar başa çatdıqca müəyyən edilir ki, bu da
qeyd edilən qiymətləndirmədən istifadə etməyə şərait yaradır.
normativ (plan) maya dəyəri üzrə. Sözü gedən
qiymətləndirmə üsulu ilə ayın axırında analitik uçotda ayrıca uçotu
aparılan məhsulun həqiqi maya dəyərinin normativdən (plandan)
kənarlaşması müəyyən edilir. Bu qiymətləndirmə üsulu təşkilatda
məsrəflərin və məhsulun maya dəyəri kal- kulyasiyasmın normativ
metodunun tətbiq edilməsi hallarında mümkün olur.
məhsullara satış qiyməti, işlərə (xidmətlərə)
tarif üzrə. Bu cür üsulun istifadə edilməsi hallarmda hər hesabat
dövrü qurtardıqdan sonra məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satış
qiyməti (tarifi) ilə həqiqi maya dəyəri arasındakı fərq hesablanılır və
müəyyən edilmiş məbləğ əvvəlki üsulda olduğu kimi analitik uçotda
ayrı uçota alınır.
birbaşa xərc maddələri (ixtisar edilmiş maya
dəyəri) üzrə. Sözü gedən qiymətləndirmə üsulunda bütün üstəlik
xərclər bilavasitə satılmış məhsula silinir.
Cari uçotda normativ (plan) maya dəyərindən, yaxud satış
qiymətindən istifadə edən zaman göstərilən dəyərlilər arasında
əmələ gələn kənarlaşmanın (fərqin) yüklənmiş, satıl- nuş həmçinin
anbarda qalan və yüklənən məhsul qalıqları arasında müəyyən
edilməsi və bölüşdürülməsi zəruriyyəti meydana çıxır.
Kənarlaşma (fərq), həqiqi maya dəyərini normativ (plan)
maya dəyəri, yaxud satış qiyməti ilə müqayisə etməklə istehsalatdan
buraxılmış məhsullar üzrə müəyyən edilir. Onların ay ərzində
yüklənmiş (satılmış) məhsullar və ayın axırına anbarda
(yüklənmədə) qalan qalığı arasında bölüşdürülməsi,
431
məhsulların ayın əvvəlinə qalan qalığı (anbarda, yükləmədə) və
cari ayda buraxılan (yüklənən, satılan) məhsulların dəyərinin,
həmin həcmdə normativ (plan) maya dəyərinə, yaxud satış
qiymətinə olan nisbəti kimi hesablanan orta faizlə yerinə yetirilir.
Hesablama, buraxılan ayrı-ayrı məhsul qrupları üzrə
aparılır. Kənarlaşma (fərq), analitik uçotda əks etdirilən normativ
(plan) maya dəyərinə, yaxud satış qiymətinə əlavə edilir. Bunun
nəticəsində də məhsulun həqiqi maya dəyəri müəyyən edilir.
Onların sintetik hesablardakı müsbət miqdarı (həqiqi maya
dəyərinin normativ (plan) maya dəyərindən, yaxud satış qiymətilə
dəyərdən artıq olması) adi əlavə yazılışla, əks miqdarı isə «qırmızı
storno» üsulu ilə əks etdirilir.
^Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı, ƏDV artırılmaqla
sərbəst buraxılış qiyməti və tariflə; ƏDV məbləği qədər
artırılmaqla dövlət tərəfindən tənzimlənən topdan qiymətlə (tariflə)
və ƏDV daxil edilməklə dövlət pərakəndə qiymətilə yerinə
yetirili^
Sərbəst satış qiyməti, müqavilə iştirakçıları yəni alıcı və
satıcı ilə razılaşdırılmalı və bu hal alqı-satqı müqaviləsində qeyd
edilməlidir. Sərbəst müqavilə qiyməti zəruri hallarda nəqliyyat
orqanları tərəfindən də yoxlanmalıdır.
Bütün əhatə edilən məsələlər ümumdövlət əhəmiyyətinə
malik olduğundan onlarla əlaqədar əməliyyatlar üzərində
müntəzəm nəzarət təşkil olunmalıdır. Bu(jıəzarət bilavasitə
mühasibat uçotu tərəfindən aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirməklə
təmin edilməlidi;;^
- məhsulun buraxılışı və yüklənməsi üzrə ilk sənədlərin
vaxtlı-vaxtmda və düzgün rəsmiləşdirilməsi üzərində nəzarət
etmək;
- hesablaşma-ödəmə
sənədlərini
vaxtlı
vaxtında
rəsmiləşdirmək və onların banka təqdim edilməsi üzərində
müntəzəm nəzarət təşkil etmək;
- hazır məhsulların vaxtlı-vaxtmda mədaxil edilməsi və
alıcılara yüklənməsi, habelə saxlanması üzərində nəzarət et-
432
mək məqsədilə onların mövcudluğu və hərəkəti haqda təşkilat və
müvafiq bölmə rəhbərlərini lazımı informasiyalarla təmin etmək;
- məhsul satışından olan pul vəsaitlərinin vaxtlı-vaxtm- da
daxil olması, alıcılarla qarşılıqlı hesablaşmanın üzləşdiril- məsi
üzərində nəzarət etmək.
Məhsul və onların satışı üzrə uçotun qarşısında duran ən
mühüm vəzifələrdən biri də onların buraxıhşmm, yüklənməsinin və
satışının operativ uçotunun təşkilidir. Ona isə ancaq Beynəlxalq uçot
standartlarına uyğun qurulan milli uçot standartlarının işlənib
hazırlanması ilə nail olmaq olar.
2. Hazır məhsul buraxılışının uçotu
Məhsul buraxılışının sənədlə rəsmiləşdirilməsi. Bir
qayda olaraq istehsalatda buraxılmış məhsullar hazır məhsullar
anbarına təhvil verilir.CMəhsulların sexdən anbara təhvil verilməsi,
təhvil verən sexin adı, məhsulu alan anbarın adı, məmulatın adı,
nomenklatura nömrəsi, məmulatın anbara verilən miqdarı, uçot
qiyməti və məbləği göstərilən qəbul - təhvil qaiməsi ilə rəsmiyyətə
salını^Qəbul-təhvil qaiməsi məhsulu verən sexin nümayəndəsi, onu
anbara qəbul edən an- bardar və texniki nəzarət şöbəsinin işçisi
tərəfindən imza edilir.
Əksər təşkilatlarda məhsulun təhvil verilməsi üçün
cəmləşdirmə qəbul-təhvil qaiməsi rəsmiyyətə salınır. Onda, bir neçə
günlük və bir neçə məmulatlar üzrə yazılışlar apanhr.Bir sıra
hallarda cəmləşdirmə qəbul-təhvil qaimələri əvəzinə hər buraxılmış
məhsul üzrə rəsmiləşdirilən birdəfəlik qaimə tərtib edilir.
Məhsulların birdəfəlik sifarişlə hazırlanması hallarında yazılan
qaimədə sifarişə daxil olan məmulatların adı, sifarişin yerinə
yetirilməsi üçün əsas sənəd olan müqavilə, yaxud məktubun nömrəsi
göstərilməlidir. Mürəkkəb və çoxdəstli məhsullar hazırlanan zaman
qaimə əvəzinə məmulatın adı, miq-
433
dan, dəyəri göstərilən qəbul-təhvil aktı tərtib edilir. Bu sənəddə
hazırlanmış məmulatların istehsalının qurtarması, onun tam
dəstləşdirilməsi, texniki şərtlərə tam cavab verməsi və qablaşdırılmış
şəkildə texniki nəzarət şöbəsi tərəfindən qəbul edilməsi və anbara
təhvil verilməsi haqda qeydiyat aparılır.
Müqavilədə, sifarişçinin məhsulun qəbulunda iştirakı
nəzərdə tutulan hallarda, tərtib edilmiş qaimə yaxud qəbul- təhvil
aktında onlar da imza etməlidirlər.
Bir çox kütləvi istehsal müəssisələrində növbə ərzində
hazırlanmış məhsullar sexdən bir neçə dəfə anbara təhvil verilir. Bu
cür halda qaimə əvəzinə qəbul-təhvil cədvəli tərtib olunur. Adətən
anbara daxil olmuş hər bir məmulat qəbul- təhvil aktında qeydə
alınır. Sonra növbə ərzində qəbul edilmiş məmulatların ümumi
miqdarı hesablanılır və onun üçün qəbul-təhvil qaiməsi rəsmiyyətə
salınır. Bir qayda olaraq qəbul- təhvil cədvəli anbarda saxlanılır,
təhvil qaiməsi isə digər hal- lardakı kimi mühasibat uçotunun
cəmləşdirmə cədvəllərində, sintetik və analitik uçot registrlərində
yazılışların aparılması üçün istifadə olunur. Qəbul-təhvil
cədvəllərindən istifadə edilən zaman qaimələrin yazılması və
mühasibat uçotunun aparılması xeyli ixtisar edilir. Məhsulların
anbara verilməsini və onların rəsmiyyətə salınması qaydalarını
sürətləndirmək üçün mümkün qədər təhvil verilən məmulatın
miqdarını
hesablaya
bilən
cihazların
tətbiq
edilməsi
məqsədəuyğundur.
Bir sıra sənaye sahələrində istehsal olunan məhsulların
xüsusiyyətindən asılı olaraq xüsusi formalı qaimə tətbiq olunur.
Qəbul-təhvil qaimələri və qəbul-təhvil aktları iki surətdən
ibarət yazılır. Onlardan məhsulu qəbul edən anbardarın imzası olan
və operativ uçotun aparılması üçün istifadə olunan birinci surət
təhvil verən sexdə qalır, məhsulla birlikdə,təhvil verən sexin
nümayəndəsinin imzası və anbar-mühasibat uçotunun aparılması
üçün əsas sayılan ikinci surət isə anbara verilir.
434
işlər kənar təşkilatlar üçün yerinə yetirilən hallarda işin
təhvil verilməsi qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Bu akt da
qaimə kimi iki surətdən ibarət tərtib edilir. Onun birinci surəti icraçı
- müəssisənin nümayəndəsinin imzası ilə sifarişçiyə verilir,
sifarişçinin nümayəndəsinin təsdiq etdiyi digər surət isə icraçıda
qalır və işlərin mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsi və
gələcəkdə hesablaşmanın aparılması üçün istifadə edilir. Göstərilən
xidmətlər isə akt, naryad-sifariş, yaxud qəbzlə rəsmiyyətə salınır.
Qəbul-təhvil aktı, hazır məhsulun anbar uçotu kartoçkasında yazılış apardıqdan sonra mühasibatlığa verilir. Burada
həmin sənədə əsasən məhsul buraxılışı haqda məlumatlar
formalaşır. Görülmüş iş və xidmətlərə dair ilk sənədlər də
mühasibatlığa daxil olur.
Hesabat dövrü ərzində məhsul buraxılışı haqda məlumatları
ümumiləşdirmək üçün cəmləşdirmə cədvəlindən istifadə edilir.
Onda sənədin nömrəsi, tarixi və məhsulun uçot qiyməti, normativ
(plan) maya dəyəri, yaxud satış qiyməti göstərilməklə növbə, yaxud
gün ərzində təhvil qaiməsi və qəbul aktından götürülən buraxılmış
məhsulun miqdarı haqda məlumatlar göstərilir. Hesabat dövrü
qurtardıqca cədvəldə hər növ məhsulun ümumi miqdarı hesablanıb
müəyyən edilir.
Bundan sonra cədvəldə əsas və köməkçi istehsalatın hər növ
məhsul üzrə analitik uçotundan götürülmüş həqiqi maya dəyəri
hesablanıb təyin edilir. Ümumi buraxılmış və hazır məhsul
anbarına təhvil verilmiş məhsulların həqiqi maya dəyəri isə
cəmləşdirmə cədvəlinin köməyi ilə hesablanıb müəyyən olunur.
Ümumilikdə müəssisə üzrə buraxılan məhsulun həqiqi
istehsal maya dəyəri 10 №-li jurnal-orderdə (2-ci «Əmtəəlik
məhsulun maya dəyərinin hesablanması bölməsində») hesablanılır.
Buna görə həqiqi maya dəyəri haqda cəmləşdirmə cədvəlinin
məlumatları sözü gedən jurnal-orderin 3-cü bölməsinin
məlumatları ilə üzləşdirilməlidir.
435
Cəmləşdirmə cədvəlinin məlumatları məhsulların sintetik
uçotda əks etdirilməsi və anbardakı hazır məhsulların dəyər
ifadəsilə analitik uçotunun aparılmasında istifadə olunur.
Anbardakı hazır məhsulların mövcudluğunun və
hərəkətinin uçotunu aparmaq üçün 40 «Hazır məhsul» hesabı
nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın debetində anbardakı məhsulun ilk və
son qalığı, onun istehsalatdan daxil olması, kreditində isə
məhsulların anbardan buraxılışı əks etdirilir.
İstehsalatdan buraxılan məmulatlar özünün müəssisəsində
istehlak edilən hallarda, ya 40 «Hazır məhsul» hesabında ya da 10
«Materiallar» hesabında uçota alma bilər. Öz məhsullarının xüsusi
məqsədə qismən istifadə edilməsi zamanı isə belə məhsullar 40
«Hazır məhsul» hesabında uçota alınır.
Satış, yaxud yüklənmiş öz məhsulunun dəstləşdirilməsi
üçün mal kimi digər müəssisələrdən alman hazır məmulatlar 41
«Mallar» hesabında uçota alınır.
Sifarişçi tərəfindən qəbul ediləsi, ancaq qəbul olunmayan
və qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiləşdirilməyən istehsalı tam qurtarnuş
məhsullar 40 «Hazır məhsul» hesabında uçota alınmır və bitməmiş
istehsalın tərkibinə daxil edilir. Kənarda yerinə yetirilmiş iş və
göstərilmiş xidmətlərin dəyəri də 40 «Hazır məhsul» hesabında
uçota alınmır və bilavasitə istehsal məsrəfləri hesabından
yüklənmiş, yaxud satılmış məhsulları uçota alan hesablara silinir.
Məhsul buraxılışının sintetik uçotu. İstehsalatda
buraxılmış məhsulların sintetik uçotu iki variantdan biri 37
«Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı» hesabından istifadə etmək və
etməməklə aparıla bilər.
Birinci variant hazırlanan məhsulun plan kalkulyasiyasmdan, yaxud məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri
kalkulyasiyasmm normativ metodundan istifadə edən təşkilatlarda
tətbiq oluna bilər. Bu variantın üstün cəhəti həqiqi və normativ
(plan) maya dəyəri arasındakı kənarlaşmanın ümumilikdə ayrı
hesabda uçota alınması və onların hər bir məmulat üzrə müəyyən
olunmasına ehtiyacın olmaması; an-
436
barda olan məhsullar uzun təyin edilmiş müddət ərzində dəyişməz
uçot qiyməti ilə (plan, yaxud normativ maya dəyəri üzrə)
qiymətləndirildiyindən onların qiymətləndirilməsinin sa- dələşməsi;
çox da olmasa uçotun əməktutumluğunun ixtisar edilməsi;
kənarlaşmanın bilavasitə satılmış məhsula silinməsi, satılmış və
yüklənmiş məhsulların həqiqi maya dəyərinin hesablanmasına,
həmçinin onların uçot və həqiqi maya dəyəri ilə analitik uçotunun
aparılmasına zərurət yaranmaması ilə xarakterizə olunur.
İkinci variant həqiqi maya dəyərini açıqlamaq nöqteyinəzərindən analitikliyi təmin etməməklə daha çox əməktutumludur. Plan, yaxud normativ kalkulyasiyadan istifadə etməyən
müəssisələr üçün bu variantdan istifadə etmək olar.
Müəssisədə birinci varinatdan istifadə edilən zaman buraxılrmş məhsulların uçotu üçün 37 «Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı»
və 40 «Hazır məhsul» hesabları tətbiq edilir.
37 «Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı» hesabının debetində
buraxılmış məhsulun, yerinə yetirilmiş işin və göstərilmiş xidmətin
həqiqi istehsal maya dəyəri əks etdirilir. Bu zaman hesabın debeti 20
«Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi istehsalat», 46 «Məhsul (iş, xidmət)
satışı» hesablarının kreditləri ilə müxabirləşir. Bu zaman aşağıdakı
mühasibat yazılışları tərtib olunur:
- anbara təhvil verilmiş məhsulların dəyəri üçün;
DT-40 «Hazır məhsul»hesabı;
KT-37 «Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı» hesabı;
- sifarişçiyə verilmiş iş və xidmətlərin dəyəri üçün:
DT-46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı;
KT-37 «Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı» hesabı;
37 «Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı» hesabına yazılış
aparıldıqdan sonra hesabın debet və kredit dövriyyələri arasındakı
fərq müəyyən edilir. Bu fərq həqiqi maya dəyəri ilə normativ (plan)
maya dəyəri arasındakı kənarlaşmanı özündə
437
əks etdirir. Həqiqi maya dəyərinin, normativ (plan) maya
dəyərindən çox olması, istehsalatda artıq xərcə yol verildiyini sübut
edir və o, əlavə yazılışla 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının
debetində, 37 «Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı» hesabının kreditində
əks etdirilir. Normativ (plan) maya dəyərinin həqiqi maya
dəyərindən artıq olması isə qənaət olmasını sübut edir və bu qənaət
qırmızı storno üsulu ilə 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının
debetinə, 37 «Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı» hesabının kreditinə
yazılmaqla rəsmiyyətə salınır. Son nəticədə 37 «Məhsul (iş,
xidmət) buraxılışı» hesabı bağlanılır. Hesabat dövrünün axırında
hesab üzrə qalıq olmadığından o haqda balansda heç bir məlumat
olmur.
Uçotun ikinci variantı yəni əməliyyatın 37 «Məhsul (iş,
xidmət) buraxılışı» hesabında əks etdirilməməsi, bir qayda olaraq
plan kalkulyasiyasını tərtib etməyən və istehsala məsrəflərin uçotu
və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasmm normativ metodunu
tətbiq etməyən təşkilatlarda istifadə olunur. Bu cür təşkilatlar
məmulatın maya dəyərini ancaq həqiqi məsrəflərə görə
müəyyənləşdirir.
Sözü gedən variantda istehsal məsrəflərini uçota alan
hesablardan, 40 «Hazır məhsul», 45 «Yüklənmiş mallar» və 46
«Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesablarından istifadə edilir. 40 «Hazır
məhsul» hesabında məhsulların mövcudluğu və hərəkəti həqiqi
istehsal maya dəyərilə əks etdirilir. Anbardakı məhsullar bu
qiymətlə də balansda göstərilir. Uçotda satış qiymətindən istifadə
edən təşkilatlarda 40 «Hazır məhsul» hesabında əks etdirilən həqiqi
maya dəyəri, uçot qiyməti ilə dəyərə və həqiqi maya dəyərinin uçot
qiymətilə dəyərindən kənarlaşmaya bölünür.
40 «Hazır məhsul» hesabının debeti 20 «Əsas istehsalat»,
23 «Köməkçi istehsalat» hesablarının kreditləri ilə, krediti isə gəlir,
ödənişdən sonra müəyyən edildikdə 45 «Yüklənmiş mallar», yaxud
gəlir məhsulun yüklənməsi anında müəyyən edildikdə 46 «Məhsul
(iş, xidmət) satışı» hesablarının debetləri ilə müxabirləşir. Yerinə
yetirilmiş işlər və göstərilmiş
438
xidmətlər birinci variantda-məhsul buraxılışının sintetik uçotunda
olduğu kimi 40 «Hazır məhsul» hesabında əks etdirilmir və istehsal
məsrəflərini uçota alan hesablardan 45 «Yüklənmiş mallar», yaxud
46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesablarına silinir.
Müəssisələrdə hazır məhsulların cari uçotu həqiqi maya
dəyəri üzrə aparılır. Bu zaman məhsulların anbara mədaxili üçün
aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur:
DT 40 «Hazır məhsul» hesabı;
KT 20 «Əsas istehsalat» hesabı;
KT 23 «Köməkçi istehsalat» hesabı.
Uçot qiymətindən istifadə edən müəssisələrdə iki - biri
buraxılmış məhsulların uçot qiyməti ilə dəyəri üçün, ikincisi
məhsulların həqiqi maya dəyərilə, uçot dəyəri arasındakı fərq üçün
yazılış tərtib edilir. Bu zaman məhsulun həqiqi maya dəyəri çox
olan hallarda əlavə yazılış, az olan hallarda isə «qırmızı storno»
yazılışı tərtib olunur.
Məhsul buraxılışının ikinci variantından, normativ (plan)
maya dəyərindən istifadə edən müəssisələr də istifadə edə bilər. Bu
zaman həqiqi maya dəyərinin normativ (plan) maya dəyərindən
kənarlaşması 40 «Hazır məhsul» hesabına, yaxud 46 «Məhsul (iş,
xidmət) satışı» hesabına silinir. Kənarlaşmanın silinməsi qaydası
təşkilatın uçot siyasəti ilə təyin edilir.
3. Məhsulların anbar və mühasibatiıqda analitik
uçotu
Analitik uçot, rçəhsullarm anbarda və mühasibatiıqda
natural və dəyər uçotunu özündə birləşdirir. O, məhsulların adma,
növünə, formasına, ölçüsünə və saxlanma yerlərinə görə aparılır.
Bu cür uçotun məqsədi məhsulların mövcudluğu, daxil olması,
xaric olması haqda zəruri informasiya əldə etməkdən, eləcə də
onun maddi - məsul şəxs tərəfindən mühafizəsi üzərində nəzarət
etməkdən ibarətdir. Analitik uçotun düzgün
439
təşkilinin ən mühüm şərti hər şeydən əvvəl anbar təsərrüfatının
yaxşı təşkil edilməsi hesab edilir. Bir qayda olaraq anbar binası
məhsulların saxlanma tələbatına cavab verməli, ayrı otaqda
yerləşməli, mühafizə və yanğın avadanlıqları ilə təchiz olunmalı,
çəki-ölçü cihazları ilə təmin olunmalıdır. Məhsullar, təhkim
edilmiş yarhklarda onların adı, ölçü vahidi, ehtiyat norması, həqiqi
mövcudluğu və i.a. göstərilməklə əvvəlcədən ayrılmış yerlərdə
saxlanmalıdır. Bu dəyərlilərə cavabdeh olan maddi məsul şəxslərlə
(anbar müdirləri, anbardarlar) maddi məsuliyyət haqda müqavilə
bağlanmalıdır. Bunun üçün müəssisədə anbardakı material
dəyərlilərinin tam mühafizə edilməsinə lazımı şərait yardılmalıdır.
Anbar uçotu maddi məsul şəxslər tərəfindən məhsulların
uçotu kartoçkasmda aparılır. Onda hazır məhsulların natural
ifadədə (ədəd, metr, kiloqram və s.) mövcudluğu və hərəkəti əks
etdirilir.
Kartoçkalar ayrı-ayrı məhsullar üzrə mühasibatlıq
tərəfindən açılır və xüsusi jurnalda qeydə alınmaqla imza ilə anbara
verilir. Kartoçkada məhsulun adı, nomenklatura nömrəsi,
növü,ölçüsü və digər nişanələri həmçinin uçot qiyməti, saxlanma
yeri, ehtiyat norması haqda məlumatlar göstərilməlidir.
Kartoçkalarla rahat işləmək üçün açılmış kartoçka anbarda məhsul
qrupları, qrupların daxilində isə nomenklatura nömrələri üzrə
xüsusi yeşiklərdə - kartotekada yerləşdirilir. Hər bir qrup üçün
açıirmş kartoçka, bir-birindən bölücü fənər, yaxud taxta parçasında
qeydiyyat apanlmaqla işarələnir.
Kartoçkada aparılan yazılışlar, əməliyyatlar baş verdikcə
hazır məmulatların daxil olması və anbardan buraxılışı haqda
rəsmiləşdirilən sənədlərə əsasən maddi - məsul şəxs tərəfindən
yerinə yetirilir. Adətən hər iş günü qurtardıqdan sonra məhsulların
hərəkəti haqda kartoçkada aparılan yazılışa əsasən son qalıq
çıxarılır. Ümumiyyətlə, hər hesabat dövrünün axırında bütün
kartoçkalar üzrə son qalıq (hər bir hazır məhsulun hərəkətinin
olub-olmasından asılı olmayaraq) mü-
440
əyyən edilərək məhsulların möucudluğu üzərində nəzarət təşkil
oulnur.
Anbar müdiri, yaxud anbardar dövri sürətdə kartoç- kalar
üzrə həqiqi qalığın ehtiyat normasından artıqlığım təyin edir,
hərəkətsiz məhsul mövcudluğu olan hallarda, onlar üzrə qalığın
azaldılmasına dair tədbirlər görmək üçün xəbərdar- edici arayış
yazaraq təchizat, yaxud marketinq şöbəsinə təqdim edir.
Kartoçkalar anbarda quraşdırılan texniki vasitələrin köməyi
ilə doldurula bilər. Mədaxil və məxaric haqda məlumatlar ilk
sənədlərin yazılışı ilə birlikdə anbar uçotu kartoç- kasma yazılır.
Az məhsul nomenklaturası buraxan müəssisələrdə anbar
uçotu kartoçkası əvəzinə uçot kitabı aparmaq olar.
Hesablama texnikası ilə təchiz edilmiş anbarlarda kartoçka
və uçot kitabı əvəzinə kompüterin köməyi ilə hazır məhsulların
adları və növləri üzrə mövcudluğu və hərəkəti haqda operativ cədvəl
tərtib edilir. Bu cür cədvəl mühasibathq, təchizat, marketinq şöbələri
və digər maraqlı istehlakçılar üçün tərtib olunur.
Bir sıra müəssisələrdə hazır məhsullar sexdə qablaşdırılır
və onlar hər yeşikdə olan məmulatın adı və miqdarı göstərilməklə
anbara yeşikdə daxil olur. Məhsullar bu formada yəni daxil olduğu
yeşikdə də anbardan alıcıya buraxılır. Anbardar məhsulu alan və
buraxan zaman yeşiyin içərisində yerləşən kütləni yoxlamır və
bununla da o, onun içərisindəki miqdara deyil, qəbul edilmiş yeşiyin
miqdarına və onların tamlığına cavabdehlik daşıyır. Bu cür halda
anbardakı məhsulun hərəkətinin uçotunu nəinki natural ölçüdə həm
də müxtəlif formada maskalanmış yeşiklərin miqdarı üzrə də
aparmaq olar.
Məhsulların mədaxil və məxarici üzrə bütün ilk sənədlər
anbardan mühasibathğa verilir. Bir qayda olaraq sənədlərin anbara
verilməsi bilavasitə anbarda yerinə yetirilir. Mühasibat işçiləri hər
gün, yaxud həftədə bir dəfə anbara gələrək
441
ilk sənədlərin rəsmiyyətə salınmasının, hazır məhsulların mədaxil,
məxaric və qalığının kartoçkaya yazılmasının düzgünlüyünü
yoxlayır. Bu zaman müəyyən edilən nöqsan həmin anda düzəldilir.
Hesablanmış qalığın həqiqiliyi kartoçka, yaxud uçot kitabında
mühasibat işçilərinin imzası ilə təsdiq edilir.
Anbar kartoçkası, yaxud kitabında yazılışlar aparıldıq- dan
sonra maddi məsul şəxslər (anbar müdiri, anbardar) bütün sənədləri
mühasibatlığa təhvil verir. Sənədlərin verilməsi biri anbarda qalan,
ikincisi isə sənədlərlə birlikdə mühasibatlığa verilən iki surətdən
ibarət tərtib olunmuş reyestrlə rəsmiyyətə salınır. Bir sıra
müəssisələrdə reyestr tərtib olunmur, sənədlərin mühasibatlığa
verilməsi mühasibin anbar kartoç- kası, yaxud uçot kitabında
imzası ilə təsdiq olunur.
Anbar müdiri (anbardar) hər ayın axırında məhsulların
miqdar göstəricisi haqda mühasibatlığa məlumat verir. Material
dəyərlilərinin uçotunun qalıq (operativ-mühasibat) metodundan
istifadə edən zaman anbarda natural ölçü vahidi ilə kartoçkada
çıxarılan qalıqlar qalıq kitabına köçürülür. Qalıq kitabına yazılan
qalıqlar dəyər ölçüsü ilə qiymətləndirilir və ümumi məbləğ
müəyyən olunur.
Məhsul nomenklaturu çox olmayan bir sıra müəssisələrdə
maddi məsul şəxslər ay ərzində məhsulların mədaxil və məxarici,
həmçinin hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna olan qalıqları
haqda yekun yazılışlarını kartoçka, yaxud uçot kitabına
köçürməklə anbardakı hazır məhsulların hərəkəti haqda hesabat
tərtib edirlər. Hesabatda miqdar ifadəsi ilə hər bir nomenklatura
üzrə məlumatlar göstərilir. Mühasibatlıq bu hesabatın məlumatına
əsasən miqdar və dəyər ifadəsi ilə növ dövriyyə cədvəli tərtib edir.
Mədaxil və məxaric sənədlərinə, eləcə də qalıq cədvəli və
anbar hesabatına əsasən mühasibathqda hazır məhsulların dəyər
üzrə analitik uçotu aparılır.
442
Hal-hazırda hazır məhsulların analitik uçotu aşağıdakı
metodlardan: paralel; növ dövriyyə cədvəli və qalıq (operativ mühasibat) metodları vasitəsilə aparılır.
Paralel metod hazır məhsulların anbar və mühasibatlıqda aparılması ilə xarakterizə olunur. Bu zaman anbarda miqdar
uçotu kartoçkası, mühasibatlıqda isə miqdar-məbləğ uçotu
kartoçkası aparılır. Anbar və mühasibatlıqda açılan kar- toçkada
aparılan yazılışlar ilk mədaxil və məxaric sənədlərinə əsasən yerinə
yetirilir. Hesabat dövrü qurtardıqdan sonra kar- toçkada aylıq
dövriyyə və ayın axırına olan qalıq müəyyən edilir. Burada
anbarda, ancaq miqdar, mühasibatlıqda isə miqdar vo məbləğ
məlumatları hesablanılır. Anbar uçotunun məlumatları dövri
surətdə mühasibatlığm məlumatları ilə üzləşdiri- lir. Ay
qurtardıqdan sonra mühasibatlıqda aparılan analitik uçotun
məlumatlarına əsasən məmulatın adı yaxud nomenklatura nömrəsi
göstərilən növ dövriyyə cədvəli tərtib edilir. Cədvəldə hər bir
məmulatın natural və dəyər ifadəsi ilə ayın əvvəlinə olan qalığı,
mədaxil və məxarici eləcə də ayın axırına olan qalığı haqda
məlumatlar göstərilir. Növ dövriyyə cədvəlinin dəyər ifadəsi (qalıq,
mədaxil və məxaric) ilə yekun məlumatları Baş kitabda 40 «Hazır
məhsul» hesabının müvafiq məlumatları ilə üzləşdirilir.
Miqdar-məbləğ uçotu kartoçka- smda və sintetik uçot registrində
aparılan yazılışlar eyni məda- xil-məxaric sənədlərinə əsasən yerinə
yetirildiyindən üzləşmə nəticəsində müəyyən edilən məlumatlar
eyni olmalıdır. Üzləşmə nəticəsində kənarlaşma müəyyən edilən
hallarda ilk sənədlərin və onlar əsasında sintetik və analitik
registrlərdə aparılan yazılışların doğruluğunu yoxlamaq lazımdır.
Sözü gedən metod məhdud məhsul nomenklaturası buraxan
müəssisələrdə və mühasibat işinin əl ilə təşkili şəraitində tətbiq
edilir. O, həm anbarın miqdar uçotu kartoçkasın- da, həm də
mühasibatlığm miqdar-məbləğ uçotu kartoç- kasında, həmçinin
ayrı-ayrı məmulatın adı, yaxud nomenklatura nömrəsi üzrə dəyər
göstəricinin kartoçka və cədvəldə
443
hesablaması aparıldığından çox əməktutumlu paralel aparılan iş
hesab edilir.
Növ dövriyyə cədvəlinin köməyi ilə məhsulların
analitik uçotu metodu aşağıdakılarla xarakterizə olunur.
Anbarda paralel metodla aparılan uçotda olduğu kimi miqdar uçotu
kartoçkası, mühasibatlıqda isə yenə paralel metodda olduğu kimi
növ dövriyyə cədvəli açılır. Burada bilavasitə ilk mədaxil və
məxaric sənədlərinə əsasən müvafiq qeydiyyatlar aparılır. Bu
zaman ilk sənədlər məhsulların nomenklaturu, yaxud adları üzrə
yerləşdirilir.
Adətən hesabat dövrü ərzində hər nomenklaturanın nömrəsi
(adı) üzrə sonuncu mədaxil və məxaric sənədinin arxasında daxil
və buraxılmış məhsulların miqdarı və məbləği haqda qeydiyyatlar
aparılır. Bu metod birsətirli sənəddən istifadə etməyə şərait yaradır.
Çoxsətirli sənəd tətbiq edilən hallarda hər nomenklatura nömrəsi
üzrə ayrı-ayrı mədaxil və məxaric məlumatlarını özündə toplayan
cəmləşdirmə cədvəlindən istifadə edilir. Mədaxil üzrə cəmləşdirmə
cədvəli kimi məhsul buraxılışının uçotu cədvəlindən istifadə edilə
bilər.
Ay ərzində ilk sənədlərə, yaxud cəmləşdirmə cədvəlinin
köməyi ilə toplanmış məlumatlar növ dövriyyə cədvəlinə
köçürülür.
Bir çox hallarda növ dövriyyə cədvəli anbar uçotu kartoçkasmın (kitabının) məlumatlarından istifadə etməklə doldurulan
maddi məsul şəxsin hesabatına əsasən tərtib edilir. Hər bir
nomenklatura üzrə qalıq, mədaxil və məxaric yekun məlumatları
kartoçkadan hesabata köçürülür. Cədvəldə onların nomenklatura
nömrəsi üzrə yekunu və bütün məhsul qrupları üzrə ümumi
məbləği haqda qeydiyyatlar aparılır.
Məhsulun nomenklatura nömrələri üzrə miqdar
məlumatları üçün tərtib edilən növ dövriyyə cədvəli müvafiq anbar
uçotu kartoçkasının məlumatları, cədvəl üzrə ümumilikdə yekun
məlumatları isə 40 «Hazır məhsul» sintetik hesabının müvafiq
məlumatları (ayın əvvəlinə və axırma qalıq, mədaxil və məxaric)
ilə müqayisə edilir.
444
Hazır məhsulların qalıq (operativ-mühasibat)
metodu ilə uçotu qalıq uçotu cədvəlinin tərtib edilməsini
nəzərdə tutur.
Qalıqların uçotu cədvəlində (qalıq cədvəlində) hər bir
hesabat dövrünün 1-i tarixinə olan qalıqlar əks etdirilir. Cədvəl,
mühasibatlıq tərəfindən hər bir anbar üçün açılaraq hazır
məhsulların nomenklatura nömrələri (adları) və qrupları üzrə
aparılır. Hər bir nomenklatura nömrəsində (adında) ölçü vahidi və
uçot qiyməti göstərilir. Hesabat dövrü qurtardıqca cədvəl anbara
verilir. Anbar müdiri (anbardar) anbar uçotu kartoç- kasmdan
(kitabından) istifadə edərək hesabat dövrünün axırına hər bir
nomenklatura nömrəsinin natural ölçüdə olan qalıqlarını cədvələ
köçürür. Sonra cədvəl mühasibatlığa verilir. Burada qalıqlar hesabi
yolla ümumilikdə müəssisə, anbar və qruplar üzrə hesablanaraq
tələb edilən məbləğ müəyyən edilir.
Mühasibatlıqda anbardakı hazır məhsulların mövcudluğu
və hərəkəti haqda məlumatlar 16 №-li «Hazır məmulatların
hərəkəti, onların yüklənməsi və satışı» cədvəlinin 1 №-li «Hazır
məmulatların dəyər ifadəsi ilə hərəkəti bölməsinin «Hesabat dövrü
üzrə
ümumiləşdirilmiş
məlumatlar» yarım
bölməsində
ümumiləşdirilir.
16 №-li cədvəlin 1-ci bölməsində əks etdirilən hazır məhsul
qalığı, uçot qiyməti ilə anbarda olan hazır məhsulun qalığı
cədvəlinin məlumatları ilə üzləşdirilir. 16 №-li cədvəldə əks
etdirilən məhsulun həqiqi maya dəyəri ilə qalığı, mədaxili və
məxarici Baş kitab üzrə 40 «Hazır məhsul» hesabının müvafiq
məlumatları ilə üzləşdirilir.
Hesablama və digər texnikadan istifadə edən müəssisələrdə
hazır məhsulların anbarda və mühasibatlıqda uçotu mədaxil və
məxaric sənədlərinə əsasən kompüter vasitəsilə aparılır. Bu zaman
natural ölçü vahidi ilə anbar uçotu kartoçkası; natural ifadədə hazır
məhsulların dövriyyə cədvəli; anbarda olan hazır məhsulların
miqdar-məbləğ uçotu üzrə dövriyyə cədvəli; müxabirləşən hesab və
subhesablar üzrə debet və kre-
445
dil dövriyyələri ayrılmaqla 40 «Hazır məhsul» sintetik hesabının
dövriyyə cədvəli tərtib olunur.
4. Hazır məhsul satışının uçotu
Məhsul satışının sənədlə rəsmiləşdirilməsi Məhsulun
yüklənməsi və buraxılışı təşkilatın təchizat (marketinq) şöbəsi
vasitəsilə yerinə yetirilir. Bu xidmətin işçiləri alıcılarla müqavilə
bağlayır, yüklənəsi məhsullar üçün sənəd rəsmiyyətə salır, onların
anbarda operativ uçotunu aparır, müqavilə öhdəliklərinin yerinə
yetirilməsinə, vəsaitin alıcıdan vaxtlı - vaxtında və tam daxil
olması üzərində nəzarəti təşkil edir.
Məhsulun yüklənməsi satıcı və alıcı arasında bağlanmış alqı
satqı (tədarük) müqaviləsinə müvafiq yerinə yetirilir. Tədarük
müqaviləsinə əsasən satıcı məhsulu alıcının mülkiyyətinə verməyi,
alıcı isə onu ödənişə kötürməyi öz üzərinə götürür. Müqavilədə
məhsulun adı, miqdarı, çeşidi, keyfiyyəti, qiyməti, hesablaşma
qaydası, malsa tanın və ödəyicinin poçt və ödəmə rekvizitləri,
yükləmə sənədləri, müqavilə şərtlərinin pozulmasına görə
görüləcək tədbirlər və i.a. göstərilir. Müqavilənin şərtlərinə əsasən
məhsulun dəyərinin ödənişi, yüklənməyə qədər avans kimi
qabaqcadan, yaxud onun alıcıya verilməsindən sonra yerinə
yetirilə bilər. Qabaqcadan ödəniş zamanı bağlanmış müqavilədə
köçürüləsi avansın məbləği göstərilməlidir.
Adətən qabaqcadan ödənişin miqdarı məhsulun (işin,
xidmətin) bütün dəyərini təşkil edir və məhsulun, yerinə yetirilmiş
işin, göstərilmiş xidmətin yükləndiyi andan köçürülür. Avans,
istənilən məbləğdə, o cümlədən yüz faizli miqdarda və istənilən
müqavilə müddətində ödənilə bilər.
Mühasibat uçotunun aparılması məqsədilə tədarük
müqaviləsinin ən mühüm şərti məhsul, iş, xidmətə mülkiyyət
hüququnun satıcıdan alıcıya keçməsi hesab edilir. Məhsul, bir
qayda olaraq, onun, yaxud müşayiət edici sənədin (qaimənin,
dəmir yolu qaiməsinin, konosamentin və s.) alındığı andan
446
alıcının mülkiyyəti sayılır. Tədarük müqaviləsində alınmış
məhsulun mülkiyyət hüququna keçməsinin başqa qaydası, yəni onun
ödənişindən sonra keçilməsi də nəzərdə tutula bilər.
Alıcı ödənişə qədər alınmış məhsulların malsatanın
mülkiyyətində qalması ilə əlaqədar olaraq ona sərəncam vermək
hüququna malik olmur. Bu cür məhsullar alıcının mühasibat
uçotunda balansarxası hesabda, malsatanın mühasibat uçotunda isə
yüklənmiş mallar kimi balans hesabında əks etdirilməlidir.
Məhsulun dəyəri ödənildikdən sonra alıcının mülkiyyətinə keçir,
onların istehsalat ehtiyatlarına daxil edilir, ba- lansarxası hesabdan
silinərək balans hesabına köçürülür. Satıcı isə vəsaiti alıcıdan
aldıqdan sonra həmin məhsulu yüklənmiş məhsul kimi uçotdan silir
və onun dəyərini satışdan olan gəlirin həcminə daxil edir.
Anbardan buraxılan məhsul ilk sənədlərlə rəsmiyyətə salınır.
Təchizat (marketinq) şöbəsi tədarük müqaviləsinə və məhsulun
yükləmə qrafıkinə əsasən alıcının və məhsulun (məmulatın) adı,
buraxılası və həqiqi buraxılan məhsulun miqdarı, müqavilə qiyməti,
məbləği və digər zəruri məlumatlar göstərilən əmr - qaimə
rəsmiyyətə salır. Əmr-qaimə, yazıldıqdan sonra anbara verilir. Onun
vasitəsilə məhsulun anbardan buraxılışı anbardarın və alıcının,
yaxud məhsul dəmir yolu, su və avtomobil nəqliyyatı ilə daşınırsa
təchizat şöbəsi ekspe- ditorunun imzası ilə təsdiq edilir. Məhsulun
dəmir yolu ilə yüklənməsi zamanı dəmir yolu qaiməsi, dəniz
nəqliyyatı ilə yüklənmə zamanı isə konosamentlə rəsmiyyətə salınır.
Məhsulların ixtisaslaşmış nəqliyyat təşkilatının vasitəsilə
göndərilməsi üçün əmtəə - nəqliyyat qaiməsi yazılır. Bu sənəd
malsatanda əmr - qaiməni, alıcıda isə mədaxil orderini əvəz edir.
Alıcı məhsulu öz nəqliyyatı ilə anbardan aparan hallarda onun
anbardan buraxılışı üçün qaimə yaxud əmtəə - nəqliyyat qaiməsi,
eləcə də mal-material dəyərlilərini almaq üçün alıcı tərəfindən
təqdim edilən vəkalətnamə, əsas sənəd hesab edilir.
Yerinə yetirilmiş iş, işin növünü, həcmini və dəyərini
göstərməklə qəbul - təhvil aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Akt sifa-
447
rişçinin vo podratçının nümayəndələri tərəfindən imza edilir.
Xidəmət göstərilən zaman isə naryad - sifariş, qəbz və i. a. yazılır.
Yüklənmiş məhsullara, verilmiş işlərə və göstərilən
xidmətlərə görə yazılan bütün sənədlər (əmr-qaimə, dəmir yolu
qaiməsi, akt və i. a. ) hesablaşma sənədi (ödəmə tələbnaməsi,
hesabnamə) yazmaq üçün maliyyə şöbəsinə, yaxud müha- sibatlığa
verilir.
Qabaqcadan ödəniş zamanı satıcı alıcının yükləyəcəyi
məhsula, yerinə yetirilmiş işə görə avans göçürməsi üçün
hesabnamə yazır. Yüklənmiş hazır məhsula görə sadalanan
sənədlərdən başqa malsatan əlavə dəyər vergisini hesablamaq üçün
satıcı və alıcı tərəfindən istifadə olunan hesab - faktura yazır.
Alıcılarla bağlannuş müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq
həm hesablaşmanın xidmət göstərən bank vasitəsilə aparılan
nağdsız hesablaşma, həm də satıcının kassasına verilən nağd
hesablaşma formasından istifadə edilə bilər.
Müəssisələr arasında nağdsız hesablaşmanın aparılması
zamanı ödəmə tələbnaməsindən, ödəmə tapşırığından, çekdən və
akreditivdən istifadə edilir (göstərilən hesablaşma formaları və
onların xarakteristikası dərsliyin 2 - ci fəslində geniş əhatə
edilmişdir).
Nağd hesablaşma zamanı isə buraxılmış məhsul, yerinə
yetirilmiş iş, göstərilmiş xidmət üçün kassa mədaxil orderi və ona
əlavə edilən qəbz rəsmiyyətə salınır. Kassa orderi və onun
qəbzində alıcının və satıcının adı, vəsaitin və məbləğin alınmasının
əsası göstərilir. Sənəd baş mühasib və kassir tərəfindən imza edilir
və mədaxil kassa orderinə əlavə edilən qəbz möhürlə təsdiq olunur.
Bütün ilk sənədlər satışın uçotunu aparmaq üçün əsas hesab
edilir. Buna görə onlar öz xüsusiyyətlərinə uyğun
qruplaşdırma-cəmləşdirmə cədvəllərində ümumiləşdirilir və onun
əsasında uçotun aparılması təşkil olunur
448
5. Yüklənmiş məhsulun, yerinə yetirilmiş işin və
göstərilmiş xidmətlərin uçotu
Yüklənmiş (buraxılmış) məhsul, yerinə yetirilmiş iş,
göstərilmiş xidmət dedikdə, hazır məmulatlar, təhvil verilmiş iş və
xidmətlər üzrə müvafiq sənədlərlə (qaimə, qəbul -təslim aktı və s.)
rəsmiyyətə salınmış məhsullar (işlər, xidmətlər) başa düşülür.
Bir qayda olaraq hazır məhsullar (işlər, xidmətlər) alıcılara
tədarük müqaviləsinə və yükləmə proqnozuna müvafiq olaraq
yüklənir. Müqavilədə yüklənən məhsulun (işin, xidmətin) adı,
miqdarı, çeşidi və keyfiyyəti, qiyməti, hesablaşma qaydası malsatan
və malalanın ödəmə və poçt rekvizitləri və digər məlumatlar
göstərilir. Bu müqavilələr, tədarükün keyfiyyəti və göndəriləməsi
şərtlərinə riayət olunması və alıcılarla hesablaşmaların vaxtlı vaxtında aparılması üzərində nəzarətin aparılmasında əsas vasitə
kimi istifadə olunur. Bir qayda olaraq nəzarətin aparılması
yükləmənin və tədarük müqaviləsinin yerinə yetirilməsinin operativ
uçotunu aparan təc-hizat (marketinq) şöbəsinə həvalə edilir.
Müəssisənin təchizat (marketinq) şöbəsi bağlanmış müqaviləyə
müvafiq olaraq hazır məhsulların malalanlara yüklənməsi haqda
anbara əmr verir.
Məhsullar, yerli malalanlara vəkalətnamə ilə, digər şəhərdə
yerləşən malalanlara (əgər onlar birbaşa məhsulun buraxıldığı
yerdən almnaırsa) isə məhsulun hara və hansı üsulla göndərilməsi
üçün ekspeditorun adına yazılmış sərəncama əsasən əmr-qaimə ilə
buraxılır. Əmr-qaimədə buraxılası məhsulun adı, növü, ölçüsü,
miqdarı, qiyməti və digər məlumatlar göstərilir və müvafiq şəxslərin
imzası ilə təsdiq edilir.
Kənara yerinə yetirilmiş iş və göstərilmiş xidmətlər üçün
qəbul - təslim aktı rəsmiyyətə salınır.
Yüklənmiş (buraxılmış) məhusullar, yerinə yetirilmiş işlər və
göstərilmiş xidmətlər üzrə rəsmiyyətə salınmış bütün sənədlər,
mühasibatlıq, yaxud maliyyə şöbəsinə verilir və burada
449
onlar əsasında malalanın adına ödəmə sənədi rəsmiyyətə salınır.
Burada əsasən hesab - faktura və ödəmə - tələbnamə - tapşırığı
yazılır. Bu sənədlərin köməyi ilə hazır məhusulların yüklənməsi
(buraxılması) faktı haqda malalana məlumatlar çatdırılır.
Hesab - fakturada yüklənmiş (buraxılmış) hazır məhsulların
miqdarı, qiyməti və onlardan çatası məbləğ, eləcə də yükləmə ilə
əlaqədar xərclər, malsalan və malalan üzrə zəruri rek- vizitlər
göstərilir.
Ödəmə tələbnamə - tapşırığı malsatan tərəfindən dörd
surətdən ibarət tərtib edilməklə iki hissədən ibarət olur. Onun
birincisi ödəyici və alıcının rekvizitləri, onların bankının yerləşdiyi
yer, ödənişin təyinatı, malın (işin, xidmətin) ümumi adı, ödəniləsi
məbləğ, pul vəsaitini alan tərəfin rəhbəri və baş mühasibinin imzası
və sözügedən təşkilatın möhürü olmaqla malsatan tərəfindən
doldurulur. Ödəmə tələbnaməsi-tapşırığı- nm iki birinci surəti
poçtla alıcıya göndərilir. Burada onlar yoxlandıqdan sonra imza
edilərək birinci surət pul vəsaitini malsatanın hesabına köçürmək
üçün öz bankına verilir. Ödəmə tələbnaməsi-tapşırığma,
hesab-faktura, nəqliyyat qaiməsi- nin qəbzi və s. sənədlər əlavə
edilir. Ödəmə tələbnaməsi-tapşı- rığmm surəti müəssisənin özündə
qalır və malların yüklənməsinin uçotu üçün əsas hesab edilir.
Ödəmə tələbnaməsi-tapşırığmdan istifadənin iki variantı
mövcuddur. Birinci halda ödəmə tələbnaməsi - tapşırığı hesabfaktura ilə birlikdə istifadə oluna bilər. Bu zaman ödəmə
tələbnaməsi tapşırığında, ancaq ödəniləsi ümumi məbləğ, hesabfakturada isə yüklənmiş məhsulun çeşidi, miqdarı, satış qiyməti və
dəyəri, tara və qablaşmanm məbləği həmçinin dəmir yolu tarifi və
s.zəruri
məlumatlar
göstərilir.
Digər
halda
ödəmə
tələbnaməsi-tapşırığı yüklənmiş məhsullar haqda hesab-fakturanın bütün məlumatları göstərilən vahid hesablaşma sənədi hesab
edilir.
Məhsulların alıcılara mərkəzləşmiş qaydada daşınması
zamanı onun anbardan alınmasına nəqliyyat ekspedisiya xid-
450
mətinin işçisi imza edir. Məhsulun göstərilən qaydada göndərilməsi
əmtəə-nəqliyyat qaiməsi ilə rəsmiyyətə salınır.
Məhsulun alıcının ödənişinə qədər anabardan buraxıldığı
(yükləndiyi), yaxud yüklənmiş məhsula görə hesablaşma sənədləri
onlar tərəfindən alıcıya təqdim olunduğu andan yüklənmiş hesab
edilir. Müəssisələr, sənəd dövriyyəsinin müddətindən asılı olaraq
yolda olan hesablaşma sənədləri altında bank ssudasından istifadə
edə bilər. Ssudanın məbləği kre- ditləşdirilməyən elementlər (ƏDV
və mənfəət) çıxılmaqla ödənişə təqdim olunan hesablaşma sənədinin
məbləğinə bərabər olmalıdır.
Yüklənmiş məhsulların (malların) mövcudluğu və hərəkəti
haqda məlumat əldə etmək üçün 45 “Yüklənmiş mallar” aktiv
sintetik hesab nəzərdə tutulmuşudur. Bu hesabda tədarük, yaxud
bağlanmış müqavilə şərtlərinə müvafiq olaraq yüklənib yola
salmmaş məhsullar (mallar) üzərində mülkiyyət hüququnun və
məhsulun təsadüf üzündən ləvğ olması riskinin müəssisədən
malalana, sifarişçiyə keçməklə hazır məhsul, mal və digər
məmulatların nəqliyyat, yaxud rabitə təşkilatlarına verilməsi uçota
alınır. Burada, hazır məmulatların komisyon və digər qaydada satışı,
alıcı tərəfindən məhsulun dəyərindən artıq ödənilən taranın dəyəri,
alıcının qiymətdən artıq ödəməsindən, yaxud satılan məhsulun
qiymətinə daxil edilməsindən asılı olmayaraq nəqliyyat xərcləri
(dəmir yolu tarifi, su fraxtı), eləcə də iddia, dəbbələmə və i. a. kimi
qəbul edilmiş məbləğ, yüklənmiş məhsullara (mallara, işlərə,
xidmətlərə) görə malalanlara həmçinin, əskikgəlmə və yükün xarab
olmasına görə nəqliyyat təşkilatlarına təqdim edilmiş iddia məbləği
üzrə əməliyyatlar da əks etdirilir.
Yükləmə, yaxud məmulatların komisyon və ya digər qaydada
satışa verilməsi üçün rəsmiyyətə salınmış sənədlərə (qai- mə, əmtəə nəqliyyat qaiməsi, qəbul - təhvil aktı və s.) əsasən 40 «Hazır
məhsul», 41 «Mallar» hesablarının krediti ilə müxa- birləşməklə
göstərilən yəni 45 «Yüklənmiş mallar» hesabının debetinə yazılış
verilir.
451
Yüklənmiş məhsulllar üçün rəsmimyyətə salınmış
hesablaşma sənədləri alıcılara təqdim edildikdən, yaxud komisyonerə satışa verilmiş məmulatlara dair bildiriş alındıqdan
sonra 45 «Yüklənmiş mallar» hesabında uçota qəbul edilmiş
məbləğlər həqiqi istehsal maya dəyəri ilə aşağıdakı yazılış
verilməklə silinir:
Dt -46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı;
Kt -45 «Yüklənmiş mallar» hesabı.
Həqiqi istehsal maya dəyəri hər ayın axırında xüsusi
hesablama tərtib etməklə müəyyən edilir.
Müəssisədə məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışının
dəyərinin alıcıdan daxil olmasından sonra əks etdirməsi hallarında
45 «Yüklənmiş mallar» hesabı yüklənmiş bütün məhsullar,
göstərilmiş xidmətlər və yerinə yetirilmiş işlər haqda
informasiyaları ümumiləşdirmək üçün istifadə edilir. Bu zaman 45
«Yüklənmiş mallar» hesabında uçota qəbul edilmiş məbləğ,
hesablaşma sənədləri alıcılar tərəfindən ödəndikcə 46 «Məhsul (iş,
xidmət) satışı» hesabının debetinə yazılmaqla silinir.
Yüklənmiş məhsullara (işlərə, xidmətlərə) görə yazılmış
hesablaşma sənədləri təqdim edildikcə satışın əks etdirilməsi
zamanı 45 «Yüklənmiş malar» hesabından istifadə edilmir. Bu cür
halda ödənişə təqdim olunmuş hesablaşma sənədinə əsasən uçotda
satış qiyməti ilə aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir:
Dt-62 «Malalanlar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı;
Kt-46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı.
Bununla birlikdə həmin məhsulun həqiqi istehsal maya
dəyərinə də aşağıdakı mühasibat yazılışı verilməklə buraxılmış
məhsul silinir.
Dt-46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı » hesabı;
Kt-40 «Hazır məhsul» hesabı.
Yerləşmə yerinə görə yüklənmiş mallar, yükalanın ünvanına
gedən yüklənmiş mallara və ödənişdən imtina (müqavilə şərtlərinin
pozulmasına, malın sifariş edilməsinə və s. görə) ilə bağlı
ödənilməyən və buna görə də alıcıların mühafizəsində
452
yerləşən mallara bölünür. Müddətlərindən asılı olaraq yüklənmiş mallar
aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
- ödəmə müddəti daxil olmayan ödənişə təqdim edilən
hesablaşma sənədləri üzrə yüklənmiş mallar və təhvil verilmiş işlər
(xidmətlər);
- alıcılar və sifarişçilər tərəfindən vaxtında ödənilməyən
hesablaşma sənədləri üzrə yüklənmiş mallar və təhvil verilmiş işlər
(xidmətlər);
- ödənişə təqdim edilməyən sənədlər üzrə yüklənmiş mallar,
təhvil verilmiş işlər (xidmətlər).
İşlər və xidmətlər bu qrupların tərkibində ayrı qrupa bölünür
və onun üçün sifarişçiyə hesabnamə təqdim edilir. Bu işlərinn
(xidmətlərin) xüsusiyyəti ilə əlaqədar olaraq onların hazır məhsul
hesabında uçota alınması nəzərdə tutulur və buna görə də onun
maya dəyəri 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabına bilavasitə 20
«Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi istehsalat» və 29 «Xidmətedici
istehsalat və təsərrüfatlar» hesablarının kreditindən daxil edilir.
Yüklənmiş və buraxılmış məhsulun analitik uçotu: alıcının
ünvanına göndərilmiş ödəmə sənədlərinə (hesab - faktu- raya,
ödəmə tələbnamə - tapşırığa və s.) əsasən yüklənmiş məhsullar
üzrə əməliyyatların cari qeydiyyatının zəruriliyini; yükün
ödənilməsinə və hesabnamənin ödənməsindən imtina edilən
hallarda malların hərəkətini izləməyi; hər ay sintetik hesablarda
aparılmış yazılışların ümumiloşdirilməsini, ona dair hesabatın
tərtib olunmasını nəzərdə tutur. Məhsulların yüklənməsi və
satışının analitik uçotu həm natural ifadədə ayrı - ayrı məhsul
növləri, həm də iki qiymət: buraxılış qiyməti və həqiqi maya dəyəri
üzrə ödəmə sənədləri üzrə təşkil olunur.
453
6. Məhsul, iş və xidmətlərin satışının uçotu
Müəssisə vəsaitlərinin son dövriyyə prosesi, hazır
məmulatların (işlərin, xidmətlərin) satılıb pula çevrilməsi
nəticəsində başa çatır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi məhsul, iş və
xidmətlərə görə ödəniş alıcıdan hesablaşma hesabına, yaxud
kassaya daxil olduqdan, onların ödəmə sənədləri alıcıya təqdim
edildiyi tarixdən satılmış hesab edilir. Planlı ödəniş qaydasında
hesablaşma aparılan zaman satış anı, məhsulların alıcılarla
yükləndiyi tarixdən hesablanılır.
Hazır məhsulların, malların, yerinə yetirilmiş işlərin,
göstərilmiş xidmətlərin satışı prosesi haqda informasiyaları
ümumiləşdirmək eləcə də bu dəyərlilərin (işlərin, xidmətlərin)
satışından olan maliyyə nəticələrini müəyyən etmək üçün 46
«Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Onda
hazır məhsul və öz istehsalının yarımfabrikatlarının; sənaye və
qeyri-sənaye xarakterli işlərin və xidmətlərin; tikinti, quraşdırma,
layihə - axtarış, geoloji - kəşfiyyat, elmi - tədqiqat və i.a. işlərə
lazım olan alınma məmulatlarının maya dəyəri və gəliri əks
etdirilir.
Yüklənmiş (buraxılmış) məhsula, təhvil verilmiş işə və
xidmətə görə alıcılara təqdim edilmiş ödəmə sənədinin, yaxud
göndərilən məhsul (iş, xidmət) üçün bankdakı pul vəsaitləri
hesabına (müəssisənin kassasına) daxil olmuş məbləğ eləcə də
satışdan əmələ gələn zərər 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı»
hesabının kreditində, yüklənmiş (satılmış) məhsulun, təhvil
verilmiş işin, xidmətin həqiqi istehsal maya dəyəri, yüklənmiş
məhsula aid edilən kommersiya xərcləri, məhsulun dəyərindən
artıq ödənilən taranın dəyəri, əlavə dəyər vergisi, aksiz məbləği,
satış hesabına digər ayırma məbləğ isə debetində əks etdirilir.
Bir sıra hallarda 46 №-li hesabın kreditində, xüsusilə geoloji
kəşfiyyat işləri aparan müəssisələrdə yerinə yetirilmiş işin
müqavilə dəyəri; layihə-axtarış təşkilatlarında tam qurtarmış
layihə, yaxud sifarişçilərə verlmiş iş növləri üzrə layihə - smeta
454
sənədlərinin müqavilə (smeta) dəyəri; elmi - tədqiqat
təşkilatlarında sifarişçilərə təhvil verilmiş elmi - tədqiqat və təcrübə
- konstruktor işlərinin müqavilə (smeta) dəyəri; nəqliyyat və rabitə
müəssisələrində göstərilmiş xidmətə görə hesablanmış məbləğ və s.
əks etdirilir. Bu zaman həmin hesabın debetində yerinə yetirilmiş
işin həqiqi maya dəyəri, istismar və yükləmə - boşaltma
əməliyyatları (nəqliyyat və rabitə təşkilatlarında) ilə bağlı xərclər
əks etdirilir.
Məhsullar (işlər, xidmətlər) yükləndikdən (buraxıldıqdan) və
ödəmə sənədləri ödənişə təqdim edildikdən sonra satılmış hesab
edilən hallarda onların satış qiymətilə dəyəri üçün 62 «Alıcılarla və
sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının debetinə, 46 «Məhsul (iş,
xidmət) satışı» hesabının kreditinə mühasibat yazılışı tərtib olunur.
Bununla birlikdə həqiqi istehsal maya dəyəri, yaxud yüklənmiş
məhsulun normativ (plan) maya dəyəri qədər 40 «Hazır məhsul» və
istehsalatdan buraxılmış məhsulun, işin, xidmətin həqiqi istehsal
maya dəyərinin normativ (plan) maya dəyərindən kənarlaşma
məbləği qədər (qənaət, yaxud artıq xərc) 37 «Məhsul (iş, xidmət)
buraxılışı» hesabının kreditinə, 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı»
hesabının debetinə yazılış verilir.
Satış anı, ödəniş alıcıdan hesablaşma hesabına (kassa, yaxud
digər hesaba) daxil olduqdan sonra hesab edilən hallarda uçotda
aşağıdakı yazılış tərtib olunur:
Məhsulların satış qiyməti ilə dəyəri üçün:
Dt-51 «Hesablaşma hesabı», 52 «Valyuta hesabı»,
50 «Kassa» hesabı, 90 «Qısamüddətli bank kreditləri»
hesabı;
Kt-46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı.
Bununla birlikdə alıcılar tərəfindən ödənilən məhsulun işin,
xidmətin istehsal maya dəyəri eləcə də onun yüklənməsi və satışı
ilə bağlı xərclər üçün aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir:
Dt-46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı;
455
Kt-45 «Yüklənmiş mallar» hesabı - satılmış məhsulun istehsal
maya dəyəri qədər;
Kt-43 «Kommersiya xərcləri» hesabı - satılmış məhsullara aid
edilən xərc məbləği qədər;
Kt-67 «Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar» hesabı qeyri-büdcə fonduna ayırma məbləği qədər;
Kt-68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabı - əlavə dəyər vergisi və
aksiz məbləği qədər.
Məhsulun göndərilməsi ilə bağlı alıcılardan daxil olmuş
nəqliyyat xərclərinin məbləği aşağıdakı yazılış verilməklə uçotda
əks etdirilir.
Dt-51 «Hesablaşma hesabı», (52 «Valyuta hesabı», 90
«Qısamüddətli bank kreditləri» hesabı);
Kt-45 «Yüklənmiş mallar» hesabı.
Yüklənmiş və satılmış məhsulun (işin, xidmətin) uçotu 40,
41, 43, 45, 46 və 62 № li hesabların krediti üçün nəzərdə tutulmuş
uçot registrlərində (jurnal-order, qruplaşdırma - cəmləşdirmə
cədvəli və s. régistrlərdə) aparılır. Analitik uçotun məlumatları 45
və 46 №-li hesabların registrində cəmləşdirilir. Burada aparılan
yazılışlar məhsulların (malların) yüklənməsini təsdiq edən
sənədlərə əsasən yerinə yetirilir.
46 №-li hesab üzrə analitik uçot hər növ məhsulun (işin,
xidmətin) növü üzrə aparılır.
Məhsul (iş, xidmət) satışından olan maliyyə
nəticəsinin müəyyən edilməsi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi
hazır məhsulun (işin, xidmətin) satışı prosesi haqda informasiyanı
ümumiləşdirmək eləcə də bu prosesdən olan maliyyə nəticəsini
müəyyən etmək üçün 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı
nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesabın kreditində buraxılış (müqavilə)
qiyməti ilə satışdan olan gəlir, debetində isə satılmış məhsulun
(işin, xidmətin) istehsal maya dəyəri, kommersiya xərcləri,
məhsulun qiymətindən artıq ödənilən taranın dəyəri, əlavə dəyər
vergisi, aksiz və məhsul (iş, xidmət) satışı hesabına digər ayırmalar
əks etdirilir. Beləliklə, 46 №-li hesabın debetində satılmış
məhsulun tam həqiqi maya dəyəri, vergilər və
456
ayırmalar, kreditində isə buraxılış qiyməti ilə ödəniş 'üçün alıcılara
təqdim edilmiş məbləğ əks etdirilir.
46 №-li hesabın debet və kredit dövriyyələrini müqayisə
etməklə məhsulun, yerinə yetirilmiş işin, göstərilmiş xidmətin
satışından olan maliyyə nəticəsi (mənfəət, yaxud zərər) əldə edilir.
46 №-li hesabın kredit dövriyyəsi debet dövriyyəsindən çox olan
hallarda bu çox hissə müəssisənin mənfəət əldə etməsini göstərir və
həmin məbləğ hər ayın axırında tamlıqla aktiv - passiv hesab olan
80 «Mənfəət və zərər» hesabına aşağıdakı yazılış verməklə əks
etdirilir.
Dt-46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı;
Kt-80 «Mənfəət və zərər» hesabı.
46 JNb-li hesabın krediti, debetindən az olan hallarda isə
həmin fərq müəssisənin zərər əldə etməsini göstərir və bu məbləğ
aşağıdakı yazılış verməklə uçotda əks etdirilir.
Dt-80 «Mənfəət və zərər» hesabı;
Kt-46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı.
Kommersiya xərclərinin uçotu. Müəssisənin məhsul
satışı ilə əlaqədar çəkdiyi və dəyəri alıcı tərəfindən ödənilməyən
xərclər kommersiya xərcləri adlanır. Bu xərclər 43 «Kommersiya
xərcləri» hesabında uçota alınır. 43 № - li hesabda əsasən aşağıdakı
xərclər əks etdirilir:
- hazır məhsul anbarlarında taralara və hazır məmulatların
qablaşdırılmasma çəkilən xərclər;
- məhsulların göndərilmə stansiyalarına çatdırılması,
vaqonlara, gəmilərə və digər nəqliyyat vasitələrinə yüklənməsi
xərcləri;
- satış təşkilatlarına və digər vasitəçi təşkilatlara ödənilən
komisyon xərcləri;
- satış yerlərində məhsulun mühafizə edildiyi binaların
saxlanması xərcləri;
- reklam xərcləri və sair bu kimi xərclər.
43 №-li hesabdan yalnız maddi istehsal sahələrinin
müəssisələrində istifadə olunur. Müxtəlif hesabların (02, 10, 13, 50,
51, 60, 67, 68, 69, 70, 76 və sair) krediti ilə müxabirləşməklə
457
43№-li hesabın debetinə toplanmış kommersiya xərcləri hesabat
dövrünün sonunda, satışdan gəlirin bu və ya digər hesabat dövrünə
aid edilməsi üzrə müəssisənin seçdiyi uçot siyasətinə uyğun olaraq
45 «Yüklənmiş mallar» və ya 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı»
hesablarına silinir.
Kommersiya
xərclərinin
tərkibinə daxil olan
qablaşdırma və daşıma xərcləri müvafiq növ məhsulların maya
dəyərinə birbaşa aid edilir. Bu cür aid etmənin mümkün olmadığı
hallarda adı çəkilən xərclər hər ay planlaşdırma, uçot və kalkulyasiya üzrə sahə təlimatlarında nəzərdə tutulmuş hər hansı bir
bazaya mütənasib olaraq (məhsulun çəkisi, həcmi, istehsal maya
dəyəri) bölüşdürülür.
Barter qaydasında məhsul satışının uçotu. Barter
əməliyyatları, dəyəri ödənilmədən ekvivalent məbləğdə qarşılıqlı
mal (iş, xidmət) mübadiləsini nəzərdə tutur.
Barter əməliyyatlarının mühasibat uçotunun aparılması və
onun maliyyə nəticəsinin müəyyən edilməsi, müəssisənin seçdiyi
uçot siyasətindən və əməliyyatın aparılma şərtlərindən, yəni
malları (işləri, xidmətləri) kimin birinci göndərməsindən (yerinə
yetirməsindən) asılıdır.
Məlum olduğu kimi, satışdan gəlirin bu və ya digər hesabat
dövrünə aid edilməsi, müəssisənin seçdiyi uçot siyasətinə uyğun
olaraq iki üsulla müəyyənləşdirilə bilər:
1. Dəyəri ödənilmiş mallar (işlər, xidmətlər) üzrə yəni
nağdsız hesablaşma zamanı müəssisənin bankdakı hesablaşma və
ya cari hesablarına ödəniş sənədləri əsasında daxil olan, yaxud
nağd hesablaşma zamanı müəssisənin kassasına daxil olan
məbləğlər üzrə;
2. Alıcılara göndərilmiş mallar (işlər, xidmətlər) üzrə.
Barter əməliyyatları ilə dəyər ödəndikcə müəssisəyə daxil
olan məhsullar (mallar), əsas vəsaitlər və sair əmlaklar, yaxud
təhvil alınmış iş və xidmətlər 10 «Materiallar», 41 «Mallar»,
habelə digər müvafiq hesabların debetində, 60 «Malsatan və
podratçılarla hesablaşmalar», yaxud 76 «Müxtəlif debitor və
kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının kreditində əks etdirilir.
458
Eyni zamanda, müvafiq olaraq 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı», 47
«Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları» və 48 «Sair aktivlərin
satışı» hesablarının kreditinə, 60 «Malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar», yaxud 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla
hesablaşmalar» hesabının və ya dəyəri barter əməliyyatları ilə
ödənilən məhsulların (malların, əsas vəsaitlərin və sair əmlakların),
yaxud yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin maya dəyəri müvafiq satış
hesablarının debetinə yazılmaqla silinir. Beləliklə, bu dəyərlilər
əvvəlcə uçota alınmış müvafiq hesabların krediti və uyğun gələn
satış hesablarının debeti üzrə müxabirləşir.
Göstərilən əməliyyatlar üzrə mahyyə nəticələri 80 «Mənfəət
və zərər» hesabına silinir.
Barter əməliyyatları, satışa yola salınmış məhsullara
(mallara), yaxud təhvil verilmiş iş və xidmətlərə (dəyər
ödənilmədən) görə həyata keçrildikdə müvafiq satış hesablarının
kreditinə, 62 «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar», yaxud 76
«Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının
debetinə yazılış verilir. Eyni zamanda, müvafiq satış hesablarının
debeti, satışa yola salınmış məhsulların (malların), osas vəsaitlərin
və sair əmlakların və ya yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin maya
dəyərini uçota alan hesablarla müxabirləşir.
Göstərilən əməliyyatlar üzrə maliyyə nəticələri 80 «Mənfəət
və zərər» hesabına silinir.
Barter əməliyyatları əsasında müəssisəyə daxil olan
məhsullar (mallar), əsas vəsaitlər və sair qiymətlilər və ya təhvil
alınmış iş və xidmətlər, istehsal ehtiyatları, mallar və digər müvafiq
hesabların debetində, 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar»,
yaxud 76 «Müxtəllif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar»
hesabının kreditində uçota alınır. Eyni zamanda, 60 (76)Xo - li
hesabların debeti və 62 (76)№- li hesabların krediti üzrə borclar
mədaxil edilən məbləğlər qədər azaldılır.
Barter əməliyyatları ilə bağlı olan xərclərin uçotu (üstəlik,
kommersiya xərcləri, gömrük rüsumu ödənişi və sair gömrük
459
xərcləri), habelə əlavə dəyər vergisi və aksiz ilə əlaqədar olan və s.
xərclər nağd və ya nağdsız hesablaşma üzrə satış üçün qüvvədə
olan ümumi qaydada həyata keçrilir.
7. Vasitəçinin iştirakı ilə məhsul satışının uçotu
Vasitəçilik qaydasında həyata keçrilən ticarət əməliyyatının
mahiyyəti bir tərəfin (vasitəçi) digər tərəfin (komitentin) tapşırığı
ilə onun göndərdiyi malı öz adından satmağı öhdəsinə
götürməkdən və bunun müqabilində əvvəlcədən müəyyən edilmiş
komisyon haqqı almaqdan ibarətdir. Komisyon müqaviləsinin ən
vacib şərti, müqavilənin predmeti olan mal üzərində mülkiyyət
hüququnun vasitəçiyə keçməsini və komitentə məxsus olmasını
özündə əks etdirir. Mal satıldıqdan sonra mal üzərində mülkiyyət
hüququ alıcıya keçir, lakin alıcının malın müqabilində ödədiyi pul,
həmin vəsaitin kimin hesabına keçirilməsindən (yəni, alıcı pulu
vasitəçiyə ödədiyi halda da) asılı olmayaraq, (müqavilə üzrə
vasitəçiyə çatacaq komisyon haqqından başqa) komitentə məxsus
olur. Məhz buna görə də •vasitəçi, komissiyaya götürdüyü malı öz
balansına daxil etmir və onun uçotunu 004 «Komissiyaya
götürülmüş mallar» hesabında aparır.
460
XI FƏSİL. MALİYYƏ NƏTİCƏLƏRİNİN UÇOTU
1. Maliyyə nəticələrinin formataşma qaydası
Müəssisə və təşkilatlar öz təsərrüfat fəaliyyətləri prosesində
mənfəət, yaxud zərər kimi ifadə olunan maliyyə nəticələri əldə edir.
Onlar məhsul, (iş, xidmət), mal, əsas vəsait, material dəyərliləri,
qeyri-maddi aktivlər və sair aktivlərin satışından, eləcə də
qeyri-satış əməliyyatlarından gəlirləri (xərcləri) özündə əks etdirir.
«Müəssisələr haqda»Azərbaycan Respublikası Qanununda müəssisə
və təşkilatların əmək kollektivi üzvlərinin sosial və iqtisadi,
həmçinin əmlak sahibinin maddi marağının təmin edilməsi üçün
təsərrüfat fəaliyyətinin mənfəət əldə etməsinə yönəldilən başlıca
vəzifələri müəyyən edilmişdir.
Bazar münasibətləri şəraitində mənfəət müəssisə və
təşkilatların ən mühüm iqtisadi göstərici hesab edilir. O, iqtisadi
kateqoriya kimi ümumilikdə təsərrüfatçılığın nəticəsini - canlı və
əşyalaşmış əmək məsrəflərinin nəticəsini əks etdirir. İqtisadi
təcrübədə balans mənfəəti və müəssisə və təşkilatların sərəncamında
qalan mənfəət (zərər) fərqləndirilir.
Balans mənfəəti (zərər) məhsulun (malın, işin, xidmətin),
əsas vəsaitin, material dəyərlilərinin, qeyri-maddi aktivlərin, sair
aktivlərin satışından olan maliyyə nəticəsi və qeyri-satış
əməliyyatlarından əldə edilən mənfəət (zərər) məbləğini özündə əks
etdirir.
Bu zaman məhsul (iş, xidmət, mal) satışından olan mənfəət
(zərər) onların buraxılış qiyməti ilə satışından olan gəlirlə (ümumi
gəlirlə) sözü gedən məhsulların (malların, işlərin, xidmətlərin)
istehsalına çəkilən məsrəflər, kommersiya xərcləri, əlavə dəyər
vergisi (aksizlər) arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.
461
Məhsul (iş, xidmət) satışından olan gəlir ya onun ödənişi
daxil olduqca (pul vəsaitinin müəssisənin bankdakı hesablaşma
hesabına, yaxud kassasına daxil olduqca), yaxud məhsulların
(yerinə yetirilmiş işlərin, göstərilmiş xidmətlərin) yük- lənlməsinə
dair hesablaşma sənədləri alıcılara (sifarişçilərə) təqdim edildikcə
müəyyən edilir. Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışından olan
gəlirin müəyyən edilməsi metodu təsərrüfatçılıq və bağlanmış
müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq bir neçə illiyə müəssisələr
tərəfindən təyin edilir.
Əsas vəsaitlərin, azqiymətli tezköhnələn əşyaların, material
dəyərliləri və qeyri-maddi aktivlərin satışından olan mənfəət
(zərər) onların buraxılış qiymətilə satışından olan gəlirlə, qalıq
dəyəri, eləcə də satışla bağlı çəkilən xərclər və əlavə dəyər vergisi
arasındakı fərq kimi hesablanır.
Müəssisələr öz təsərrüfat fəaliyyətləri nəticəsində qeyri- satış
əməliyyatlarından mənfəət, yaxud zərər: alınmış (ödənilmiş)
cərimə, peniya, dəbbə pulu və digər iqtisadi sanksiyalar (müvafiq
qanunvericiliklə büdcəyə verilmiş sanksiya məbləği istisna
olunmaqla); müəssisənin hesabında olan vəsait məbləğindən
alınmış faiz; keçmiş ilin hesabat ilində müəyyən edilmiş mənfəət,
yaxud zərər, bədbəxt hadisədən əmələ gələn ziyan; de- bitor və
digər borcların silinməsindən əmələ gələn itkilər; əsas vəsait
obyektlərinin əskik gəlməsi və xarab olmasından olan (təqsirkar
şəxsin olmaması, yaxud zərərin onlardan tələb edilməsi məhkəmə
tərəfindən imtina edilən hallarda) itkilər; əvvəllərdə ümidsiz borc
kimi silinmiş, daxil olmuş borclar; qüvvədə olan müvafiq
qanunvericiliklə mənfəət və zərər hesabına aid olan sair gəlirlər
(itkilər, xərclər) əldə edə bilərlər.
Balans mənfəətinin çox hissəsini məhsul, iş və xidmətlər
satışından olan mənfəət (90% qədər) təşkil edir. Müəssisənin
462
sair satışdan vo qeyri-satış əmoliyyallarından buraxdığı zərər onun
balans mənfəətini aşağı salır.
Birgə müəssisələrin mənfəətinin əsas hissəsi də məhsul, iş və
xidmətlərin daxili və xarici bazarda satışı prosesində əldə etdiyi
gəlirdən formalaşır və məhsul (iş, xidmət) satışından olan gəlirlə,
onların hazırlanmasına və tədarükünə çəkilən həqiqi məsrəflər
arasındakı fərqi özündə əks etdirir.
Müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət (xalis mənfəət)
balans mənfəəti ilə onun hesabına vergi ödənişi arasındakı fərqi
özündə əks etdirir. Göstərilən mənfəət, müəssisənin sərəncamında
qalır və təsisedici sənədlərdə nəzərdə tutulan fondların
yaradılmasına və məqsədli tədbirlərin aparılmasına istifadə oluna
bilər.
Beləliklə, müəssisə işinin maliyyə nəticəsi (mənfəəti, yaxud
zərəri) məhsulun (işin, xidmətin), əsas vəsaitlərin, əmtəə - material
dəyərlilərinin, qeyri-maddi və digər aktivlərin satışından, eləcə də
qeyri-satış gəlir və xərclərdən formalaşır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi (xalis) mənfəət və
gözlənilən mənfəət kimi kateqoriyalardan istifadə olunur.
İqtisadi (xalis) mənfəət, müəssisənin ümumi gəliri ilə ümumi
xərcləri arasındakı fərqdən ibarətdir. Sonuncu, tərkibi sahibkarlıq
gəlirinin bir hissəsi kimi normal mənfəətdən ibarət olan
planlaşdırılan xərci özündə əks etdirir.
Normal mənfəət - minimal gəlir, yaxud ödəmə, hər hansı
müəyyən istehsal sahəsinə sahibkarın saxlanmasında mühüm rol
oynayır. Sahibkarların mənfəəti iqtisadi ehtiyatların və innovasiyaların təşkili və idarə edilməsi ilə əlaqədar sığortalanmayan
riskin hesabına arta bilər. Mənfəəti həmçinin inhisar hakimiyyəti
nəticəsində də əldə etmək olar.
463
Gözlənilən mənfəət - yenilik nəticəsində alına bilən
mənfəətdir. Onun alınmasına göstərilən təşəbbüs hər hansı bir
müəssisəni investisiya qoyuluşunu maraqlandıra, məhsul
buraxılışını və məşğulluğu artıra bilən yeniliyin (daha məhsuldar
yeni texnikanın, texnologiyanın və istehsalın təşkilinin tətbiqinin)
həyata keçirilməsini tələb edir.
Bu zaman mənfəətin alınma istəyi texniki tərəqqinin
inkişafına əsaslanır ki, bu da iqtisadi artımın əsas amili kimi yenilik
hesab edilir. Lakin gözlənilən mənfəət çox amillərdən investisiyadan, məşğulluqdan, artım tempindən və s. asılıdır. Bu
zaman yeniliyin tətbiqində, ancaq mənfəətin vahid həvəsləndirici
amil olmamasını nəzərə almaq lazımdır.
2. Mənfəət və zərərin uçotu
Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində mənfəət istehsalın
inkişafının həvəsləndirilməsində böyük rol oynayır. Müəssisələr
təsərrüfat fəaliyyəti prosesində mənfəətlə yanaşı gözlənilməyən
itkilər də əldə edə bilərlər. Bu zaman həm mənfəət, həm də zərər hər
bir maddə və ümumilikdə maliyyə nəticəsi üzrə uçotda əks
etdirilməlidir.
Hesabat ilində müəssisə fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsinin
formalaşması haqqında informasiyanı ümumiləşdirmək üçün 80
"Mənfəət və zərər" aktiv-passiv sintetik hesab nəzərdə tutulmuşdur.
Bu hesabın kreditində müəssisənin mənfəəti (gəliri), debetində
isə zərəri (itkisi) əks etdirilir. Xüsusilə hesabat dövrü ərzində bu
hesabda aşağıdakılar uçota alınır:
hazır məhsulun (işin, xidmətin) satışından olan mənfəət,
yaxud zərər;
464
təchizat-satış və ticarət təşkilatlarında mal və taralarm
satışından olan ümumi gəlir;
əsas vəsaitlərin satışından olan mənfəət, yaxud zərər, onların
sair məxaricindən olan gəlir, yaxud zərər;
müəssisənin digər material dəyərlilərinin və sair aktivlərinin
(qeyri-maddi aktivlərin, qiymətli kağızların və i.a.) satışından olan
mənfəət, yaxud zərər;
digər müəssisənin pay iştirakından əldə edilən gəlirlər,
səhmlər üzrə dividendlər və müəssisəyə məxsus istiqraz və digər
qiymətli kağızlar üzrə gəlirlər;
əmlakın icarəyə verilməsindən gəlirlər; alınması ümidsiz
olduğuna görə keçmiş ildə zərər hesabına silinmiş debitor borcunun
ödənilməsindən daxil olmuş məbləğ;
təsərrüfat müqaviləsi şərtlərinin pozulmasına, eləcə də
dəymiş ziyana görə məhkəmə tərəfindən mühakimə edilmiş, yaxud
borc kimi etiraf olunmuş cərimələr, dəbbə pulları və digər növ
sanksiyalar;
hesabat ilində müəyyən edilmiş keçmiş ihn mənfəəti (keçmiş
ildə alınmış və istifadə edilmiş material dəyərliləri və xidmətlilərin yenidən hesablanması üzrə malsatanlardan, eləcə də
keçmiş ildə satılmış məhsullar üzrə malalan və sifarişçilərdən daxil
olmuş məbləğ);
istifadə edilmək üçün yararlı olan dəyərlilərin məbləğini
çıxmaqla bədbəxt hadisənin qarşısının alınması və ləğv edilməsi
üzrə çəkilmiş xərcləri daxil etməklə bədbəxt hadisədən əmələ gələn
ödənilməyən itkilər (istehsalat ehtiyatlarının, hazır məhsulların
məhv edilməsindən və xarab olmasından, istehsalatın
dayandırılmasından və s. əmələ gələn itkilər);
465
- konservasiyaya qoyulmuş istehsal gücü və obyektlərinin
saxlanmasına çəkilmiş xərclər (digər mənbələr hesabına ödənilən
məbləğdən başqa);
- iddia müddəti keçmiş debitor borclarının alınması, ümidsiz
olan digər borcların silinməsindən olan zərərlər;
- cavabdehin günahı təyin və ya imkanı olmadığı və bu
səbəbdən də onun əmlakından alınmasının qeyri-mümkünlüyü
məhkəmənin aktı ilə təsdiq olunduğundan, icra vərəqi geri
qaytanlan, yaxud alınması digər səbəblərlə əlaqədar imtina edilən
əsas vəsait, yaxud digər obyektlərin əskik gəlməsindən və xarab
olmasından əmələ gələn, əvvəllərdə mühakimə edilmiş borcun təyin
olunmuş qaydada silinməsindən olan zərərlər;
- hesabat ilində müəyyən edilmiş keçmiş ilin zərəri;
- istifadə edilmiş material dəyərliləri çıxılmaqla ləğv edilmiş
istehsal sifarişləri, eləcə də məhsul verməyən istehsala çəkilmiş
(sifarişçi tərəfindən ödənilən itkilər istisna edilməklə) məsrəflər;
- xarici valyutaların digər müəssisə, təşkilat və idarələrə
satılması və onlardan alınması ilə əlaqədar olan xərclər.
- məhkəmə və arbitraj xərcləri;
- vaxtı keçmiş qısamüddətli bank ssudaları, diskontlaşdırılmış veksel əməliyyatları və digər uzunmüddətli öhdəliklər, eləcə
də orta və uzunmüddətli öhdəliklər və s. üzrə faizlər.
Hesabat ilində 80 "Mənfəət və zərər" hesabında toplanmış,
yuxarıda göstərilən gəlir, zərər və itkilər ilin əvvəlindən artan
yekunla əks etdirilir.
Bu zaman əldə edilən mənfəət, yaxud zərər mühasibat
uçotunda aşağıdakı yazılışla əks etdirilir:
466
Məhsul (iş, xidmət) satışından əmələ gələn mənfəət;
DT- 46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı" hesabı;
KT- 80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Məhsul (iş, xidmət) satışından əmələ gələn zərər;
DT- 80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT- 46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı" hesabı.
Müəssisə özünəməxsus əsas vəsaitlərin satışından və sair
xaric olmasından (ləğv edilməsindən, silinməsindən, əvəzsiz olaraq
başqa yerə verilməsindən) mənfəət, yaxud zərər əldə edə bilər.
Göstərilən maliyyə nəticəsi yəni əldə edilən gəlir üçün aşağıdakı
mühasibat yazılışı tərtib olunur:
DT- 47 "Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları" hesabı
KT- 80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Əldə edilmiş zərər məbləğinə isə aşağıdakı yazılış verilir:
DT- 80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT- 47 "Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları" hesabı.
Müəssisəyə məxsus əmtəə material dəyərlilərinin
(dövriyyədə olan vəsaitlərin) qeyri-maddi aktivlərin, valyuta
dəyərlilərinin, qiymətli kağız və digər maliyyə qoyuluşlarının və
i.a. olan maliyyə nəticəsi 48 "Sair aktivlərin satışı" hesabında
müəyyən edilir. Göstərilən aktivlərin satışından olan mənfəət
uçotda aşağıdakı kimi əks etdirilir:
DT- 48 "Sair aktivlərin satışı" hesabı;
KT- 80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Bu əməliyyatdan əmələ gələn zərər əksinə mühasibat yazılışı
ilə əks etdirilir, yəni:
DT- 80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT- 48 "Sair aktivlərin satışı" hesabı kimi yazılış verilir.
Bunlardan başqa müəssisələr qeyri-satış əməliyyatlarından,
yəni istehsal və məhsul (iş, xidmət) satışı, əsas vəsaitlər.
467
əmtəə-material dəyərliləri, qeyri-maddi aktivlər və digər hallarla
bağlı olmayan əməliyyatlardan da maliyyə nəticəsinə malik ola
bilər. Onlar bilavasitə yaranma mənbəyindən asılı olaraq digər
hesablarla müxabirləşməklə 80 "Mənfəət və zərər" hesabında uçota
alınır.
Qeyri-satış əməliyyatlarından əldə edilən gəlir təyinatından
asılı olaraq 80 «Mənfəət və zərər» hesabını kreditləşdir- məklə
aşağıdakı hesabların debetində yazılış verilməklə uçotda əks
etdirilir:
50, 51, 52 - əvvəlcədən zərər hesabına silinmiş ümidsiz
borcun daxil olması;
76, 78 - digər müəvssisədə pay iştirakından, həmçinin səhm
üzrə dividend və müəssisəyə məxsus istiqraz və digər qiymətli
kağızlardan əldə edilən gəlir;
76 - əmlakın qısa müddətə icarəyə verilməsindən alınan
gəlir;
63, 76 - təsərrüfat müqaviləsi şərtlərinin pozulmasına görə
cərimə, peniya, dəbbə pulları və digər növ sanksiyalar, eləcə də
buraxılmış ziyanın ödənilməsindən daxilolmalar;
52, 63, 76 - mənsubiyyəti keçmiş ildə sənədlə təsdiq olunan
mənfəət;
50 - kassanın inventarizasiyası zamanı müəyyən edilmiş
artıqgəlmə;
01, 04, 07, 08, 10, 12, 40, 20, 23, 41 - inventarizasiya zamanı
əsas vəsaitin, material dəyərlilərinin və digər əmlakın artıq
gəlməsi;
9 - uzunmüddətli icarə müqaviləsi üzrə hesablanmış faiz
məbləği;
83 - icarədən hesabat dövrünə aid edilən gələcək dövrün
gəlirinin bir hissəsinin (ödənilən məbləğin gəlir məbləğinə olan
468
nisbətinə müvafiq) silinməsi və i.a.
Qeyri - satış əməliyyatları nəticəsində əmələ gələn itki isə 80
«Mənfəət və zərər» hesabını debetləşdirməklə aşağıdakı hesabların
kreditinə yazılış verilir:
51, 52, 76 - təsərrüfat müqaviləsi şərtlərinin pozulmasına
görə ödənilmiş, yaxud etiraf edilmiş cərimə, peniya, dəbbə pulları
və digər növ sanksiyalar, eləcə də dəymiş zərərin ödənilməsi;
10, 11, 12, 40, 47, 50, 65, 70 və s. - bədbəxt hadisədən
kompensasiya olunmamış itkilər, yanğın, qəza və digər fövqəladə
hadisə nəticəsində əmələ gələn zərər;
60, 62, 70, 76 və s.- müxtəlif növlü vaxtı keçmiş debitor
borcunun silinməsi məbləği;
73, 76, 84 - cavabdehin günahı və imkanı təyin
olunmadığından və bu səbəbdən də onun əmlakından alınmasının
qeyri-mümkünlüyü məhkəmənin aktı ilə təsdiq olunduğundan icra
vərəqəsi geri qaytarılan, yaxud alınması digər səbəblərlə əlaqədar
imtina edilən, əvvəllərdə mühakimə edilən əskikgəlmə və
mənimsəmələr üzrə borcların silinməsindən olan zərər məbləği;
63 - ödəyici tərəfindən müqavilə öhdəliklərinin pozulmasına
görə alınması qeyri-mümkün olan əvvəllərdə 80 "Mənfəət və zərər"
hesabına silinmiş cərimə sanksiyasının məbləği;
10, 12, 13, 23, 25, 26, 69, 70 və s. - müvəqqəti dayandırılan
istehsalatın saxlanmasına çəkilən (digər mənbə hesabına ödənilən
məsrəflər istisna edilməklə) məsrəflər.
25, 26, 69, 70, 13, 20, 21, 23 və s. - ləğv edilmiş istehsal
sifarişləri, eləcə də məhsul verməyən istehsalat üzrə (qaytarian
material və kompensasiya edilmiş dəyərlilər istisna edilməklə)
məsrəflər.
51, 52 - məhkəmə xərcləri və arbitraj rüsumları və s.
469
Bunlardan başqa müəssisələr alıcı və sifarişçilərdən tələb
olunmayan borcun ödənilməsi üçün bilavasitə mənfəət hesabına
şübhəli borclar üzrə ehtiyat yarada bilərlər. Onlar ilin axırında
mənfəət hesabına formalaşdırılır. Bu zaman aşağıdakı mühasibat
yazılışı tərtib olunur.
DT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT-82 "Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar" hesabı.
Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti prosesində digər qeyri- satış
gəlir və itkiləri də baş verə bilər.
Beləliklə, 80 "Mənfəət və zərər" hesabının debetində
müəssisənin zərər və itkiləri, kreditində isə mənfəəti (gəlir) əks
etdirilir.
Müəssisə öz fəaliyyəti nəticəsində mənfəət əldə etdikdə,
hesab kredit qalığına (son maliyyə nəticəsi) zərər əldə etdikdə isə
debet qalığına malik olur. Bu zaman mənfəət balansın passivində,
zərər isə aktivində göstərilir.
Qeyri - satış əməliyyatlarından olan son maliyyə nəticəsi əldə
edilən gəliri itkilərlə müqayisə etməklə müəyyən edilir.
80 "Mənfəət və zərər" hesabı üzrə sintetik və analitik uçot 15
N-li jurnal-orderdə aparılır. Göstərilən jurnal-order mühasibatlığın arayışının, hesablaşma hesabının çıxarışının və digər
hesabların məlumatlarına əsasən tərtib edilir.
3. Mənfəətin bölüşdürülməsinin (istifadəsinin) uçotu
İl ərzində müəssisə tərəfindən əldə edilən mənfəət ilin
əvvəlindən artan yekunla toplanaraq balansda bölüşdürülməmiş
mənfəət kimi göstərilir. Onun bölüşdürülməsi ancaq iUn axırında
(dekabr ayında) aparılır. Lakin il ərzində əldə edilən mənfəətdən
büdcəyə vergi ödənişi, xüsusi fondların yaradılması, digər xərclərin
və i.a. ödənişlərin aparılması yerinə yetirilir.
470
Hesabat ili ərzində istifadə olunmuş mənfəət haqda
informasiyaları ümumiləşdirmək üçün müəssisələrdə 81
"Mənfəətin istifadəsi" sintetik hesabından istifadə edilir. Təsnifat
istiqamətinə görə bu hesab mənfəət hesabına ayırmaları əks
etdirdiyindən nizamlayıcı hesablar sırasına aid edilir.
Mənfəətin istifadə istiqamətindən asılı olaraq 81 "Mənfəətin
istifadəsi" hesabı üçün aşağıdakı 1."Mənfəətdən büdcəyə
ödəmələr"; 2. "Mənfəətin digər məqsədlər üçün istifadəsi" subhesablarmı açmaq olar.
Birinci subhesabda qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq
olaraq il ərzində mənfəətdən büdcəyə avans ödəmələri və bu ödəniş
üzrə həqiqi mənfəətdən yenidən hesablanmış ödəmələr uçota
alınır.
İkinci subhesabda ehtiyat, yığım, istehlak və müəssisənin
fəaliyyəti, həmçinin kollektivin sosial inkişafını həyata keçirmək
üçün zəruri olan fondlara ayırmalar əks etdirilir. Müəssisə
fondlarının yaradılma qaydası və mənfəətin digər məqsədlərə
istifadəsi qüvvədə olan qanunvericilik və təsis sənədləri ilə
tənzimlənir.
81 "Mənfəətin istifadəçi" hesabının debetinə il ərzində
büdcəyə vergi ödənişinin hesablanması (mənfəət vergisi və s.),
mənfəət hesabına ehtiyat və müəssisənin digər fondlarına,
həmçinin məqsədli maliyyələşmə vəsaitinin formalaşmasına
ayırmalar, kreditində isə bu hesabın debetində toplanmış və dekabr
ayında silinən məbləğ uçota alınır.
İl ərzində büdcəyə vergi ödənişi üzrə hesablanmış məbləğ
(mənfəət vergisi və i.a.) aşağıdakı mühasibat yazılışı verilməklə
uçotda əks etdirilir:
DT-81 "Mənfəətin istifadəsi" hesabı (1 "Mənfəətdən
büdcəyə ödəmələr" subhesabı);
471
KT-68'"Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı.
Vergi ödənişləri büdcəyə köçürülən zaman aşağıdakı
mühasibat yazılışı tərtib olunur.
DT-68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı;
KT-51 "Hesablaşma hesabı".
Qanunvericiliyə müvafiq olaraq büdcəyə vergi ödənildikdən
sonra qalan mənfəət (xalis mənfəət) müəssisənin sərəncamına daxil
olur. Bu mənfəət hesabına müəssisə aşağıdakı: yığım, istehlak,
istehsalın inkişafı, sosial inkişaf, həvəsləndirmə, ehtiyat və digər
fondlar yarada bilər.
Göstərilən fondların yaradılması zamanı aşağıdakı mühasibat
yazılışı tərtib olunur:
DT-81 "Mənfəətin istifadəsi" hesabı (2 "Mənfəətin digər
məqsədlərə istifadəsi" subhesabı);
KT-88 "Xüsusi təyinatlı fondlar" hesabı (müvafiq subhesablar).
Zəruri hallarda müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətdən
əməyin ödənilməsi, ümumi təsərrüfat xərcləri və s. üçün ehtiyat
fondları da yaradıla bilər. Göstərilən fondların yaradılması və
istifadəsi qaydası qanunvericilik və Respublika Maliyyə Nazirliyi
tərəfindən işlənib hazırlanmış və təsdiq edilmiş, həmçinin
müəssisənin təsis sənədlərində nəzərdə tutulmuş qaydalara
müvafiq müəyyən edilir.
Yaradılmış ehtiyat məbləğləri üçün mühasibat uçotunda
aşağıdakı mühasibat yazılışı verilir.
DT-81 "Mənfəətin istifadəsi" hesabı;
KT-86 "Ehtiyat fondu" hesabı (hər bir fond üçün nəzərdə
tutulmuş subhesablar).
Müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət uzunmüddətli
(xüsusi dövriyyə vəsaitinin tamamlanması bir ildən artıq müd
472
dətə alınmış), eləcə də əsas vəsait və qeyri-maddi aktivlərin
alınması məqsədilə qısamüddətli kreditlər (vaxtı keçmiş) üçün
faizlərin ödənilməsinə də istifadə oluna bilər.
Mənfəətin göstərilən məqsədlərə istiqamətləndirilməsi
zamanı mühasibat uçotunda aşağıdakı yazılış tərtib olunur:
DT-81 "Mənfəətin istifadəsi" hesabı (ikinci subhesab);
KT-51 "Hesablaşma hesabı", 52 "Valyuta hesabı".
4. Vergiyə cəlbolunmanın uçotu
Bir sıra hallarda vergiyə cəlb olunma üçün mənfəətin
gizlədilməsinə, yaxud aşağı salınmasına, qadağan olunmuş, yaxud
icazəsiz (lisenziyasız) fəaliyyət göstərilməsinə, məhsulun (işin,
xidmətin) qiymətinin artırılmasma görə müəssisələrə iqtisadi
sanksiyalar qoyula bilər. Məsələn, mənfəətin (gəlirin) azaldılması,
yaxud gizlədilməsi zamam müəssisəyə Vergi Məcəlləsinin 58-ci
maddəsinə uyğun olaraq azaldılmış vergi məbləğinin 20 faizi
miqdarında, il ərzində təkrar pozuntu olan zaman isə 40 faiz
miqdarında maliyyə sanksiyası tətbiq edilir. Maliyyə sanksiyası
müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına ödənilir.
Qadağan edilmiş, yaxud icazəsiz fəaliyyətdən əldə edilən gəlirin
büdcəyə köçürülməsi də müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət
hesabına yerinə yetirilir.
Göstərilən maliyyə sanksiyalarının uçotda əks etdirilməsi
aşağıdakı yazılışlar verilməklə yerinə yetirilir;
DT-81 "Mənfəətin istifadəsi" hesabı (ikinci subhesab);
KT-68 "Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabı.
Müstəsna hal kimi müəssisə rəhbərinin sərəncamı ilə qanünvericiliklə nəzərdə tutulan ezamiyyə zamanı normadan artıq
ezamiyyə xərci müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına
ödənilə bilər.
473
Beləliklə, 80 "Mənfəət və zərər" hesabının kreditində bütün il
ərzində artan yekunla müəssisənin mənfəəti formalaşır. 81
"Mənfəətin istifadəsi" hesabatımn debetində isə mənfəət hesabına
aparılan ayırmalar əks etdirilir.
İl qurtardıqdan sonra (dekabr ayında) balansın islahatı, yəni
onun maddəsinin dəyişməsi aparılır. İslahat nəticəsində hesabat
ilinin mənfəəti, onun istifadə edilmiş məbləği qədər aşağıdakı
mühasibat yazılışı ilə azaldılır.,
DT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT-81 "Mənfəətin istifadəsi" hesabı.
Hər yeni ildə "Mənfəət və zərər" hesabı üzrə sıfır qalıqdan
başlamaq tələb olunduğundan istifadə olunmamış mənfəət məbləği
üçün aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur.
DT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı;
KT-87 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)"
hesabı.
88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)" hesabı
müəssisənin bölüşdürülməyən mənfəət, yaxud ödənilməyən zərər
məbləğinin mövcudluğu və hərəkəti haqda informasiyalann
ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesab
aktiv-passiv hesabdır, yəni onun bölüşdürülməyən mənfəət qalığı
balansın passivində, ödənilməmiş zərər isə aktivdə göstərilir.
88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)" hesabı
üçün aşağıdakı subhesablar açıla bilər:
1. «Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti (zərəri)»;
2. «Keçmiş ilin bölüşdürülməmiş mənfəəti (zərəri)».
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, hesabat ilinin mənfəət məbləği
dekabr ayının son dövriyyəsi ilə 80 "Mənfəət və zərər" hesabının
kreditinə, hesabat ilinin zərər məbləği isə əksinə yazılışla (DT.88
"Bölüşdürülməmiş gəlir (ödənilməmiş zərər) hesabı KT-80
"Mənfəət və zərər" hesabı) silinir.
Bölüşdürülməmiş mənfəət müəssisə tərəfindən özünün
474
təsisiçilərinin "Gəlirinin ödənilməsinə»' də istifadə oluna bilər. Bu
məbləğ üçün uçotda aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib oluna bilər:
DT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)"
hesabı (1-ci subhesab);
KT-75 "Təsisiçilərlə hesablaşmalar" hesabı;
KT-70 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətin hesablaşmalar
hesabı" və s.
Təsisiçilərə gəlir ödəndikdən sonra müəssisədə qalan hesabat
ilinin bölüşdürülməmiş mənfəət məbləği aşağıdakı mühasibat
yazılışı ilə 2-ci subhesaba köçürülür və ona aşağıdakı mühasibat
yazılışı verilir:
DT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)
hesabı (1-ci subhesab);
KT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət" (ödənilməmiş zərər)"
hesabı (2-ci subhesab).
Keçmiş ilin bölüşdürülməmiş mənfəəti təsisedici sənədlərə
müvafiq olaraq ehtiyat fondunun tamamlanmasına, nizamnamə
kapitalının (fondunun) və xüsusi təyinatlı fondlann artırılmasına,
gəlirin müəssisə təsisçilərinə ödənilməsinə və s. məqsədlərə
yönəldilə bilər. İstifadə edilmə istiqamətindən asdı olaraq keçmiş
ilin mənfəətinin istifadə edilməsi zamanı mühasibat uçotunda
aşağıdakı yazılışlar tərtib olunur:
Mənfəətin ehtiyat fondunun tamamlanmasına yönəldilməsi
zamanı:
DT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)"
hesabı (2-ci "Keçmiş ilin bölüşdürülməmiş mənfəəti
(ödənilməmiş zərəri)" subhesabı
KT-86 "Ehtiyat fondu" hesabı;
Bölüşdürülməmiş mənfəətin, nizamnamə kapitalının
(fondunun) artırılmasına istifadə edilməsi zamanı;
475
DT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)"
hesabı (2-ci "Keçmiş ilin bölüşdürülməmiş mənfəəti
(ödənilməmiş zərəri)" subhesabı;
KT-85 "Nizamnamə kapitalı (fondu) hesabı.
Təsisedici sənədə müvafiq olaraq bölüşdürülməmiş mənfəət
məbləğinin xüsusi təyinatlı fondların artırılmasına yönəldilməsi
zamanı;
DT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)"
hesabı (2-ci "Keçmiş ilin bölüşdürülməmiş
mənfəəti (ödənilməmiş zərəri) subhesabı;
KT-88 "Xüsusi təyinatlı fondlar" hesabı (müvafiq subhesablar);
İstifadə
edilməmiş
mənfəət
məbləğinin
müəssisə
təsisçilərinin gəhrinə ödənilməsi zamanı;
DT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)
hesabı (2-ci Keçmiş ilin bölüşdürülməmiş mənfəəti
(ödənilməmiş zərəri) subhesabı;
KT-75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabı.
İl ərzində mənfəət hesabına ayırmaların balans rhənfəətindən artıq olması müəssisənin zərərlə işləməsini sübut edir və bu
cür hal mühasibat uçotunda aşağıdakı kimi əks etdirilir: DT-88
"Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)" hesabı (1-ci
subhesab);
KT-80 "Mənfəət və zərər" hesabı.
Hesabat ilinin zərəri, balansdan ehtiyat fondu, xüsusi təyinatlı
fondlar, təsisçilər və s. hesabına şilinə bilər. Göstərilən zərərin
silinməsi zamam aşağıdakı mühasibat yazıhşı tərtib olunur: DT-86
"Ehtiyat fondu" hesabı - fondun vəsaiti zərərin ödənilməsinə
yönəldildikdə;
DT-88 - "Xüsusi təyinatlı fondlar" hesabı (müvafiq hesablar)
- zərər xüsusi təyinatlı fondlar hesabına ödənildikdə;
476
DT-75 'Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabı - zərər müəssisənin
təsisçilərinin məqsədli təsis haqqı hesabına ödənildikdə;
KT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)" hesabı
(1-ci subhesab).
Ödənilməmiş zərərin mühasibat balansında saxlanması
haqda qərar (onun gələcək hesabat dövrünə silinməsi ilə əlaqədar)
qəbul edilən zaman onun məbləği 88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət
(ödənilməmiş zərər)" hesabının 2-ci subhesabına köçürülür. Bu
zaman sözü gedən əməliyyata aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib
olunur:
DT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)" hesabı
(1-ci subhesab);
KT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilrnəmiş zərər) hesabı
(2-ci subhesab).
Keçmiş ilin ödənilməmiş zərərinin silinməsi aşağıdakı
mühasibat yazılışı tərtib etməklə rəsmiləşdirilir:
DT-81 "Mənfəətin istifadəsi" hesabı (2-ci subhesab) - hesabat
ilinin mənfəətinin keçmiş ilin ödənilməmiş zərərinin
ödənilməsinə yönəldilməsi zamanı;
DT-86 "Ehtiyat fondu" hesabı - ehtiyat fondu vəsaitinin keçmiş
ilin ödənilməmiş zərərinin ödənilməsinə istifadə edilməsi
zamanı;
DT-75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabı - keçmiş ilin
ödənilməmiş zərərinin təsisiçilərin məqsədli vəsaitləri
hesabına ödənilməsi zamanı;
KT-88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)" hesabatı
(2-ci subhesab);
81 «Mənfəətin istifadəsi» və 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət
(ödənilməmiş zərər)» hesablarının sintetek və analitik uçotu 15
saylı jurnal-orderdə, yaxud müvafiq maşınoqram- larda aparılır.
477
XII FƏSİL. VERGİYƏ CƏLBOLUNMA
ƏMƏLİYYATLARININ UÇOTU
1. İqtisadiyyatın tənzimlənməsində vergiyə
cəlb olunmanın rolu
Vergi siyasəti və vergilərin iqtisadi-sosial mahiyyəti.
Vergi anlayışı öz tarixi keçmişinə görə insan cəmiyyətinin
formalaşdığı qədim dövrlərə təsadüf edir. Öz xarakterinə görə o,
həm iqtisadi, həm də sosial mahiyyət daşıyan bir kateqoriyadır.
Verginin sosial-iqtisadi təbiəti və məzmununu araşdırarkən ictimai
hadisə və proseslərin daxilinə tədricən, ardıcıl olaraq müdaxilə
etmək zəruridir.
Vergi ictimai mövcudluğun mühüm elementidir. Vergilər
haqqında ilk mülahizələrə antik dövrün mütəfəkkirlərinin
əsərlərində rast gəlinir. Deduksiya və induksiya metodlarına və
qədim filosofların təsəvvürlərinə əsaslanaraq onun müasir
məzmununu, mahiyyətini aşkar etmək mümkündür.
İnsan cəmiyyətinin yarandığı ilk dövrlərdə tətbiq edilən vergi
formalarının qeyri-iqtisadi xarakter daşımasına baxmayaraq,
filosoflar onu ictimai, zəruri və faydalı bir hadisə kimi qəbul
etmişlər.
Cəmiyyətin inkişafı ilə vergi formaları dəyişmiş, təkmilləşmiş
öz müasir anlayışına və məzmununa yaxınlaşmışdır. Lakin ictimai
inkişafın hər bir pilləsində vergi anlayışının mahiyyəti: cəmiyyətin
yaşaması üçün zəruri olan gəlirlərin ictimailəşdiril- məsi prosesinin
ən mühüm vasitəsi kimi dəyişməz qalmışdır. Verginin bu cür
şəkildə qəbul edilməsi iqtisadi fikir tarixinin klassiklərinə 300 il
bundan əvvəl vergiqoymanm fundamental prinsiplərini müəyyən
etməyə, «vergi» anlayışının özünü isə «ictimai qurban», «könüllü
ödəniş», «sığorta mükafatı», «ictimai xidmətlər üçün haqq» kimi
izah etməyə imkan vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, xüsusi
tədqiqatlar istisna olmaqla, iqtisadi fikir tarixinə həsr edilmiş sovet
ədəbiyyatlarında vergi və vergiqoyma məsələrinə az yer ayrılmışdır.
İqtisadi münasi478
bətbrin xarakterinin fərqli olduğu bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər
yerdə və hər zaman vergiqoyma, təsərrüfatçılıqla sıx surətdə
əlaqədar olduğundan və onun tədqiqi onsuz qeyri-mümkün
olduğundan bu mövzu çox aktual və mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Çox böyük əminliklə göstərmək olar ki, mübadilə və vergi, iqtisadi
münasibətlərin ən qədim və ilkin formalarıdır. Mübadilə, cəmiyyət
miqyasında insanlar arasında müxtəlif iqtisadi münasibətləri
xarakterizə etdiyi halda vergi bilavasitə dövlətin meydana gəlməsi,
formalaşması ilə əlaqədardır. Bu baxımdan vergi, öz mahiyyətinə
görə bir tərəfdən ictimai-iqtisadi münasibətlərin bir forması kimi
çıxış etmək, digər tərəfdən isə dövlətin yaranması ilə əlaqəli olan
iqtisadi hadisə kimi özünü göstərməklə ikili xarakterə malikdir.
Odur ki, daxili təbiətinə görə ikili xarakter daşıyan vergi, müxtəlif
tələblərdən, müxtəlif nöqteyi-nəzərlərdən şərh edilmiş və
səciyyələndirilmişdir.
Vergi, cəmiyyətin məcmu gəlirinin bir hissəsinin konkret
olaraq dövlət və onun idarə edilməsi, həmçinin iqtisadi mühit üçün
dövbl büdcəsinə məcburi alınmasının üstün və çatışmayan
cəhətlərini əks etdirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının
qanunvericiliyində vergi «dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin
maliyyə təminatı məqsədilə vergi ödəyicilərinin mülkiyyətində olan
pul vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilməsi şəklində dövlət və yerli
büdcələrə, habelə məqsədli dövlət fondlarına köçürülən məcburi,
fərdi, əvəzsiz ödəniş»i kimi təqdim olunur. Bu cür şərh, verginin
görünən formalarının iqtisadi mahiyyətini göstərir. Tətbiq edilən
vergi formaları isə dövlətin maraqları, mənafeləri baxımından
müəyyənləşdirildiyindən vergiqoyma sisteminin mövcudluğunu
tələb edir. Lakin heç də tətbiq edilən formalar həmişə bu və ya digər
obyektiv iqtisadi kateqoriyanın daxili potensialı və məzmunu ilə
uyğun gəlmir. Bir qayda olaraq onlar ictimai inkişafın
səviyyəsindən asılı olaraq dəyi-
479
şir.Buna görə, vergi anlayışına təkcə dövlət xərcləri nöqteyinəzərindən baxmaq olmaz.
Əslində vergi, geniş təkrar istehsalın ayrılmaz elementi, iqtisadi
potensialın artımının ən mühüm amilidir. Bu mənada vergilər istər
iqtisadiyyatın tənzimlənməsində, istərsə də dövlət xərclərinin
maliyyələşməsində, milli gəlirin bölüşdürülməsində ən mühüm,
əvəzedilməz vasitə kimi çıxış edir.
Azərbaycanda vergiqoyma məsələləri vergi qanunvericiliyi
əsasında yerinə yetirilir. Azərbaycan Respublikasının vergi
qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından,
Vergi Məcəlləsindən və onlara uyğun qəbul edilmiş Azərbaycan
Respublikasının qanunvericilik aktlarından ibarətdir.
İqtisadi konstitusiya adlandırılan Vergi Məcəlləsi (2000-ci
ildən təsdiq edilmiş, 1 yanvar 2001-ci ildən icra edilməyə
başlanmışdır) Azərbaycan Respublikasında vergi sistemini, vergiqoymanın ümumi əsaslarını, verginin müəyyən edilməsi,
ödənilməsi və yığılması qaydalarını, vergi ödəyicilərinin və dövlət
vergi xidməti orqanlarının, habelə vergi münasibətlərinin digər
iştirakçılarının vergiqoyma məsələləri ilə bağlı hüquq və
vəzifələrini, vergi nəzarətinin forma və metodlarını, vergi
qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyət hədlərini, dövlət
vergi xidməti orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin
hərəkətlərindən şikayət edilməsi qaydalarım müəyyən edir.
İqtisadiyyatın tənzimlənməsində vergilərin rolu
İqtisadiyyatın və təsərrüfat fəaliyyətinin tənzimlənməsində
vergilərin rolu çoxtərəfli, mürəkkəb xarakter daşıyır. Maliyyə
təsərrüfat fəaliyyətinin müxtəlif sferalarının vergi tənzimlənməsi
büdcə gəlirlərinin tənzimlənməsindən tamamilə fərqlənir. Vergi
tənzimlənməsinin metodlarının seçilməsinin əsas şərti birmənalı
qəbul edilməlidir: təkrar istehsal proseslərinin gedişatına imperativ
müdaxilə iqtisadi cəhətdən əsaslandırıirmş və məqsədəuyğun
ölçüdə olmalıdır. Vergi tənzimlənməsi dövlət vergi siyasəti və vergi
mexanizminin ən mobil elementlərindən biridir.
480
Eyni zamanda vergi tənzimlənməsinin metodları’dövlət tərəfindən
icra üçün tədqiq olunmuş, elmi cəhətdən əsaslandırılnuş vergi
konsepsiyasının tərkib elementidir.
Dünya ölkələrinin əksəriyyətində vergi münasibətlərinin
tənzimlənməsinə əsas vergi qanunu - Vergi Məcəlləsinin tələblərinə
uyğun yanaşılır. Verginin tənzimlənməsi nəti-cələrini qabaqcadan
proqnozlaşdırmaq mümkün olmayan iqtisadi maraqların kəsişməsi,
toqquşması baş verdiyindən, o vergi münasibətlərinin ən mürəkkəb
və əsas vəsitəsi hesab edilir. Buna görə bu problemin həlli xüsusi
tədqiqatların aparılmasını tələb edir.
Məlum olduğu kimi, dövlət maliyyəsinin əsasını vergilər,
borclar və xərclər təşkil edir. Bu kateqoriyalar milli iqtisadiyyatın
vəziyyəti ilə müəyyən edildiyi üçün dövlət idarəetməsinin, eləcə də
bütövlükdə iqtisadiyyatın tənzimlənməsinin mühüm elementi kimi
tədqiq olunmalıdır.
Vergi tənzimlənməsinin məzmunu və məqsədi vergiqoyma
sisteminin tənzimləyici funksiyası ilə əlaqədardır. Məlumdur ki, bu
prosesin həyata keçirilməsi obyektiv zərurətdir və onun nəticələri
real iqtisadiyyatın vəziyyətinə adekvat olan metodların tətbiqindən
asılıdır.
Verginin tənzimlənməsi metodları-məqsədləri və tətbiqi
sferalarından asılı olaraq 3 yerə ayrılır:
1. Vergi güzəştləri;
2. Sanksiya xarakterli tədbirlər;
3. Vergi - büdcə balanslaşdırılması.
Sadalananlar içərisində sonuncu həlledici rol oynayır.
Vergilər vasitəsi ilə iqtisadiyyatın tənzimlənməsində vergi
dərəcələrinin optimallaşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu
prosesin nəzəri mahiyyəti vergiinin iki funksiyası: fiskal və büdcə
funksiyaları arasında nisbi tarazlığa nail olmaqdan ibarətdir. Məhz
təcrübədə bu aspekt, vergi dərəcələrinin həm dövlətin iqtisadi
fəaliyyətini stimullaşdırmaq həm də büdcənin
481
gəlirlərini təmin edə biləcək vergi dərəcələrinin müəyyən
edilməsini tələb etdiyindən daha əhəmiyyətlidir. Bu baxımdan,
iqtisadiyyatda hamıya məlum olan «Laffer effekti» nəzəriyyəsinə
diqqət yetirilməlidir. «Laffer effekti»nin mənası optimal
səviyyədən çox vergi tutulması büdcə gəlirlərinin tədricən
azalmasına gətirib çıxarmağı ifadə edir. Bu bir neçə səbəbdən baş
verə bilər. Bir tərəfdən vergi dərəcələri, vergi yükü artdıqca istehsal
fəaliyyətinə iqtisadi maraq azalır. Digər tərəfdən fəaliyyət göstərən
sahibkarlar öz gəlirlərini gizlədir və ya tamamilə «gizli
iqtisadiyyat» sferasına keçirlər. Deməli, səmərəli vergi sisteminin
təşkili
onun
daxili
strukturunun
iqtisadi
cəhətdən
əsaslandırılmasından və vergi dərəcələrindən asılıdır. Vergi
dərəcələrinin optimallaşdırılması vergi tənzimlənməsinin mühüm
hissəsi kimi çıxış edir. Bu dərəcələrin optimal səviyyəsinin
müəyyən edilməsi isə çox mürəkkəb və əmək tutumlu bir prosesdir.
Bunun üçün ilk növbədə dövlət gəlirlərinin optimallaşdı- rılması
məqsədi ilə vergi dərəcələrinin iqtisadi əsaslandırılması, onların
real iqtisadiyyatın imkanlarına uyğun səviyyəyə gətirilməsi,
ümumi daxili məhsulu (ÜDM-u) hesablayarkən inflyasiyanın
təsirinin neytrallaşdırılması, büdcə gəlirlərinin artırılmasında
emision metodların qadağan edilməsi zəruridir. Dünya
təcrübəsində vergi tənzimlənməsi metodlarından investisiya
problemlərinin həllində, proteksionist siyasətin yeridilməsində,
dövlətin sosial proqramlarının həyata keçirilməsi zamanı tələb və
təklifin tənzimlənməsində geniş istifadə olunur. Bu məqsədlə
təcrübədə vergi stimullaşdırılmasının kompleks prinsipləri işlənib
hazırlanmışdır. Bu prinsiplərə aşağıdakılar aiddir:
1. Vergi güzəştləri mülkiyyət formasından, fəaliyyət
növündən, subyektiv mövqelərdən asılı olaraq seçmə xarakteri
daşımalıdır.
2. Vergi güzəştləri öz daxili təbiətinə görə inzibati xarakterli
olmamalıdır.
482
3.Vergi investisiya güzəştləri müstəsna olaraq dövlət
əhəmiyyətli investisiya proqramlarını həyata keçirən vergi ödəyicilərinə verilməlidir.
4.Vergi güzəştlərinin tətbiqi dövlət büdcəsinin gəlirlərinə, fərdi
iqtisadi maraqlarla ziddiyyət təşkil etməməlidir.
5.Beləliklə, vergi tənzimlənməsində güzəştlər kiçik və orta
sahibkarlığın möhkəmləndirilməsi və inkişafı üçün stimul
yaratmalıdır. Yuxanda sadalananlar göstərir ki, vergi tənzimlənməsi
iqtisadi maraqların vəhdəti və toqquşması sferası olduğu üçün çox
mürəkkəb prosesdir. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, vergilər dövlət
büdcəsinin əsas gəlirləri olmaqla yanaşı, geniş təkrar istehsalı üçün
iqtisadi fayda verməlidir. Vergi tənzimlənməsinin son məqsədi fərdi,
kollektiv, ictimai mənafeləri və iqtisadi maraqlan uzlaşdırmaqdan
ibarətdir. İqtisadiyyatın zəifləməsi, istehsalın aşağı düşməsi
vergiqoyma bazası hesabına büdcə gəlirlərini sabit saxlamağa
məcbur edən ən mühüm amil kimi çıxış edir. Belə şəraitdə
vergiqoymanın və iqtisadiyyatın vergi tənzimlənməsinin
optimallaşdırıması təxirəsalınmaz həllini gözləyən problemdir.
Tarixən vergilər məcburi ödəniş sistemi kimi mövcud olmuş və
nəzərdən keçirilmişdir. Verginin bu xüsusiyyəti onun fıskal
funksiyasının meydana gəlməsini müəyyən etmişdir. Fis- kal
funksiya uzun müddət verginin təyinatı və mahiyyətinin ifadə
olunmasında kifayət' qədər məqbul sayılmışdır. Lakin əmtəə-pul
münasibətlərinin inkişafı^, təsərrüfat .subyektlərinin iqtisadi
cəhətdən təcrid olunması ilə əlaqədar olaraq geniş təkrar istehsalını
stimulluşdırmaq, kapitalın axınını tənzimləmək, əhalinin tədiyə
qabiliyyətli tələbini yüksəltmək məsələsi meydana çıxır. Bölgü və
yenidən bölgü proseslərinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi ideyası
ticarət kapitalının formalaşdığı dövrlərə təsadüf edir. Kapitalizmin
inkişafının ilkin dövrlərində azad rəqabət ideyasının hökm sürməsinə
baxmayaraq vergilərə, iqtisadiyyatın inkişafı ilə əlaqədar
sosial-iqtisadi tələblər nöqteyi-nəzərindən baxılmışdır. Hal-hazırda
iqtisadi ədəbiy-
483
yatlarda vergilər, aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirmələri
istiqamətində təsnifləşdirilir:
1. Fiskal;
2. İqtisadi;
3. Yenidən bölgü;
4. Nəzarət;
5. Stimullaşdırıcı;
6. Tənzimləyici;
7. Sosial.
İqtisadi sistemdə vergilərin funksiyası dedikdə, onların gəlirlər
bölgüsü və yenidən bölgüsü prosesində iqtisadi kateqoriya kimi
ictimai təyinatı başa düşülür. Buradan da vergilərin fiskal alət kimi
bölüşdürücü funksiyası meydana gəlir. Fiskal funksiyasının köməyi
ilə vergilərin büdcə resurslarının formalaşması kimi əsas təyinatı
həyata keçirilir. Vergilərin mərkəzləşdirilmiş qaydada yığılması,
dövləti iri iqtisadi subyektə çevirməklə onun inkişafına geniş imkan
yaradır.
Vergilərin iqtisadi kateqoriya kimi digər funksiyası, kəmiyyət
baxımından büdcə gəlirləri ilə dövlətin maliyyə resurslarına olan
ehtiyaclarını müqayisə etməkdən ibarətdir. Nəzarət funksiyasımn
köməyi ilə vergi mexanizminin səmərəliliyi qiymətləndirilir,
maliyyə resurslarının hərəkəti üzərində nəzarət həyata keçirilir,
vergi və büdcə siyasətindəki dəyişikliklərin aparılması zərurəti aşkar
edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, maliyyə-vergi müııasibəttermin
nəzarət funksiyası yalnız T^ölgü funksiyasının fəaliyyət göstərdiyi
bir şəraitdə meydana gəlir. Beləliklə, nəzarət və bölgü funksiyaları,
üzvi surətdə maliyyə- vergi münasibətlərinin və büdcə siyasətinin
səmərəliliyini xarakterizə edir. Vergilərin nəzarət funksiyası birbaşa
vergi intizamından asılıdır. Vergi nəzarətinin mahiyyəti vergi
ödəyicilə- rinin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş vaxtda nəzərdə
tutulan vergiləri ödəmələrindən ibarətdir.
Vergilərin bölüşdürücü funksiyası geniş təkrar istehsal
prosesində onların rolunun müxtəlifliyini xarakterizə edən bir
484
sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Bu ilk növbədə vergilərin bölgü
funksiyasının sırf fıskal xarakter daşıması ilə əlaqədardır. Lakin
dövlətin iqtisadi həyatda aktiv rol oynadığı bir şəraitdə vergi
mexanizmi vasitəsi ilə həyata keçirilən tənzimləmə funksiyası
meydana gəlir.
Yuxanda qeyd edildiyi kimi vergiqoymada, həm dövlətin, həm
də vergi ödəyicilərinin maraqları bir-birləri ilə ziddiyyətlik təşkil
edir. Buna görə hər iki tərəf vergilərin iqtisadi sistemdə rolunu və
funksiyalarını müxtəlif şəkildə qiymətləndirirlər. Bu ən çox
inflyasiya şəraitində daha çox nəzərə çarpır. Ona görə də həm
istehsal münasibətləri, həm də verginin tənzimlənməsi sahələri
qanunverici orqanların daim diqqət mərkəzində olmalıdır.
Vergiqoyma sisteminin əsas prinsipləri. Vergi sistemi
dedikdə, bir tərəfdən qanunvericiliyə uyğun olaraq ölkə ərazisində
tutulan vergilər, rüsumlar və yığımların, digər tərəfdən isə vergi
münasibətlərində iştirak edən tərəflərin hüquq və vəzifələrini,
məsuliyyətlərini müəyyən edən norma və digər normativ sənədlərin
məcmusu başa düşülür. Məlum olduğu kimi, iqtisadi qanunlar
dəyərin yaradılması və formalaşması zamanı ictimai inkişafın
fundamental istiqamətlərini əks etdirir. Bu isə əsas iqtisadi
qanunların obyektiv xarakterini müəyyən edir. Vergiqoyma sistemi
də bölgü münasibətlərinin və onların ictimai sərvətin yaranması
prosesinə təsirinin fundamental qanunauyğunluqlarını əsaslanmaqla
qurulur. Bu prinsiplərdən bir qismi zaman və məkandan asılı
olmayaraq vergi münasibətlərinin əsasını, digərləri isə konkret
dövlətdə və zaman daxilində fəaliyyət göstərən vergiqoyma
sisteminin qurulmasını müəyyən edir. Bununla əlaqədar olaraq,
vergiqoyma sisteminin prinsipləri iki altsistemə ayrılır:
1. Klassik və ya ümumi prinsiplər. Onlar ideal
vergiqoyma sistemini xarakterizə edir. Belə prinsiplər əsasında,
qurulmuş vergi sistemi optimal sistem hesab edilir.
485
2. Təşkilati-iqtisadi (hüquqi) və ya xüsusi prinsiplər.
Bu prinsiplər əsasında vergi konsepsiyası yaradılır və dövlətin
tipindən, iqtisadi bazisin imkanlarından asılı olaraq vergi
mexanizmi təşkil edilir.
Sadalanan prinsiplər əsasında qurulan və fəaliyyət göstərən
vergi sistemi iqtisadi inkişafın güclü stimuluna çevrilir.
Qeyd etmək zəruridir ki, 1 yanvar 200 Ici ildən qüvvəyə minmiş
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində vergilərin
müəyyən edilməsi və tutulmasının əsasları və prinsipləri hüquqi
cəhətdən təsbit edilmişdir. Burada vergiqoymanın ümumi, bərabər
və ədalətli olması, tutulan vergilərin iqtisadi cəhətdən
əsaslandırılması kimi mühüm prinsiplər öz əksini tapmışdır. İkiqat
vergiqoymanın və vergi ödəyiciləri arasında mövcud olan etnik,
siyasi-ideoloji və digər xüsusiyyətlərə əsasən diskriminasiya
xarakterli vergilərin tətbiqinin qadağan edilməsi müsbət hal kimi
qeyd olunmalıdır. Qüvvədə olan Vergi Məcəlləsində vergiqoymanın
4 əsas klassik prinsipi qanuni şəkildə öz əksini tapmışdır;
1. Vergilər ədalətli olmalıdır;
2. Vergilər müəyyən və dəqiq olmalıdır;
3. Vergilər, vergi ödəyicilərinin iqtisadi imkanlarına uyğun
olmalıdır;
4. Vergiqoymada yığım prinsipi gözlənilməlidir.
Hal-hazırkı dövrdə Azərbaycan Respublikasının vergi sistemi
- dövlət vergiləri;
- muxtar respublika vergiləri;
- yerli (bələdiyyə) vergilərindən təşkil olunmuşdur.
Lakin bu vergi sistemini təşkil edən hər bir altsistemin birbirindən təcrid olunmuş şəkildə fəaliyyət göstərməsi demək
deyildir. Əksinə, yerli və dövlət büdcələri arasında sıx əlaqə
yaradılmalı və dövlətin iqtisadi siyasətinin strategiyası müəyyən
edilərkən bu əlaqə hökmən nəzərə alınmalıdır. Ayrı-ayrı hü
486
quqi vo fiziki şəxslərin vergiyə cəlb edilməsi, vergi dərəcələrinin
müəyyən edilməsi müxtəlif ölkələrdə bir-birindən fərqlənir və
konkret vergi mexanizmi vasitəsilə həyata keçirilir. Lakin hər bir
dövlətin iqtisadi və ictimai inkişaf səviyyəsinə uyğun həyata
keçirilən vergi mexanizminin olması vergiqoymanın klassik
prinsipləri əsasında büdcənin və vergi sisteminin təşkilinə
maneçilik törətmir. Vergi sisteminin təşkilinin şərtlərindən asılı
olaraq əsas vergi bazasının seçilməsinə müxtəlif yanaşmalar
mövcuddur.
Belə ki, dünyanın bir çox dövlətlərində vergitutmanın əsas
bazası aşağıdakılardan ibarətdir:
1. İstehsalın nəticələrinin vergiyə cəlb edilməsi (mənfəət
vergisi);
2. Renta xarakterli vergilərin (torpaq, mədən vergisi)
verilməsi;
3. Ticarət dövriyyəsinin vergiyə cəlb edilməsi (dövriyyə
vergisi, satışdan vergi);
4. Daşınmaz və digər əmlakın vergiyə cəlb edilməsi (əmlak
vergisi);
5. İstehlak vergilərinin (ƏDV və aksizlər) ödənilməsi.
Bu və ya digər vergi növlərinin arasındakı nisbətdən asılı
olaraq milli vergiqoyma sisteminin xüsusiyyəti müəyyən edilir.
Müxtəlif vergi formalarının (birbaşa və dolayı) elmi cəhətdən
əsaslandırılması və tətbiqi, onların hesablanması, ödənilməsi,
yığılması mexanizminin təşkili, qanunvericiliyin pozulmasına görə
məsuliyyətin dəqiq müəyyən edilməsi milli vergi sisteminin təkmil
olmasını xarakterizə edən amillərdir.
Qüvvədə olan Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq Azərbaycan
Respublikasında vergilər aşağıdakı formalarda:
1. Bilavasitə başvermə mənbəyində.
2. Bəyannamə üzrə tutulur.
Vergi Məcəlləsinin müvafiq müddəalarına üyğun olaraq fiziki
şəxslərdən gəlir vergisi, mənfəət vergisi, ƏDV, aksizlər.
487
hüquqi şəxslərin əmlak vergisi, yol vergisi, mədən vergisi, hüquqi
şəxslərin torpaq vergisi, sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi dövlət
büdcəsinə; fiziki şəxslərin torpaq vergisi və ya fiziki şəxslərin əmlak
vergisi, yerli əhəmiyyətli mədən vergisi yerli büdcələrə ödənilir.
Muxtar respublika vergilərinə Naxçıvan Muxtar Respublikası
ərazisində tutulan dövlət vergiləri aiddir. Konkret vergi
formalarının, daha doğrusu, vergi sisteminin tərkibi və strukturunu
təsdiq edərkən «vergi», «rüsum», «yığım» anlayışlarının birmənalı
şəkildə müəyyənləşdirilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu
anlayışlar arasındakı fərqlərin dəqiqləşdirilməsi təkçə nəzəri
baxımdan deyil, həm də vergi rejiminin səmərəli fəaliyyət
göstərməsi, vergi yükünün optimal bölüşdürülməsi üçün mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Fərqlərin aşkar edilməsi vahid vergi sistemi
çərçivəsində hüquqi münasibətlərin tənzimlənməsinə kömək edir.
Real vergi mexanizmində vergi, ictimai zəruri tələbatların
ödənilməsi məqsədilə Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq hüquqi və
fiziki şəxslərin məcburi, əvəzsiz, fərdi ödənişləridir. Rüsum,
müraciət edən tərəfin mallarının qeydiyyatı və sənədləşdirilməsi
üçün onlardan tutulan haqdır. Yığımlar isə müəyyən ərazinin
inkişafı məqsədilə yerli və dövlət büdcələrinə toplanan vəsaitlərdir.
Bu anlayışların dəqiqləşdirilməsi ilə yanaşı vergitutmanın
elementləri də müəyyən olunmalıdır. Dünyanın bir çox ölkələrində,
eləcə də Azərbaycan Respublikasında vergi öhdəliyinin
elementlərinə aşağdakılar aid edilmişdir:
1. Vergitutma obyekti - əmlak, gəlir, əmək haqqı, torpaq,
mənfəət və s.
2. Vergitutma bazası - vergitutma obyektinin vergiyə cəlb
olunan hissəsini kəmiyyətcə ifadə edir;
3. Vergi dövrü;
4. Vergi dərəcəsi - vergitutma bazasına tətbiq olunan
dərəcədir.
488
5. Vergi güzəşti - vergi yükünün sıfra qədər azaldılmasıdır;
6. Vergi sanksiyası - vergi qanunvericiliyinin pozulmalarına
görə yükün artırılmasıdır;
7. Vergi ödəyicisi - üzərinə düşən vergi öhdəliyini yerinə
yetirən hüquqi və fiziki şəxsdir;
8. Vergi agenti - vergini hesablamağa onu təyinatı üzrə
köçürməyə borclu olan şəxsdir.
Vergi qanunvericiliyi və normativ sənədlərdə hər bir vergi növü
üzrə yuxarıda sadalanan elementlər daxilində eyniadlı maddələr
tərtib olunur. Vergitutmanın elementlərindən danışarkən vergi
dərəcələrinin üzərində dayanmaq lazımdır. Vergi dərəcələri,
verginin növlərindən və həyata keçirilən vergi siyasətindən asılı
olaraq dəyişir. Təcrübədə proqressiv, proporsional, reqressiv vergi
dərəcələrini fərqləndirirlər. Vergilərin hesablanması texnikasından
asılı olaraq orta hesabı, orta çəkili və yuvarlaqlaşdırılmış vergi
dərəcələrini təsnifləşdirirlər. Bəzən vergilərin hesablanması zamanı
xüsusi şkalalardan, daha doğrusu, pilləli, sürüşkən, proqressiv
şkalalardan istifadə edilir.
Bu metoda görə vergi dərəcələri vergitutma bazasının
dəyişməsindən asılı olaraq dəyişir. Buna fiziki şəxslərdən tutulan
gəlir vergisini misal göstərmək olar. Texniki nöqteyi-nəzərdən
möhkəm (mütləq ifadəyə), faiz, misli dərəcələri fərqləndirmək
lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, misli dərəcələr daha çox
minimum əmək haqqına və ya əmək haqqının vergitutulmayan
məbləğinə tətbiq edilir.
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının vergi sistemində əsas
yeri ƏDV-si, mənfəətdən vergi və fiziki şəxslərdən gəlir vergisi
tutur. 2001-ci ilin məlumatına əsasən cəmi büdcə gəlirləri (3577,3
mlrd, manat) içərisində ƏDV-956,7 mlrd, manat (26,74%) mənfəət
vergisi 628,6 mlrd, manat (17,57%) fiziki şəxslərdən gəlir vergisi
469,0 mlrd, manat (13,11%) təşkil et
489
mişdir. Göründüyü kimi, respublikanın vergiqoyma sistemi iki
qarşılıqlı əlaqədə olan altsitemdən idarəldir;
♦ -birbaşa vergiqoyma;
♦ -dolayı vergiqoyma.
Göstərilən altsistemlər təkcə büdcə tələbatını təmin etmək üçün
deyil, həm də vergiqoyma bazasının hesablanması prosesinə görə də
qarşılıqlı əlaqədədir. Belə vergilərdən birinin artması və azalması
digər verginin hesablanma bazasına, həmçinin bu və ya digər
altsistemə üstünlük verilməsi dövlətin iqtisadi siyasətinin
istiqamətinə birbaşa təsir göstərir. Hazırda dünyanın bir çox
ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda da vergi sistemi
sahibkarlığın, işgüzar fəallığın slimullaşdınlması baxımından
birbaşa vergiqoyma altsiteminə daha çox əsaslanır. Bu zaman
nəzərə alınır ki, dövlət büdcəsinin gəlirlərində dolayı vergilərin
yüksək xüsusi çəkiyə malik olmasına baxmayaraq, birbaşa vergilər
iqtisadi tənzimləmədə əsas alət rolunu oynayır.
Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda birbaşa
vergilər, metodiki cəhətdən qeyri-təkmil olduğundan özünün
stimullaşdırıcı rolunu yerinə yetirə bilmir. Birbaşa vergilər üzrə
iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış güzəştlərin mövcud olması onların
ən mühüm nöqsanı hesab edilməlidir. 1992-ci ilə kimi respublika
büdcəsinin gəlirləri içərisində dolayı vergilər (dövriyyədən vergi)
üstünlük təşkil edirdi. Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar
dövriyyə vergisinin əvəzinə tətbiq edilən ƏDV, büdcənin
doldurulmasında güclü alətə çevrilmişdir. Lakin 1996-cı ildən
başlayaraq birbaşa vergilərin artması müşahidə olunmağa
başlanmışdır.
Bir qayda olaraq vergiqoymanın nəzəri əsaslarının işlənilməsi
hər bir ölkənin iqtisadi maraqlarına əsaslanır. Bu zaman iqtisadi
artımın parametrləri əsas kimi götürülür və mümkün vergi
potensialı müəyyənləşdirilir. Bununla da vergi sisteminin
490
modeli seçilir. Bu və ya digər modelin qəbul edilməsi həm müsbət,
həm də mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Azərbaycanda renta xarakterli gəlirlərin vergiyə cəlb edilməsi
çox zəif təşkil olunmuşdur. Bununla birlikdə əmlak vergisinin büdcə
gəlirləri içərisində xüsusi çəkisi çox aşağıdır. Dünya təcrübəsində
isə mütərəqqi vergi sistemlərinin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış
«təmiz» vergilərə üstünlük verdiyi müşahidə olunur.
Elmi-praktiki
tədqiqatların
aparılması
və
vergi
münasibətlərinin strategiyası zamanı vergiqoyma sistemlərinin
müqayisəsi üçün vergi təsnifatından istifadə olunur. Vergi
təsnifatının zəruriliyi digər tərəfdən vergi yeniliklərinin
müxtəlifləyindən əmələ gəlir. Vergilərin ayrı-ayrı qruplara
bölünməsi obyektiv təsnifat əlamətləri üzrə aparılır.Belə əlamətlərin
vergilərin hesablanmasını, ödənilməsini, məsrəflər və ya maliyyə
nəticələrinə aid edilməsini və mövcud olan fərqləri əhatə
edir.Təsnifal əlamətləri, vergilərin fərqləndirilməsində obyektiv
meyar kimi cıxış edir. 100 ildən çoxdur ki, sərvət və gəlir, onun
istifadəsindən tutulmasına görə aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:
1. Birbaşa vergilər (mənfəət vergisi, əmlak vergisi və s.).
2. Dolayı vergilər (ƏDV, aksiz və s.).
Məsrəflərə aid edilməsinə görə i.sə o aşağıdakı qruplara
bölünür:
1. İstehsal məsrəflərinə aid edilən (torpaq vergisi, mədən
vergisi);
2. Maliyyə nəticələrinə aid edilən (əmlak vergisi, mənfəət
vergisi);
3. Neytral vergilər (ƏDV, aksizlər);
4. Fərdi gəlir vergilərinə (fiziki şəxslərdən gəlir vergisi).
Bu təsnifat vasitəsilə vergilərin hansı maliyyələşmə
mənbələri hesabına ödənildiyini görmək olur. Əgər torpaq
vergisinin maliyyə mənbəyi istehsal xərcləridirsə, əmlak vergisinin
491
örtülmə mənbəyi balans mənfəəti hesab olunur. Vergi yükünün
bölüşdürülməsinə görə vergilər:
1. Ötürülən.
2. Ötürülməyən vergilərə ayrılır.
Qeyd-etmək lazımdır ki, bütün dolayı(ötürülən) vergilərin
veriləsi məbləği, istehlakçıların hesabına ödənilir. Belə vergilərin
həqiqi ödəyicisinin istehlakçı olmasına baxmayaraq onların
hesablanması və büdcəyə ödənilməsini malsatan, işgö- rən, xidmət
göstərən müəssisələr həyata keçirir. Lakin birbaşa vergilər
ötürülməyən vergilər olub bilavasitə onun mükəlləfiyyətlərinin
gəlir və sərvətindən tutulur. Ümumiyyətlə, vergi yükünün
ötürülməsi 300 ildən çox bir müddət ərzində iqtisadçıların
mübahisələrinə və fikir ayrılığına səbəb olmuşdur. Lakin onun
haqqında konkret tam nəticəyə gəlmək mümkün olmamışdır.
Vergilərin hesablanması nöqteyi-nəzərindən spesifik və
qiymət vergilərini fərqləndirirlər.
Vergilərin təsnifatı vergiqoymanı universallaşdırmağa, onu
bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun surətdə qurmağa imkan
verir.
Ölkənin hansı prinsip və şəraitdə inkişaf etməsinə
baxmayaraq, elmi təfəkkürün qanunvericilikdə təsdiq olunubolunmasından asılı olmayaraq onun yeni-yeni vergi konsepsiyaları
formalaşır. Bir qayda olaraq keçid dövrü yaşayan, inkişafa yeni
qədəm qoyan ölkələrdə ziddiyyətli vergi konsepsiyalarına daha çox
rast gəlinir. Bu isə vahid vergi konsepsiyasını qəbul etməyə imkan
vermir. Lakin optimal vergiqoyma strukturunun axtarışı klassik
prinsiplərin tələbləri əsasında formalaşmış ümumi istiqamətdən
kənarlaşmamalıdır. Aydındır ki, bunun üçün iqtisadiyyatın
inkişafının ümumi tendensiyasını öyrənmək, iqtisadi-ictimai
münasibətlərin bazis qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirmək və
onun əsasında təsərrüfatçılığın,
492
o cümlədən rassional' vergi konsepsiyasını həyata keçirmək
zəruridir.
Fiziki şəxsiərdən gəlir vergisinin uçotu. Fiziki
şəxslərdən gəlir vergisi birbaşa vergilərə aiddir. Azərbaycan
Respublikasının Vergi Məcəlləsinə əsasən (maddə 95) rezident və
qeyri-rezident fiziki şəxslər gəlir vergisinin ödəyiciləri hesab edilir.
Rezident vergi ödəyicisinin gəliri, onun Azərbaycan
Respublikasında və Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından
kənarda əldə etdiyi gəlirdən ibarətdir. Qeyri-rezident fiziki şəxsin
gəliri isə onun Azərbaycan Respublikası mənbələrindən əldə etdiyi
gəlirdən ibarətdir. Vergi Məcəlləsinin 97-ci maddəsinə əsasən
gəlirlərə aşağıdakılar aid edilir:
-muzdlu işlə əlaqədar əldə edilən gəlir;
-muzdlu işə aid olmayan fəaliyyətdən əldə edilən gəlir; -bütün
digər gəlirlər (vergilərdən azad edilən gəlirlərdən başqa).
Fiziki şəxslərdən gəlir vergisi islər xarici dövlətlərin, istərsə də
Azərbaycan Respublikasının vergi sistemində ənənəvi vergi forması
hesab edilir. Respublikanın vergi sistemində istər kəmiyyət, istərsə
də xüsusi çəki etibarı ilə bu vergi növü əsas yerlərdən birini tutur.
Fiziki şəxslərdən gəlir vergisinin illər üzrə dinamikäsini və büdcə
gəlirləri içərisində əhəmiyyətini və rölu- nu aşağıdakı cədvəlin
məlumatlarından daha aydın görmək olar.
493
Cədvəl 9
Gəlir vergisinin dinamikası
Göstəricilər
1995
1996
1. Büdcə gəlirləri
(mlrd, manat)
2078,0
2492,47
2.
Fiziki
şəxslərdən gəlir
vergisi
(mlrd,
manat)
145,2
3.
Büdcə
gəlirlərində fiziki
şəxslərdən gəlir
vergisinin xüsusi
çəkisi
(sətir
2:sətirl) X lü(r/ü
(faizlə)
6,98
1997
1998
1999
2000
2565,2
2327,3
2784,4
3577,3
200,9
313,2
411,4
448,3
469,0
8,06
12,20
17,67
16,1
13,11
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, 2000-ci ildə cəmi
büdcə gəlirləri (3577,3 mlrd.man.) içərisində fiziki şəxslərdən gəlir
vergisinin (469,0 mlrd, man.) xüsusi çəkisi 13,1%-ə bərabər
olmuşudur. Eyni zamanda 1995-ci ildən başlayaraq büdcə gəlirləri
içərisində bu verginin xüsusi çəkisi artmağa doğru meyl etmişdir.
Belə hal istər kəmiyyət, istərsə də xüsusi çəki etibarı ilə vergi
sistemində gəlir vergisinin əhəmiyyətinin artmasını göstərir. Bu, həm
əhalinin gəlirlərinin artımı, həm də hüquqi şəxs yaratmadan
sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərinin
artması ilə əlaqədardır.
Fiziki şəxslərdən gəlir vergisinin hesablanması və büdcəyə
köçürülməsi qaydaları Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən olunmuşdur.
Gəlir vergisinin büdcəyə köçürülməsi məsələsinə gəldikdə.
494
nəzəro almaq ■ lazımdır ki, Vergi Məcəlləsində vergilərin iki
formada - əldə edilən mənbədən və bəyannamə üzrə tutulması
nəzərdə tutulmuşdur. Vergitutma obyekti, məcəllənin 96.1
maddəsində göstərildiyi kimi, «vergi ili üçün rezidentlərin bütün
gəliri ilə həmin dövr üçün bu məcəllə ilə müəyyənləşdirilən gəlirdən
çıxılan məbləğ arasındakı fərqdən ibarət olan gəlirdir». Ödəmə
mənbəyində vergi tutulduğu halda, vergitutma obyekti vergiyə cəlb
olunan gəlir hesab edilir. Vergi Məcəlləsində vergitutma obyektini
dəqiqləşdirmək
məqsədilə
gəlir
anlayışının
özünün
müəyyənləşdirilməsi əsas məsələlərdən biridir. Burada fiziki şəxsin il
ərzində əldə etdiyi ümumi gəlir ilə vergi tutulan gəlirin
fərqləndirilməsi Vergi Məcəlləsində (97-ci maddədə) nəzərdə
tutulmuşdur. Bu maddə, muzdlu işlə əlaqədar olan, sahibkarlıq
fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlər anlayışı vasitəsilə verginin
tutulması və büdcəyə köçürülməsi mexanizmi müəyyən edilir. Bir
qayda olaraq muzdlu işlə əlaqədar gəlirlərdən vergi baş vermə
mənbəindən yəni iş verən tərəfindən (müəssisə, təşkilat və s.).
sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlərə görə vergilər isə
bəyannamə üzrə hesablanılır və büdcəyə ödənilir. Deməli, muzdlu
əməkdən gəlirə görə verginin ödənilməsi, üçün məsuliyyəti əməyin
ödənişini hesablayan müəssisə, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar
olan gəlirlərdən verginin ödənilməsi isə konkret fiziki şəxs - sahibkar
məsuliyyət daşıyır. Ona görə də hüquq^i şəxs yaratmadan sahibkarlıq
fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərin vergi orqanlarında ciddi
qaydada uçotunun aparılması zərurəti meydana çıxır. Bu məqsədlə
həmin fiziki şəxslər VÖEN (vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə
nömrəsi) almağa borcludurlar. Bu mexanizmin tətbiqi, Özlüyündə
həmin şəxslərin gəlirlərinin vergidən gizlədilməsi hallarının qarşısını
almağa kömək edir. Fiziki şəxslər VÖEN almaq üçün aşağıdakı
sənədləri təqdim etməlidir:
495
1. VÖEN alınması üçün ərizə;
2. Fəaliyyət göstəriləcək obyekt və onun mülkiyyət hüququnu
təsdiqləyən sənəd (şəhadətnamə və ya natorial qaydada təsdiq
olunmuş icarə müqaviləsi);
3. Obyektin texniki sənədləri;
4. Şəxsi pasport;
5. Yaşayış yerindən arayış.
Sadalanan sənədlər təqdim edildikdən sonra vergi orqanı vergi
ödəyicisinə müvafiq VÖEN verir və həmin fiziki şəxs xüsusi
reyestrdə qeydiyyata alınır.Təcrübədə çox zaman avans şəklində
vergi ödənişləri də həyata keçirilir. Vergi Məcəlləsinin 92-ci
maddəsinə uyğun olaraq, sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən
gəlirə,
aktivlərin
təqdim
edilməsindən,
fəaliyyətin
məhdudlaşdırılması və ya dayandırılmasına razılıq verilməsinə görə
alınan gəlir və kompensasiya edilən məbləğlər aid edilir. Yerli
sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlərə (digər gəlirlər) faizlər, dividendlər, əmlakın icarəyə verilməsindən gəlirlər, royalti, bağışlanmış
borc məbləği (kreditor), hədiyyə və mirasların məbləği və s.daxil
edilir. Lakin vergi tutulan bazam müəyyənləşdirərkən ikiqat
vergiqoymanı aradan qaldırmaq məqsədilə gəlirin dəqiqləşdirilməsi
həyata keçirilir. Buna görə də ödəmə mənbəyində vergi tutulmuş
dividend və faiz gəlirdən çıxılır. Qanunvericiliyə görə ödəmə
mənbəyində dividendlərdən 10% dərəcə ilə vergi tutulur. Deməli,
sahibkarlıq,
qeyri-sahibkarlıq
fəaliyyətindən
gəlir
dəqiqləşdirildikdən sonra vergitutma bazasını müəyyənləşdirmək
lazım gəlir. Buna görə də dəqiqləşdirilmiş gəlirdən bu gəlirlərin əldə
edilməsinə çəkilən xərclər çıxılır.
Çoxillik xərclərin əldə edilmiş gəlirlərə aid edilməsi, yəni fiziki
şəxslərin bütün xərcləri 3 böyük qrupa bölünür;
1. Gəlirlərdən çıxılan xərclər;
2. Gəlirlərdən çıxılması məhdudlaşdırılan xərclər;
3. Gəlirlərdən çıxılmayan xərclər.
496
Burada birinci və ikinci qrupa daxil olan xərclər sahibkarlıq
fəaliyyəti zamanı gəlirlərdən əldə edilməsi ilə bağlı olduğundan bir
təsnifat altında birləşdirmək olar.
Vergi Məcəlləsinin 199-cu maddəsinə görə kapital və sosial
xarakterli, (əsas vəsaitlərin inşası və qurulmasına çəkilən xərclər),
qeyri-kommersiya fəaliyyəti və fərdi istehlakla bağlı,
məhdudlaşdırılan xərclərin normadan artıq hissəsinə aid olan
xərclərin gəlirdən çıxılmasına icazə verilmir. Deməli, bu xərclər
vergi ödəyicisinin sərancamında qalan gəlirindən (hüquqi şəxslərdə
isə bölüşdürülmüş mənfəətdən) çıxılmalıdır. Bununla birlikdə
gəlirdən hesablanan hər hansı verginin, ödənilmiş maliyyə
sanksiyalarının da əvvəllər gəlirdən çıxıldığından bir daha gəlirdən
çıxılmasına icazə verilmir. Məhdudlaşdırılan xərclərə gəldikdə isə
onlar da müəyyən faiz dərəcəsi, ya da kəmiyyətcə konkret norma
daxilində gəlirdən çıxıla bilər və bu xərclərin normadan artıq
məbləğləri isə yalnız sərəncamda qalan gəlir (hüquqi şəxslərdə
bölüşdürülməmiş mənfəət) hesabına şilinə bilər. Belə xərclərə Vergi
Məcəlləsinin 110-cu maddəsinə uyğun borclar üzrə faizlər, ehtiyyal
və sığorta fondlarına ayırmalar, əsas vəsaitlərin təmiri xərclərini aid
etmək olar. Bundan başqa, əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin
amortizasiyası, geoloji kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatlarm hazırlıq
işlərinə çəkilən xərclər, yalnız konkret faizlər daxilində hesablanılır
və gəlirdən çıxılır. Belə xərclərin norrnadan artıq hesablanmasına
icazə verilmir. Göründüyü kimi məhdudlaşdırılan xərclər də müxtəlif
xarakterlidir.
Gəlirdən çıxılan məhdudlaşdırılmayan xərclərə isə ümidsiz və
şübhəli borcların silinməsindən, elmi-tədqiqat, layihə- axtarış,
təcrübə - konstuktor işlərinə çəkilən xərclər aiddir. Qeyd edilənləri
ümumiləşdirsək xərclərin iki böyük qrupa ayrılmasını daha
məqsədəuyğun olduğunu görmək olar. Beləliklə, sahibkarlıq
fəaliyyətini həyata keçirən zaman çəkilən bütün xərcləri iki qrupa :
497
1. Gəlirdən çıxılan;
2. Gəlirdən çıxılmayan xərclərə ayırmaq lazımdır.
Birinci qrupa 109-cu maddədə göstərilən bütün xərclər və
məhdudlaşdırılan xərclərin normadan artıq hissəsi, ikinci qrupa isə
məhdudlaşdırılmış gəlirdən çıxılan xərclər və məhdudlaşdırılan
xərclərin norma daxilindəki məbləğini aid etmək olar.
Gəlirdən çıxılan bəzi xərclərin özünəməxsus xüsusiyyətlərini
nəzərə alaraq, onları nəzərdən keçirilməyi zəruri hesab edirik.
Vergi Məcəlləsinin 114.4-cü maddəsinə uyğun olaraq, gəlirdən
çıxılan amortizasiya ayırmaları « hər kateqoriyaya aid olan əsas
vəsaitlər üçün müəyyənləşdirilmiş amortizasiya normasını həmin
kateqoriyaya aid əsas vəsaitlərin vergi ilinin sonuna balans üzrə qalıq
dəyərinə tətbiq etməklə hesablanır». Fikrimizcə bu cür amortizasiya
hesablanması qüvvədə olan «açıq» metodla hesablanmasına uyğun
gəlmir. Bu, «açıq» metodun tətbiqi zamanı amortizasiya
normalarının əsas vəsaitlərin ilk dəyərinə görə hesablanması ilə
əlaqədardır.
Beləliklə, fiziki şəxsin il ərzində əldə etdiyi ümumi gəlirdən iş
prosesi ilə əlaqədar çəkilən xərclər çıxıldıqdan sonra yerdə qalan
məbləğ artan faizlərlə vergiyə cəlb olunur. Yaranma mənbəyindən
vergi tutulan, yəni muzdlu əməyin tətbiqindən əldə olunmuş gəlir
vergiyə cəlb olunan hallarda fiziki şəxslərin gəlirlərindən aşağıdakı
dərəcələrlə vergi tutulur.
498
Cədvəl 10
Aylıq gəlirlərə tətbiq edilən vergi dərəcələri
Vergi tutulan aylıq gəlirin məbləği
100000- manatadək 600000 -manat
Verginin məbləği
Vergi tutulmur
100000 manatdan çox olan məbləğin 12 faizi
600001-1400000 manat
60000 manat+600000 manatdan çox
məbləğin 20 faizi
220000 manat+l400000 manatdan çox
məbləğin 25 faizi
620000 manat +3000000 manatdan çox
məbləğin 30 faizi
1220000 manat +5000000 manatdan çox
məbləğin 35 faizi
1400001-3000000 manat
3000001-5000000 manat
5000000 manatdan çox olduqda
olan
olan
olan
olan
Fiziki şəxslərin aylıq gəlirlərindən (hesablanılmış aylıq
əməyin ödənişi məbləğindən) yuxarıda göstərilən dərəcələrlə vergi
tutularkən bütün vergilərin uçotunu aparmaq üçün 68 «Büdcə ilə
hesablaşmalar» hesabı nəzərdə tutulduğundan hesablanılan vergi
məbləğinə aşağıdakı kimi mühasibat yazılışı tərtib edilir:
Debet 70 « Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»
hesabı.
Krebit 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabı.
Hesablanılaa gəlir vergisi büdcəyə köçürülərkən 68 «Büdcə ilə
hesablaşmalar» hesabının debetinə, 51 «Hesablaşma hesabının»
kreditinə mühasibat yazılışı tərtib edilir.
Qüvvədə olan qaydaya görə hüquqi şəxs yaratmadan
sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərin gəlirləri
haqqında ilin sonunda bəyannamə verilir. Deməli, vergi dərəcələri
aylıq gəlirlərə deyil, illik gəlirlərə tətbiq olunur. Daha doğrusu,
fiziki şəxsin əldə etdiyi ümumi gəlirdən onun xərcləri çıxıldıqdan
sonra yerdə qalan hissəsi artan şkala üzrə vergiyə cəlb olunur.
Vereinin bu formada tutulması varanma mənbə
499
yindən tutulan gəlir vergisindən müəyyən dərəcədə fərqlənir. Buna
görə də sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər illik
bəyannamə verdikdə onların gəlirlərinə aşağıdakı dərəcələr tətbiq
edilir.
Cədvəl 11
İllik gəlirlərə tətbiq edilən vergi dərəcələri
Vergi tutulan illik gəlirin məbləği
1200000 manatadək
1200001-7200000 manatadək
7200001- 16800000 manatadək
16800001-36000000 manatadək
36000001-60000000 manatadək
60000000 manatdan çox olduqda
Verginin məbləği
Vergi tutulmur
1200000 mantdan çox olan məbləğin 12
faizi
720000 manat +7200000 manatdan çox
olan məbləğin 20 faizi
2640000 manat +16800000 manatdan çox
olan məbləğin 25 faizi
7440000 manat+36000000 manatdan çox
olan məbləğin 30 faizi
14640000+60000000 manatdan çox olan
məbləğin 35 faizi
Fikrimizcə, fiziki şəxslərdən verginin göstərilən dərəcələrlə
tutulması sözü gedən vergi normasının iqtisadi mahiyyəti,
funksional təyinatı ilə uyğun gəlir.Bu ilk növbədə respublikada
minimum «istehlak səbəti» nin təxminən 360-400 min manat
daxilində, olduğu halda yerlidən azad olunan həddin 100 min
manat götürülməsi, ikinci növbədə isə fiziki şəxslərin tətbiq etdiyi
əmək əsas istehsal amillərindən biri kimi çıxış etməsi ilə
əlaqədardır. Məhz buna görə həmin amilin təkrar istehsal üçün
lazım olan vəsaitin bir xərc kimi amortizasiya ayırmalarının
gəlirdən çıxılmasmda olduğu kimi ümumi gəlirdən çıxılmalıdır.
Beləliklə, göstərilən qaydada hesablanmış vergi məbləğinə
görə hər ilin sonunda sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki
şəxslər bəyannamə verirlər. Bəyannamədə həmin şəxsin il
500
ərzində əldə etdiyi gəlirlər və çəkdiyi xərclər haqda məlumatlar əks
etdirilir. Burada büdcəyə hesabat ili üçün çatacaq vergi məbləği
hesablanır və hesablanmış məbləğdən il ərzində aparılmış cari vergi
ödəmələri çıxılır. Bundan sonra çatışmayan məbləğ əlavə olaraq
büdcəyə köçürülür, artıq ödənilmiş məbləğ ya gələn ilin
haqq-hesabına aid edilir, ya da 45 gün müddətində geri qaytarılır.
Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər, illik
gəlirlərə tətbiq edilən vergi dərəcələrinə əsasən gəlir vergisi
hesablanarkən aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilir:
Debet 81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabı;
Kredit 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabı.
Hesablanılan gəlir vergisi büdcəyə ödənildikdə Debet 68
«Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabı, kredit 51 «Hesablaşma hesabı»
hesabı üzrə mühasibat yazılışı rəsmiləşdirilir.
2. Mənfəət vergisinin uçotu
Dövlət büdcəsi gəlirinin əsas hissəsini müəssisə və
təşkilatların mənfəətindən vergi kimi daxilolmalar təşkil edir.
Deməli, büdcə gəlirlərinin, eləcə də vergi sistemində müəssisə və
təşkilatların mənfəətindən vergi həlledici əhəmiyyətə malik olmaqla
dövlətin iqtisadi həyatında mühüm rol oynayır. Təsnifata görə
mənfəətdən vergi birbaşa vergilərə aid edilərək nisbi vergi- qoyma
sisteminə daxil edilir. Mənfəət vergisi büdcə gəlirləri içərisində
dolayı vergilərdən sonra ən böyük xüsusi çəkiyə malikdir. Lakin son
dövrlərdə büdcə gəlirləri içərisində dolayı vergilərin xüsusi çəkisi
artdığına görə birbaşa vergilərin, o cümlədən, mənfəət vergisinin
xüsusi çəkisi azalmışdır. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının
1995-ci il büdcə gəlirləri (2078,0 mlrd manat) içərisində mənfətdən
vergi 431,6 mlrd manat və ya 20,76 faiz təşkil etdiyi halda həmin
göstəricilər uyğun olaraq 1996-cı ildə 2492, 4 mlrd manat, 610,2
mlrd ma
501
nat və ya 24,48 faiz; 1997-ci ildə 2565,2 mlrd manat, 439,4 mlrd
manat və ya 17,12 faiz;1998-ci ildə 2327,3 mlrd manat, 328,5 mlrd
manat və ya 14,11 faiz, 1999-cu ildə 2748,4 mlrd manat, 367,8 mlrd
manat və ya 13,38 faiz, 2000-ci ildə isə 3577,3 mlrd manat, 628,6
mlrd manat və ya 17,57 faiz təşkil etmişdir.
Göstərilən rəqəmlərdən göründüyü kimi, büdcə gəlirləri
içərisində mənfəət vergisinin xüsusi çəkisi azalmağa doğru meyl
edir. Bunun ən başlıca səbəbi son illərdə büdcə gəlirləri içərisində
dolayı vergilərin kəmiyyətcə artması və xüsusi çəkisinin yüksəlməsi
olmuşdur.
Mənfəətdən vergi birbaşa vergi kimi məhsul (iş, xidmət)
istehsalı sferasında investisiya proseslərinin sabitliyini, eyni
zamanda, kapitalın qanuni yığımını təmin etməklə əsas funksional
təyinatını yerinə yetirməlidir. Mahiyyəliıiv^ görə mənfəət vergisinin
fıskal funksiyası iqtisadi funksiyasına görə törəmə hesab edilir.Lakin
təcrübədə bütün vergilər kimi bu vergi də daha çox fıskal xarakterə
malikdir.
Yeni Vergi Məcəlləsində mənfəət vergisi qanunvericiliklə
dövlət büdcəsinə mütənasib olaraq ödənilən vergi kimi nəzərdə
tutulmuşdur. Mənfəət vergisinin fıskal və iqtisadi funksiyaları ilə
yanaşı tənzimləyici funksiyası da xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Bir qayda olaraq Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət
göstərən rezident və qeyri- rezident müəssisələr mənfəət vergisinin
ödəyiciləri hesab edilirlər.
Rezident müəssisə üçün vergitutma obyekti, onun mənfəəti
sayılır. Mənfəət, vergi ödəyicisinin gəliri (vergidən azad edilən
gəlirdən başqa) ilə Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində
(X fəsil) göstərilən, gəlirdən çıxılan xərc arasındakı fərqdən
ibarətdir.
Azərbaycan Respublikasında özünün daimi nümayəndəliyi
vasitəsilə fəaliyyət göstərən müəssisə, qeyri-rezident fəa-
502
liyyəldon əldə etdiyi mənfəətindən, yəni daimi nümayəndəliyin
Azərbaycan ərazisində əldə etdiyi ümumi gəlirdən sözü gedən gəlirin
əldə edilməsinə çəkilən xərclər çıxıldıqdan sonra qalan məbləğindən
vergi ödəyir.
Hal-hazırda müəssisələrin mənfəətindən 27 faiz dərəcə ilə
vergi tutulur.
Qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyinin fəaliyyəti ilə bağlı
olmayan, lakin Azərbaycan mənbəyindən əldə edilən ümumi
gəlirdən (ƏDV və aksizlər çıxılmaqla) Vergi Məcəlləsinin I25-Cİ
maddəsinə uyğun olaraq aşağıdakı dərəcələrlə vergi tutulur:
-rezident müəssisəsinin və ya sahibkarın lizinq, o cümlədən
maliyyə lizinqi əməliyyatları üzrə ödəmələri, habelə riskin
sığortasına və ya təkrar sığortasına dair müqaviləyə uyğun olaraq
sığorta ödəmələri
-4 faiz;
-Azərbaycan Respublikası ilə digər dövlətlər arasında
beynəlxalq rabitə və ya beynəlxalq daşımalar həyata keçirilərkən
rabitə və ya nəqliyyat xidmətləri üçün rezident müəssisənin və ya
sahibkarın ödəmələri
-6 faiz;
-rezident müəssisə tərəfindən ödənilən dividenddən -10 faiz.
Dividendin faktiki sahibi olan fiziki və hüquqi şəxslərdən 10
faiz dərəcə ilə vergi tutulan hallarda dividendi alan fiziki və hüquqi
şəxslərin həmin gəlirindən bir daha vergi tutulmur.
Vergi Məcəlləsində mənfəət vergisindən müəyyən güzəştlər
və ondan azad olmalar nəzərdə tutulmuşdur. Onlara (l06-cı maddə):
- sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlirdən başqa
xeyriyyə təşkilatlarının gəlirlərini;
-qeyri - kommersiya təşkilatlarının aldıqları əvəzsiz
köçürmələr, üzvlük haqları və ianələrini;
-sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlirdən başqa,
beynəlxalq, dövlətlərarası və hökumətlərarası təşkilatların
gəlirlərini;
503
-dövlət hakimiyyəti orqanlarının, büdcə təşkilatlarının və yerli
özünüidarəetmə orqanlarının gəlirlərini (sahibkarlıq fəaliyyətindən
əldə edilən gəlir istisna olmaqla);
-Azərbaycan Respublikası Milli Bankının və onun
qurumlarının gəlirlərini;
-alınmış sığorta ödənişlərini (həmin sığorta hadisəsi ilə
əlaqədar zərərə aid edilən məbləğlərdən başqa);
-əlillərin ictimai təşkilatlarına məxsus olan, işçilərinin ümumi
sayının azı 50 faizi əlillərdən ibarət olan istehsal müəssisələrinin
mənfəət vergisi dərəcəsinin 50 faiz azaldılmış hissəsini (belə
güzəştlər tətbiq edilərkən işçilərin orta siyahı sayına əvəzçilik,
podrat müqavilələri və mülki -hüquqi xarakterli digər müqavilələr
üzrə işləyən əlillər daxil edilmir);
-kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən müəssisələrin, kəndli
fermer təsərrüfatlarının gəlirlərini daxil etmək olar.
Mənfəət vergisi hesablanarkən vergi tutulan mənfəət, istehsal
təyinatlı kapital qoyuluşunun maliyyələşdirilməsinə və ya bu
məqsədlər üçün alınmış və istifadə edilmiş bank kreditlərinin
ödənilməsinə həqiqi çəkilən xərclər məbləğində azaldılır.
Bu güzəştin verilməsində nəzərə alman istehsal təyinatlı
kapital qoyuluşları dedikdə, bilavasitə məhsul istehsalı prosesində
iştirak edən binalarm,sexlərin əsaslı tikintisi, yenidən qurulması,
fəaliyyətdə olan müəssisələrin genişləndirilməsi və texniki
cəhətdən yenidən təchiz edilməsi, habelə qurğuların,
avadanlıqların, istehsal daxili nəqliyyat vasitələrinin və əsas
vəsaitlərin digər obyektlərinin satın alınması başa düşülür.
Göstərilən güzəştlər:
-qanunvericiliyə əsasən bilavasitə istehsal fəaliyyəti ilə məşğul
olunması qadağan edilmiş müəssisə və təşkilatlara, torpaq
sahələrinin və qeyri-maddi aktivlərin alınması və yaradılması ilə
əlaqədar çəkilmiş xərclərə;
-sponsorların maliyyə yardımı və digər əvəzsiz verilmiş
yardım hesabına kapital qoyuluşlarına tətbiq edilmir.
504
Mənfəət vergisi üzrə güzəşt, verilmiş əsas vəsaitlər və tikintisi
başa çatdırılmamış obyektlər təqdim edilən, birgə fəaliyyətlə
əlaqədar və ya əvəzsiz olaraq başqa hüquqi və fiziki şəxslərə
verilən (kapital qoyuluşunun maliyyələşdirilməsinə yönəldilmiş
mənfəət üzrə güzəşt verildiyi vaxtdan iki il ərzində) hallarda
vergiyə cəlb edilən mənfəət əvvəl verilmiş güzəştdən çox olmamaqla əsas fondların qalıq dəyəri və tikintisi başa çatdırılmamış
obyektlər üzrə çəkilmiş xərclər qədər artırıhr.
Məhsul /iş, xidmət/ satışından əldə edilən mənfəət (zərər)
əlavə dəyər vergisi və aksizlər çıxılmaqla, satışdan əldə edilən
gəlirlə maya dəyərinə daxil edilən istehsal və satış məsrəfləri
arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.
Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən
məsrəflərin tərkibi Azərbaycan Respublikası nazirlər Kabinetinin
16 avqust 1996-cı il 111 saylı qaran ilə təsdiq edilmiş Əsasnaməyə
müvafiq və Vergi Məcəlləsinin müddəalarına uyğun olaraq
müəyyən edilir.
Məhsul /iş, xidmət/ satışından mənfəətin möəyyənləşdirilməsinin ən vacib şərtlərindən biri satışdan alınan gəlirin bu və
ya digər hesabat dövrünə düzgün aid edilməsi və ya başqa sözlə
desək, satış anının müəyyənləşdirilməsi hesab edilir. Məhsul /iş,
xidmət/ satışından mənfəət dedikdə, məhsulların /iş, xidmətlərin/
satışının maliyyə nəticəsi başa düşülür.
«Mühasibat uçotu haqqında» 24 mart 1995-ci il 998 saylı
Azərbaycan Respublikası Qanununun 23-cü maddəsinin 2-ci
bəndinə müvafiq olaraq məhsul /iş, xidmət/ satışından əldə edilən
gəlirin bu və ya digər hesabat dövrünə aid edilməsi müəssisənin
seçdiyi uçot siyasətinə uyğun olaraq iki üsulla həyata keçirilə bilər:
1. Ödəniş sənədlərinə əsasən dəyəri ödənilmiş məhsullar (işlər,
xidmələr) üzrə müəssisənin bankdakı hesablaşma və ya cari
hesablarına, yaxud nağd hesablaşma yolu ilə kassaya daxil olan
məbləğlər üzrə;
505
2. Alıcılara göndərilmiş və hesablaşma sənədləri müvəkkil
bank vasitəsilə ödənilməyə təqdim olunmuş məhsullar (işlər,
xidmətlər) üzrə.
Satış anının müəyyənləşdirilməsinin yuxanda göstərilən
üsullarından hər hansı biri təsərrüfatçılıq xüsusiyyətlərindən və
bağlamimış müqavilələrin şərtlərindən asılı olaraq müəssisələrin
özləri tərəfindən müstəqil seçilir. Lakin bu zaman müəssisənin
seçdiyi uçot siyasəti və buna uyğun olaraq satış anının
müəyyənləşdirilmə üsulunun il ərzində dəyişdirilə bilinməsini
nəzərə almaq lazımdır.
Satış anının müəyyənləşdirilməsinin birinci üsulunu seçən
müəssisələr məhsulların (işlərin, xidmətlərin) alıcılara göndərilməsi
anından asılı olmayaraq onların dəyərinin alıcılardan
(sifarişçilərdən) daxil olduğu andan satılmış hesab edirlər.
Deməli, belə müəssisələr məhsulların (işlərin və xidmətlərin)
satışından əldə edilən mənfəəti, onların dəyərini, bankdakı hesaba,
yaxud kassaya daxil olduğu hesabat dövründə müəyyən etməli və
həmin dövrdə də mənfəətdən büdcəyə çatası vergini hesablamalıdır.
Məsələn, əgər müəssisə məhsulu alıcıya I rübdə göndərmiş, lakin
onun dəyərini yalmz III rübdə almışdırsa, onda həmin məhsulun
satışından olan mənfəəti III rübə aid etməli və büdcəyə çatası
vergini hesablamalıdır.
Satış anının müəyyənləşdirilməsinin ikinci üsulunu seçmiş
müəssisələrdə isə məhsulların (işlərin, xidmətlərin) dəyərinin
vergitutma baxımından alıcılardan (sifarişçilərdən) nə zaman
daxilolması anının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Müəssisə burada
məhsulu alıcıya göndərib (işləri və xidmətləri təhvil verib)
hesablaşma sənədlərini ödənilmək üçün müvəkkil banka təqdim
edən kimi həmin məhsulları (işləri, xidmətləri) satılmış hesab edir
və onların dəyərinin daxil olub-olmamasından asılı olmayaraq
həmin dövr üçün də satışdan əldə edələn mənfəəti hesablayıb
müəyyən edirlər.
506
Vergitutma məqsədilə mənfəət müəyyən edilən zaman
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 109-cü maddəsinə
əsasən gəlirdən çıxılmayan və 111-118-ci maddələrinə əsasən
gəlirdən çıxılan xərclər nəzərə alınmalıdır.
Gəlirdən çıxılmayan xərclərə:
-əsas vəsaitlərin alınmasına və quraşdırılmasına çəkilən xərclər,
həmçinin kapital xarakterli digər xərclər;
-qeyri-kommersiya fəaliyyətilə bağlı olan xərclər;
-əyləncə və yemək, habelə işçilərin mənzil və digər sosial
xarakterli xərcləri;
- Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən
müəyyənləşdirilən həqiqi ezamiyyət xərclərinin normadan artıq olan
hissəsisi daxildir.
Gəlirdən çıxılan xərclərə:
Azərbaycan Respublikası Milli Bankının müəyyən etdiyi
qaydaya uyğun olaraq banklar və bank fəaliyyətinin ayrı-ayrı
növlərini həyata keçirən kredit təşkilatları tərəfindən aktivlərin
təsnifatından asılı olaraq xüsusi ehtiyat fondlarının yaradılmasına
ayrılan məsrəflər;
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən
edilmiş normalara uyğun olaraq sığorta fəaliyyəti ilə məşğul olan
hüquqi şəxslərin ehtiyat sığorta fondlarının yaradılmasına ayrılan
məsrəflər;
Əsas vəsaitlərin alınması, quraşdırılması ilə bağlı xərclər,
habelə kapital xarakterli digər xərclər istisna edilməklə gəlir əldə
etmək məqsədi ilə aparılan elmi-tədqiqat, layihə-axtarış və
ləcrübə-konstruktor işlərinə çəkilən xərclər;
İlin sonuna hər hansı kateqoriyaya aid olan əsas vəsaitlərin
balans üzrə qalıq dəyəri aylıq gəlirin vergi tutulmayan məbləğinin 10
mislindən az olan hallarda onların balans üzrə qalıq dəyərinin
məbləği;
507
Hər hansı kateiqoriyaya aid bütün əsas vəsailər satılan, yaxud
ləğv edilən hallarda, ilin sonuna həmin kateqoriyaya aid əsas
vəsaitlərin balans dəyəri və s. aid edilir.
Gəlirdən hər il çıxılası təmir xərclərinin məbləği Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin əsas vəsaitlərin hər bir
kateqoriyasının ilin sonuna balans üzrə qalıq dəyərinə görə müəyyən
etdiyi hədlə məhdudlaşdırılır. Təmir xərclərinin məbləği, müəyyən
edilən həddə əsasən müəyyənləşdirilən məbləğdən az olan hallarda
çəkilən həqiqi xərclərin həqiqi məbləği müəssisənin gəlirindən
çıxılır. Bu halda növbəti vergi ödənişlərində təmir xərclərinin
gəlirdən çıxılan məbləği sözü gedən xərclərin həqiqi məbləği ilə
müəyyənləşdirilmiş hədd üzrə hesablanmış məbləğ arasındakı fərq
qədər artırılar.
İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər üzrə təmir xərclərinin
gəlirdən çıxılması qaydası Azərbaycan Respublikasının Nazirlər
Kabineti tərəfindən müəyyən edilmiş qaydaya uyğun olaraq yerinə
yetirilir.
Öz işçilərinin xeyrinə əmlakın sığortalanmasından əməb gələn
zərər, habelə xarici sığorta təşkilatları ilə bağlanmış həyat sığortası
müqavilələri üzrə sığorta haqları istisna olmaqla, sığortalının ödədiyi
sığorta haqları gəlirdən çıxılır.
Geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına
hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər qüvvədə olan amortizasiya normaları
əsasında hesablanan amortizasiya ayırmaları şəklində ümumi
gəlirdən çıxılır.
Hüquqi şəxslərin bir ildən artıq müddətə təsərrüfat
fəaliyyətində istifadə etdikləri qeyri-maddi aktivlərə çəkdikləri
xərclər qeyri-maddi aktivlərə aid edilir. Bu aktivlərə çəkilən xərclər
qüvvədə olan amortizasiya normaları əsasında hesablanılan
amortizasiya ayırmaları şəkilində gəlirdən çıxılır.
Mənfəətdən vergi üzrə büdcə ilə hesablaşmaları aparmaq üçün
68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» sintetik hesabının «Mənfəətdən
vergiyə görə hesablaşmalar» subhesabmdan istifadə edi
508
lir. Büdcəyə avans tədiyyələri və həqiqi mənfəətdən hesablanan
vergi məbləği hər ay bu hesabın kreditində əks etdirilir. Hesabat
dövrü ərzində mənfəətdən vergi üzrə büdcəyə hesablanımş avans
tədiyyələri və həqiqi mənfəət nəzərə alınmaqla yenidən hesablanmış
məbləğ 81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabının «Mənfəətdən büdcəyə
ödəmələr» subhesabımn debetinə yazılır. Hesablanmış həmin vergi
məbləği uçotda aşağıdakı kimi əks etdirilir.
Debet 81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabının «Mənfəətdən
büdcəyə ödəmələr» subhesabı.
Kredit 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının «Mənfəətdən
vergiyə görə hesablaşmalar» subhesabı.
Beləliklə, göründüyü kimi büdcəyə çatası vergi məbləğinin,
ona köçürülüb köçürülməməsindən asılı olmayaraq həmişə 81
«Mənfəətin istifadəsi» hesabında əks etdirilir.
Mənfəət vergisi büdcəyə köçürüldükdə mühasibat uçotunda
aşağıdakı yazılış rəsmiyyətə salınır:
Debet 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının «Mənfəətdən
vergiyə görə hesablaşmalar» subhesabı.
Kredit 51 «Hesablaşma hesabı» hesabı.
68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının «Mənfəətdən vergiyə
görə hesablaşmalar» subhesabımn saldosu mənfəətdən vergi
tədiyələri üzrə müəssisənin büdcəyə hesabladığı həqiqi nəticəni
xarakterizə edir. Bu hesabın debet qalığı büdcəyə artıq köçürülən,
kredit qalığı isə müəyyən dövrə büdcəyə köçürülməli olan vergi
məbləğini göstərir.
Deməli, mənfəət vergisi üzrə büdcəyə borc olmadıqda 68
«Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının «Mənfəətdən vergiyə görə
hesablaşmalar» subhesabında qalıq olmur.
Hüquqi şəxslər və fərdi sahibkarlar hər kvartal qurtardıqdan
sonra 15 gündən gec olmayaraq cari ödəmələri dövlət büdcəsinə
ödəməlidir. Bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatlar isə
mənfəət vergisini yerli büdcəyə (bələdiyyə
509
büdcəsinə) ödəyirlər. Hər ödəmə məbləği əvvəlki vergi ilində
hesablanmış vergi məbləğinin 1/4 hissəsini təşkil edir.
Vergi ödəyicisi cari vergi ödənişinin məbləğini məlum
kvartaldakı gəlirin həcmini onun keçən ilin ümumi gəlirindəki
(gəlirdən çıxılan məbləğlər nəzərə alınmadan) verginin xüsusi
çəkisini göstərən əmsala vurmaqla müəyyənləşdirə bilər. Bu zaman
vergi ödəyicisi il ərzində cari vergi ödənişinin məbləğini
müəyyənləşdirən zaman yuxarıdakı iki mümkün metoddan birini
tətbiq edə bilər.
Bir qayda vergi ödəyiciləri hər vergi ili üçün təyin edilmiş
vaxtda bəyannamə verməli və son hesablama apararaq büdcəyə çatası
vergini ödəməlidir.
3. Əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) uçotu
Əlavə dəyər vergisinin mahiyyəti, ödəyiciləri və ver- gitutma
obyekti. Əlavə dəyər vergisi (ƏDV) Azərbaycan Respublikası
ərazisində malların istehsalı, işlərin yerinə yetirilməsi, xidmətlərin
göstərilməsi və tədavül prosesində onların dəyərinə əlavənin,
həmçinin Azərbaycan Respublikası ərazisinə gətirilən və vergi
tutulan bütün malların dəyərinin bir hissəsinin büdcəyə verilən
forması hesab edilir. ƏDV, malların istehsalının, göndərilməsinin,
işlərin
görülməsinin,
xidmətlərin
göstərilməsinin
bütün
mərhələlərində ödənilməlidir. Vergi tutulan dövriyyədən ödənilməli
olan ƏDV-nin məbləği, hesablanan verginin məbləği ilə Azərbaycan
Respublikası Vergi Məcəlləsinin müddəalarına uyğun verilən
hesab-fakturalara müvafiq əvəzləşdirilməli verginin məbləği
arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.
ƏDV dolayı vergilər sisteminə aiddir. Dolayı vergilərə ak- siz
və aksiz yığımları, gömrük tarif rüsumları, idxal-ixrac rüsumları da
daxil edilir. İstər sözü gedən vergilərin daxilində istərsə də büdcə
gəlirlərinin tərkibində ƏDV üstünlük təşkil
510
edir. ƏDV həm daxili bazarda, həm də xarici iqtisadi fəaliyyətdə
yaranan əməliyyatları əhatə edir. Çox hallarda ƏDV- ni Avropaya
inteqrasiya prosesinin formalaşması və inkişafındakı roluna görə
Avropa vergisi adlandırırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox
Avropa ölkələrində ƏDV büdcə gəlirlərinin əsas mənbəyi kimi çıxış
edir.Bu dövlətlərdə həmin verginin dərəcəsi 5-33,3 faiz arasında
dəyişir. İlk dəfə olaraq ƏDV Fransada tətbiq edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasında ƏDV əmtəə bazarında tələb və
təklifi tənzimləmək məqsədilə 1992-ci ildən tətbiq edilir. Son illərdə
respublikamızın büdcə gəlirlərinin formalaşmasında ƏDV xeyli
xüsusi çəkiyə malik olmuşdur. Bunu aşağıdakı cədvəlin məlumatları
daha yaxşı xarakterizə edir.
Cədvəl 12
Büdcə gəlirləri içərisində ƏDV-nin xüsusi çəkisi
Gö.stəricilər
I. Büdcə gəlirləri
(mlrd, manat)
2. Əlavə dəyər
vergisi
(mlrd,
manat)
3. Büdcə gəlirləri
içərisində
ƏDV-nin xüsusi
çəkisi (sətir 2:
sətiri) X 100%
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2078,0
2492,4
2565,2
2327,3
2748,4
3577,3
152,8
469,9
589,5
719,2
790,6
956,7
7,35
18,85
22,98
30,9
28,77
26,74
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, 1995-ci ildən
başlayaraq büdcə gəlirləri içərisində ƏDV-nin xüsusi çəkisi dinamik
qaydada artmış və 2000-ci ildə 26,74 faiz təşkil etmişdir.
511
Bu artımın əsas səbəbi respublikanın vergi sistemində dolayı
vergilərin daha çox fıskal xarakter daşıması ilə əlaqədardır.
Əlavə dəyər vergisinin ödəyiciləri. ƏDV-nin ödəyicisi
kimi qeydiyyatdan keçən yaxud keçməli olan şəxslər, o cümlədən
rezident və qeyri-rezident hüquqi və fiziki şəxslər ƏDV-nin
ödəyicisi hesab edilirlər. Adətən qeydiyyatdan keçən şəxslər
qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi andan etibarən vergi ödəyicisi olurlar.
Qeydiyyata dair ərizə vermiş, lakin qeydiyyatdan keçməmiş şəxslər,
qeydiyyata dair ərizə vermək öhdəliyinin yarandığı dövrdən sonrakı
hesabat dövrünün başlancığından etibarən, həmçinin Azərbaycan
Respublikasında ƏDV tutulan malları idxal edən şəxslər sözü gedən
mallar üzrə ƏDV-nin ödəyiciləri hesab edilirlər.
ƏDV ödəmək öhdəliyi:
- ƏDV ödəyicisi kimi qeydiyyata alınan şəxs üçün qeydiyyatın
qüvvəyə mindiyi tarixdən;
, - ƏDV ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçməyən, lakin
qeydiyyatdan keçməli olan şəxs üçün qeydiyyata dair ərizə vermək
öhdəliyinin yarandığı dövrdən sonrakı hesabat dövrünün başlancığından etibarən yaranır;
Vergitutma obyekti. Vergi tutulan əməliyyatlara əlavə
edilən dəyər və vergi tutulan idxal, vergitutma obyekti hesab edilir.
Vergi tutulan əməliyyatlara əlavə edilən dəyər dedikdə həmin
əməliyyatların bütün dəyəri başa düşülür.
Vergidən azad edilən malların göndərilməsindən, işlərin yerinə
yetirilməsindən başqa, Azərbaycan Respublikasının ərazisində
müstəqil sahibkarlıq fəaliyyəti və ya hüquqi şəxs yaratmadan birgə
sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsində malların göndərilməsi, işlərin
yerinə yetirilməsi və xidmətlərin göstərilməsi, vergi tutulan
əməliyyatlar
hesab
edilir.
Azərbaycan
Respublikasının
hüdudlarından kənarda xidmətlərin göstərilməsi və ya işlərin yerinə
yetirilməsi isə vergi tutulan əməliyyatlara daxil edilmir.
512
Müəssisənin sənaye istehsalının ehtiyacları üçün məhsulları,
yarımfabrikatları, iş və xidmətləri bir struktur vahidindən digər
struktur vahidinə təqdim etməsi (verməsi) də vergitutma obyekti
sayılmır.
Malların (işlərin, xidmətlərin) müəssisənin müstəqil vergi
ödəyicisi olan bir struktur vahidindən digərinə təqdim etməsi isə
vergitutma obyekti hesab edilir.
Vergidən azad edilən idxal istisna edilməklə malların idxalı da,
vergi tutulan idxal sayılır. Tranzit qaydada, Azərbaycan
Respublikası ərazisinə buraxılan müvəqqəti idxal edilən mallar və
ya gömrük qanunvericiliyinə uyğun olaraq daxili isteh- lak üçün
idxal edilmiş və ya qəbul olunmuş sayılmayan mallar ƏDV üçün
idxal malları hesab edilmir.
Vergi ödəyicisinin haqqı ödənilməklə və ya əvəzsiz olaraq öz
işçilərinə və digər şəxslərə mal verilməsi, iş görülməsi və ya xidmət
göstərilməsi, habelə barter əməliyyatı vergi tutulan əməliyyat hesab
edilir.
Əmək haqqı və digər ödənişlər (təqaüd, müavinət və s.) əvəzinə
malların (işlərin, xidmətlərin) işçilərə verilməsi də vergitutma
obyekti sayılır.
Mallar (işlər, xidmətlər) vergi ödəyicisi tərəfindən ƏDV
ödəməklə əldə edilən və müvafiq əvəzləşdirmə alan və ya almaq
hüququna malik olan hallarda qeyri-kommersiya məqsədləri, habelə
Vergi Məcəlləsinin X fəslində nəzərdə tutulmuş qaydada gəlirdən
çıxılmayan və gəlirdən çıxılması məhdudlaşdırılan xərclərin
normadan artıq olan hissəsi üçün istifadə edilməsi vergi tutulan
əməliyyat hesab edilir.
Misal. Vergi ödəyicisi tərəfindən 100,0 mln manat dəyərində
(ƏDV-siz) mal alınmış və vergi hesab-faklurasma əsasən
18,0 mln. manat məbləğində ƏDV əvəzləşdirilmişdir. Sonradan
həmin mal qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilmişdir.
Bu zaman həmin malın qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə
edilməsi vergitutma obyekti sayılır və bu
513
mallardan qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsinə
başlandığı hesabat dövründə büdcəyə çatası 18,0 mln. manat
məbləğində vergi artırılmalıdır.
Mallar (işlər, xədmətlər) ƏDV ödənməklə əldə edilən və
müvafiq əvəzləşdirmə ilə alınan hallarda vergi ödəyicisi ƏDV- dən
azad olan mal (iş, xidmət) əməliyyatlarının vergitutma obyekti
sayılır.
Vergi ödəyicisi malları ƏDV Ödəməklə əldə edən və müvafiq
əvəzləşdirmə aparan hallarda fövqəladə təbii hallardan başqa
vergitutma obyekti hesab edilir.
Vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edilən hallarda ləğvetmə
vaxtı onun mülkiyyətində qalan mallar həmin vaxt və vergi tutulan
əməliyyat çərçivəsində təqdim edilən mallar kimi qiymətləndirilir.
Misal. Vergi ödəyicisinin qeydiyyatının ləğv olunması zamanı
onun mülkiyyətində 10,0 mln. manat (ƏDV-siz) mal qalmışdır.
Həmin malların alınması zamanı 1,8 mln. manat məbləğində ƏDV
əvəzləşdirilmişdir. Qeydiyyatın ləğv olunması zamanı onun
mülkiyyətində qalan mallar vergitutma obyekti sayılır və ƏDV üzrə
büdcə ilə haqq-hesab zamanı büdcəyə çatası ƏDV 1,8 mln. manat
artırılmalıdır.
ƏDV-nə cəlb edilən əməliyyatlar nəticəsində əldə edilən mallar
ƏDV-ni əvəzləşdirməyə hüququ olmayan şəxsin həmin malları
(ƏDV ilə birlikdə formalaşan dəyərindən (alış qiymətindən) artıq
olmayan dəyərlə) göndərməsinə görə vergi tutulan əməliyyat kimi
nəzərdə tutulmur. Əgər mallar əldə edilərkən əvəzləşdirməsinə
qismən yol verilməmişdirsə, vergi tutulan əməliyyatın məbləği
əvəzləşdirmənin qismən yol verilməmiş payına mütənasib olaraq
azaldılır.
ƏDV-nə cəlb edilən əməliyyatlar nəticəsində əldə edilən
mallar, ƏDV-ni əvəzləşdirməyə hüququ olmayan və ya qismən
hüququ olan şəxsin həmin malları ƏDV ilə birlikdə formalaşan
dəyərindən (alış qiymətindən) artıq qiymətə təqdim etməsi za-
514
manı vergi tutulan əməliyyatın məbləği aşağıdakı məbləğlərdə
azaldılır:
- mallar əldə edilərkən ƏDV əvəzləşdirilməmişdirsə, həmin
malların ƏDV ilə birlikdə formalaşan dəyəri (alış qiyməti)
məbləğində;
- mallar əldə edilərkən ƏDV əvəzləşdirilmişdirsə həmin
malların ƏDV əvəzləşdirilməmiş dəyəri hissəsində (ƏDV ilə
birlikdə).
Misal. Hüquqi şəxs 118 mln. manat dəyərində (ƏDV ilə)
mallar alarkən vergi hesab-fakturası əsasında onun ödəməli olduğu
ƏDV-nin məbləği 18,0 mln. manat təşkil etmişdir. Hüquqi şəxs
tərəfindən vergi hesab-fakturasmda göstərilən ƏDV-nin yalnız 10,0
mln. manatı əvəzləşdirilmişdir. Həmin mal alıcılara 200 mln manata
(ƏDV-siz) satılarkən vergi tutulan əməliyyatın məbləği 44,4 mln.
manat (100,0 x 18,0- 10,0): 18,0=44) azaldılmalıdır. Bu zaman vergi
tutulan əməliyyatın məbləği 155,6 mln. manat təşkil edəcəkdir.
Həmin əməliyyat üzrə büdcəyə 28,0 mln. manat ƏDV
hesablanmalıdır. '
Girov götürülmüş əmlakın mülkiyyət hüququ girov götürənə
keçdikdə, əmlakı girov götürən üçün, habelə borc öhdəliyi
müqabilində müsadirə edilmiş əmlakın dəyəri, əmlakı müsadirə
olunan üçün vergitutma obyekti hesab edilir.
Maliyyə yardımı şəklində alınmış məbləğlər, o cümlədən
üzvlük haqları, ianələr, qrant, habelə iqtisadi sanksiyalar şəklində
alınmış cərimələr, faizlər, valyutalar üzrə məzənnə fərqləri,
dividendlər vergitutma obyekti sayılmır.
Yuxarıda göstərilən vəsaitlər yalnız onların alınması.vəsaitləri
alan şəxslər qarşısında hər hansı öhdəlik (bu vəsaitlərin geri
qaytarılması istisna olmaqla) yaratmayan və ya başqa şəxsin onun
qarşısında hər hansı öhdəliyi ləğv etməyən hallarda vergiyə cəlğb
edilir.
515
Bir şəxsin digər şəxsə olan hər hansı borc öhdəliyi əvəzinə mal
(iş, xidmət) verilməsi o cümlədən aşağıdakı əməliyyatlar vergitutma
obyekti sayılır:
- bir şəxs tərəfindən ikinçi şəxsin nizamnamə fonduna
qoyulmuş pul vəsaiti, səhm və digər qiymətli kağızhr əvəzinə
sonradan ikinci şəxs tərəfindən mal (iş, xidmətlər) verilməsi ikinci
şəxs üçün vergitutma obyekti sayılır;
- bir şəxs tərəfindən ikinci şəxsin nizamnamə fonduna
qoyulmuş mal /iş, xidmət/ əvəzinə sonradan digər mal /iş, xidmət/
qaytarılarsa, həmin malların (işlərin, xidmətlərin) dəyəri müvafiq
qaydada hər iki tərəf üçün vergitutma obyekti sayılır;
- bir şəxs tərəfindən ikinci şəxsin nizamnamə fonduna
qoyulmuş mal /iş, xidmət/ əvəzinə sonradan pul vəsaiti, səhm və ya
digər qiymətli kağızlar qaytanlarsa, həmin malın (işin, xidmətin)
dəyəri birinci şəxs üçün vergitutma obyekti sayılır.
Vergi
tutulan
əməliyyatın
dəyərinin
müəyyənləşdirilməsi. Vergi tutulan əməliyyatın dəyəri, ƏDV
nəzərə alınmadan vergi ödəyicisinin müştəridən və ya hər hansı digər
şəxsdən aldığı, yaxud almağa hüququ olduğu haqqın məbləği (hər
hansı rüsumlar, vergilər və ya başqa yığımlar daxil olmaqla) əsasında
müəyyən edilir.
Malların (işlərin, xidmətlərin) qiyməti dövlət tərəfindən
tənzimlənən hallarda vergitutulan əməliyyatın dəyəri həmin
qiymətlər əsasında müəyyən edilir.
Mallar (işlər, xidmətlər) səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən
müəyyənləşdirilən güzəştlərlə satılan hallarda isə belə güzəştlərin
kompensasiya edilməsi nəzərdə tutulmadıqda, vergi tutulan
əməliyyatın dəyəri həmin güzəştlər çıxılmaqla müəyyən olunur.
Xarici valyuta ilə aparılan vergi tutulan əməliyyatın dəyəri,
Azərbaycan Respublikasının Milli Bankının vergi tutulan
əməliyyatın aparıldığı gündə rəsmi mübadilə məzənnəsi ilə manatla
hesablanılır.
516
Vergi ödəyicisi olan ticarət təşkilatlarında mallar (işlər,
xidmətlər) alıcılara, ƏDV-ni özündə əks etdirən qiymətlərlə
satılmalıdır. Bu zaman yarlıq və qiymət cədvəllərində vergi məbləği
ayrıca göstərilməlidir.
Vergi ödəyicisi, vergi tutulan əməliyyatın əvəzinə mal, iş və ya
xidmət alan, yaxud almağa hüququ olan hallarda, bu malların, işlərin
və ya xidmətlərin bazar dəyəri (ƏDV nəzərə alınmadan) vergi tutulan
əməliyyatın dəyərinə daxil edilir. Bu zaman vergi tutulan
əməliyyatın dəyərini müəyyən etmək və ƏDV-ni hesablamaq
məqsədilə bazar qiymətləri Vergi Məcəlləsinin 14-cü maddəsinə və
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin təsdiq etdiyi «Malın
(işin, xidmətiin) bazar qiymətinin müəyyən edilməsi qaydaları»na
müvafiq olaraq müəyyənləşdirilir.
Mallar (işlər, xidmətlər) vergi ödəyicisi tərəfindən haqqı
ödənilməklə və ya əvəzsiz qaydada öz işçilərinə və digər şəxslərə
verilən, barter qaydasında buraxılan, ƏDV ödəməklə və müvafiq
əvəzləşmə əldə etməklə alınan qeyri-kommersiya məqsədləri, eləcə
də ƏDV-dən azad olunan əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün
istifadə edilən, habelə vergi ödəyicisi- nin qeydiyyatı ləğv
edildiyindən malların onun mülkiyyətində qalması hallarında vergi
tutulan əməliyyatın dəyəri ƏDV nəzərə alınmadan formalaşan
dəyərdən (hər hansı rüsumlar, vergilər və ya başqa yığımlar daxil
olmaqla) ibarət olur.
ƏDV-ni ödəmək və müvalıq əvəzləşmə (və ya əvəzləşmə
hüququ) əldə etməklə alınmış mallar (işlər, xidmətlər) Vergi
Məcəlləsinin X fəslinə müvafiq olaraq gəlirdən çıxılmayan və
çıxılması məhdudlaşdırılan xərclərin normadan artıq olan hissəsi
üçün istifadə edilən hallarda vergi tutulan dövriyyənin dəyəri sözü
gedən məcəlləyə müvafiq olaraq müəyyənləşdirilir.
Qaytarılan taranın dəyəri vergi tutulan əməliyyatın dəyərinə aid
edilmir. Bu zaman qaytarılan tara dedikdə, malların alınması
prosesində iştirak edən, lakin sonradan alıcı tərəfin
517
dən dəyəri ödənilmədən geri qaytarılan tara başa düşülür. Malları
qablaşdırmaq üçün alıcının özü tərəfindən verilmiş taralar da
qaytarılan taralar hesab edilir.
Sifarişçiyə məxsus xammal və materiallardan hazırlanmış
mallar sifarişçiyə qaytarılarkən vergi tütulan əməliyyatın dəyəri, ona
göstərilən xidmətin dəyəri (emal dəyəri) hesab edilir. Bu halda
sifarişçi tərəfindən xammal və materiallar iş görənə (xidmət
göstərənə) ayrıca verilməli (ƏDV-siz), iş görən (xidmət göstərən)
tərəfindən isə həmin xammal və materialların dəyəri vergiyə cəlb
edilməməlidir.
Tikinti müqaviləsinə əsasən tikinti işinin sifarişçinin
materialları ilə podratçının həyata keçirməsi hallarında həmin
materiallar podratçıya ƏDV-siz verilməli, podratçı isə yerinə
yetirilmiş işlərin aktında həmin materialların dəyərini ayrıca sətirdə
göstərərək onların dəyərini vergi tutulan dövriyyə aid etməməlidir.
Kreditin (borcun) təminatı kimi girov götürülmüş əmlak,
müqavilədə nəzərdə tutulmuş müddətdən sonra (kreditin və ya
borcun ödəmə müddəti bitdikdən sonra) girov götürənin
mülkiyyətinə keçən və ya həmin əmlak üzrə sərəncamvermə hüququ,
girov götürənə keçən hallarda, bu əməliyyat girov qoyan üçün
vergitutulan əməliyyat hesab edilir. Bu zaman vergi tutulan
əməliyyatın dəyəri həmin əmlakın girov götürülərkən
qiymətləndirilmiş dəyərindən aşağı olmamaqla girov qoyanın girov
götürənə olan borc öhdəliyi səviyyəsində (həmm borc üzrə faizlər də
daxil olmaqla) qəbul edilir. Əmlakın mülkiyyət hüququ girov
götürənə keçdikdə, girov qoyan əmlakın girov götürənə təqdim
edilməsi zamanı müvafiq ƏDV hesab-fakturası verməlidir.
Misal 1. Bank tərəfindən kredit götürən şəxsə 1 il müddətinə
220,0 mln. manat məbləğində kredit verilmiş və kreditin təminatı
üçün 236,0 mln. rhanat dəyərində (o cümlədən 36 mln. manat ƏDV)
əmlak girov götürülmüşdür. 1 il ərzində
518
bank tərəfindən həmin kredit üzrə 16,0 mln. manat faiz hesablanımşdır. İl bitdikdən sonra girov qoyan (kredit götürən) tərəfindən
kredit və kredit üzrə faiz banka ödənilməmiş və həmin əmlak girov
götürənin mülkiyyətinə keçmişdir. Bu zaman girov qoyanın
vergitutulan əməliyyatının dəyəri 200,0 mln. manat (ƏDV-siz) təşkil
edir. Həmin əməliyyat üzrə girov qoyan girov götürənə 36,0 mln.
manat məbləğində vergi hesab- fakturası verməli və vergini büdcəyə
hesablamalıdır.
Borc öhdəliyi üçün kredit götürən şəxsin əmlakı müsadirə
edilərkən müsadirə prosesində qiymətləndirilən dəyərdən aşağı
olmayan dəyəri, vergi tutulan əməliyyatın dəyəri hesab edilir.
Müsadirə edilmiş malların, yeni sahibi tərəfindən təqdim
edilməsi (satışı) zamanı vergi tutulan əməliyyatın dəyəri ümumi
qaydada müəyyən edilir.
Səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən dövlətin xeyrinə
müsadirə edilmiş malların təqdim edilməsi (satışı) zamanı onların
dəyəri həmin dövlət orqanları üçün vergi tutulan dəyər hesab edilmir.
Malların (işlərin, xidmətlərin), bir şəxsin digər şəxsə olan hər
hansı borc öhdəliyi əvəzinə təqdim edilməsi (verilməsi) zamanı
həmin malların (işlərin, xidmətlərin) borc öhdəliyi səviyyəsində
müəyyən edilən dəyər, vergi tutulan əməliyyatın dəyəri hesab edilir.
Vergi tutulan idxalın dəyəri. Vergi tutulan idxalın dəyəri
malların Azərbaycan Respublikasının gömrük qanunvericiliyinə
müvafiq sürətdə müəyyən edilən gönu-ük dəyərindən və mallar
Azərbaycan Respublikasına gətirilərkən ödəniləsi rüsumlardan və
vergilərdən (ƏDV nəzərə alınmadan) ibarətdir.
İxracatçı, malların idxalına yardımçı xarakter daşıyan işlər
gördükdə, xidmətlər göstərdikdə həmin işlərin (xidmətlərin) ƏDV
nəzərə alınmadan dəyəri idxal olunan malların idxal dəyərinə əlavə
edilir.
519
Əlavə
dəyər
vergisi
tutulan
dövriyyənin
dəqiqləşdirilməsi. Aşağıdakı hallarda malsatanm, iş görənin və
xidmət göstərənin vergitutulan əməliyyatları üçün vergi tutulan
dövriyyənin dəqiqləşdirilməsi tətbiq edilir:
1. Əməliyyat tam və ya qismən ləğv edildikdə, o cümlədən mal
tam və qismən geri qaytarıldıqda;
Misal. Vergi ödəyicisi tərəfindən yanvar ayında alıcıya təqdim
edilmiş malın dəyəri 118 mln. manat (o cümlədən ƏDV 18 mln
manat) təşkil etmişdir. Lakin fevral ayında alıcı tərəfindən həmin
malın 35,4 mln. manatlıq (o cümlədən ƏDV 5,4 mln. manat)
hissəsindən imtina edilərək geri qaytarılmışdır. Bu zaman fevral
ayında vergitutulan dövriyyə dəqiqləşdirilməli və büdcəyə ödəmələr
müəyyən edilərkən əvəzləşdirilən 5,4 mln. manat artırılmalıdır.
2. Əməliyyatm xarakteri dəyişdikdə;
Misal. Vergi ödəyicisi tərəfindən yanvar ayında 100,0 mln.
manat (ƏDV-siz) dəyərində, alıcıya sıfır (0) dərəcə ilə vergi tutulan
əməliyyatlar çərçivəsində mal təqdim edilmişdir. Lakin fevral ayında
həmin əməliyyat ƏDV-nə sıfır (0) dərəcə ilə deyil, 18% dərəcə ilə
cəlb edilməsi müəyyənləşdirilmişdir. Bu halda fevral ayında
vergitutulan dövriyyə dəqiqləşdirilməli və büdcəyə hesablanmalı
verginin məbləği 18,0 mln. manat artırılmalıdır.
3. Qiymətlərin aşağı düsməsi və ya hər hansı digər səbəbdən
əməliyyat üçün razılaşdırılmış kompensasiya dəyişdikdə;
Misal. Vergi ödəyicisi tərəfindən yanvar ayında alıcıya təqdim
olunmuş malın dəyəri 118,0 mln. manat (o cümlədən ƏDV 18,0 mln.
manat) təşkil etmişdir. Lakin fevral ayında tərəflər arasında
razılaşmaya əsasən, malın qiyməti 94,4 mln. manat (o cümlədən
ƏDV 14,4 mln manat) dəyərində təsdiq edilmişdir. Bu zaman fevral
ayında vergitutulan dövriyyə də- qiqləşdirilərək büdcəyə ödəmələr
müəyyən edilərkən əvəzləşdirilən ƏDV 3,6 mln. manat (18,0 -14,4)
artırılmalıdır.
520
4. Vergi ödəyicisi hesab-faktura verdikdən sonra vergitu- tulan
dövriyyənin dəqiqləşdirilməsinə haqq qazandıran yeni faktlar üzə
çıxdıqda və bu cür dəqiqləşdirmə qanunvericiliyə müvafiq olaraq
aparıldıqda.
5. Vergi ödəyicisi malı tam və ya qismən geri qaytardığı, yaxud
əməliyyatın xarakteri dəyişdiyi hallarda ƏDV üçün hesab - fakturanı
vermiş və onun məbləğini həmin hesab- fakturada, yaxud ƏDV-nin
bəyannaməsində düzgün göstərməmişdirsə, vergitutulan dövriyyənin
dəqiqləşdirilməsi aşağıdakı qaydada aparılmalıdır:
a) Büdcəyə ödənilməli olan ƏDV-nin məbləği, vergi ödəyicisinin bəyannamədə göstərdiyi ƏDV-nin məbləğindən artıq
olduqda, həmin artıq məbləğ, qiymətləndirmə bazasında
dəqiqləşdirmə aparıldığı dövr ərzində büdcəyə ödənilməli ƏDV
hesab edilir və həmin dövr ərzində büdcəyə ödənilməli olan verginin
məbləğinə əlavə edilir;
v) Vergi ödəyicisinin hesab-fakturada və bəyannamədə
göstərdiyi ƏDV-nin məbləği büdcəyə ödənilməli olan ƏDV-nin
məbləğindən artıq olduqda, artıq məbləğin qiymətləndirmə
bazasında dəqiqləşdirmənin aparıldığı dövr ərzində vergi ödəyicisi
tərəfindən əvəzləşdirilməsinə icazə verilir.
Əlavə dəyər vergisi ödənişindən azad edilmə. Malların
ixracından başqa, satışının, işlərin yerinə yetirilməsinin və
xidmətlərin göstərilməsinin, habelə idxalın aşağıdakı növlərindən
ƏDV tutulmur:
1. Özəlləşdirmə qaydasında dövlət müəssisəsindən satın alınan
əmlakın dəyəri, habelə dövlət müəssisənin icarəyə verilməsindən
alman icarə haqqının büdcəyə ödənilməli olan hissəsi.
Vergi ödəyiciləri olan dövlət və qeyri-dövlət müəssisələri
tərəfindən əmlakın digər şəkildə satılması ümumi qaydaya uyğun
olaraq vergiyə cəlb edilməlidir.
521
özəlləşdirmə qaydasında dövlət müəssisələrindən satın alınan
əmlakın vergi ödəyicisi olan yeni sahibi tərəfindən satışı, ümumi
qaydaya görə vergiyə cəlb edilməlidir.
Dövlət müəssisələri, habelə büdcə təşkilatlan və büdcədən
maliyyələşən (və ya qismən maliyyələşən) müəssisələr və ya onun
bir hissəsinin, o cümlədən əmlakın icarəyə verilməsindən alınan
(alınmalı olan) icarə haqqının həmin müəssisənin sərəncamında
qalan (qalmalı olan) hissəsi ümumi qaydaya uyğun olaraq vergiyə
cəlb edilməlidir.
2. Maliyyə (maliyyə lizinqi daxil olmaqla) ximətlərinin
göstərilməsi;
Maliyyə xidmətlərinə aşağıdakılar aid edilir:
2.1 Kreditlərin,
kredit
təminatlarının
və
pul-kredit
əməliyyatlarında hər hansı girov və lambard təminatının təqdim
edilməsi (yaxud verilməsi) və qaytarılması, o cümlədən krediti və ya
təminatı təqdim etmiş şəxsin kreditləri vo kredit təminatlarını idarə
etməsi;
Müştərilərin depozitlərinin və hesablarının idarə edilməsi,
tədiyələr, köçürmələr, borc öhdəlikləri və tədiyə vasitələri ilə bağlı
əməliyyatlar;
Bu əməliyyatlara aşağıdakılar aid edilir:
- hüquqi və fiziki şəxslərin, o cümlədən müxbir kredit
təşkilatlarının tapşırığı ilə onların hesabları üzrə hesablaşmalar
aparmaq;
- pul vəsaitini, velcselləri, ödəniş və hesablaşma sənədlərini
qəbul etmək və kassa xidməti göstərmək;
- bank təminatlarının verilməsi.
2.2 . Qanuni tədiyə vasitələri olan valyutanın, pul vəsaitlərinin
və əskinaslarm (numizmatika əşyalarından başqa) tədavülü ilə bağlı
əməliyyatlar;
Bu əməliyyatlara aşağıdakılar aid edilir:
- şəxslərin pul vəsaitlərinin qəbul edilməsi (cəlb edilməsi);
- kreditlərin verilməsi;
522
- nağd və nağdsız formada xarici valyutanı alıb-satmaq.
2.3 . Səhmlərin, istiqraz vərəqələrinin, sertifikatların,
veksellərin, çeklərin və digər qiymətli kağızların tədavülü ilə bağlı
əməliyyatlar.
Qiymətli kağızların tədavülü ilə bağlı əməliyyatların alqısatqısı, onlarla bağlı əqdlərin uçotu və qeydiyyatı, broker və digər
xidmətlər və Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericiliyi
ilə nəzərdə tutulan digər əməliyyatlar aid edilir.
İnkassasiya xidmətləri, banknotlann, qiymətli kağızların və ya
digər qiymətlilərin saxlanılması, onların qorunmasının təmin
edilməsi üzrə xidmətlər, habelə seyflərin istifadəyə verilməsi,
mühasibat sənədlərinin tərtibinə görə göstərilən xidmətlər,
kreditləşmə və mühasibat uçotunun tətbiqinə görə məsləhətlər, əsas
vəsaitlərin icarəyə verilməsi, satışı və s. bu kimi əməliyyatlar
maliyyə xidmətlərinə aid edilmir;
2.4 Törəmə maliyyə vasitələri ilə əqdlərə, forvard
müqavilələrinə, opsionlara və analoji sazişlərə aid əməliyyatlar;
2.5 İnvestisiya fondlarının idarə edilməsi ilə bağlı
əməliyyatlar;
2.6 Sığorta və təkrar sığorta əməliyyatları.
3. Milli və xarici valyutanın (numizmatika məqsədlərindən
başqa), həmçinin qiymətli kağızların göndərilməsi və ya idxal
edilməsi;
4. Azərbaycan Respublikasının Milli Bankının aktivlərində
yerləşdirmək üçün nəzərdə tutulan qızılın, habelə valyuta
sərvətlərinin, xaricdə istehsal edilmiş Azərbaycan Respublikası pul
nişanlarının, yubiley sikkələrinin və digər bu qəbildən olan
qiymətlilərin idxalı;
5. Hər hansı vəsaitin müəssisənin nizamnamə fonduna
(kapitalına) qoyulmasını təşkil edən qiymətli kağızların buraxılması
və verilməsi.
6. Tutulan məbləğ həddində dövlət hakimiyyəti, yerli
özünüidarəetmə və digər səlahiyyətli orqanların tutduğu dövlət
523
rüsumu, icazə haqları, yığımlar və onların tutulması müqabilində
göstərdiyi xidmətlər;
7. Beynəlxalq təşkilatların, xarici dövlət hökumətlərinin,
habelə dövlətarası və hökumətlərarası sazişlərə əsasən xarici hüquqi
və fiziki şəxslərin artırdıqları kreditlər və borclar, həmçinin onlar
hesabına həyata keçirilən layihələrdə Azərbaycan tərəfinin payı
hesabına malların alınması, işlərin görülməsi, xidmətlərin
göstərilməsi və bunların idxalı.
Bu bənddə göstərilən vəsaitlər hesabına subpodratçılar
tərəfindən podratçı şəxslərə satılan mallar (işlər, xidmətlər) əlavə
dəyər vergisindən azad edilir.
Bununla birlikdə həmin vəsaitlər hesabına podratçılar
tərəfindən sifarişçiyə (alıcıya) satılan mallar (işlər, xidmətlər) üçün
də ƏDV tətbiq edilmir. Subpodratçılara satılın mallar (işlər,
xidmətlər) isə ümumi qaydada ƏDV cəlb edilməlidir. Bu zaman
subpodratçılar tərəfindən malların (işlərin, xidmətlərin) alınması
zamanı kənar təşkilatlara ödənilməli olan (ödənilmiş) ƏDV həmin
malların (işlərin, xidmətlərin) dəyərinə aid edilməlidir.
8. Kütləvi informasiya vasitələrinin alqı-satqısı ilə əlaqədar
bütün növ məhsullar üzrə dövriyyələr, mətbu kütləvi informasiya
vasitələri məhsulları istehsalı ilə bağlı redaksiya, nəşriyyat və
poliqrafiya fəaliyyəti (reklam xidmətləri istina olmaqla):
«Kütləvi informasiya vasitələri haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanununa əsasən kütləvi informasiya vasitələrinin
məhsullarına mətbu nəşrin bir nömrəsinin tirajı, yaxud onun bir
hissəsi, teleradio, kinoxronika proqramlarının ayrıca buraxılışı,
proqramın audio və ya video yazısının tirajı, yaxud bir hissəsi aid
edilir.
Göstərilən güzəştlər qəzət və jurnalların istehlakçılara
çatdırılması üzrə nəqliyyat xidmətlərinə, habelə alqı-satqı, redak
524
siya, nəşriyyat və poliqrafiya fəaliyyəti ilə bağlı olmayan digər
xidmətlərə (işlərə) şamil edilmir.
Bu bənddə göstərilən azadolmalar həmin əməliyyatları
aparmaq üçün səlahiyyətli orqan tərəfindən verilmiş xüsusi razılıq
(lisenziya) olduğu halda tətbiq edilir.
9. Orta məktəb dərslikləri, uşaq ədəbiyyatlarının və büdcədən
maliyyələşdirilən dövlət əhəmiyyətli nəşrlərin istehsalı ilə bağlı
redaksiya, nəşriyyat və poliqrafiya fəaliyyəti;
Orta məktəb dərslikləri dedikdə, orta məktəblərdə istifadəsinə
icazə verilmiş və Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi
tərəfindən təsdiq olunmuş dərsliklər başa düşülür.
Uşaq ədəbiyyatı dedikdə isə uşaqların zehninin, qavrama
qabiliyyətinin və ümumi dünyagörüşünün inkişafı üçün
məktəbəqədər və digər qeyri-məktəb müəssisələri, habelə sinifdən
kənar işlər üçün nəzərdə tutulan ədəbiyyat başa düşülür.
Bu bənddə göstərilən azadolmalar orta məktəb dərsliklərinin,
uşaq ədəbiyyatının və büdcədən maliyyələşdirilən dövlət
əhəmiyyətli nəşrlərin satışına şamil edilmir.
Göstərilən azadolmalar həmin əməliyyatları aparmaq üçün
səlahiyyətli orqan tərəfindən verilmiş xüsusi razılıq (lisenziya)
olduğu halda tətbiq edilir.
10. Dəfn və qəbiristanlığın mərasim xidmətləri;
11. Maliyyə lizinqi müqaviləsinin obyekti olan əmlakın idxalı;
12. Azərbaycan Respublikası Milli Bankının qanunvericiliklə
nəzərdə tutulmuş vəzifələrinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı mal idxalı,
iş görülməsi və xidmət göstərilməsi.
Azərbaycan Respublikasının Milli Bankının vəzifələri
«Azərbaycan Respublikası Milli Bankı haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanunu ilə müəyyənləşdirilir;
13. Sadələşdirilmiş sistem üzrə verginin ödəyiciləri tərəfindən
aparılan əməliyyatlar.
525
idxalın bu bölmədə göstərilməyən digər növləri Azərbaycan
Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən ƏDV-dən azad edilə
bilər.
ƏDV-dan azad olunan mallar ixrac edilərkən vergiyə sıfır (0)
dərəcə ilə cəlb edilməlidir.
Verginin sıfır (0) dərəcəsi ilə tutulması. Aşağıdakı işlərin
görülməsinə, xidmətlərin göstərilməsinə və əməliyyatların
aparılmasına görə ƏDV sıfır (0) dərəcəsi ilə tutulur:
1. Xarici diplomatik və analoji nümayəndəliklərin rəsmi
istifadəsi, həmçinin bu nümayəndəliklərin diplomatik, inzibati və
texniki işçilərinin, o cümlədən onlarla birgə yaşayan ailə üzvlərinin
şəxsi istifadəsi üçün nəzərdə tutulan mal və xidmətlər;
Xarici diplomatik və analoji nümayəndəliklərin siyahısı
Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən
müəyyənləşdirilir.
Xarici diplolmatik və analoji nümayəndəliklərin rəsmi
istifadəsi, həmçinin bu nümayəndiklərin diplomatik, inzibati və
texniki işçilərinin, o cümlədən onlarla yaşayan ailə üzvlərinin şəxsi
istifadəsi üçün nəzərdə tutulan mal və xidmətlərin göstərilən şəxslər
tərəfindən qəbul edilməsini təsdiq edən sənədlər (müqavilə, qaimə,
etibarnamə və s.) olduqda, bu əməliyyatlar vergiyə sıfır (0) dərəcə ilə
cəlb edilməlidir.
Xarici diplomatik və analoji nümayəndiklərin rəsmi istifadəsi,
həmçinin bu nümayəndəliklərin diplomatik, inzibati və texniki
işçilərinin, o cümlədən onlarla yaşayan ailə üzvlərinin şəxsi
istifadəsi üçün mallar (işlər, xidmətlər) Azərbaycan Respublikası
ərazisində ƏDV-lə birlikdə satıldığı halda, diplomatik və analoji
nümayəndiklər tərəfindən malı (işi, xidməti) təqdim edəndən
(satandan) müvafiq ƏDV hesab-fakaturası tələb edilməlidir.
526
Alınmış mallara (işbro, xidmətlərə) görə* ödənilmiş ƏDV- nın
büdcədən qaytarılması məqsədi ilə diplomatik və analoji
nümayəndəliklər hər ay üçün növbəti ayın 20-dən gec olmayaraq
ƏDV üzrə qəbul edilmiş formada reyestr tərtib etməli və həmin
reyestri ƏDV hesab-fakturaları, malın (işin, xidmətin) alınmasını və
dəyərinin ödənilməsini təsdiq edən sənədlərlə (qaimə, çek, qəbz,
ödəniş tapşırığı və s.) birlikdə qeydiyyatda olduğu vergi orqanına
təqdim etməlidir.
Diplomatik və analoji nümayəndəliklər tərəfindən ƏDV ilə
alınmış mallara (işlərə, xidmətlərə) görə ödənilmiş vergi məbləğinin
büdcədən qaytarılması həmin sənədlər və müvafiq qaydalar əsasında
həyata keçirilir.
2. Xaricdən alman əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar)
hesabına malların alınması, işlərin görülməsi, xidmətlərin
göstərilməsi və bunların idxalı;
Bu güzəşt Azərbaycan Respublikası ərazisində qeydiyyatda
olmayan, habelə nümayəndəlik və ya digər analoji qurumlar
vasitəsilə Azərbaycan Respublikası ərazisində qeydiyyatda olan
xarici şəxslər tərəfindən Azərbaycan Respublikasının şəxslərinə
verilmiş əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar) hesabına malların
ahnmasma, işlərin görülməsinə, xidmətlərin göstərilməsinə və
idxalına şamil edilir.
Xaricdən əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar) alan şəxsə
mallar (işlər, xidmətlər) satıldıqda, həmin mallar (işlər, xidmətlər)
əlavə dəyər vergisinə sıfır (0) dərəcə ilə cəlb edilməlidir.
Bu güzəşt malları (işləri, xidmətləri) bilavasitə ikitərəfli
müqavilə əsasında, xaricdən əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar)
alan şəxslərə təqdim edənlərə (podratçılara) şamil edilir. Malların
(işlərin, xidmətlərin) subpodratçılar tərəfindən podratçılara təqdim
edilməsi ümumi qaydada vergiyə cəlb edilməlidir. Bu zaman
subpodratçıların podratçıya təqdim etdiyi mallara (işlərə,
xidmətlərə) görə ƏDV ödənildiyini təsdiq edən
527
ƏDV hesab - fakturalan, onda göstərilən ƏDV məbləğini
əvəzləşdirmək hüququ verir.
Xaricdən əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar) alan şəxs həmin
vəsaitlər hesabına alınan malların (işlərin, xidmətlərin) ƏDV-yə sıfır
(0) dərəcə ilə cəlb edilməsinə əsas verən sənəd kimi, xaricdən əvəzsiz
maliyyə yardımının (qrantın) alınmasını təsdiq edən müqavilənin
surətini qeydiyyatda olduğu vergi orqanına təqdim etməlidir.
Bundan başqa xaricdən əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar)
alan şəxs ƏDV-yə sıfır (0) dərəcə ilə cəlb edilən əməliyyatlar
çərçivəsində ay ərzində əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar)
hesabına alınmış, o cümlədən idxal olunmuş mallar (işlər, xidmətlər)
barədə qəbul edilmiş formada hər ay üçün növbəti ayın 20-dən gec
olmayaraq qeydiyyatda olduğu vergi orqanına məlumat verməlidir.
Həmin məlumatlar vergi orqanı tərəfindən malsatanlarm (iş
görənlərin, xidmət göstərənlərin) qeydiyyatda olduğu vergi orqanları
üzrə ümumiləşdirilməli və onlara göndərilməlidir.
Xaricdən əvəzsiz maliyyə yardımları alan şəxs həmin vəsaitlər
hesabına malları (işləri, xidmətləri) aldıqda onların, ƏDV- yə sıfır (0)
dərəjə ilə cəlb edilməsi üçün malsatana (iş görənə, xidmət göstərənə)
aşağıdakı sənədləri təqdim etməlidir :
- xaricdən əvəzsiz maliyyə yardımının (qrantın) alınmasını
təsdiq edən müqavilənin surəti;
- malların ( işlərin,xıdməfləfih) əvəzsiz maliyyə yardımını
(qrantı) alan şəxsə sıfır (0) dərəcə ilə təqdim edilməsi barədə yardımı
(qrantı) alanın yazılı müraciəti (məktubu).
Əvəzsiz maliyyə yardımları (qrant) hesabına alınan malların
(işlərin, xidmətlərin) ödəniş sənədlərində “xaricdən alınmış əvəzsiz
maliyyə yardımları ( qrantlar ) hesabına...” sözləri qeyd olunmalıdır.
Malsatanlar (iş görənlər, xidmət göstərənlər), malların (işlərin,
xidmətlərin) xaricdən əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar) alan
şəxsə sıfır (0) dərəjə ilə təqdim edilməsini təsdiq edən
528
sənəd kimi qeydiyyatda olduğu vergi orqanına aşağıdakı sənədləri
təqdim etməlidirlər:
- xaricdən əvəzsiz maliyyə yadımının (qrantın) alınmasını
təsdiq edən müqavilənin surəti;
- malların (işlərin, xidmətlərin) əvəzsiz maliyyə yardımını (
qrantı) alan şəxsə sıfır (0) dərəcə ilə cəlb edilməsi barədə yardımı
(qrantı) alanın yazılı müraciətinin (məktubunun) surəti.
- malların (işlərin, xidmətlərin ) alıcı ( sifarişçi) tərəfindən
qəbul edilməsi barədə sənədlərin surəti.
. 3. Malların ixracı;
Malların ixracını vergiyə sıfır (0) dərəcə ilə cəlb edilməsinə
əsas verən sənədlər aşağıdakılardır:
- Malların ixracı barədə xarici şəxslə bağlanmış kontrakt;
- İxrac yük Gömrük Bəyannaməsi;
- Yol- nəqliyyat qaimələri.
4. Beynəlxalq yük və sərnişin daşıması, habelə beynəlxalq
uçuşlar üçün işlədilən yanacaq-sürtkü materiallarının və digər texniki
əşyaların təqdim edilməsi ilə bilavasitə bağlı olan nəqliyyat
xidmətləri və ya digər xidmətlərin göstərilməsi, yaxud işlərin
görülməsi. Bu bəndin əsas məqsədi, beynəlxalq daşıma yükləri və
sərnişinlərin Azərbaycan Respublikasi ilə digər dövlətlər arasmda
daşımaqdan ibarətdir.
Bu bənd beynəlxalq uçuşlar istisna olmaqla, yanacaq- sürtkü
materiallarının və digər texniki əşyaların təqdim edilməsi ilə
bilavasitə bağlı olan nəqliyyat xidmətlərinə və va dis;ər xidmətlərin
göstərilməsinə şamil edilmir.
Birbaşa beynəlxalq yük və sərnişin daşımaları ilə əlaqədar
vağzallarda, hava və dəniz limanlarında, habelə sərnişinlərin
daşındığı nəqliyyat vasitələrində göstərilən xidmətlər, o cümlədən
qatarlarda yatacaq lavazimatlarmın verilməsi, yeməklərin verilməsi
Azərbaycan Respublikası ərazisində ixrac olunan yüklərin
yüklənməsi, boşaldılması, baqacların daşınması, saxlanması və digər
xidmətlər vergiyə cəlb edilməməlidir. Bu xidmətlər beynəlxalq yük
və sərnişin daşımaları ilə əlaqədar ol
529
madığı halda ümumi qaydaya müvafiq vergiyə cəlb edilməlidir.
Malların, o cümlədən yanacaq-sürtkü materiallarının
Azərbaycan Respublikasının hava limanlarında xarici aviaşirkətlərə,
habelə digər şəxslərə verilməsi (satışı) ümumi qaydaya müvafiq
vergiyə celb edilməlidir.
5. Azərbaycan Respublikasının Milli Bankına qızıl və digər
qiymətlilərin göndərilməsi.
ƏDV-nin dərəcəsi. ƏDV-nin dərəcəsi hər vergi tutulan
əməliyyatın və idxalın dəyərindən 18 faiz təyin edilmişdir. ƏDV
malın (işin, xidmətin) vergi tutulan dəyərinə əlavə edilir.
ƏDV-yə sıfır (0) dərəcə ilə cəlb olunan və azad olunan
əməliyyatlar üzrə mallara ( işlərə, xidmətlərə ) ƏDV tətbiq edilmir.
Vergi tutulan dövriyyə hesabat dövrü ərzində vergi tutulan
əməliyatların ümumi dəyərindən ibarətdir.
Vergi tutulan əməliyyatdan büdcəyə hesablanası verginin
məbləği vergi dərəcəsinin vergi tutulan əməliyyatın dəyərinə
(ƏDV-siz) tətbiqi yolu ilə müəyyən edilir.
Belə halda vergi ödəyiciləri mühasibat uçotunun operativ
məlymatları əsasında əldə edilən material ehtiyatları üzrə ödənilən
və ödənilməyən ƏDV məbləğinin ayrıca uçotunu aparmalıdırlar.
Əğər xüsusi maliyyələşmə mənbələri olan qeyri-istehsal sferasına
sərf edilənıinaterial ehtiyyatlan üzrə ƏDV məbləği büdcə ilə
hesablaşmalara aid edilmişdirsə, onda bu cür əməliyyatlara görə
tərtib edilmiş mühasibat yazılışına aşağıdakı kimi düzəliş
edilməlidir:
Debet 81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabı və 88
«Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər» hesabı,
Kredit 68 “Büdcə ilə hesablaşmalar” hesabı.
Hal -hazırda Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə
əsasən Azərbaycanın ərazisinə daxil olan bölgələrin və
530
xarici ölkələrin ərzaq mal və xammaları eyni dərəcə ilə əlavə dəyər
vergisinə cəlb edilir.
Xarici ölkələrdən alman istehsal ehtiyatlarına görə Azərbaycan
Respublikasının müəssisə və təşkilatları tərəfindən hesablanılan və
ödənilən ƏDV məbləğinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi
qaydası vergi qanunverciliyində Öz əksini tapmamışdır. Ona görə də
fıkrimizcə Azərbaycanın təsərrüfat subyektlərinin bu kimi
əmtəə-material qiymətlilərinə görə hesabladığı ƏDV məbləğini 60
“Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabının debetində, 68
“Büdcə ilə hesablaşmalar” hesabının kreditində, ödədiyi ƏDV
məbləğini isə 68 “ Büdcə ilə hesablaşmalar” hesabının debetində, 51
“Hesablaşma hesabı”, yaxud 52 “ Valyuta hesabı” hesablarının
kreditində əks etdirməyi məqsədəuyğun hesab edirik.
Bununla birlikdə xarici mal satanlardan daxil olan material
ehtiyatlan üzrə ƏDV məbləği adi mühasibat yazılışı ilə 19 №-li
hesabın debetində 68 №-li hesabın kreditində əks etdirilir. Borc, mal
satanlara ödənildikdə ƏDV məbləği 19 №-11 hesabdan 68 №-li
hesabın debetinə silinir (istehsal sferasında material ehtiyyatları
istifadə edildikdə).
Material ehtiyatları qeyri-istehsal ehtiyacları üçün istifadə
edilən hallarda onlara düşən ƏDV məbləği 19 “Alınımş sərvətlər
üzrə əlayə dəyər vergisi” hesabının (3-cü, və 4-cü subhesab- lar )
kreditindən qeyri-istehsal məsrəflərinin örtülmə mənbələrini uçota
alan hesabların (29 “Xidmətedici istehsalat və təs- sərrüfatıar”),
yaxud birbaşa 81 “Mənfəətin istifadəsi” və 88 “Bölüşdürülməmiş
mənfəət” (ödənilməmiş zərər) hesablarının debetinə silinir.
Əlavə dəyər vegisindən azad edilən məhsullar hazırlandıqda və
onlarla əlaqədar əməliyyatlar yerinə yetirildikdə istifadə olunan
material ehtiyatları üzrə ƏDV məbləği istehsal məsrəflərini uçota
alan hesabların debetinə ( 20 “Əsas istehsalat”, 23 “Köməkçi
istehsalatlar” hesabları və başqaları) silinir.
Material ehtiyatları satıldıqda satılmış materialların payına
düşən ƏDV məbləği 19 “Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər
531
vergisi” hesabının ( 3-cü və 4-cü subhesablann ) kreditindən, 48
“Sair aktivlərin satışı” hesabının debetinə silinir. Satılmış material
ehtiyatlarına aid edilən ƏDV məbləği 19 “Alınmış sərvətlər üzrə
əlavə dəyər vergisi” hesabının (3-cü,4-cü subhe- sablar) kreditindən
tamamilə, büdcə ilə hesablaşmalara aid edilən hallarda belə material
ehtiyatlarının satış dəyəri vergiyə cəlb edilir.
İstehsal ehtiyatları satılarkən hesablanmış ƏDV məbləği 48
“Sair aktivlərin satışı “ hesabının debetində 68 “Büdcə ilə
hesablaşmalar” hesabının kreditində əks etdirilir.
İstehsal ehtiyatları əvəzsiz verildikdə onu verən tərəf ƏDV
ödəyicisi hesab edilir. Hesablanmış ƏDV məbləği 87 “Əlavə
kapital” hesabınm debetində, 68 “Büdcə ilə hesablaşmalar”
hesabının kreditində əks etdirilməklə uçota alınır.
Əlavə dəyər vergisi üzrə tərtib edilən sənədlər. Bir
qayda olaraq malları, işləri və xidmətləri qəbul edən, ƏDV-nin
ödəyijisi kimi qeydiyyatdan keçən və vergi tutulan əməliyyat aparan
şəxslərə, vergi hesab-fakturası verməlidir. ƏDV üçün qeydiyyatdan
keçməyən şəxsin vergi hesab-fakturası verməyə hüququ yoxdur.
Əlavə dəyər vergisinin ödəyicisi olmayan alıcılara mal göndərildikdə
və ya xidmət göstərildikdə, vergi hesab- fakturası əvəzinə qəbz və ya
çek verilə bilər.
Vergi hesab-fakturası ciddi uçot sənədi hesab edilir. Vergi
hesab- fakturası Azerbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi
tərəfindən müəyyənləşdirilən forma üzrə hazırlanır və özündə
aşağıdakı məlumatları əks etdirir:
- vergi ödəyicisinin və alıcının (sifarişçinin) adı;
- vergi ödəyicisinin və alıcının (sifarişçinin) eyniləşdirmə
nömrəsi;
- yola salınmış malların, görülmüş işlərin və ya göstərilmiş
xidmətlərin adı;
- vergi tutulan əməliyyatın məbləği, həmçinin vergi tutulan
əməliyyatın həcmi;
- aksizli mallarda aksizin məbləği;
532
- vergi tutulan əməliyyatdan ödənilməli olan verginin
məbləği;
- vergi hesab - fakturasmm verilmə tarixi;
- hesab - fakturanın sıra nömrəsi.
Mallar
göndərilərkən
(işlər
görülərkən,
xidmətlər
göstərilərkən) 5 gündən gec olmayaraq tələb olunan vergi-hesabfakturası vergi ödəyicisi tərəfindən malalana verilməlidir.
Vergi ödəyicisi hər hesabat dövrü üçün ƏDV-nin
bəyannaməsini vergi orqanına verməlidir. Bəyannamənin verilməsi
üçün müəyyən edilən müddətdə hər hesabat dövrünün vergisi dövlət
büdcəsinə ödənilməlidir.
ƏDV-nin bəyannaməsi hər hesabat dövrü üçün, hesabat
dövründən sonrakı ayın 20-dən kec olmayaraq verilir. ƏDV üzrə
hesabat dövrü təqvim ayı sayılır.
ƏDV ödəyicilərinin məsuliyyəti və vergi orqanlarının
nəzarəti. Azərbaycan Respublikasının vergi və gömrük
qanunvericiliyinə uyğun olaraq ƏDV-nin düzgün hesablanması və
vaxtında büdcəyə ödənilməsi, həmçinin bəyannamələrin vergi
orqanlarına müəyyən edilmiş müddətlərdə verilməsi üçün vergi
ödəyiciləri və onların vəzifəli şəxsləri məsuliyyət daşıyırlar.
Vergitutmaya nəzarəti Azərbaycan Respublikasının Vergilər
Nazirliyi həyata keçirir.
Əlavə dəyər vergisi üzrə əməliyyatların uçotda əks
etdirilməsi. Əlavə dəyər vergisi üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının
mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün 19 '‘Alınmış sərvətlər üzrə
əlavə dəyər vergisi” və 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» (“Əlavə dəyər
vergisi üzrə hesablaşmalar subhesa- bı”) hesablarından istifadə
edilir.
Müəssisələr əldə etdikləri (satın aldıqları) material ehtiyatları,
azqiymətli və tezköhnələn əşyalar, qeyri-maddi aktivlər və kapital
qoyuluşları üzrə əlavə dəyər vergisini 19 “Alınmış sərvətlər üzrə
əlavə dəyər vergisi ” hesabının aşağıdakı subhesab- larında uçota
alırlar:
533
19-1 «Kapital qoyuluşları zamanı əlavə dəyər vergisi»,
19-2 «Alınmış qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi”,
19-3“Almmış material ehtiyatları üzrə əlavə dəyər vergisi”,
19-4 “Alınmış azqiymətli və tezköhnələn əşyalar üzrə əlavə
dəyər vergisi
Satın alınan material ehtiyatları, azqiymətli və tezköhnələn
əşyalar, əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər
vergisi məbləği 19 “Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi”
hesabımn (müvafiq subhesablar üzrə) debetində 60 “Malsa- tan və
podratçılarla hesablaşmalar”, 76 “Müxtəlif debitor və kreditorlarla
hesablaşmalar”hesablarının kreditində uçota alınır.
Əsas vəsait və qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər
vergisinin uçotu. Quraşdırma tələb edən, yaxud tələb etməyən
avadanlıqların daxil olması üzrə əlavə dəyər vergisi məbləğinin
uçotu 19 “Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi hesabının
“Kapital qoyuluşları zamanı əlavə dəyər vergi- si”subhesabınm
debetində 60 “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar”, 76
“Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesablarının
kreditində əks etdirilir.
Avadanlıqlar istismara verildikdə əlavə dəyər vergisinin
məbləği istismara verilən avadanlıqların dəyərinə mütənasib olaraq 6
ay ərzində silinir, yəni büdcəyə ödənilməli vergi məbləğindən çıxılır.
Bu əməliyyat uçotda aşağıdakı yazılışla rəsmiləşdirilir:
Debet 68 “Büdcə ilə hesablaşmalar” hesabının “əlavə dəyər
vergisi üzrə hesablaşmalar” subhesabı
Kredit 19 “Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi”
hesabının “Kapital qoyuluşları üzrə əlavə dəyər vergisi ” subhe- sabı.
Podrat üsulu ilə yerinə yetirilən tikinti-quraşdırma işlərinin
həcmi üzrə vergi, sifarişçilər tərəfindən 08 “Kapital qoyuluşu”
hesabının debetində, 60 “Malsatan və podratçılarla he
534
sablaşmalar”, 76 “Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar”
hesablarının kreditində əks etdirilir.
Təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilən tikinti-quraşdırma işləri
üzrə hensablanılan əlavə dəyər vergisinin məbləği 08 “Kapital
qoyuluşları” hesabının debetində 68-1 “Əlavə dəyər vergisi üzrə
büdcə ilə hesablaşmalar” subhesabının kreditində uçota alınır. Uçota
alınan vergi məbləği əsas vəsait obyektlərinin istismara verilməsinə
uyğun olaraq sonradan müəyyən edilmiş qaydada köhnəlmə
(amortizasiya) hesablamaqla istehsal və tədavül xərclərinə aid
edilməklə 08 N9 li hesabın kreditindən 01 “Əsas vəsaitlər” hesabının
debetinə silinir.
Qeyri - istehsal ehtiyacları üçün əsas vəsaitlər, qeyri- maddi
aktivlər, həmçinin minik avtomobilləri, mikroavtobus- lar alındıqda
ödənilən əlavə dəyər vergisinin məbləği büdcə ilə hesablaşmalara aid
edilmir və müvafiq maliyyələşmə mənbələri hesabına ödənilir (19 №
li hesabın kreditindən 29 “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar”,
88 “Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)”, yaxud 96
“Məqsədli maliyyələşmələr və daxilomalar” hesablarının debetinə
silinir).
Malların (işlərin, xidmətlərin) istehsalı zamanı istifadə edilən
əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər ƏDV- dən azad edildikdə
ödənilən vergi də daxil olmaqla uçotda satınalma dəyəri ilə əks
etdirilir.
Əsas vəsaitlər satüan və ondan vergi ödənilən hallarda
hesablanası vergi, əsas vəsaitlərin satış qiyməti ilə satıldığı dövrə
qədər büdcə ilə hesablaşmalara aid edilməyən vergi məbləği (19 №li hesabın qalığı) arasındakı fərqə əsasən yerinə yetirilir. Bu cür
halda sözü gedən dəyərlilərin alınmasına ödənilən əlavə dəyər
vergisinin məbləği ilə onların satışından əldə edilən vergi məbləği
arasında mənfi fərq əmələ gələrsə büdcədən verginin
əvəzləşdirilməsinə yol verilmir, daha doğrusu, büdcəyə artıq
ödənilən vergi məbləği vergi ödəyicisinə qaytarılmır.
535
Satılmış əsas vəsaitlər üzrə əlavə dəyər vergisi hesablanan
hallarda hesablanmış vergi məbləği 47 “Əsas vəsaitlərin satışı və sair
xaricolmaları” hesabının debetində 68 “Büdcə ilə hesablaşmalar”
hesabının
(“Əlavə
dəyər
vergisi
üzrə
büdcə
ilə
hesablaşmalar”subhesabmın) kreditində əks etdirilməklə mühasibat
yazılışı tərtib olunur.
Əsas vəsaitlər əvəzsiz verilən hallarda əsas vəsaitləri əvəzsiz
verən tərəf ƏDV- nin ödəyicisi hesab edilir. Belə halda ƏDV- nin
hesablanması üçün əvəzsiz verilən əsas vəsait obyektinin həmin
dövrdəki orta satış qiyməti (ƏDV- siz) əsas götürülür.
Əsas vəsaitlərin cari və uzunmüddətli icarəyə verilməsi zamanı
onların ƏDV- nin uçotda əks etdirilməsi bir-birindən fərqlənir. Əsas
vəsaitlər cari icarəyə verildikdə hesablanılan ƏDV məbləği 76
“Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesabının
debetində, 68 “Büdcə ilə hesablaşmalar" hesabının kreditində, onlar
uzunmüddətli icarəyə verildikdə isə ƏDV məbləği 47 “Əsas
vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları” hesabının debetində, 68
“Büdcə ilə hesablaşmalar” hesabının kreditində əks etdirilir.
Fiziki və mənəvi köhnəlməyə görə ləğv edilən əsas vəsaitlərə,
həmçinin çatışmamazhq və təbii fəlakət nətijəsində silinən əsas
vəsaitlərə ƏDV hesablanmır.
Satılan, dəyişdirilən, əvəzsiz verilən qeyri- istehsal təyinatlı
əsas vəsaitlər üzrə dövriyyələr də ƏDV -yə cəlb edilmir. Yalnız belə
halda istisna olaraq satın alınma qiymətindən yüksək qiymətə satılan
əsas vəsait obyektləri onların satışı üzrə müəyyən edilən ümumi
qaydaya uyğun vergiyə cəlb edilir.
Əlavə dəyər vergisiz alınmış əsas vəsaitlər satılan zaman ƏDV
məbləği onların satış dəyərinə görə hesablanılır. Bu cür halda
hesablanılan ƏDV məbləği 47 “Əsas vəsaitlərin satışı və sair
xaricolmaları” hesabının debetinə 68 “Büdcə ilə hesablaş
536
malar”'hesabının kreditinə mühasibat yazılışı tərtib etməklə
rəsmiləşdirilir.
Qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsi (satın alınması) zamanı
ödənilmiş əlavə dəyər vergisinin məbləği 19 “Alınmış sərvətlər üzrə
əlavə dəyər vergisi” hesabımn “Alınmış qeyri- maddi aktivlər üzrə
əlavə dəyər vergisi» subhesabınm debetində 60 “Malsatan və
podratçılarla hesablaşmalar” yaxud 76 “Müxtəlif debitor və
kreditorlarla hesablaşmalar” hesablarının kreditində mühasibat
yazılışı tərtib etməklə rəsmiləşdirilir. Hesablanılmış (ödənilmiş)
əlavə dəyər vergisinin məbləği qeyri- maddi aktivlərin müəssisənin
balansına qəbul edildiyi dövrdən 6 ay ərzində bərabər hissələrlə 19-2
“Alınmış qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi”
subhesabınm kreditindən 68 № li he-sabm “Əlavə dəyər vergisi üzrə
hesablaşmalar” subhesa- bının debetinə silinir.
Misal. “Şəfəq” müəssisəsi 2002-ci ilin yanvar ayında dəyəri
2400000 manat, ƏDV məbləği 432000 manat olan proqram vəsaiti
almışdır. Proqram vəsaiti 2002-ci ilin fevral ayından müəssisənin
balansına qəbul edilmişdir. Müəssisəsinin rnüha- sibatlığında bu
əməliyyata aşağıdakı müha-sibat yazılışı verilir:
Debet 04 “Qeyri-maddi aktivlər” hesabı- 2400000 manat.
Kredit 19-2 “Alınmış qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər
vergisi” subhesabı432000 manat.
Kredit 60 “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı,
yaxud 76 “Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesabı 2832000 manat.
Sonra müəssisə 2002-ci ilin fevral ayında 432000 ƏDV
məbləğinin 72000 manatına (432000:6) aşağıdakı kimi mühasibat
yazılışı tərtib edərək uçotda əks etdirir.
Debet 68-1 “Əlavə dəyər vergisi üzrə hesablaşmalar” subhesabı;
Kredit 19-2 “Alınmış qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər
vergisi” subhesabı.
537
Qeyri-maddi aktivlər satılarkən hesablanmış ƏDV məbləğinə
48 “Sair aktivlərin satışı” hesabının debetinə, 68 “Büdcə ilə
hesablaşmalar" hesabının kreditinə mühasibat yazılışı tərtib edilir.
Qeyri-maddi aktivlərin əvəzsiz verilməsi üzrə dövriyyə ƏDV
-yə cəlb edilir. Bu zaman onların əvəzsiz verilməsi zamanı həmin
aktivləri verən tərəf ƏDV ödəyicisi, qəbul edən tərəf isə mənfəətdən
vergi ödəyən hesab edilir. Vergiyə cəlb edilən dövriyyə, qeyri-maddi
aktivlərin qalıq dəyərindən aşağı olmayan orta satış qiyməti
(ƏDV-siz) əsas götürülməklə müəyyən edilir.
ƏDV ödənilmədən alınan qeyri-maddi aktivlər satılarkən isə
həmin aktivlərin satış qiyməti ƏDV -yə cəlb edilir. Belə halda
hesablanılan vergi məbləği üçün 48 saylı hesabın debetinə, 68 saylı
hesabın kreditinə yazılış verilir.
İstehsal ehtiyatlarının hərəkəti ilə əlaqədar təsərrüfat
əməliyyatları üzrə əlavə dəyər vergisinin uçotu. Müəssisə
və təşkilatlar istehsal ehtiyatları üzrə əlavə dəyər vergisini 19
“Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi” sintetik hesabının
aşağıdakı subhesablarında uçota alırlar.
19-3 “Alınmış material ehtiyatları üzrə əlavə dəyər vergisi”.
19-4 “Alınmış azqiymətli və tezköhnələn əşyalar üzrə əlavə
dəyər vergisi ”
İstehsal ehtiyatları üzrə ƏDV-nin uçotu qaydası, malsatanların (Azərbaycanın, yaxud xarici təşkilatların) növündən və
istifadə edilən ehtiyatların təyinatından (istehsal ehtiyatlarından,
qeyri-istehsal ehtiyatlarından, satışdan, əvəzsiz raq kənara
verilməsindən) asılıdır.
Bir qayda olaraq malsatanların hesablaşma sənədlərik
(vergi hesab-fakturasında) ƏDV istehsal ehtiyatları üzrə ay ca
sətirdə göstərilir.
Əlavə dəyər vergisinin məbləği 19 “Alınmış sərvətlər üzrə
əlavə dəyər vergisi” sintetik hesabının “Alınmış material ehti
538
yatları üzrə əlavə dəyər vergisi'” və “Alınmış azqiymətli və tezköhnələn əşyalar üzrə əlavə dəyər vergisi” subhesablarının
debetində, 60 “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar”, 76
“Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesablarının
kreditində əks etdirilir.
İstehsal ehtiyatlarının istifadə edilmə istiqamətindən asılı
olaraq 19-3 və 19-4 №-li subhesablarda uçota alınan ƏDV məbləği,
ƏDV üzrə büdcə ilə hesablaşmalara aid edilir (istehsal ehtiyatları
istehsal ehtiyatlarına sərf edildikdə), yaxud satış hesabına silinir
(istehsal ehtiyatları satıldıqda) və ya xüsusi maliyyələşmə mənbələri
hesabına ödənilir (istehsal ehtiyatları əvəzsiz verildikdə,
qeyri-istehsal ehtiyatları üçün istifadə edildikdə).
Dəyəri və ƏDV məbləği tamamilə ödənilərək müəssisəyə daxil
olmuş istehsal ehtiyatları üzrə ƏDV məbləği, istehsal eh- liyatları
üçün istifadə edildikdə 19-3 “Alınmış material ehtiyatlan üzrə əlavə
dəyər vergisi”, 19-4 “Alınmış azqiymətli və tez- köhnələn əşyalar
üzrə əlavə dəyər vergisi” subhesablarının kreditindən 68 “Büdcə ilə
hesablaşmalar” hesabının “Əlavə dəyər vergisi üzrə büdcə ilə
hesablaşmalar” subhesabmm debetinə silinir.
4. Aksiz vergisinin uçotu
Aksiz- aksizli malların satış qiymətinə daxil edilən vergidir.
Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal, yaxud
respublikaya idxal olunan aksizli mallardan aksiz vergisi tutulur
(vergidən azad edilən mallar istisna olmaqla).
Qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq Azərbaycan
Respublikası ərazisində aksizli malların istehsalı və ya idxalı ilə
məşğul olan bütün müəssisələr və fiziki şəxslər, habelə Azərbaycan
Respublikasının hüdudlarından kənarda bilavasitə özü və ya podratçı
vasitəsilə aksizli mallar istehsal edən və istehsal etdiyi yerdə vergi
ödəyicisi kimi uçotda olmayan
539
Azərbaycan Respublikasının rezidentləri aksiz ödəyiciləri hesab
edilir.
Sifarişçinin göndərdiyi xammaldan Azərbaycan Respublikası
ərazisində mallar istehsal edilən hallarda da, mal istehsalçıları
(podratçı) aksiz ödəyicisi kimi çıxış edir. Bu halda istehsalçı
(podratçı) aksiz məbləğlərini sifarişçidən almalıdır.
Adətən vergitutma obyekti aşağıdakı əməliyyatlar hesab edilir:
Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal edilən və
istehsal binasının hüdudlarından kənara buraxılan aksizli mallar;
Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsinə uyğun
olaraq Azərbaycan respublikasına idxal edilən aksizli mallar.
Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal olunan mallar
üçün vergi tutulan əməliyyatın məbləği vergi ödəyicisi- nin
müştəridən və ya hər hansı digər şəxsdən, o cümlədən bar- ter
əsasında aldığı və ya almalı olduğu haqqın topdansatış bazar
qiymətindən (aksiz və ƏDV çıxılmaqla) aşağı olmayan məbləği
vergi tutulan əməliyyatın məbləği sayılır.
Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsinə uyğun
olaraq idxal malları üçün vergi tutulan əməliyyatın məbləği müəyyən
edilən, lakin topdansatış bazar qiymətindən aşağı olmayan malların
ğömrük dəyəri (aksiz və ƏDV çıxılmaqla) dairəsində müəyyən
edilir.
Aşağıdakılar:
- fiziki şəxsin fərdi istehlakı üçün 3 litr alkoqollu içkin:
'
üç blok siqaretin idxalı, həmçinin Azərbaycan Respub; sına
avtomobillərlə gələn şəxslər üçün həmin avtomol texniki
pasportu ilə nəzərdə tutulmuş bakındakı yanacaq;
Azərbaycan Respublikası ərazisindən tranzitlə daş nan
mallar;
540
təkrar ixrac üçün nəzərdə tutulan mallar istisna edilməklə,
malların Azərbaycan Respublikası ərazisinə müvəqqəti idxalı;
təkrar ixrac üçün nəzərdə tutulan və girovla təminat
verilən mallar aksizdən azad edilir.
İstehsal ehtiyajları üçün aksizlərin əvəzləşdirilməsi. Aksizli malları (xammal və materialları) alan və bu malları vergi
tutulan digər aksizli malların istehsalı üçün istifadə edən şəxs
xammal və materialları alarkən ödənilmiş aksizin məbləğini
əvəzləşdirmək və ya geri almaq hüququna malikdir.
Yuxarıda göstərilən qaydaya uyğun olaraq aksizin məbləği
yalnız xammal və materialların istehsalçısı tərəfindən aksizin
ödənildiyini təsdiq edən hesab-faktura, xammal və materiallar idxal
edildikdə isə müvafiq sənədlər vergi orqanına verildiyi zaman
əvəzləşdirilir və ya geri qaytarılır. Sənədlər vergi orqanına
verildikdən sonra 45 gün ərzində tutulmuş aksiz məbləği vergi
ödəyicisinə qaytarılır.
Aşağıdakılar:
spirt, maya, pivə və spirtli içkilərin bütün növləri;
tütün məmulatları; neft məhsulları
aksizli malların siyahısına daxil edilir.
Aksizlərin dərəcələri Azərbaycan Respublikasının Nazirlər
Kabineti tərəfindən müəyyən edilir
Bu zaman hesablanmış vergi məbləği üçün aksiz vergisinin
uçotu aparılmalıdır.
Aksizli mallara Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti
tərəfindən təsdiq edilən aksiz dərəcələrinə uyğun vergi hesablanılır.
Bu zaman hesablanmış vergi məbləği üçün 46 «Məhsul (iş və
xidmət) satışı» hesabının debetinə, 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar»hesabının («Aksizlər üzrə büdcə ilə hesablaşmalar»
subhesabı) kreditinə; aksiz dövlət büdcəsinə köçürüldükdə isə
541
68 «Büdcə ilə' hesablaşmalar» hesabının («Aksizlor üzrə büdcə ilə
hesablaşmalar» subhesabı)» debetinə, 51 «Hesablaşma he- sabı»nm
kreditinə yazılış verilir.
Aksizlər üzrə hesabat dövrü və aksizlərin ödənilməsi.
Aksizlər üzrə hesabat dövrü təqvim ayı hesab edilir. Aksizli mallar
istehsal edildikdə hər hesabat dövrü üçün hesabat dövründən sonrakı
ayın 20-dən gec olmayaraq vergi tutulan əməhyyatlar üzrə aksizlər
ödənilməlidir.
Aksizin ödənilməsi üzrə vergi ödəyicisinin borcu olan hallarda,
həmin borc yaranandan ödənilənədək həyata keçirilən vergi tutulan
əməliyyatlar üzrə aksizlər, yuxarıda göstərilən tələblərə baxmayaraq
həmin əməliyyatların aparıldığı vaxt ödənilir və vergi ödəyicisinin
həmin mallar üzrə aksiz ödənilənədək istehsal binasının
hüdudlarından kənara çıxarmağa hüququ yoxdur.
Aksizli mallar idxal edildikdə, onlar üzrə aksiz vergisi kömrük
orqanları tərəfindən kömrük rüsumlarının qüvvədə olan qaydalarına
uyğun olaraq tutulur.
Aksizlər dövlət büdcəsinə ödənilir.
Aksizlər üzrə bəyannamənin və vergi hesab-fakturaiarının tərtibi. Vergi ödəyicisi müvafiq icra hakimiyyəti orqanının
müəyyən etdiyi qaydaya müvafiq olaraq hesabat dövrü ərzində vergi
tutulan əməliyyatları göstərməklə verginin ödənilməsi üçün nəzərdə
tutulmuş müddətlərdə bəyannamə verməlidir.
Aksizli malları göndərən vergi ödəyicisi normativ-hüquqi
aktlara uyğun olaraq malı qəbul edən alıcıya vergi hesab- fakturası
yazmalı və malın buraxılışı zamanı ona verməlidir.
Aksizli mallar pərakəndə qaydada göndərilən hallarda vergi
hesab-fakturasının əvəzinə qəbz və ya çek də verilə bilər.
542
5. Əmlak vergisinin uçotu
Əmlak vergisi dövlətlə hüquqi və fiziki şəxslər arasında
yaranmış yeni iqtisadi münasibət, vergi forması kimi çıxış edir.
Azərbaycan Respublikasının büdcə gəlirləri içərəsində əmlak
vergisi xeyli xüsusi çəkiyə malikdir.
Əmlak vergisinin ödəyiciləri. Rezident və qeyri- rezident
fiziki şəxslər, rezident müəssisələr, Azərbaycan Respublikasında
özünün daimi nümayəndəliyi vasitəsilə sahibkarlıq fəaliyyətini
həyata keçirən qeyri-rezident müəssisələr əmlak vergisinin
ödəyiciləri hesab edilir.
Vergitutma obyektləri aşağıdakılardır:
fiziki şəxslərin xüsusi mülkiyyətində olan və Azərbaycan
Respublikasının ərazisində yerləşən tikililərin (binaların), həmçinin
yerindən və istifadə edilib - edilmə-məsindən asılı olmayaraq
rezident fiziki şəxslərə məxsus avtomobil və özüye- riyən təkərli
texnika (nəqliyyat vasitələri), su və hava nəqliyyatı vasitələrinin
dəyəri;
müəssisələrin balansında olan avtonəqliyyat vasitələrinin
dəyəri;
müəssisələrin balansında olan əsas vəsaitlərin orta illik
dəyəri;
Azərbaycan
Respublikasında
özünün
daimi
nümayəndəliyi vasitəsilə sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən
qeyri-rezident müəssisələrin yalnız daimi nümayəndəliklə bağlı olan
əsas vəsaitlərin orta illik dəyəri vergitutma obyekti kimi çıxış edir.
Fiziki şəxslərdən əmlak vergisi aşağıdakı qaydalar və
dərəcələrlə:
- fiziki şəxslərin xüsusi mülkiyyətində olan binaların inventarlaşdırılmış dəyəri aylıq gəlirin vergi tutulmayan məbləğindən
300 mislinədək olduqda vergi tutulmur, 300 mislindən çox olan
məbləğdən isə 0,1 faiz;
543
su nəqliyyatı vasitəsinin mühərrikinin İsm^- i üçün aylıq
gəlirin vergi tutulmayan məbləğinin 0,02 faizi;
hava nəqliyyatı vasitəsinin mühərrikinin İsm^-i üçün aylıq
gəlirin vergi tutulmayan məbləğinin 0,02 faizi;
mühərriki olmayan su və hava nəqliyyatı vasitələri üçün onların bazar qiymətinin1 faizi.
Müəssisələr əsas vəsaitlərin orta illik qalıq dəyərindən 1 faiz
dərəcəsi ilə əmlak vergisi ödəyirlər.
Müəssisələrin vergitulma məqsədi üçün götürülən əmlakının
(avtonəqliyyat vasitələri istisna olmaqla) orta illik qalıq dəyəri
aşağıdakı qaydada hesablanır:
müəssisə bütün il ərzində fəaliyyət göstərmişdirsə, onun
hesabat ilinin əvvəlinə və sonuna olan əmlakının (avtonəqliyyat
vasitələri istisna olmaqla) balans üzrə qalıq dəyərinin toplanıb ikiyə
bölünməsi;
müəssisə, hesabat ili ərzində yarandıqda, onun əmlakının
(nəqliyyat vasitələri istisna olmaqla) yaradıldığı tarixə və ilin sonuna
balans üzrə qalıq dəyərinin toplanaraq 24-ə bölünməsi və
müəssisənin yaradıldığı aydan sonra ilin sonuna qədər olan ayların
sayma vurulması;
müəssisə hesabat ili ərzində ləğv edildikdə, onun
əmlakının (avtonəqliyyat vasitələri istisna olmaqla) ilin əvvəlinə və
ləğv edildiyi tarixə balans üzrə qalıq dəyərinin toplanaraq 24-ə
bölünməsi və ilin əvvəlindən müəssisənin ləğv edildiyi ava qədər
olan ayların sayına vurulur:
Fiziki şəxslər və müəssisələr avtonəqliyyat vasitələrinə görə
illik əmlak vergisini bu nəqliyyat vasitələrinin mühərrikinin həcminə
görə (İsm^ hesab ilə) aşağıdakı qaydada və dərəcələrlə ödəyirlər;
minik avtomobilləri üzrə aylıq gəlirin vergi tutulmayan
məbləğinə nisbətən0,01 faizlə;
yük daşıyan avtonəqliyyat vasitələri və avtobuslar üzrə
aylıq gəlirin vergi tutulmayan məbləğinə nisbətən 0,02 faizlə.
544
Dövlət hakimiyyəti orqanları, büdcə təşkilatları və yerli özünü
idarəetmə orqanları, Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı və
onun qurumları, dövlət fondları və əlillərin ictimai təşkilatları əmlak
vergisini ödəməkdən azaddır.
Misgərlik, qalayçılıq, dulusçuluq və saxsı məmulatlarımn,
bağçılıq-bostançılıq
alətlərinin,
xalq
musiqi
alətlərinin,
oyuncaqların, suvenirlərin, qamışdan və qarğıdan məişət əşyalarının
düzəldilməsi, keramika məmulatlarının bədii işlənməsi, bədii tikmə,
ağac materiallarından məişət alətlərinin hazırlanması sahəsində
hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarhq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki
şəxslərin sənətkarlıq emalatxanalanmn binaları və ya binaların bu
emalatxanalar yerləşən hissələri əmlak vergisinə cəlb edilmir.
Binaların icarəyə, kirayəyə verildiyi, habelə sahibkarlıq və ya
kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün istifadə edildiyi hallar
istisna olmaqla Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində
(I02.2-Cİ maddə) göstərilən şəxslərin (Məsələn, Azərbaycan
Respublikasının Milli Qəhrəmanları, Sovet İttifaqı və Sosialist
Əməyi Qəhrəmanları, Şöhrət ordeninin hər üç dərəcəsi ilə təltif
edilmiş şəxslər, I və II qrup müharibə əlilləri, həlak olmuş, yaxud
sonralar vəfat etmiş döyüşçülərin dul arvadları (ərləri),
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada müharibə veteranı adı
almış şəxslər və i.) habelə pensiyaçıların və müddətli hərbi xidmət
qulluqçularının və onların ailə üzvlərinin müddətli hərbi xidmət
dövründə binalara görə ödəməli olduqları əmlak vergisinin məbləği
aylıq gəlirin vergi tutulmayan məbləğinin 1,5 misli qədər azaldılır.
Vergi Məcəlləsinin 102,2-ci maddəsində göstərilən şəxslərin
avtonəqliyyat vasitələrinə görə ödəməli olduğu əmlak vergisinin
məbləği aylıq gəlirin tutulmayan məbləğinin 50 faizi qədər azaldılır.
Şəhərlərdə sərnişin daşımaları üçün istifadə olunan
trolleybuslar və tramvaylar da əmlak vergisindən azad edilir.
545
Əmlak vergisinin hesablanması və ödənilməsinin
uçotu. Fiziki şəxslərin binaları üzrə əmlak vergisi Azərbaycan
Respublikasının Nazirlər Kabinetinin müəyyən etdiyi qaydada
binaların hər il yanvarın 1-i vəziyyətinə müəyyənləşdirilən inventar
dəyərinə əsasən hesablanılır.
Fiziki şəxslərin mülkiyyətində olan su və hava nəqliyyatı
vasitələrinə görə vergi, onların qeydiyyatını həyata keçirən
təşkilatlar tərəfindən verilən məlumatlar əsasında hər il yanvarın 1-i
vəziyyətinə hesablanır. Belə qeydiyyatın olmadığı hallarda həmin
əmlakın sahibi mülki)^ətində olan su və hava nəqliyyatı vasitələri
barədə lazımi məlumatları (buraxılış ili, alış qiyməti və texniki
xarakteristikası) əks etdirən sənədləri hər il yanvar ayının 1-dək
müvafiq orqana təqdim etməlidir.
Bir neçə fiziki şəxsə məxsus olan su və hava nəqliyyatı
vasitəsinə görə vergi, həmin nəqliyyat vasitəsini öz adına
qeydiyyatdan keçirmiş şəxsdən tutulur.
Müəssisələrin əmlak dəyərinə görə verginin hesablanması üçün
yuxanda göstərildiyi kimi vergitutma məqsədləri üçün əmlakın orta
illik qalıq dəyərindən istifadə edilir.
Əmlak vergisi üzrə büdcə ilə hesablaşmalar 68 «Büdcə ilə
hesablaşmalar» aktiv-passiv sintetik hesabın «Əmlak vergisi üzrə
hesablaşmalar» subhesabında uçota alınır. Hesablanmış əmlak
vergisi müəssisələrin fəaliyyətinin maliyyə nəticəsinə aid edilir.
Hesablanmış vergi məbləği 80 «Mənfəət və zərər» hesabının
debetində, 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının «Əmlak vergisi
üzrə hesablaşmalar» subhesabının kreditində, hesab: nuş vergi
məbləği büdcəyə köçürüldükdə isə, 68 «Büdcə ilə sablaşmalar»
hesabının «Əmlak vergisi üzrə hesablaşmalı subhesabının debetində,
51 «Hesablaşma hesabı» hesabın kreditində yazılmaqla mühasibat
uçotunda əks etdirilir.
546
Əmlak vergisi ödəyicisi cari vergi ödəmələri kimi hər kvartalın ikinci ayının 15-dən gec olmayaraq əvvəlki ildəki əmlak vergisi
məbləğinin 25 faizi həcmində vergi ödəyir.
Hesabat dövrü üçün dövlət büdcəsinə ödənilməli olan verginin
məbləği hesabat dövrü ərzində əvvəllər hesablanmış ödəmələr
nəzərə alınmaqla müəyyn edilir.
Avtonəqliyyat
vasitələrinin
qeydiyyatdan,
yenidən
qeydiyyatdan və ya illik texniki baxışdan keçirilməsi üçün
müəssisələrin avtonəqliyyat vasitələri üçün əmlak vergisi müəyyən
edilmiş vaxtda dövlət büdcəsinə ödənilir. Verginin ödənilməsini
təsdiq edən sənəd olmadıqda avtonəqliyyat vasitəsinin qeydiyyatı,
yenidən qeydiyyatı və texniki baxışı keçirilmir.
Verginin ödənilməsi barədə tədiyyə bildirişini vergi ödəyiciləri olan fiziki şəxslərə iyunun 1-dən gec olmayaraq verilməsi
müvafiq orqanlar tərəfindən yerinə yetirilir.
Cari il üçün verginin məbləği bərabər hissələrlə hər il avqustun
15-dən və noyabrın 15-dək fiziki şəxslər tərəfindən yerli (bələdiyyə)
büdcəsinə ödənilir.
6. Torpaq vergisinin
hesablanmasının və
ödənilməsinin uçotu
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 203-cü
maddəsinə əsasən torpaq mülkiyyətçilərinin və ya istifadəçilərinin
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrindən asılı olmayaraq torpaq
sahəsinə görə hər il sabit tədiyə şəklində torpaq vergisi hesablanılır.
Rezident və qeyri-rezident fiziki şəxslər, habelə rezident və
qeyri-rezident müəssisələr torpaq sahələri barədə özlərinin
mülkiyyət və istifadə hüquqlarını təsdiq edən sənədləri aldıqdan
sonra, fiziki şəxslər və bələdiyyə müəssisələri bələdiyyə
54';
lərdə, digər müəssisələr isə vergi orqanlarında bir ay ərzində uçota
durmalıdırlar.
Azərbaycan Respublikasının ərazisində, mülkiyyətində və ya
istifadəsində torpaq sahələri olan aşağıdakı rezident və qeyri-rezident şəxslər:
rezident və qeyri-rezident fiziki şəxslər;
rezident müəssisələr və həmin müəssisələrin cari hesabı
olan filialları və bölmələri;
Azərbaycan Respublikasında özünün daimi nümayəndəliyi
vasitəsilə sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən qeyri- rezident
müəssisələr torpaq vergisiinin ödəyiciləri hesab edilirlər.
Fiziki şəxslərin və müəssisələrin Azərbaycan Respublikasının
ərazisində, mülkiyyətində və ya istifadəsində olan torpaq sahələri
vergitutma obyekti sayılır.
Torpaq vergisinin dərəcəsi kənd təsərrüfatı torpaqları üzrə 1
şərti bal üçün aylıq gəlirin vergi tutulmayan məbləğinin 0,3 faizi
miqdarında
təyin
edilmişdir.
Şərti
ballar
Azərbaycan
Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən kadastr qiymət
rayonları və oraya daxil olan inzibati rayonlar üzrə kənd təsərrüfatı
torpaqlarının təyinatı, coğrafi yerləşməsi və keyfiyyəti nəzərə
alınmaqla müəyyənləşdirilir.
Sənaye, tikinti, nəqliyyat, rabitə, ticarət-məişət xidməti və
digər xüsusi təyinatlı torpaqlar üzrə torpaq sahəsinin hər
kvadratmetrinə görə aşağıdakı cədvəldə aylıq gəlirin vergi tulmayan
məbləğindən faizlə müəyyən olunan dərəcələr tət olunur:
548
Cədvəl 13
Yaşayış nıanlaqalari
Bakı
Gənca.Sumqayıl
Yaşayış
fondlarının,
həyətyanı
Sanayc. tikinti, nəqliyyat, rabita, sahələrin
torpaqları
va kand
ticarat-m.əişat xidməti va digər təsərrüfatı üçün istifadə edilən
xüsusi layinatlı torpaq lar
torpaqlar, vətəndaşla nn bag
sah.->- lərinin tutduğu torpaqlar •
0.3
0,025
0.25
t),02
0,l5
0,125
0.012
0.06
0.(M)5
Naxçıvan, Şaki, Yevlax,
Lənkaran, Xankəndi, ƏliBayranılı, Mingəçevir,
Naftalan
Rayon mərkazlərinda
0,01
Rayon tabeçiliyində olan
şaharlarda, qasabalərda va
kandlərdo (Bakı va Sumqayıt
şəhərlərinin
qasaba
va
kəndləri istisna olmaqla)
Aşağıdakılar:
- yaşayış montoqələrinin üınunıi islifadDdə olan Lorpaqları;
- dövlət hakimiyyəti orqanlarının, büdcə təşkilatlarının və yerli
özünü idarəetmə orqanlarının, Azərbaycan Respublikası Milli
Bankının və onun qurumlarının mülkiyyətində və istifadəsində olan
torpaqlar;
-istehsal fəaliyyətinə cəlb edilməmiş dövlət, meşə və su fondu
torpaqları. Xəzər dənizinin Azərbaycan Respublikasına məxsus olan
bölməsinin altında yerləşən.
- dövlət sərhəd zolaqları və müdafiə təyinatlı torpaqlar torpaq
vergisinə cəlb edilmir.
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 208-ci
maddəsinə əsasən torpaq vergisi torpaq barəsində mülkiyyət və ya
istifadə hüququnu təsdiq edən sənədlər əsasında müəyyənləşdirilir.
Tikililərin və qurğuların altında olan torpaqlar, həmçinin obyektlərin
sanitariya mühafizəsi üçün zəruri olan
549
torpaq sahələri üçün torpaq vergisi hesablanır və vergi ödəyicilərindən tələb edilir.
Müəssisələr torpaq vergisini torpaq sahələrinin ölçüsünə və
torpaq vergisinin dərəcələrinə əsasən illik hesablayır və may ayının
l5-dən gec olmayaraq tərtib edilmiş hesablama vergi orqanına təqdim
edilir.
Müvafiq orqanlar tərəfindən hər il iyulun 1-dək fiziki şəxslərə
torpaq vergisi hesablanılır və tədiyə bildirişləri avqustun 1 - dən gec
olmayaraq onlara çatdırılır.
Torpaq vergisi, fəaliyyətin nəticələrindən asılı olmayaraq sabit
tədiyə şəklində ödənilən renta xarakterli vergi olduğundan onun sabit
şəkildə müstəqil xərci kimi istehsal xərclərinin tərkibində uçota
alınması məqsədəuyğun hesab edilir.
Beləliklə, müəssisələr tərəfindən torpaq vergisi hesablandıqda:
20 “Əsas istehsalat“' hesabının debetinə,
68 “Büdcə ilə hesablaşmalar” hesabının “Torpaq vergisi üzrə
hesablaşmalar” subhesabının kreditinə yazılmaqla mühasibat
uçotunda əks etdirilir.
Torpaq vergisi bərabər məbləğlərdə ildə iki dəfə 15 avqust və
15 noyabr tarixlərindən gej olmayaraq ödənilir.
Müəssisələrin hesabladığı torpaq vergisi dövlət büdcəsinə,
fiziki şəxslərin torpaq vergisi isə yerli büdcəyə (bələdiyyə büdcəsinə)
ödənilir.
Hesablanmış torpaq vergisi büdcəyə köçürüldükdə
68 “Büdcə ilə hesablaşmalar” hesabının “Torpaq vergisi üzrə
hesablaşmalar” subhesabı debetinə, 51 “Hesablaşma hesabr’kreditinə mühasibat yazılışı verilir.
7. Mədən vergisinin uçotu
Vergi Məcəlləsinin 213-cü maddəsinə əsasən, mədən vergisi
“Azərbaycan Respublikasının ərazisində, o cümlədən Xəzər
550
dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan
sektorunda faydalı qazıntıların çıxarılmasına görə” tutulan vergidir.
Mədən vergisi respublikamızda 1996-cı ildən sonra büdcə
gəlirləri içərisində xeyli xüsusi çəkiyə malikdir. Belə ki, əgər 1996-cı
ildə büdcə gəlirləri içərisində mədən vergisinin xüsusi çəkisi 1,67
faiz olmuşdursa, həmin göstərici 1997-ci ildə 12,91 faiz, 1998-ci ildə
7,49 faiz, 1999-cu ildə 6,53 faiz, 2000-ci ildə isə 7,03 faiz təşkil
etmişdir. Bu da mədən vergisinin iqtisadi tənzimləmə aləti kimi
rolunun artdığını sübut edir.
Bu vergi növünün ödəyiciləri rezident və qeyri-rezident fiziki
şəxslər, rezident müəssisələr və həmin müəssisələrin sərbəst balansı
və cari hesabı olan filialları, həmçinin özünün daimi nümayəndəliyi
vasitəsilə sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən qeyri- rezident
müəssisələr hesab edilir.
Azərbaycan Respublikasının ərazisində (Xəzər dənizinin
(gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan sektoru da daxil
olmaqla) yerin təkindən çıxarılan faydalı qazıntılar vcrgitutma
obyektidir.
Mədən vergisinin dərəcələri vergiyə cəlb olunan faydalı
qazıntıların (məsələn, xam neft-26%, təbii qaz -20%, qara metallar
(dəmir filizi, hematit- 3 %, əlvan metallar - 4 faiz və i a.) növündən
asılı olaraq 3 - 26% arasında dəyişir. Mədən vergisinin göstərilən
dərəcələri faydalı qazıntıların ayrı-ayrı növləri üzrə topdansatış
qiymətinə tətbiq edilir.
Vergi Məcəlləsinin 217.4-cü maddəsinə əsasən “hesablanmış
verginin məbləği... məhdudlaşdırılmayan gəlirdən çıxılmalara aid
edilir”. Deməli, hesablanmış mədən vergisi istehsal xərclərini uçota
alan hesabların debetinə, büdcə ilə hesablaşmaları uçota alan
hesabların kreditinə yazılır. Yəni 20 “Əsas istehsalat” hesabı, 26
“Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabının debetində, 68 “Büdcə ilə
hesablaşmalar” hesabının kreditinə yazılmaqla uçotda əks etdirilir.
551
Hesablanmış vergi məbləği faydalı qazıntıların çıxarıldığı
aydan sonrakı ayın 20-dək ödənilməlidir. Mədən vergisi (yerli
əhəmiyyətli tikinti materialları üzrə mədən vergisi istisna olmaqla)
dövlət büdcəsinə, yerli əhəmiyyətli tikinti materialları üzrə mədən
vergisi isə yerli büdcəyə ( bələdiyyə büdcəsinə ) ödənilməlidir.
Mədən vergisinin büdcəyə ödənilməsi üçün 68 “Büdcə ilə
hesablaşmalar” hesabının debetinə, 51 “Hesablaşma hesabı ”
hesabının kreditinə mühasibat yazılışı tərtib edilir.
8. Sadələşdirilmiş sistem üzrə verginin uçotu
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 218-ci
maddəsinə əsasən aksizli mallar istehsal edən müəssisələr, kredit və
sığorta təşkilatları, investisiya fondları, qiymətli kağızlar bazarının
peşəkar iştirakçıları istisna olmaqla, ƏDV - nin məqsədləri üçün bu
məcəllənin 155-1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş qaydada
qeydiyyata alınmamış müəssisələr sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi
ödəyiciləri tərkibinə daxil edilir.
Deməli, Vergi Məcəlləsinin 155-ci maddəsinə görə
“Sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən və əvvəlki üç aylıq dövr ərzində
vergi tutulan əməliyyatların həcmi aylıq gəlirin vergi tutulmayan
məbləğinin bir min mislindən artıq olan şəxs ƏDV- nin ödəyi- cisi
hesab edilir. Hazırkı qaydaya görə 3 ay ərzində vergi tutulan
əməliyyatların həcmi aylıq ğəlirin verği tutulmayan məbləğinin 1250
mislindən az olan şəxslər sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi ödəyirlər.
Hesabat dövrü ərzində vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim
edilmiş mallara (işlərə, xidmətlərə) və əmlaka görə, habelə satışdankənar fəaliyyət üzrə əldə edilmiş ümumi hasilatın həcmi
vergitutma obyekti hesab edilir.
Sadələşdirilmiş sistem üzrə verginin dərəcəsi, malların təqdim
edilməsindən, işlərin görülməsindən və xidmətlərin gös-
552
lərilməsindən oldə etdiyi vəsaitin məbləğindən (ümumi hasilatının
həcmindən) 4 faiz miqdarında təyin edilmişdir.
Sadələşdirilmiş sistem üzrə verginin hesabat dövrü kvartal
sayılır. Hesabat dövrü üçün sadələşdirilmiş sistem üzrə verginin
məbləğini müəyyən etmək üçün hesabat dövründəki ümumi hasilatı
4 faizə vurub 100-ə bölmək lazımdır. Hesablanmış vergi məbləği
üçün 46 “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabının debetinə, 68 “Büdcə
ilə hesablaşmalar” hesabının “Sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi üzrə
büdcə ilə hesablaşmalar” subhe- sabının kreditinə yazılış verilməklə
uçotda əks etdirilir.
Sadələşdirilmiş sistem üzrə verginin ödəyiciləri hesabat
dövründən sonrakı ayın 20-dək ödənilməli olan verginin məbləği
haqqında vergi orqanlarına bəyannamə verməli və həmin müddətdə
hesablanmış vergi məbləğini büdcəyə ödəməlidir.
Sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi büdcəyə köçürüldükdə 68 ‘
Büdcə ilə hesablaşmalar” hesabının “Sadələşdirilmiş sistem üzrə
vergi üzrə büdcə ilə hesablaşmalar” subhesabının debetinə, 51
“Hesablaşma hesabı ” hesabının kreditinə yazılış verilir.
553
XIII FƏSİL. TƏŞKİLATIN KAPİTALLARININ,
FONDLARININ VƏ EHTİYATLARIN UÇOTU
1. Kapitallar və fondlar haqda anlayış
Təşkilata lazım olan əmlakın əldə edilməsinin və istehsal
prosesinin maliyyələşdirilməsinin əsas mənbəyi onun özünün xüsusi
vəsaiti - mülkiyyətçinin Nizamnamə kapitalı formasında yığılan
vəsaiti, müəyyən olunmuş qaydada təşkilat tərəfindən yaradılan
digər növ kapitallar, eləcə də iştirakçıların istehsalın
genişləndirilməsi üçün saxladıqları mənfəət hesab edilir.
Bu vəsaitlərlə yanaşı təşkilat öz fəaliyyətini maliyyələşdirmək
üçün bankdan, digər hüquqi və fiziki şəxslərdən aldıqları borc
vəsaitlərindən də istifadə edir.
İqtisadi baxımdan hüquqi və fiziki şəxslərin təşkilatın
Nizamnamə kapitalında iştirakı, borcvermədən fərqlənir. Bu fərq,
əsasən büdcə ilə hesablaşma aparılıb qurtaqdıqdan sonra təşkilatın
fəaliyyətində iştirak edənlərin (sahibkarların), sərəncamda qalan
mənfəətin müəyyən hissəsi dairəsində mükafat (dividend) almaq
hüququna malik olmalardan ibarətdir. Mükafatın (dividendin) həcmi
təşkilatın sərəncamında qalan mənfəətin səviyyəsindən asılıdır.
Borc vəsaitləri üzrə borc alan təşkilatlar almış olduqları
vəsaitlərə görə borc verənlərə gəlir (faiz) ödəməyi öhdələrinə
götürürlər. Ödəniləsi gəlirin (faizin) miqdarı borc alanın fəaliyyət
nəticəsindən asılı olmayaraq tərəflər arasında bağlanmış müqavilə
ilə müəyyən edilir. Gəlirin (faizin) borc verənlərə ödənilməsi,
çəkilmiş xərclər, yəni alınmış ba.nl' krediti ilə əlaqədar xərclər
məhsulun, işin və xidmətin m dəyərinə daxil edilir, digər hüquqi və
fiziki şəxslərdən alını borclar üçün çəkilmiş xərclər isə borc götürən
təşkilatın xa mənfəəti hesabına silinir.
Təşkilat, Nizamnamə kapitalı ilə yanaşı, ehtiyat və əlav.
kapitala da malik ola bilər. Bununla əlaqədar olaraq onların uçotu
məsələlərini nəzərdən keçirək.
554
2. Nizamnamə kapitalının uçotu
Nizamnamə kapitalının formalaşması. Mühasibat uçotu
və hesabatında təşkilatın iş həcmini və maliyyə vəziyyətini
xarakterizə edən əsas göstəricilərdən biri də Nizamnamə kapitalıdır.
O, təsisçilərin (iştirakçıların) qoyduğu vəsaitin (hər bir təsisçinin
payına düşən hissənin, nominal dəyərilə səhmin, pay rüsumunun)
məcmu kimi təsis sənədlərində qeyd olunan məbləğ dairəsində əks
etdirilir.
Nizamnamə kapitalı gələcəkdə mənfəət götürmək məqsədilə
təşkilatın istehsal fəaliyyəti üçün zəruri olan start kapitalıdır.
Mühasibat uçotunda Nizamnamə kapitalı təşkilatın
mülkiyyətinin növ və formasından asılı olaraq aşağdakı kimi çıxış
edə bilər:
- tam yoldaşlıq və inamlı yoldaşlıq təşkilatlarında - şərikli
kapital;
- istehsal kooperativlərində - pay fondu;
- unitar dövlət və bələdiyyə müəssisələrində - Nizamnamə
fondu;
- səhmdar cəmiyyətləri, məhdud və əlavə məsuliyyətli
cəmiyyətlərdə - Nizamnamə kapitalı.
Təşkilatın hüquqi statusu Nizamnamə kapitalının minimal
miqdarını, onun formalaşmasını, dəyişməsini və i. a. müəyyən edir,
xüsusi ilə:
Nizamnamə
kapitalı
formalaşdırılan
zaman
onun
qanunvericilikdə təyin edilmiş limit dairəsində miqdarı, iştirakçılar
üçün isə ilkin rüsum, eyni zamanda rüsum üzrə son hesablaşmanın
müddəti müəyyən edilir;
Nizamnamə kapitalının miqdarının dəyişməsi zamanı onun
miqdarının artması və artımın iştirakçılar arasında bölüşdürülməsi
qaydası müəyyən edilir;
İştirakçının təşkilatdan getmək istədiyi zaman ona veriləsi
vəsaitin miqdarı müəyyən edilir.
555
Nizamnamə kapitalının statusu, iştirakçıların təşkilatın işinin
aparılmasına təsirini və gəlirin əldə edilməsində onun işitirakı
qaydasını müəyyən edir. Məsələn, qanunvericiliyə müvafiq olaraq
kopperativin üzvü tərkibindən çıxan zaman ona düşən payın dəyəri
ödənilməli, yaxud paya müvafiq əmlak verilməli, eləcə də
kooperativin Nizamnaməsində nəzərdə tutulan digər ödənişlər
həyata keçirilməlidir. Kooperativ üzvlüyündən çıxanla hesablaşma,
Nizamnamədə başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa maliyyə ili
qurtardıqdan və mühasibat balansı təsdiq edildikdən sonra aparılır.
Qanunvericilikdə səhmdar cəmiyyətləri üçün Nizamnamə
kapitalının yaradılması və ya onun həcminin dəyişdirilməsinin daha
mürəkkəb sistemi müəyyən edilmişdir. Burada Nizamnamə kapitalı,
ancaq səhmin nominal dəyərinin artırılması, yaxud əlavə səhmin
(səhmin emissiyasının) bölüşdürülməsi ümumi iclasın qərarı ilə
aparıldıqdan sonra artırıla bilər. Açıq tipli səhmdar cəmiyyətlərində
Nizamnamə kapitalının artırılması zamanı əlavə emissiya, ancaq
əvvəlki emissiyanın yekunu səhmdarların ümumi iclasında təsdiq
edildikdən, eləcə də onlar nəzərə alınmaqla həqiqi satılmış səhmin
həcminə və satılmamış səhmlərin ödənilməsinə müvafiq olaraq
Nizamnamə kapitalının artması ilə əlaqədar cəmiyyətin
Nizamnaməsində dəyişikliklər edildikdən sonra həyata keçrilir.
Səhmin bölüşdürülməsi zamanı onların ödənilməsi nominal
dəyərindən artıq olmamaqla bazar dəyərilə aparılır. İlkin bölüşdürmə
zamanı səhmin təsisçilər tərəfindən ödənilməsi onların nominal
dəyəri ilə yerinə yetirilir. Səhmlər paketinin əlavə bölüşdürülməsi və
bazar dəyərinin onların nom’»^'I dəyərindən artıq olması hallarında,
səhm, cəmiyyətin adi s; sahiblərinə bazar qiymətindən aşağı qiymətə
(onların dəyəri 90 faizdən az olmayaraq) satıla bilər. Bu cür satış adi
səi sahiblərinin belə səhmi almağa hüquqları olan hallarc aparılır.
Cəmiyyət tərəfindən səhmin əlavə bölüşdürülməs, zamanı onların
investorlar tərəfindən ödənilməsi, bu bölgüyə
556
dair verilmiş qərarla müəyyən edilən müddətdə aparılmalıdır.
Səhmdarların sayı 500 - dən çox olan səhmdar cəmiyyətləri
reyestrin aparılmasını ixtisaslaşmış təşkilatlara - depozit banklarına,
digər
investisiya
insitutlarına
(qeydçilərə)
tapşırmalıdır.
Səhmdarların reyestrinin aparılmasına, səhmdar cəmiyyəti dövlət
qeydiyyatından keçdikdən sonra bir aydan gec olmayaraq
başlanmalıdır. Bu zaman cəmiyyət, reyestr aparılması və mühafizə
edilməsinə görə məsuliyyətdən azad olmur.
Müxtəlif təşkilati - hüquqi və mülkiyyət formalı təşkilatlarda
Nizamnamə kapitalının dəyişdirilməsi, onun təsis sənədlərindəki
həcminin yenidən təsdiq edilməsi və qeydə alınması ilə bağlıdır.
Nizamnamə kapitalının həcminin dəyişdirilməsi haqqında
qərar, qanunvericiliklə müvafiq mülkiyyət formalı təşkilatlar üçün
müəyyən olunmuş qaydaya uyğun qəbul edilir. Məsələn, səhmdar
cəmiyyətlərində bu cür qərar ancaq səhmdarların ümumi iclasında
qəbul edilə bilər.
Nizamnamə kapitalında aparılan hər cür dəyişiklik müəyyən
iştirakçının qərarı ilə əlaqədar deyilsə, onda onu əmələ gətirən
qoyuluş və pay məbləğinin bölüşdürülməsi qaydasının təyin
edilməsi, təşkilat qarşısında qoyulan əsas məsələlərdən biridir.
Məsələn, Nizamnamə kapitalı konkret investorların (iştirakçıların)
vəsaiti hesabına artırılarsa, onda onların payı, rüsuma uyğun olaraq
əks etdirilir, yaxud artırılır, ya da səhmdar cəmiyyətində buraxılan
əlavə səhm əvəzinə ödənilmiş vəsaitə əsasən müvafiq iştirakçıların
arasında bölüşdürülür.
Nizamnamə kapitalı, əmlakın qiymətinin dəyişməsi
nəticəsində artan hallarda artım məbləği iştirakçılar arasında onların
Nizamnamə kapitalındakı payına (səhmdar cəmiyyətinin
səhmdarların reyestrində qeydə alınmış səhm məbləğinə) mütənasib
olaraq bölüşdürülür.
557
Qanunvericiliyə müvafiq olaraq əlahiddə mülkiyyət formalı
təşkilatlar, özlərinin xalis aktivlərinin artım səviyyəsindən artıq
olmayan Nizamnamə kapitalına malik olmalıdır. Xalis aktivlərin
səviyyəsi, satıla bilən xalis aktivlər və onların öhdəliklərinin dəyəri
arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Beləliklə, Nizamnamə kapitalı
göstəricisinin reallığı - onun təşkilatın real əmlakı hesabına
tamamlanması üzərində nəzarət təşkil edilir ki, bu da Nizamnamə
kapitalında uçota alınan iştirakçıların öhdəliklərini hesablamağa
şərait yaradır.
Nizamnamə kapitalının vəziyyəti və hərəkəti haqda
informasiyalar 85 “Nizamnamə kapitalı” hesabında uçota alınır və
ümumiləşdirilir. Bu hesabda təsis sənədlərilə müəyyən olunmuş
qoyuluşların (payların) və səhmlərin ilk (nominal) dəyərlə uçotu
aparılır. Təşkilatlarda, qoyuluşlar üzrə iştirkçılarla, səhmdar
cəmiyyətlərində isə alınmış səhmlərə görə .səhmdarlarla
hesablaşmaların uçotunu aparmaq üçün 85 № li hesaba aşağıdakı
subhesablar açılır:
85 - 1 “Elan edilmiş kapital”;
85-2 “Abunə kapitalı”:
85 - 3 “Ödəniş kapitalı”;
85-4 “Götürülmüş kapital”.
Səhmdar cəmiyyətləri “Götürülmüş kapital” subhesabın- da
səhmdarlardan alınmış öz səhmlərinin uçotunu aparır. Digər təşkilati
- hüquqi formalı təşkilatlarda isə göstərilən subhesabda səhmlərin
digər iştirakçılara, yaxud üçüncü şəxslərə satılmasına qədər öz
iştirakçılarından alınmış päylar uçota alınır.
Bütün göstərilənlərlə əlaqədar Nizamnamə kapitalının
yaradılması və hərəkəti üzrə baş vermiş əməliyyatların uçotu
qaydasını nəzərdən keçirək. Bunun üçün ilk növbədə 85
“Nizamnamə kapitalı” hesabı üzrə tərtib edilə biləcək aşağıdakı
mühasibat yazlışlarına nəzər yetirək:
1. Unitar müəssisələrdən başqa Nizamnamə kapitalının
qeydə alınması, yaxud onun həcminin artırılmasının yenidən
558
qeydə alınması (səhmdar cəmiyyətlərində’bölüşdürmək üçün
nəzərdə tutulan səhmin dəyəri) üçün:
DT-75 KT - 85-1
2. Unitar müəssisənin Nizamnamə kapitalının qeydə alınması
üçün:
DT-77 KT - 85-2
3. İştirakçıların abunə qoyluşunun (səhm paketinin) əks
etdirilməsi üçün:
DT - 85- 1 KT-85-2
4. Əlavə kapitalın vəsaitinin Nizamnamə kapitalının
artırılmasına yönəldilməsi üçün:
DT-87 KT - 85 - 2,3
5. Xalis mənfəət hesabına yaradılmış ehtiyat kapitalı
vəsaitinin Nizamnamə kapitalının artırılmasına yönəldilməsi
ücün:
DT - 86 KT - 85 - 2,3
6. Xalis mənfəət hesabına yaradılan fondların vəsaitlərinin
Nizamnamə kapitalının artırılmasına yönəldilməsi üçün:
DT - 88 KT - 85 - 2,3
7. Xalis mənfəətin Nizamnamə kapitalının artırılmasına
yönəldilməsi üçün;
DT-88 KT - 85 - 2,3
8. Alınmış pul vəsaitinin və qeyri-maddi əmlakın
alınmasının əks etdirilməsi üçün:
- təşkilatlarda (səhmdar cəmiyyətlərindən başqa);
DT-01,10, 20,51 vəs.
KT-75
559
- səhmdar
miqdarında);
cəmiyyətlərində
(səhmin
nominal
dəyəri
DT - 50, 51, 01, 04 və s.
KT-75
Bununla birlikdə aşağıdakı əlavə mühasibat yazılışı da
verilməlidir:
- daxil olmuş pul vəsaitinin, yaxud əmlakın dəyərinin səhmin
nominal dəyərindən artıq olan hissəsi (emissiyon gəlir) üçün,
DT-50, 51,01,04 və s.
KT-87
- vəsaitin Nizamnamə kapitalının tərkibində yenidən
bölüşdürülməsi üçün,
DT - 85 -2
KT - 85 -3
9. Kapitalın həcminin aşağıdakı əməliyyatlar nəticəsində, o
cümlədən səhmdar cəmiyyətlərində səhmin əlavə emissiyası
hesabına artırılması üçün:
- kənar investisiyanın cəlb edilməsi nəticəsində:
DT-75
KT-85-1,2,3
- gəlirin (yaxud dividendin) Nizamnamə kapitalının
artırılmasına yönəldilməsi nəticəsində:
a) hüquqi şəxslərin gəliri, yaxud dividendi hesabına,
DT-75
KT - 85 -1
b) fiziki şəxslərin gəliri, yaxud dividendi hesabına,
DT-70
KT-85-1,2,3
emissiya gəlirinin, əvəzsiz alınmış əmlakın dəyərinin
Nizamnamə kapitalının artırılmasına yönəldilməsi,
DT - 87
KT-75
xalis mənfəət hesabına yaradılmış ehtiyat kapitalının
560
Nizamnamə kapitalının artırılmasına yönəldilməsi,
DT-86
KT-75
xalis mənfəət hesabına yaradılmış fondların vəsaitlərinin
Nizamnamə kapitalının artırılmasına yönəldilməsi,
DT-88
KT-75
10. Səhmdar cəmiyyətlərində öz səhminin ikinci qiymətli
kağızlar bazarında uçotu ilə əlaqədar əməliyyatların əks etdirilməsi
üçün:
a) səhmdar cəmiyyətinin öz səhmini alması:
- səhmin alınması üzrə çəkilmiş həqiqi xərclər (səhmin bazar
dəyəri) miqdarında,
DT-56
KT-51,52
- bununla birlikdə səhmin nominal dəyəri miqdarında,
DT - 85-3
KT - 85-4
b) alınmış səhmin səhmdar cəmiyyəti tərəfindən ləğv
edilməsi:
- səhmin nominal dəyərinin əks etdirilməsi,
DT - 85 - 4
KT-56
- səhmin uçot dəyərinin nominal dəyərindən artıq olan
hissəsinin əks etdirilməsi,
DT-81,88
KT-56
- səhmin nominal dəyərinin uçot dəyərindən artıq olan
hissəsinin əks etdirilməsi,
DT-56
KT-80
v) öz səhminin ikinci satışının əks etdirilməsi üçün:
- səhmin satışı zamanı onların uçot dəyəri ilə silinməsi.
561
DT-48
KT-56
- satışdan olan gəlirin əks etdirilməsi,
DT-51
KT-48
- satışdan olan nəticənin əks etdirilməsi,
DT-48 (yaxud 80)
KT-80 (yaxud 48)
- bununla birlikdə “Nizamnamə kapitalı” hesabında olan
vəsaitin bölüşdürülməsi nəticəsində onun tərkibində əmələ gələn
dəyişikliyin əks etdirilməsi,
DT-85 -4 KT - 85
-3
11. Müəssisənin özəlləşdirilməsi zamanı qeyri - istehsal
təyinatlı obyektlərin dəyərinin Nizamnamə kapitalının azaldılmasına
silinməsi üçün:
DT-85 KT - 88
12. Zərərin ödənilməsi zəruriliyi, o cümlədən Nizamnamə
kapitalının həcminin xalis aktivlərin həcminə çatdırılması ilə
əlaqədar qoyuluşun, yaxud səhmdar cəmiyyətinin səhminin nominal
dəyərinin azaldılmasının əks etdirilməsi üçün:
DT - 85-3
KT-88
13. iştirakçıların çıxması zämanı onların qoyuluşları üzrə
borcun əks etdirilməsi üçün:
DT - 85-3
KT-75
14. Nizamnamə kapitalının unitar müəssisələr tərəfindən
götürülən hissəsinə görə dövlət orqanlarına olan borcun əks
etdirilməsi üçün:
DT - 85-3
KT-77
562
15. Təşkilatın ləğv edilməsi zamanı kreditor borcunun
ödənilməsi zəruriliyi ilə əlaqədar qoyuluş həcminin, yaxud səhmdar
cəmiyyətlərində səhmin nominal dəyərinin azaldılmasının əks
etdirilməsi üçün:
DT - 85 - 3 KT 46,47, 48
16. Nizamnamə kapitalının, o cümlədən onun həcminin xalis
aktivlərin səviyyəsinə çatdırılmasına yönəldilməsinin əks etdirilməsi
üçün:
a) ehtiyat kapitalının artırılmasına:
DT - 85-3
KT-86
- xüsusi fondların artırılmasına:
DT - 85-3
KT-88
b) zərərin ödənilməsinə:
DT - 85-3
KT-88
3. Ehtiyat kapitalının uçotu
Qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq təşkilat və
müəssisələr ehtiyat fondu yarada bilər. Bu zaman onun yaranma
mənbəyi mənfəətdən vergiyə cəlb olunmaya qədər olan mənfəət,
yaxud xalis mənfəət ola bilər.
Səhmdar cəmiyyətinin və xarici investisiyalı müəssisələrin
fəaliyyət qaydalarını müəyyən edən qanunvericiliyə eləcə də vergi
qanunvericiliyinə, müvafiq olaraq göstərilən təşkilatlar vergiyə cəlb
olunmaya qədər olan mənfəət hesabına ehtiyat kapitalı yarada
bilərlər.
Bu kapitalın yaradılması özünəməxsus qaydada yerinə
yetirildiyindən onun səhmdar cəmiyyəti və xarici investisiyalı
təşkilatlar tərəfindən istifadəsi, ancaq vergi qanunvericiliyi ilə
nəzərdə tutulan xərclərin ödənilməsinə yönəldilməlidir. Onlara
563
aşağıdakıları aid etmək olar:
- təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olan zərərin ödənilməsinə;
- səhmdar cəmiyyətinin istiqrazının ödənilməsinə;
- səhmdar cəmiyyətinin səhminin alınmasına.
Digər mülkiyyət formalı təşkilatlar təsis sənədlərində (yaxud
kapitalın smetasında) nəzərdə tutulan xərclərin ödənilməsi üçün
ehtiyat kapitalını, ancaq xalis mənfəət hesabına yarada bilərlər.
Ehtiyat kapitalının mühasibat uçotu 86 “Ehtiyat kapitalı”
hesabında aşağıdakı qaydada aparılır.
Ehtiyat kapitalının yaradılması və artırılması:
a) mənfəət, o cümlədən ayrı - ayrı təşkilatlarda vergiyə cəlb
olunmaya qədər olan mənfəət hesabına ehtiyat kapitalının
yaradılması,
DT-81,88
KT-86
b) ehtiyat kapitalının yaradılması, yaxud tamamlanması üçün
iştirakçılardan alınmış pul vəsaitləri,
DT-51, 52
KT-86
v) idarəetmə orqanlarının ehtiyat kapitalına verəcəkləri rüsum
borclarının unitar müəssisələr tərəfindən əks etdirilməsi,
DT - 77
KT-86
q) əsas cəmiyyətin ehtiyat kapitalına verəcəkləri rüsum
borclarının törəmə cəmiyyət tərəfindən əks etdirilməsi,
DT-78
KT-86
d) xüsusi fond vəsaitlərinin ehtiyat kapitalına yönəldilməsinin
əks etdirilməsi,
DT-88
KT-86
y) Nizamnamə kapitalının ehtiyat kapitalına yönəldilməsi, o
cümlədən onun səviyyəsinin xalis aktivlərin həcminə çat-
564
dırılmasmm oks etdirilməsi,
DT-85
KT-86
Ehtiyat kapitalının vəsaitinin istifadəsi aşağıdakı qaydada əks
etdirilir:
a) kapitalın zərərin ödənilməsinə istifadə edilməsi,
DT-86
KT-88
b) səhmdar cəmiyyətinin istiqrazının ödənilməsinə
istifadəsi,
DT-86 KT
- 87, 88
v) səhmin səhmdar cəmiyyəti tərəfindən alınması,
DT-86 KT
- 87, 88
Qeyd: “b” və “v” bəndlərindəki yazılışlar vəsait hesabdan
köçürüldükdən sonra aparılır:
Bu zaman aşağıdakı yazılışlar verilir:
- istiqrazın ödənilməsi üçün,
DT - 94, 95
KT-51,52
- öz səhminin alınması üçün,
DT-56
KT-51,52
q) xüsusi fondların yaradılmasına istifadəsi,
DT-86
KT-88
d) ehtiyat kapitalının Nizamnamə kapitalının artırılmasına
yönəldilməsi,
DT-86
KT-75
y) ehtiyat kapitalının idarəetmə orqanları tərəfindən uni- tar
müəssisələrə və törəmə cəmiyyətlərə verilməsi,
DT-86
KT-77, 78
565
j) mənfəətin olmaması hallarında dividend hesablanmasına
yönəldilməsi,
DT-86
KT - 75
Bu cür hallarda kapitalın vəsaiti, vergiyə görə məlum
təşkilatın mənfəətindən büdcə ilə hesablaşma aparmağa imkan
yaradan həcmdə istifadə edilir və o uçotda aşağıdakı mühasibat
yazıhşı tərtib etməklə əks etdirilir:
DT - 75
KT-68
Təsis sənədlərində nəzərdə tutulan hallarda xarici investisiyalı
müəssisələr də yuxarıda göstərilən qaydada ehtiyat kapitah yarada və
istifadə edə bilər. Bu cür halda belə müəssisələrin ehtiyat kapitalı iki
hissədən: birincisi - vergiyə cəlb olunmaya qədər və vergiyə cəlb
olunmaq üçün çəkilmiş xərclərə nəzarət etmək baxımından yaradılan
ehtiyat kapitalından, digəri - vergiyə cəlb olunmadan sonra yaradılan
və təşkilatın nəzərdə tutduğu məqsədə istifadə olunan ehtiyat
kapitalından ibarət olur.
4. Əlavə kapitalın uçotu
Təsərrüfat fəaliyyəti prosesində təşkilata yeni əmlak cəlb
edilə, yaxud istifadə olunan əmlakın uçot dəyərində, yəni aktivlərin
həcmində artma əmələ gələ bilər. Bu cür əmlakın, yaxud onun
dəyərinin artmasınin mənbəyini uçöta almaq üçün mühasibat
uçotuna əlavə kapital anlayışı daxil edilmiş və buna görə onun
uçotunu aparmaq məqsədilə 87 “Əlavə kapital” hesabı nəzərdə
tutulmuşdur.
87 “Əlavə kapital” hesabında əmlakın yenidən
qiymətləndirilməsi, əvəzsiz alınması və digər analoji hallar
nəticəsində birbaşa artması əks etdirilir. Burada eyni zamanda xarici
investorların respublika təşkilatlarının Nizamnamə kapitalına
qoyuluşunda əmələ gətirdiyi müsbət məzənnə fərqinin,
566
aktivlərin səviyyəsində apardığı dəyişiklik nəticəsində əmlakın
dəyərinin artması və digər analoji hallar da əks etdirilir.
87 №-li hesabda aparılan mühasibat uçotu, hesablar planında
nəzərdə tutulan aşağıdakı subhesablar üzrə aparılmalıdır.
87-l№-li “Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində əmlakın
dəyərinin artması”.
87-2 №-li “Emissiya gəliri”.
87-3№-li “Əvəzsiz olaraq alınmış əmlaklar”.
Aktivlərin mənfəət hesabına artımımn uçotunu aparmaq üçün
87 № - li hesaba, 87 - 4№ li “Yığım kapitalı” subhesabına da əlavə
etmək olar.
87 “Əlavə kapital” hesabında uçota alman mənbələrin
xarakteristikasını nəzərdən keçirək:
- yenidən qiymətləndirmə kapitalı - bu hökumətin qərarı ilə
əsas vəsaitlərin və bitmiş tikinti istehsalının yenidən
qiymətləndirilməsi nəticəsində əmlakın dəyərinin artan hissəsidir:
- emissiya gəliri - alınmış pul vəsaiti və əmlakın məbləğinin
ona görə verilmiş səhmin dəyərindən artıq olan hissəsidir;
- yığım kapitalı - təşkilatın investisiya fəaliyyəti nəticəsində
mənfəət hesabına maliyyələşdirilən aktivlərin artım hissəsidir.
Əlavə kapital bir qayda olaraq təşkilatın fəaliyyətindən asılı
olmayan müxtəlif mənbələr hesabına yaradılır və artırılır.
Əlävə”kapitalın"İstifadəs1 qäydä^ bİT qayda olafaq təsis
sənədlərinə müvafiq olaraq illik hesabatın nəticəsi nəzərdən
keçirilərkən sahibkarın özü tərəfindən müəyyən edilir.
Bütün bunlarla əlaqədar əlavə kapitalın uçotu üzrə mühasibat
yazılışlarını nəzərdən keçirək:
a) dövriyyədən kənar aktivlərin qiymətinin artırılmasının əks
etdirilməsi,
DT-01, 07, 08
KT-87
567
b) emissiya gəlirinin əks etdirilməsi,
DT - 51 və s
KT-87
v) əvəzsiz alınmış əmlakın dəyərinin əks etdirilməsi,
DT-01,04, 06
KT-87
q) təşkilatın mənfəətinin istehsalın genişləndirilməsinə
istifadəsinin əks etdirilməsi (əsaslı tikinti və istehsal təyinatlı
obyektlərin - əsas vəsaitlərin və qeyri maddi - aktivlərin alınması ilə
əlaqədar məsrəflər 87 - 4 № li “Yığım kapitalı” subhesabına yazılır),
DT-81,88
KT-87
d) iştirakçıların Nizamnamə kapitalına qoyuluşları üzrə
məzənnə fərqinin əks etdirilməsi,
DT - 52, 83
KT-87
y) əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsi zamanı
köhnəlmənin indeksasiyasının əks etdirilməsi,
DT-87
KT-02
j) əmlakın əvəzsiz verilməsindən əmələ gələn zərərin
ödənilməsinin əks etdirilməsi (bir qayda olaraq 87 - 3 № li “Əvəzsiz
alınmış əmlaklar” subhesabına yazılır),
DT-87 KT - 46,
47,48
z) 87 №-li hesabda uçota alman bütün növ kapitalların
Nizamnamə kapitalına yönəldilməsinin əks etdirilməsi,
DT-87
KT-75
568
5. Xüsusi təyinatlı fondların uçotu
Müəssisə və təşkilatlar qəbul etdikləri uçot siyasətinə müvafiq
olaraq büdcə ilə hesablaşmanı aparıb qurtardıqdan sonra öz
sərəncamlarında qalan xalis mənfəətin, müəyyən tədbirlərin yerinə
yetirilməsinin maliyyələşdirilməsinə istifadə edilməsi haqda qərar
çıxara bilərlər.
Bu tədbirlər, pul vəsaitləri, istehsalın inkişafı və
genişləndirilməsinə, istifadə olunan avadanlıqların modernləşdirilməsinə yönəldilən hallarda istehsal xarakterinə; sosial xarakterli
tədbirlərin və işçilərin maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına və
məhsul buraxılışı ilə əlaqədar olmayan, həmçinin müəssisənin
uzunmüddətli, yaxud maliyyə qoyluşları ilə əlaqədar olmayan
məqsədlərinə istifadə edilən hallarda isə qeyri - istehsal xarakterinə
malik olur.
Xüsusi təyinatlı fondların vəsaitləri 88 “Bölüşdürülməmiş
mənfəət (ödənilməmiş zərər)” hesabında uçota alınır. Bu hesabda hər
bir fond üçün ayrıca xüsusisubhesab açılır. Fondların yaradılması mənbələrinin əsas hissəsi müəssisə və
təşkilatların xalis mənfəətinin payına düşür.
Təsdiq olunmuş ümumi qaydaya müvafiq olaraq büdcə ilə
hesablaşma aparılıb qurtardıqdan sonra hesabat dövrünün
mənfəətinin uçotunun aparılmasını təşkil etmək üçün 88
“Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)” hesabının 88 - 1
№-li “Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti (ödənilməmiş
zərəri)” Və 88 - 2 №-Ii ‘^Keçmiş ilin bölüşdüfülməmiş mənfəəti
(ödənilməmiş zərəri)” subhesablan nəzərdə tutulmuşdur. Bu cür
halda hesabat ilinin bölüşdürülməyən maliyyə nəticəsinin məbləği
ilin axırında 80 “Mənfəət və zərər” hesabı ilə müxabirləşməklə 88 №
li subhesabda əks etdirilir.
Bu zaman hesabat ilində istifadə olunan mənfəət məbləği 81
“Mənfəətin istifadəsi” hesabından 80 № - li hesabın debetinə və
hesabat ilinin 31 dekabr vəziyyətinə istifadə olunmayan mənfəət
(zərər) məbləğinin son dövriyyəsi 80 № - li hesabdan
569
88 -1’ № - li subhesabın debetinə (kreditinə) silinir.
31 dekabr vəziyyətinə 88 № - li hesabın “Hesabat ilinin
bölüşdürülməmiş mənfəəti (zərəri)” subhesabmda mövcud olan
bölüşdürülməyən nəticə dekabr ayının son dövriyyəsi ilə 88 № li
hesabın “Keçmiş ilin bölüşdürülməmiş mənfəəti (ödənilməyən
zərəri)” subhesabına silinir.
88 № - li hesabda qalan vəsait, konkret mülkiyyətçinin
qoyuluşunun (payının, səhmin nominal dəyərinin) artırılmasına,
yaxud istehsalın genişləndirilməsinə və digər məqsədlərin
maliyyələşdirilməsinə yönəldilə bilən təşkilata məxsus xüsusi
vəsaitin mövcudluğunu göstərir.
Təşkilat tərəfindən plan üzrə xərclərin xüsusi təyinatlı fondlar
vasitəsilə ödənilməsi metodu qəbul edilən hallarda bir qayda olaraq
hər kvartal xüsusi təyinatlı fondların yaradılmasına dair aşağıdakı
yazılış aparılmalıdır:
DT-81
KT-88
Beləliklə, mühasibat uçotunda mənfəətin istifadəsi əldə edilən
mənfəət məbləğinə bərabər olur ki, bunun da nəticəsində il ərzində
80 №-li hesabın dövri hesabatlarda heç bir qalığı olmur, 81 №-li
hesabın bağlanması nəticəsində hesabat ilinin sonuna 80 № - li
hesabın qalığı sıfra bərabər olur.
Mənfəət hesabına xüsusi təyinatlı fondların yaradılması üzrə
yuxarıdakı yazılışla yanaşı, aşağıdakı yazılışlar da aparıla bilər;
- İştirakçılardan, fondun tämafnlanmäsına alımış vəsait
üçün,
DT-51,52
KT-88
-dövlət idarəetmə orqanlarından unitar müəssisələrə çatası
fondun vəsaitinin alınması üçün,
DT- 78
KT-88
570
- sosial sahələr fondunun vəsaitini artırmaqla qeyri - istehsal
təyinatlı obyektlərə aid edilən bitməmiş tikinti işlərinin və əsas
vəsaitlərin qiymətinin artırılmış məbləğinin əks etdirilməsi üçün,
DT-01,08
KT-88
-Nizamnamə kapitalı həcminin (səhmin nominal dəyərinin)
azalmasını, o cümlədən fondun həcmini artırmaqla Nizamnamə
kapitalının həcminin təşkilatın xalis aktivlərinin səviyyəsinə
çatdırılmasını əks etdirmək üçün,
DT-85
KT-88
- konkret tədbir üçün köçürülən, yaxud verilən vəsaitin
qaytarılması hallarında bir fondun vəsaitinin digərinə yenidən
bölüşdürülməsinin əks etdirilməsi üçün,
DT-88
KT-88
Məsələn:
a) işçiyə ssuda verilməsi,
DT- 73
KT-50
istehlak fondunun istifadəsi üzrə əməliyatlarm əks
etdirilməsi,
DT-88
KT-88
ssudanın qaytarılması,
DT-50
KT-73
fondun vəsaitinin yenidən bölüşdürülməsi və istehlak
fondunun yaradılması,
DT- 88
KT-88
571
b) pay iştirakçısı qaydasında tikinti obyektinin tikintisi üçün
vəsaitin köçürülməsi,
DT-76
KT-51,52
istehsalın inkişaf fondu vəsaitinin istifadəsi üzrə
əməliyyatların əks etdirilməsi,
DT-88
KT-88
tikilmiş obyektin balansa götürülməsi ilə əlaqədar borcun
bağlanması,
DT - 88
KT-76
istismara qəbul edilmiş obyektin əks etdirilməsi,
DT-01 KT 87
Xüsusi fondun istifadəsi üzrə əməliyyatlar uçotda aşağıdakı
qaydada əks etdirilir:
a) Əsas vəsaitlərin alınması üzrə çəkilmiş xərc məbləğinin və
mənfəət hesabına aparılan əsaslı tikinti məsrəflərinin əks etdirilməsi
(burada mənfəət hesabına aktivlərin artmasını göstərən xüsusi
«Yığım fondu » subhesabı adı altında yığım fondu yaradılır),
DT-88
KT-87
b) yaşäyiş və sosial - mədəni təyinatlı obyektlərin saxlanması
üzrə məsrəflərin silinməsi,
DT-88
KT-29
tikilmiş obyektin balansa götürülməsi ilə əlaqədar borcun
yaxud fondun vəsaitinin məqsədli vəsaitlərin tərkibinə yönəldilməsi,
DT-88
KT-96
572
v) istehlak fondunun vəsaiti hesabına mülkiyyətçiyə veriləsi
gəlirə görə borcun yaradılması,
DT-88
KT-75
q) qeyri - istehsal təyinatlı əsas vəsaitin amortizasiya
olunmayan dəyərinin silinməsi («Sosial sahələr fondu» subhesabı),
DT-88
KT-47
d) müəyyən olunmuş qayda üzrə mənfəət hesabına yaradılan
fonddan başqa, fondun vəsaitini ehtiyat kapitalının yaradılmasına,
yaxud tamamlanmasına yönəldilməsi,
DT-88
KT-86
j) səhmin nominal dəyərinin artması zamanı fondun vəsaitinin
Nizamnamə kapitalının artırılmasına yönəldilməsi,
DT-88
KT - 85
İstifadə olunmayan mənfəətin xüsusi təyinatlı fondlar
yaratmadan eyniadlı sııbhesabda uçota alınması hallarında fondun
vəsaiti hesabına aparılan yuxarıda göstərilən bütün xərclər
aparıldıqca pul vəaitlərini və xərcləri uçota alan hesabları (19
«Alınmış dəyərlilər üzrə ƏDV», 29 «Xidmətedici istehsalat və
təsərrüfatlar» və s. hesabları), satış hesablarını (46 «Məhsul (iş,
xidmət) satışı», 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricotmatärı», 48
«Sair aktivlərin satışı» hesablarını) və hesablaşmalar hesablarını (70
«Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar», 69 «Sosial
sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar» və s. hesabları )
kreditləşdirməklə 88 №-li hesabın «Keçmiş ilin bölüşdürülməmiş
mənfəəti (örtülməmiş zərəri)» subhesabının debetinə silinir.
573
6. Ehtiyatların uçotu, şübhəli borcların örtülməsi üçün
ehtiyatların uçotu
Hazır məhsulların salışım, onlar yüklənən və hesablaşma
sənədlərini təqdim edən kimi qəbul edən müəssisələr şübhəli
borcların örtülməsi üçün ehtiyat yaradırlar. Bu cür ehtiyatlar mənfəət
hesabına (80/3 №-li hesabın debeti 82 «Qiymətləndiriləcək
ehtiyatlar» hesabının I «Şübhəli borclar üçün ehtiyatlar»
subhesabınm krediti) yaradılır. Şübhəli borclara müqavilədə nəzərdə
tutulmuş ödəmə vaxtı buraxılmış və zəmanətlə təmin olunmayan
debitor borcları daxildir. Ehtiyatın yaradılması üçün debitor
borclarının illik hesabat tərtib olunan dövrə aparılan inventarizasiya
nəticəsi əsas hesab edilir. Şübhəli borclar üzrə ehtiyatların analitik
uçotu, ödənilməsi üçün ehtiyat yaradılmış hər bir şübhəli borc üzrə
aparılır.
Tələb olunmayan borcun silinməsi komissiya tərəfindən tərtib
olunmuş və müəssisə rəhbərinin təsdiq etdiyi akta əsasən yerinə
yetirilir. Bu zaman 82/1 №-li hesabın debetinə, 62,76 №- li hesabın
kreditinə mühasibat yazılışı tərtib edilir. Tələb olunmayan borcun
zərərə silinməsi, borclunun vəziyyətinin dəyişməsini 5 il ərzində
izləmək məqsədilə 007 «Zərərə silinmiş ümidsiz borclar»
balansarxası hesaba köçürülməsi ilə yerinə yetirilir. Şübhəli borclar
üzrə yaradılmış ehtiyat, yaradıldığı ildən sonrakı ilə qədər istifadə
edilməyən hallarda mənfəətə birləşdirilir və əməliyyat 82/1 №-li
hesabın debetinə 80/3 №-li hesabın kreditinə yazümaqra fəsmiyyətə
salmır. Əvvəl silinmiş şübhəli borc debitor tərəfindən ödənilən
hallarda, daxil olmuş məbləğ satışdan kənar gəlirə daxil edilir və
50,51 №-li hesabların debetinə 80/3№-li hesabın kreditinə yazılış
verilir. Göstərilən yazılışla birlikdə daxil olan məbləğ 007 №-li
balansarxası hesabının kreditinə yazılmaqla hesab bağlanılır.
Müəssisələr, şübhəli borcların örtülməsi üçün ehtiyatla yanaşı
qiymətdən düşən qiymətli kağızlara (istiqraz, digər müəssisələrin
səhmləri və digər öhdəliklərə) qoyuluş üçün də eh
574
tiyat yarada bilərlər. Yaradılan sözü gedən ehtiyatlar 82
«Qiymətləndiriləcək ehtiyatlar» hesabının 2 «Qiymətdən düşən
qiymətli kağızlara qoyuluşlar üzrə ehtiyatlar» subhesabmda uçota
alınır. Bu cür ehtiyatın yaradılması və onun istifadəsi üzrə
əməliyyatların müxabirləşmosi, əvvəlki ehtiyatın uçotunun
aparılmasında olduğu kimi yerinə yetirilir. 82/2 №-li hesab üzrə
analitik uçot hər bir qiymətli kağız üzrə aparılır.
Bu və ya digər məqsədlər üçün baş verə biləcək məsrəfləri
istehsal və tədavül xərclərinə bərabər miqdarda daxil etmək
məqsədilə müəssisələrdə qarşıdakı xərclər və ödənişlər üçün
ehtiyatlar yaradılır. Bu cür ehtiyatlara: məzuniyyət üçün ehtiyatlar;
əsas vəsaitlərin təmiri üçün ehtiyatlar; istehsalın mövsümü xarakteri
ilə əlaqədar hazırlıq işlərinin görülməsi ilə bağlı xərclər üçün
ehtiyatlar; icarə əşyalarının təmiri üzrə qarşıdakı xərclər üçün
ehtiyatlar; uzun müddət xidmətə görə mükafatın verilməsi üçün
ehtiyatlar və əmək məcəlləsi və digər qanunverici aktlarda nəzərdə
tutulan zəruri məqsəd və tədbirlər üçün ehtiyatlar aid edilir.
Sadalanan ehtiyatların uçotunu aparmaq üçün 89 «Qarşıdakı
xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar» hesabı nəzərdə tutulmuşdur.
Sözü gedən ehtiyatlar hesablanan zaman istehsal və tədavül
xərclərini uçota alan hesabların - 20, 23, 25, 26, 29, 43, 44 №-li
hesabların debetinə, 89 №-li hesabın kreditinə yazılış verilir.
Yaradılmış ehtiyat istifadə edilən zaman 89 №-li hesabın debetində,
vəsaitin istifadə edildiyi məqsədi uçota alan hesabların kreditində
yazılış tərtib edilir. 89 №-li hesab üzrə analitik uçot hər bir ehtiyat
üzrə ayrı-ayrılıqda aparılır.
575
MÜNDƏRİCAT
I FƏSİL. M ÜH ASİB AT (M ALİYYƏ) UÇOTUNUN
ƏS ASL ARI
1.
2.
^ Mühasibat (maliyyə) uçotunun vəzifələri -------------
3
Maliyyə və idarəetmə uçotu və onların xarakteristikası
------------------------------------------------------------------------ 5
II FƏSİL. PUL VƏSAİTLƏRİNİN VƏ HESABLAŞMA
LARIN UÇOTU
1.
2.
3.
4.
5.
6.
“ 7.
8.
9.
10.
Pul vəsaitləri və hesablaşma əməliyyatları üzrə
uçotun mahiyyəti və vəzifələri — ..................................... 25
^ Kassa əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi və
uçotu --------------------------------------------------------------------- 28
Hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların uçotu 39
Xarici valyuta əməliyyatlarının uçotu —^ -------------------- 47
Banklarda xüsusi hesablarda olan pul vəsaitlərinin uçotu -53
Pul sənədlərinin və yolda olan pul köçürmələrinin uçotu --öb
Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların ııçolu 5^
Malsatan və malalarilarla hesablaşmaların
uçotu — ----------------------------------------------------------------- 64
I Sair hesablaşmaların uçotu ------------------------------------- 79
^ Pul vəsaitləri və hesablaşma əməliyyatlarının
inventarizasiyası ---------------------------------------------------- 96
II FƏSİL. ƏMƏYİN VƏ ƏMƏYİN ÖDƏNİŞİNİN UÇOTU
1.
2.
3.
4.
5.
6.
və əməyin ödənişinin uçotunun
vəzifələri, onu tənzimləyən əsas normativ sənədlər ----- 98
Müəssisənin şəxsi heyətinin uçotu və onların
əməyindən istifadənin sənədləşdirilməsi --------------101
Əməyin ödənişinin təşkili, formaları və
^ ^ sistemləri ---------------------------------------------- --------------- 110
Görülmüş işlərin və əməyin ödənişinin uçotunun
sənədləşdirilməsi ........................................................ 113
Əlavə əmək ödənişinin sənədləşdirilməsi və
hesablanılması qaydası .................................................. 116
İşlənilməyən vaxta görə əmək ödənişinin və
müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməyə görə müavinətin
hesablanılması qaydası --------------------------------------- 119
7.
8.
9.
10.
haqqından tutulmaların uçotu -------------Fəhlə və qulluqçularla hesablaşmaların
rəsmiyyətə salınması və onlara əmək haqqının
ödənilməsi qaydası -------------------------------------------Əməyin ödənişinin icmallaşdırılması və
verilməsi qaydası ----------------------------------------------v/Əməyin ödənişinin sintetik uçptu ------------------------
125
128
130
132
IV FƏSİL. MATERİAL EHTİYATLARININ UÇOTU
1.
Materialların xüsusiyyətləri, uçotunun təşkili və
2.
5.
V FƏSİL.
1.
qarşısında duran vəzifələr ----------------------------------- 136
Material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi və
yenidən qiymətləndirilməsi ................ ............... ....... 139
Materialların hərəkətinin uçotunun sənədləşdirilməsi........................................................................ 148
Material resurslarının anbarda və mühasibatlıqda uçotu --------------------------------------------------------- 152
yMaterlalların daxil olmasının və malsatanlarla
hesablaşmaların uçotu --------------------------------------------- 158
Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların uçotu -----------160
ƏSAS VƏSAİTLƏRİN UÇOTU
4.
Əsas vəsaitlər və onların uçotu qarşısında
duran vəzifələr ------------------------------------------------------- 178
Əsas vəsaitlərin təsnifatı və qiymətləndirilməsi 179
Əsas vəsaitlərin daxil və xaric olmasının
sənədlərlə rəsmiyyətə salınması ------------------------------- 185
Əsas vəsaitlərin daxil və xaric olunmasının
sintetik uçotu ----------------------------------------------------- 190
5.
Əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin (amortizasiyasının) uçotu ............................................................... 197
2.
3.
6.
7
8.
İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin uçotu ...............
201
Əsas vəsaitlərin təmirinə çəkilən xərclərin
uçotu ............................................................................... 212
İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər üzrə təmir
xərclərinin gəlirdən çıxılması və uçota alınması 218
QEYRİ-MADDİ AKTİVLƏRİN UÇOTU
VI FƏSİL. Qeyri - maddi aktivlərin mahiyyəti, təsnifatı və
1.
2.
qiymətləndirilməsi ............ .................. — ---------------- 221
Qeyri-maddi aktivlərin daxil olmasının və
yaradılmasının uçotu - ...................................................... 224
3.
4.
Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyasının (köhnəlməsinin)
uçotu --------------------------------------------------------------------- 227
Qeyri-maddi aktivlərin müəssisədən xaric
olmasının uçotu ------------------------------------------------------ 229
VII FƏSİL. KAPİTAL QOYULUŞLARININ UÇOTU
1.
Kapital qoyuluşları, onların təiKıbı xarakteristikası və
uçotu vəzifələri....................................... - ....... —
2^:3
2.
Kapital qoyuluşuna məsrəflərin uçotunun
ümumi prinsipləri ....................... - ............. -................ 239
İşin podrat üsulu ilə aparılması şəraitində
kapital qoyuluşunun uçotu............................................... 243
Tikinti istehsalının təsərrüfat üsulu ilə
aparılmasının uçotu ........................................................ 252
Qurtarmış tikinti obyektlərinin inventar dəyərinin
müəyyən Qdilməsi və uçotu. Qurtarmamış kapital
qoyuluşunun uçotu ------------------------------------------------- 265
3.
4.
5.
VIII FƏSİL. MALİYYƏ QOYULUŞLARI VƏ QİYMƏTLİ
KAĞIZLARIN UÇOTU
1.
2.
3.
4.
5.
IX
Maliyyə qoyuluşları haqda anlayış və onların
uçotu --------------------------------------------------------------------- 270
Qiymətli kağızların növləri və qiymətli kağızlar
bazarının iştirakçıları ----------------------------------------------- 271
Səhm və istiqrazların uçotu ------------------------------------- 281
Veksellər və onlarla bağlı əməliyyatların uçotu 289
Digər qiymətli kağız növlərinin uçotu ........... .................. 308
FƏSİL. İSTEHSALA MƏSRƏFLƏRIN UÇOTU VƏ
MƏHSULUN MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASİYASI
—* 1. İstehsal məsrəfləri və məhsulun maya dəyəri
haqda anlayış ---------------------------------------------------- 311
2.
istehsala məsrəflərin tərkibi və təsnifatı —r—
3.
MəsF^flərin uçotu sistemi-------------------------------------- /527^
4.
Mçiterial məsrəflərinin uçotu ----- ------------------------------ \3^
5.
Əməyijı ödənişi üzrə məsrəflərin uçotu --------------------- 353
— 6. Istehs'alTn hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkilən
məsrəflərin*uçotu ---------------------------------------------------- 356
7.
Avadanlıqların işi ilə əlaqədar məsrəflərin
tərkibi, uçotu və bölüşdürülməsi ------------------------------- 362
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin
tərkibi, uçotu və bölüşdürülməsi .......................... 37 Q
Zay məhsuldan və boşdayanmalardan alan
itkilərin uçotu ..................................... ....................
Bitməmiş istehsalın qiymətləndirilməsi və uçotu
Köməkçi istehsalatlara məsrəflərin uçotu və
bölüşdürüləsi---------------------------------------------------- 392
jstehsala məsrəflərin analitik və sintetik uçotu - 401
İstehsala məsrəflərin icmal uçotu ------------------------ 412
İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya
dəyəri kalkulyasiyasının metodları .................................. 416
X FƏSİL. HAZIR MƏHSUL VƏ ONLARIN SATIŞININ
/UÇOTU
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
iT^Hazır məhsul, onun qiymətləndirilməsi və uçotu
vəzifələri ---------------------------------------------------------------Hazır məhsul buraxılışının uçotu -------------------- 433
Məhsulların anbar və mühasibatlıqda analitik
uçotu ............ .. ................................................................
Hazır məhsul satışının uçotu — .......................... 446
Yüklənmiş məhsulun, yerinə yetirıimış ışın və
göstərilmiş xidmətlərin satışının uçotu -.................. Məhsul, iş və xidmətlərin satışının uçotu-----------Vasitəçinin iştirakı ilə məhsul satışının uçotu —
428
439
449
454
460
XI FƏSİL. MALİYYƏ NƏTİCƏLƏRİNİN UÇOTU
1.
2.
3.
4.
Maliyyə nəticələrinin formalaşma qaydası ---------Mənfəət və zərərin uçotu ------------------------------- 464
Mənfəətin bölüşdürülməsinin (istifadəsinin)
uçotu ------------------------------------------------------------- —
Vergiyə cəlbolunmanın uçotu .............. .............. —
461
470
473
XII FƏSİL. VERGİYƏ CƏLBOLUNMA ƏMƏLİYYATLARI
NIN UÇOTU
1.
2.
3.
4.
5.
6.
İqtisadiyyatın tənzimlənməsində vergiyə
cəlb
olunmanın rolu------------------------------------------------------- 478
Mənfəət vergisinin uçotu ------------------------------- 501
Əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) uçotu ---------------- 510
Aksiz vergisinin uçotu ...........................................—
539
Əmlak vergisinin uçotu ............ ........ — ................ - 543
Torpaq vergisinin hesablanmasının və ödənilməsinin
uçotu
—54/
7.
8.
Mədən vergisinin uçotu --------- --------- ------------- ---Sadələşdirilmiş sistem üzrə verginin uçotu -----------
550
552
Xlll FƏSİL. TƏŞKİLATIN KAPİTALLARININ, FONDLARININ
VƏ EHTİYATLARIN UÇOTU
1.
2.
3.
4.
5.
Kapitallar və fondlar haqda anlayış ----------------------Nizamnamə kapitalının uçotu -----------------------------Ehtiyat kapitalının uçotu ------------------------------------Əlavə kapitalın uçotu -----------------------------------------Xüsusi təyinatlı fondların uçotu ----------------------------
6.
Ehtiyatların uçotu, şübhəli borcların örtülməsi üçün
ehtiyatların uçotu ---------------------------------------- :—
574
554
555
563
566
569
MÜHASİBAT (MALİYYƏ) UÇOTU
(Dərslik)
Qəzənfər Abbasov, Sifariz Səbzəliyev,
Əlləz Daşdəmirov, Vaqif Quliyev, Əli Sadtqov
Korrektorlar:
Hüseynova İsabə
Zəkiyeva Sevinc
Kompüter tərtibatçısı: Zeynalov Baiaqardaş
Abbasov İlqar
Çapa imzalanıb: 30.12.2000-ci il. Yığılmağa verilib: 15.05.2001-ci Formatı
60x84
. Həcmi 36,5 ç. v. Sayı 500.
«X.K.B. və Poliqrafiya»