UNIVERZITET U SARAJEVU
FARMACEUTSKI FAKULTET
KATEDRA ZA FARMAKOGNOZIJU
Fitoterapija u tretmanu oboljenja nervnog
sistema
Završni rad integrisanog studija I i II ciklusa
Mentor: prof.dr. Kemal Durić, mr.ph.spec.
Sarajevo, juli, 2018.
Student: Emina Aba​z
Sadržaj
Sažetak
3
Abstract
4
1. Uvod
5
1.1. Fitoterapija
5
1.2. Nervni sistem
7
1.2.1. Patofiziologija poremećaja nervnog sistema
9
2. Ciljevi rada
10
3. Materijali i metode
11
4. Rezultati
12
4.1. Depresija
12
4.1.1. Kantarion (Hypericum perforatum)
15
4.1.2. Šafran (Crocrocus sativus)
19
4.1.3. Ružičasti žednjak (Rhodiola rosea)
22
4.2. Anksioznost
25
4.2.1. Pasiflora (Passiflora incarnata)
27
4.2.2. Melisa (Melissa officinalis)
30
4.2.3. Narandža (Citrus arrantium)
32
4.3. Insomnija
35
4.3.1. Valerijana (Valeriana officinalis)
36
1
4.3.2. Hmelj (Humulus lupus)
39
4.3.3. Lipa (Tilia cordata)
42
4.4. Stres
44
4.4.1. Lavanda (Lavandula angustifolia)
45
4.4.2. Kamilica (Matricaria chamomilla)
48
4.4.3. Sibirijski ginseng (Eleutherococcus senticosus)
49
4.5. Neurodegenerativne bolesti
51
4.5.1. Alchajmerova bolest (AD)
51
4.5.1.1. Kurkuma (Curcuma longa)
52
4.4.1.2. Đumbir (Zingiberis officinalis)
54
4.4.1.3. Visibaba (Galanthus nivalis)
54
4.5.2. Parkinsonova bolest (PD)
56
4.5.2.1. Grožđe (Vitis vinifera)
56
4.5.3. Multipla skleroza (MS)
57
4.5.3.1. Orah (Juglans regia)
58
5. Diskusija
60
6. Zaključci
64
7. Literatura
65
2
Sažetak
Fitoterapija kao dio savremene medicine našla je primjenu i u tretmanu široke lepeze oboljenja
nervnog sistema. Koristi se za ublažavanje simptoma ovih oboljenja, poput depresije,
anksioznosti, insomnije i stresa ili usporavanja progresije, poput neurodegenerativnih oboljenja
kao što su Parkinsonova bolest, Alchajmerova bolest, te multipla skleroza.
U tretmanu navedenih oboljenja korsiti se širok dijapazon droga, od kojih se izrađuju različiti
pripravci, odnosno fitopreparati. Tako su u terapiji depresije primjenu našle sljedeće droge:
nadzemni dio kantariona (​Hyperici herba), ​tučak šafrana (​Crocus sativus stigma), ​korijen
ružičastog žednjaka (​Rhodiolae radix).​ U tretmanu anksioznosti koriste se: nadzemni dio
pasiflore (​Passiflorae herba),​ list matičnjaka (​Melissae folium), ​te eterična ulja izolovana iz
perikarpija plodova roda Citrus (​Citri auranti amara aetheroleum), u​ tretmanu insomnije: korijen
i rizom odoljena (​Valerianae rhizoma et radix)​, cvjetovi hmelja (​Humuli lupuli flos)​, cvijet lipe
(​Tiliae flos), ​a za ublažavanje simptoma stresa: cvjetovi i eterično ulje lavande (​Lavandulae flos
et aetheroleum), cvijet kamilice (​Chamomillae flos),​ te korijen i rizom sibirijskog ginsenga
(​Eleutheroccocus senticosi rhizoma et radix).​
Za ublažavanje simptoma i usporavanje neurodegenerativnih oboljenja poput Parkinsonove
bolesti, te Alchajmenrove bolesti i multiple skleroze, koriste se pripravci droga poput: korjena i
rizoma kurkume (​Curcumae rhizoma et radix)​, rizoma đumbira, (​Zingiberis rhizoma) te visibabe
(​Galanthus nivalis bulbi)​.
Brojnim predkliničkim i kliničkim studijama je dokazana djelotvornost i efikasnost navedenih
droga, a definisanim propisima o izradi fitopreparata osiguran je njihov kvalitet i sigurnost u
primjeni.
Ključne riječi: fitoterapija, nervni sistem, depresija, insomnija, anksioznost, stres, Parkinsonova
bolest, Alchajmerova bolest, multipla skleroza
3
Abstract
Phytotherapy as part of modern medicine has also found its role in the treatment of a wide range
of diseases that affect the nervous system. It is used to alleviate the symptoms of these illnesses
such as depression, anxiety, insomnia and stress or slow down their progression, such as
neurodegenerative diseases including Parkinson's disease, Alzheimer's disease, and multiple
sclerosis.
In the treatment of the aforementioned diseases, a wide range of drugs is used, from which
various phytopreparations are made. So in the therapy of depression, the following drugs have
been used: ​dried flowering tops or aerial parts of St John's-wort ​(​Hyperici herba)​ , the stigma of
Saffron (​Crocus sativus stigma​), the roots of the pink thorn (​Rhodiolae radix)​ . In the treatment
of anxiety the following drugs have found their usage: the Passion flower herb (​Passiflorae
herba)​ , dried leaves of Lemon balm (​Mellisae folium​), and essential oils isolated from the
pericarp of the citrus fruits (​Citri auranti amara oleum​), in insomnia: roots and rhizomes of
Valerian (​Valerianae rhizoma et radix ​), flower buds of Common hop (​Humuli lupuli flos​), dried
leaves of Small-leaved lime (​Tiliae flos)​ , and to relieve stress symptoms: flowers and essential
lavender oil (​Lavandulae flos et aetheroleum​), Chamomile flower (​Chamomilae flos)​, and roots
of Siberian ginseng (​Eleutheroccocus cystic rhizoma and radix​).
Drugs such as rhizome of curcuma (​Curcumae rhizoma et radix)​ , ginger rhizome (​Zingiberis
rhizoma)​ and Snowdrop bulbs (​Galanthus nivalis bulbs)​ are used to alleviate symptoms and slow
down neurodegeneration in diseases such as Parkinson's disease, Alzheimer's disease.
Numerous pre-clinical and clinical studies have provided evidence of the efficacy and efficiency
of these drugs, and the defined regulations of preparation of the herbal medicines provide their
quality and safety.
Key words: phytotherapy, nervous system, depression, insomnia, anxiety, stress, Parkinson's
disease, Alzheimer's disease, multiple sclerosis
4
1. Uvod
1.1. Fitoterapija
Fitoterapija je etimološki nastala od riječi ​phyton, ​što u prevodu sa starogrčkog znači biljka i
therapia,​ što dakako znači terapija.
Fitoterapija je medicinska disciplina koja u realizaciji svojih ciljeva koristi ljekovite biljke i
biljne pripravke (preparate) u liječenju i prevenciji bolesti. Ova disciplina podrazumijeva
poznavanje djelovanja biljnih droga, indikacije za njihovu upotrebu, kao i kontraindikacije,
neželjene efekte, doziranje i načine primjene, kao i interakcije sa drugim herbalnim, te
konvencionalnim lijekovima i hranom. (1)
​
Legislativa Evropske unije za farmaceutske proizvode za humanu opotrebu definiše biljne
preparate kao medicinske proizvode koji sadrže isključivo herbalne supstance kao aktivne
komponente, jednu ili više herbalnih pripravaka ili kombinaciju to dvoje. (2)
​
Ljekoviti biljni pripravci podrazumijevaju usitnjene ili sprašene dijelove ili cjelovite ljekovite
biljke, ekstrakte, tinkture, eterična ulja i masti, cijeđene sokove. Pored biljnih komponenti,
herbalnim lijekovima mogu biti dodani i otapala, diluenti i konzervansi, a mogu biti formulisani i
u obliku opšte poznatih farmaceutskih oblika (tablete, kapsule, supozitorije, vaginalete, kreme,
flasteri, itd)
Biljni lijekovi mogu se svrstati u tri grupe:
● lijekovi koji se izdaju na liječnički recept
● lijekovi koji ne podliježu liječničkom receptu
● galenski pripravci
5
Prve dvije kategorije ovih lijekova se proizvode industrijski u skladu sa odobrenjima nadležnog
ministarstva, te zahtjevima za učikovitost, neškodljivost, sigurnost i kvalitet. Dok galenski
pripravci mogu biti pripremljeni industrijski i u apoteci.
Biljne sirovine od kojih se proizvode fitopreparati moraju biti uzgojene u skladu sa dobrom
ratarskom proizvodnjom i dobrom praksom sakupljanja samoniklih biljaka.
Tradicioalna medicina u svojim korijenima je zasnovana na fitoterapiji, a učinkovitost mnogih
preprata biljnog porijekla, napretkom tehnike i tehnologije poticala je na dalja istraživanja i
ispitivanja u ovom polju. Široka upotreba ovih preparata vodila je i do potrebe da se proizvodnja
istih standardizuje, njihov kvalitet ispita i potvrdi, te da se isti oblikuju u adekvatne proizvode i
plasiraju na tržište. Budući da se u izradi ljekovitih biljnih preparata koriste kako samonikle tako
i namjenski gajene biljne vrste, neophodno je osigurati standarde uzgoja, prikupljanja, čuvanja i
obrade ovih biljnih vrsta. Ključnu ulogu u standardizaciji svojstava, sastava i kvalitete biljnih
droga ima farmakopeja, čija su upustva i propise svi proizvođači obavezni da poštuju.
Standardizacija i kontrola svih parametara uzgoja ljekovitih biljaka osigurava se i aktivnostima
Radne grupe za biljne medicinske proizvode u sastavu Evropske agencije za kontrolu lijekova
(EMEA).​(1)
Pojam fitoterapije uvodi francuski liječnik Henri Leclerc 1913. godine, koji potom 1922. godine
objavljuje ​Précis de phytothérapie, ​Priručnik za fitoterapiju. U engleski jezik ovaj pojam se
uvodi 12 godina kasnije, odnosno 1934. godine zahvaljujući engleskom naučniku William
Powellu, koji se bavio herbalnom medicinom i homeopatijom.
U njemačkom govornom području, fitoterapija biva prepoznata 1960. godine zahvaljujući Rudolf
Fritz Weissovoj objavi Herbalne medicine (​Lehrbuch der Phytotherapie), k​ oja postaje i
definitivni njemački priručnik iz oblasti fitoterapije. Leclerc i Weiss su zapravo postavili temelje
fitoterapije bazirane na naučnim dokazima.
Sljedeći bitan događaj u historiji fitoterapije je objava žurnala ​Phytotherapy Research, kojeg je
editovao britanski farmakognostičar Fred Evans, 1987. Godine u Velikoj Britaniji. Američki
farmakognostičar Varro Tyler dalje objavljuje knjigu ​Rational Phytotherapy,​ koja zapravo
6
predstavlja engleski prevod njemačke knjige ​Rationale Phytotherapie: Ratgeber f​ ür die Ärztliche
Praxis ​ iz 1996. godine, koju su napisali volker Schulz i Rudolf Hänsel​.(3)
​
Tri ključna događaja vezana za sve veću popularnost fitoterapije i herbalne medicine uključuju
Alma-ata deklaraciju iz 1978. godine koju je sazvala Svjetska zdravstvena organizacija, zatim
izdavanje Priručnika za metode kontrole kvaliteta za biljne materijale korištene u medicini iz
1998. godine, te izdavanje Uputa za metodologije u istraživanju i evaluaciji tradicionalne
medicine, također izdatih od strane Svjetske zdravstvene organizacije, 2000. godine. Smatra se
da je interes u polju fitoterapije u stalnom porastu, što se može zaključiti prema broju citiranih
članaka na PubMedu, iz oblasti fitototerapije, te novčanim sredstvima na tržištu herbalnih
lijekova.​(4)
Kako je veliki broj tradicionalnih prirodnih lijekova i ljekovitih biljaka proučen, njihovi
terapijski efekti potvrđeni i dozno definisani, a hemijska priroda sadržanih farmakološki aktivnih
sastojaka određena, tako je fitoterapija postala sastavni dio savremene farmakoterapije.
1.2. Nervni sistem
Nervni sistem čovjeka je sistem koji generira i provodi nervne impulse od senzornih receptora do
mozga i kičmene moždine, tj. aferentnim putem, kao i impulse od mozga i kičmene moždine do
svih drugih dijelova tijela, tj. eferentnim putem.
Kao i kod ostalih viših kičmenjaka, nervni sistem čovjeka čine centralni nervni sistem (mozak i
kičmena moždina) i periferni nervni sistem (nervi koji prenose impulse do i od centralnog
nervnog sistema). Od svih živih bića, ljudski mozak je naročito velik i dobro razvijen.
Skoro sve nervne ćelije, odnosno neuroni nastaju tokom prenatalnog života i najčešće nisu
zamijenjene novim neuronima u toku ostatka života individue. Morfološki se nervni sistem
pojavljuje 18 dana nakon začeća i svoj razvoj počinje kao neuralna cijev. Osnovni obrisi mozga
prepoznatljivi su već krajem prvog trimestra trudnoće. Mozak nastavlja s razvojem i nakon
rođenja, tako da od mozga novorođenčeta koji je težak svega 350g, već krajem prve godine
života teži čak 1 kg, do 1300g u periodu puberteta i konačno mozak odraslog čovjeka ima
7
prosječnu težinu 1500g. Porast težine se pripisuje razvoju postojećih neurona, novim glijalnim
ćelijama i mijelinizaciji aksona.
Potpuni razvoj u smislu veličine i oblika mozga postiže se u doba puberteta.
Razvoj ovog kompleksnog organskog sistema se nastavlja, te u konačnici jedan zdrav, formiran
mozak sadrži trilion neurona. Svaki od ovih neurona je sinapsom u vezi sa drugim neuronom ili
senzornim ili efektornim organom, odosno njegovom odgovarajućom ćelijom.
Formiranjem sinapsi ostvaruje se intelektualni razvoj individue. Međutim pored toga ovaj proces
je ključan i za opstanak samih neurona, budući da neuroni koji nisu formirali sinapse, podliježu
atrofiji i u konačnici odumiru.
Centralni nervni sistem čine mozak i kičmena moždina, koji su obavijeni membranama tzv.
meningama (tvrda, paučinasta i mehka), te
okruženi cerebrospinalnim likvorom. Mozak je
smješten i zaštićen koštanom formacijom lobanjom, a kičmena moždina nizom pršljenova
povezanih ligamentima, odnosno kičmom.
Slika 1. Centralni i periferni nervni sistem
8
1.2.1. Patofiziologija poremećaja nervnog sistema
Patofiziologija i klinička slika poremećaja nervnog sistema ovise prije svega o lokalizaciji
zahvaćenog dijela nervnog sistema, koja može biti specifična, tj. zahvatati tačno određeni dio
ovog organskog sistema ili nemati tačno određenu lokalizaciju, tipa demijelinizirajućih
poremećaja.
Pored poremećaja koji su specifični za nervni sistem, ovaj sistem mogu zahvatiti i
molekularno-biohemijski poremećaji, koji se javljaju kao posljedica nekog generaliziranog
poremećaja u organizmu, poput deficitnih (npr. hipovitaminoze) i metaboličkih bolesti (npr.
lipidoze).
Smatra se da postoji preko 600 vrsta različitih neuroloških bolesti, od kojih su osnovni tipovi:
● genetski uvjetovane bolesti, poput Huntingtonove bolesti ili mišićne distrofije
● bolesti nastale kao posljedica poremećaja u razvoju nervnog sistema, poput poremećaja
spina bifida
● neurodegenerativne bolesti, okarakterisane oštećenjima ili odumiranjem neurona, poput
Parkinsonove ili Alzheimerove bolesti
● bolesti krvnih sudova mozga
● fizičke povrede kičmene moždine ili mozga
● bolesti praćene napadima, poput epilepsije
● kancerogene bolesti nervnog sistema
● infektivne bolesti, poput meningitisa (5)
​
Poremećaji nervnog sistema koji imaju psihološke manifestacije (depresija, insomnija,
anksioznost i stres) se prema međunarodnoj klasifikaciji bolesti Svjetske zdravstvene
organizacije svrstavaju u grupu F, mentalnih poremećaja i poremećaja ponašanja.
9
2. Ciljevi rada
Na osnovu iznesenog postavljeni su sljedeći ciljevi:
1. Objasniti principe i važnost fitoterapije.
2. Navesti osnovne bolesti vezane za nervni sistem kao i njihovu etiologiju, mehanizam
djelovanja na ćelijskom nivou.
3. Navesti značajne skupine droga koje se mogu primjenjivati u terapiji oboljenja nervnog
sistema, njihove aktivne supstance te mehanizam djelovanja.
4. Dati pregled najznačajnijih pretkliničkih i kliničkih studija koje su provedene s ciljem
utvrđivanja djelotvornosti ispitivanih droga i njihovog mehanizma djelovanja.
5. Na osnovu naučnih činjenica i provedenih studija ponuditi konkretne zaključke o
mogućnosti primjene fitopreparata u terapiji oboljenja nervnog sistema.
10
3. Materijali i metode
Da bi se realiziralo postizanje navedenih ciljeva, kao izvori podataka korišteni su:
● dostupna naučna i stručna literatura,
● originalni članci objavljeni u naučnim časopisima,
● medicinske baze podataka (Medline, ScienceDirect, Free Medical Journals),
● internet, opći i dubinski pretraživači.
Od svih navedenih izvora, najviše informacija je dobiveno korištenjem naučne i stručne literature
iz medicinskih baza podataka i web stranica sa naučnim i stručnim sadržajem.
Od internet pretraživača, korišteni su:
● www.google.com i
● www.scholar.google.com
Tip pretraživanja je:
● retrospektivni i
● deskriptivni.
11
4. Rezultati
4.1. Depresija
Depresija predstavlja najčešći poremećaj iz grupe afektivnih poremećaja, tj poremećaja
okarakterisanih naglim promjenama raspoloženja, bez narušenih sposobnosti spoznajnog procesa
i
mišljenja.
Promjene
raspoloženja
s
pridruženom
odgovarajućom
vegetativnom i
psihomotornom disfunkcijom svrstavamo u poremećaje raspoloženja (eng. mood disorders)
naziv koji se danas preferira za ovu grupu poremećaja. Gradacija poremećaja kreće se od blagog
stanja na granici s normalnim do ozbiljnih psihotičnih depresija praćenih halucinacijama i
deluzijama.
Epidemiologija
Depresija spada u česte bolesti u čitavom svijetu, a smatra se da je preko 300 miliona ljudi
pogođeno nekom vrstom ove bolesti prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije (WHO).
Obzirom da je najčešće dugotrajno stanje, te da može imati različit intenzitet, smatra se ozbiljnim
zdravstvenim poremećajem. Osobe pogođene depresijom imaju problema sa obavljanjem
svakodnevnih obaveza i funkcija na poslu, u školi i u porodici. U najtežim slučajevima može
voditi ka suicidu. To potvrđuje činjenica da oko 800 000 ljudi koji boluju od depresije godišnje
okončava svoj život. A suicid se smatra drugim vodećim uzrokom smrti u populaciji
stanovništva dobi od 15 do 29 godina. Dodatna komplikacija depresije je lošiji ishod za druge
tjelesne bolesti koje se javljaju u komorbiditetu sa depresijom. Npr. pacijenti koji boluju od
nestabilne angine pectoris imaju čak 3 puta veće šanse za letalan ishod nakon infarkta miokarda
ako pri tome boluju i od depresije. Iako globalno više žena boluje od depresije, ovaj poremećaj
ne zaobilazi ni muškarce.
Mada postoje efikasni tretmani depresije, manje od pola onih koji imaju ovaj poremećaj na
svijetu biva njima podvrgnuto. Vodeći razlozi su nedovoljni resursi, manjak adekvatno obučenih
12
zdravstvenih radnika, te stigma vezana za mentalne poremećaje, koja je nažalost i danas pristuna
u društvu, kao i neadekvatna dijagnoza. (6)
​
Simptomi
Simptomi depresije obuhvataju emocionalne i biološke simptome.
Emocionalni simptomi depresije su: apatija, pesimizam, nedostatak samopouzdanja, osjećaj
krivice, neadekvatnosti, čak i ružnoće, neodlučnost, te gubitak motivacije.
U biološke simptome spadaju: usporenost razmišljanja i djelovanja, gubitak libida, te poremećaj
sna i gubitak apetita.
Vrste
Depresivni sindrom može imati dvojaku manifestaciju, može se raditi o unipolarnoj depresiji, te
o biopolarnoj depresiji, koja predstavlja smjenjivanje stanja depresije sa stanjem manije. U oba
slučaja postupci, bili manični ili depresivni nisu prilagođeni okolnostima, tj. ne spadaju u opšte
prihvatljive obrasce ponašanja.
Unipolarna depresija može biti reaktivna, tj. depresija nastala kao posljedica nekog stresnog
događaja i endogena, tj. depresija koja ima nasljedno porijeklo, dakle nije joj uzročnik spoljašnji
uticaj. Različito porijeklo ove dvije vrste depresija je klinički utvrđeno, mada u kontekstu
tretmana ne postoje značajnije razlike.
Što se tiče patofiziološkog mehanizma nastanka depresije, zbog kompleksnosti psihijatrijskih
poremećaja, smatra se da je jako heterogen, a najprihvaćenija teorija o nastanku ovog
poremećaja je monoaminska Schildrautova teorija iz 1965. godine. Po ovoj teoriji depresija je
posljedica manjka monoaminskih neorutransmitera u određenim regijama mozga i posljedično
njihove smanjene funkcije. U skladu s tim, manija se javlja kao posljedica njihovog
funkcionalnog viška. Monoaminski neurotransmiteri ključni za patofiziologiju depresije su
noradrenalin i 5-hidroksitriptamin. (7)
​
13
Terapija
Srednji i teži oblici depresije se tretiraju dvojako. Postoji psihološki tretman, poput bihevioralne
aktivacije, kognitivno-bihevioralne terapije, te interpersonalne terapije. Drugi pristup je
farmakološki i zasniva se na terapiji lijekovima iz grupe antidepresiva. Terapiju je potrebno
prilagoditi pacijentu kako bi se postigao odgovarajući efekat tretmana, dakle potrebno je
prilagoditi tip lijeka i dozu za svakog pacijenta. (6)
​
Antidepresivi se mogu podijeliti u sljedeće kategorije:
● Inhibitori preuzimanja monoamina (triciklični antidepresivi, selektivni inhibitori
preuzimanja serotonina i ostali inhibitori)
● Inhibitori monoaminooksidaze (selektivni i neselektivni)
● Ostali antidepresivi koji neselektivno inhibiraju receptore
Svim navedenim vrstama antidepresiva potrebno je minimalno 2 sedmice da izazovu željene
efekte iako njihovi farmakološki efekti nastupaju odmah, što ukazuje na važnost sekundarnih
adaptivnih promjena.
Iako korišteni u terapiji depresije po smjernicama WHO, ovi lijekovi imaju i neželjene efekte. Pa
triciklični antidepresivi izazivaju sedaciju, konfuziju i poremećaj motorne koordinacije, te
somatske popratne pojave poput suhih usta, zamućenog vida, opstipacije i retencije urina. SSRI
imaju manju akutnu toksičnost, pa je smanjen rizik od predoziranja, ali također mogu izazvati
neželjene efekte poput mučnine, nesanice i seksualne disfunkcije. Pored navedenog ipak
predstavljaju najčešće propisivane antidepresive. MAO inhibitori mogu dovesti do hipotenzije,
gojaznosti, te nemira i nesanice.
Antidepresivi predstavljaju područje u kojem prednjači tarapeutski empirizam u odnosu na
mehanicističko shvatanje, prije svega zbog psiho-somatske kompleksnosti poremećaja, a onda i
zbog nemogućnosti ispitivanja na životinjskim modelima. (7)
​
14
Sve navedeno daje nam dovoljno razloga da mogućnost terapije depresije potražimo i u
fitoterapiji. Težnja je zadovoljiti sljedeće zahtjeve: manje neželjenih efekata, manja akutna
toksičnost pri predoziranju, brže antidepresivno djelovanje i odgovarajuća efikasnost kod
pacijenata koji ne reaguju na TCA ili MAOI.
U terapiji depresije koriste se: nadzemni dio kantariona (​Hyperici herba), t​ učak šafrana (​Crocus
sativus stigma), ​korijen ružičastog žednjaka (​Rhodiolae radix).​
4.1.1. Kantarion (​Hypericum perforatum)​
Biljka​: Kantarion, odnosno gospina trava (​Hypericum perforatum) je višegodišnja zeljasta biljka
s razgranatim korijenom. ​Stabljika ​je uspravna, gola, visine od 20 do 100 cm sa žutim
cvjetovima, a cvjeta u periodu od maja do septembra. Biljka raste na umjereno toplim i umjereno
svijetlim staništima. Kantarion je porijeklom iz Evrope i Azije, a njegova široka upotreba
uvjetovala je i namjensko gajenje obzirom da samonikle jedinke nisu mogle da zadovolje
potražnju.
Upotreba kantariona u medicinske svrhe datira još iz antičke Grčke kada su ga Galen i Hipokrat
preporučivali kao diuretik, lijek za zarastanje rana, liječenje menstrualnih tegoba, intestinalnih
problema. (8​​ )
Slika 2. Nadzemni dio kantariona (​Hyperici herba)
15
Kantarion je odavno poznat u narodnoj medicini, a onda i u fitoterapiji po svojim
antibakterijskim, antivirotičkim, te antiinflamatornim i analgetskim efektima. Međutim u
posljednje tri decenije pažnju je privuklo i antidepresivno djelovanje njegovih ekstrakata. (9)
​
Droga​: ​N​adzemni dio kantariona (zelen), Hyperici herba, Hypericum perforatum L., Hyperaceae
Hemijski sastav​: U mnoštvu aktivnih supstanci koje sadrži ova droga, u kontekstu fitoteterapije
depresije od značaja je hiperforin, koji je inhibitor transporta monoamina. Pored hiperforina
(floroglucinol) od velikog značaja je i hipericin (naftodiantron). Iz pomenute grupe
naftodiantrona, značajni su i pseudohipericin, izohipericin i protohipericin.
Antidepresivno djelovanje aktivnih principa ove droge potvrđeno je brojnim ispitivanjima, kao i
činjenica da ima malo akutnih neželjenih efekata, te da se bolje podnosi nego mnogi drugi
uobičajni antidepresivi. Ono na šta se treba obratiti pažnja prilikom korištenja droge je indukcija
nekih metaboličkih enzima što u konačnici može indukovati ili inhibirati metabolizam nekih
drugih lijekova ukoliko se koriste istovremeno kada i preparati herbe kantariona. (7)
​
Djelovanje: Hipericin je odgovoran za crvenu boju ulja kantariona. Smatra se da upravo
hipericin inhibira sinaptičko preuzimanje serotonina, noradrenalina, dopamina, GABA kiseline i
L-glutamata, omogućavajući im da se duže zadrže u sinaptičkoj pukotini i spoljavaju svoj efekat.
Na pomenutom principu se zasniva njegovo antidepresivno djelovanje, kao i djelovanje same
droge. (9)
​
Isto djelovanje ima i drugi pomenuti aktivni princip hiperforin, koji je nažalost jako nestabilna
susptanca, fotosenzitivna, termosenzitivna, osjetljiva na prisustvo kisika, kao i
rastvarača. (9​​ )
16
lipofilnih
Slika 3. Strukturna formula hipericin​a
Slika 4. Strukturna formula hiperforina
Rana ispitivanja kantariona ukazuju na njegovo svojstvo stimulacije kapilarnog krvnog protoka.
Kasnijim ispitivanjima na mitohondrijama iz mozga miševa došlo se do zaključka da hipericin
snažno inhibira MAO-A i MAO-B. Međutim kasnije se ustanovilo da je njegova inhibitorna
funkcija dosta manja nego što se originalno mislilo. Čak štoviše, nivo hipericina koji bi bio
dovoljan da u značajoj mjeri inhibiria MAO je daleko manji nego što je nađeno u ljudskom
mozgu nakon primjene preporučenih doza.
Hipericin također ima jak afinitet za sigma receptore, što reguliše nivo dopamina. Pokazuje i
antagonističko djelovanje na adenozinske, benzodiazepinske, te GABA receptore.
Pored navedenog, smatra se da se antidepresivna djelovanja kantariona ne mogu prepisati samo
hipericinu, već da značajnu ulogu igra i hiperforin. Ova supstanca je snažan inhibitor ponovnog
preuzimanja serotonina, dopamina, normadrenalina, GABA i L-glutamina. Za razliku od
antidepresiva koji blokiraju 5-HT receptore, hiperforin inhibira ponovnu pohranu serotonina
podižući nivo intracelularne koncetracije i natrija i kalcija.
To rezultira smanjivanjem
koncentracijskog gradijenta natrija između neurona i sinaptičke pukotine, što u konačnici
rezultira smanjenjem ponovnog preuzimanja monoaminskih neurotransmitera od strane neurona,
odnosno njihovim dužim zadržavanjem u sinaptičkoj pukotini.
17
Navedeni mehanizam može biti i polazište za sintezu nove generacije antidepresiva.
Hiperforin također povećava broj 5-HT receptora, što ukazuje na moguće dugoročne efekte
tretmana kantarionom.
Kliničke studije​: Još od 1980tih godina desetine kliničkih ispitivanja potvrdile su učikovitost
kantriona u tretmanu depresije. Neke su se bavile ispitivanjem efekata kantariona u poređenju sa
placebom, a druge su pak poredile njegove efekte sa efektima standardnih antidepresiva.
Meta-analize kliničkih studija provođenih od sredine 1990tih godina su: ​Linde et al. 1996​; ​Kim,
Streltzer, and Goebert 1999​; ​Linde and Mulrow 1998​; ​Barnes, Anderson, and Phillipson 2001​;
Linde et al. 2005a​, ​b​; ​Clement et al. 2006​; ​Linde, Berner, and Kriston 2009​.
Najznačajnija studija je meta-analiza koju su objavili Linde i saradnici 2009. Njihova analiza je
uključila 29 studija sa ukupno 5489 pacijenata. Sve studije su bile dvostruko slijepe, a nisu
uključene studije gdje se pored kantariona pacijantima administrirao i ekstrakt neke druge droge,
te su trajale najmanje 4 sedmice.
Rezultati su bili sljedeći: pripravci kantariona su pokazali statistički značajan efekat u odnosu na
placebo i jednako djelotovornan efekat kao i standardni antidepresivi. Na osnovu rezultata
ispitivanih studija, Linde i saradnici su zaključili da je ekstrakt kantariona djelotvorniji u
kratkoročnom tretmanu blaže do umjerene depresije.
Barnes, Anderson i Phillipson su ispitivali rezultate dodatnih 7 studija koje su ispitivale efekte
kantariona. Došli su do sličnog zaključka, tj. eksperimentalna grupa koja je bila tretirana
ekstraktom kantariona je pokazala značajnije efekte smanjivanja simptoma depresije u odnosu na
placebo i slične efekte u odnosu na grupu tretiranu standardnim antidepresivima.
Za razliku od prethodnih studija koje su ispitivale efekte kantariona u tretmanu blaže i srednje
teške depresije, 2 studije provedene u SAD 1990 i početkom 2000tih godina (Shelton i saradnici)
došli su do zaključka da je kantarion nedjelotvoran u tretmanu težih oblika depresije. To je
potvrdila i dvostruko slijepa, multicentrična studija sprovedena na 340 odraslih pacijenata koja je
poredila efekte upotrebe kantariona sa placebom i SSRI lijekom sertralinom. Studiju su proveli
18
Hypericum Depression Trial Study Group 2002. godine na 12 psihijatrskih klinika u SAD.
Rezultati su pokazali da je efekat kantariona bio 47,6% što je niže od placeba (55,9%) i sertralina
(61,1%) u tretmanu težih oblika depresije. (8)
​
4.1.2. Šafran (​Crocrocus sativus​)
Biljka​: Šafran (lat. ​Crocus sativus) je višegodišnja zeljasta biljka iz porodice perunika
(Iridaceae). Biljka uglavnom sama raste u Južnoj Evropi i Aziji, a zbog izuzetne vrijednosti
uzgaja se u mediteranskim zemljama, Indiji i naročito u Iranu, koji je najveći proizvođač šafrana
na svijetu. Podzemni dio biljke čini lukovica, a nadzemni kratka stabljika, koja sa cvijetom može
dostići maksimalnu visinu od 30 cm. Cvijet ima 6 latica i dva uska, izdužena listića. Cvjeta svega
2-3 sedmice godišnje u mjesecu martu. Šafran važi za najskuplji začin na svijetu, te se u tu svrhu
najviše i uzgaja ali nisu zanemarive ni njegove terapeutske uloge. U ove svrhe koristi se samo
vrh tučka, kojih biljka ima po tri u cvijetu, isti se suši i po potrebi samelje. (10)
​
Slika 5. Cvijet i tučci cvjetova šafrana (​Crocus sativi flos et stigma)
Šafran nalazi upotrebu u medicini već stotinama godina. Kroz historiju je poznata njegova
upotreba kod kancerogenih oboljenja i depresivnih poremećaja. Ove dvije upotrebe ove izuzetno
skupe biljke su u fokusu i u istraživanjima modernog doba. Naime, obećavajući antikancerogeni
efekti su ispitivani kako in vivo tako i in vitro. Antidepresivni efekti su otkriveni in vivo, ali i
19
potvrđeni kliničkim studijama. Sve navedeno ide u prilog upotrebi šafrana u racionalnoj
fitoterapiji.
Pored velike tradicionalne vrijednosti u kulinarstvu kao začinske biljke, naučne studije u šafranu
pronalaze i dodatne terapijske vrijednosti. U tradicionalnoj perziskoj medicini, šafran se odavno
koristi u tretmanu depresije.
Droga​: Tučak šafrana (​Crocus sativus stigma)​, Crocus sativus L., Iridaceae
Hemijski sastav​: Šafran i njegovi aktivni principi imaju mnogo mogućih upotreba u fitoterapiji.
Tu spadaju prije svega šafranal, krocin i krocetin. (11)
​
Djelovanje: ​Ustanovljeno je da krocin i krocetin imaju i antioksidativna i antiinflamatorna
svojstva, tj. smanjuju produkciju neurotoksičnih molekula poput ​azotmonoksida (NO) i
peroksida. Pored opravdanosti u tretmanu depresije, ova svojstva su značajna i za tretman
neurodegenerativnih bolesti. Krocin i krocetin ispoljavaju različitu efikasnost nakon oralne
administracije ekvivalentnih doza usljed različite apsorpcije. Naime, krocetin se apsorbuje brzo u
sistemsku cirkulaciju u intaktnom obliku i u obliku mono- i di-glukuronida. Krocin se hidrolizira
u krocetin, te djelimično glukuronizira prije apsorpcije. (14)
​
Kliničke studije​: Cilj prve studije je bio da ispita efikasnost vodeno-alkoholnog ekstrakta
šafrana i uporedi sa efektom fluoksetina u tretmanu srednje teških i nešto težih oblika depresije.
Dvostruko slijepa studija je trajala 6 sedmica, a pacijenti su nasumično raspoređivani u grupe,
kako bi uzorak bio stratificiran, te se rezultati studije mogli generalizovati. U studiji je
učestvovalo 40 odraslih ljudi kojima je dijagnosticirana srednja do teža depresija prema
četvrtom, najnovijem izdanju smjernica Dijagnostičkog i Statističkog uputsva za dijagnozu
mentalnih poremećaja. Studija je provedena kao dvostruko slijepa, centrirana i randomizirana, a
pacijenti su raspoređivani u grupu 1, koja je primala kapsule sa 30mg šafrana dnevno ili u grupu
2, koja je primala 20 mg fluoksetina dnevno u trajanju od 6 sedmica. Zaključak ove studije je
bio da je šafran pokazao slične efekte kao fluoksetin u tretmanu srednje i teže deprsije (​F = 0.13,
d.f. = 1, ​P = 0.71), dakle nije nađena statistički značajna razlika između ove dvije grupe po
pitanju dobivenih rezultata nakon korištenja pomenute terapije. (11)
​
20
Druga studija je sprovedena s istim ciljem utvrđivanja efikastnosti šafrana u tretmanu srednje
teške i teže depresije u trajanju od 6 sedmica. Studija je bila dvostruko slijepa,
placebo-kontrolisana, randomizirana studija. 40 učesnika sa dijagnosticiranom depresijom su
podijeljeni u 2 grupe. Jedna grupa je primala kapsule šafrana od 30 mg, a druga kontrolna grupa
je istih 6 sedmica primala placebo. Nakon sprovedenog kliničkog dijela zaključeno je da je
šafran pokazao daleko bolje rezultate, konkretno zabilježeni su sljedeći rezultati na Hamiltonovoj
skali ​d.f. = 1, ​F = 18.89, ​p < 0.001. Praćeni su i neželjeni efekti i između ove dvije grupe nije
zabilježena statistički značajna razlika po pitanju bilo kojeg od primijećenih neželjenih efekata.
Rezultati studije ukazuju na opravdanost upotrebe šafrana u terapiji srednje teške i teže depresije.
(12)
Nadalje, urađena je sistematična obrada šest prethodno rađenih studija koje su upoređivale
antidepresivne efekte šafrana i placeba, gdje je pronađeno značajno terapijsko djelovanje ove
droge. Smatra se da se ovo djelovanje može pripisati njegovom seratogenom, antiinflamatornom,
neuroendokrinom i neuroprotektivnom djelovanju. (13)
​
Administracija krocina i krocetina je rezultirala jednakim efektom kao i administracija SSRI
(fluoksetina). S druge strane jednaki efekti su bili ispoljeni nakon administracije krocina i
krocetina, kao i nakon ekvivalentne doze SNRI (dezimipramin). Tako da se ne može sa
sigurnošću tvrditi da li se djelovanje ovih aktivnih principa zasniva na inhibiraju ponovne
pohrane seratonina ili noradrenalina.
Slika 6. Strukturne formule krocetina i krocin​a
21
4.1.3. Ružičasti žednjak (​Rhodiola rosea)
Biljka​: ​Ružičasti žednjak (​Rhodiola rosea) je trajna biljka iz porodice tustika (​Crassulaceae)​.
Naziv biljke ​rhodiola potiče od grčke riječi ​rhodon značenja ruža, zbog mirisa koji podsjeća na
miris ruže, a ​rosea se dovodi u vezu sa drugom odlikom ove biljke, tj. sa ružičastim laticama
njenih cvjetova. Ova biljka, jednostavne, uspravne, glatke ali debele stabljike raste do 40 cm
visine. Duž čitave stabljike su gusto i naizmjenično poredani jajasti, vrhom oštri, blijedozeleni
listovi. Jednospolni cvjetovi su skupljeni u cvatove na vrhu stabljike. Čine ih 4 ružičaste latice i
lapovi, unutar kojih se nalaze žuti prašnici. Biljka cvjeta od juna do augusta, a daje plod u obliku
narandžaste kapsule koja sadrži male sjemenke.
Biljka je rasprostranjena u Evropi, istočnoj Sjevernoj Americi, te srednjoj Aziji. Raste i u
planinskim staništima siromašnim kisikom, a rijetka je i zaštićena biljka.
Slika 5. Ružičasti žednjak (​Rhodiola rosea)​
Droga: ​Jestivi dijelovi biljke su mladi listovi i izdanci, iako nisu naročito ukusni, a u fitoterapiji
se koristi korijen žednjaka (​rhodiolae radix),​ Rhodiola rosea L., Crassulaceae​(10)
22
Slika 6. Korijen ružičastog žednjaka (​Rhodiolae radix)​
Hemijski sastav: ​Ukupno 140 spojeva je izolirano iz korjena i rizoma ove biljke, uključujući
monoterpenske alkohole i njihove glikozide, cijanogenetske glikozide, aril glikozide,
feniletanoide, fenilpropanoide, kao i
njihove glikozide, falvodnoide, flavonoglikane,
proantocijanide i druge.
Djelovanje​: Ispitivanja na organima, tkivima, ćelijama i pojedinačnim izolovanim enzimima su
pokazala neuroprotektivna, kardioprotektivna, antidepresivna, te stimulirajuća djelovanja na
CNS. Pojedine kliničke studije su pokazale i pozitivan efekat kod premorenosti u vidu povećanja
mentalnih performansi kod višestruke upotrebe ove droge. Rađene su i studije koje potkrijepljuju
opravdanost upotrebe ekstrakta ove biljke kod depresivnih poremećaja, konkretno srednje teške
depresije i generalizirane anksioznosti.
Upotreba u tretmanu depresije zasniva se na djelovanju na hipotalamično-hipofiznu osu i
redukciji lučenja kortizola, te inhibiciji stres-indukovane protein kinaze. Glavna uloga u liječenju
depresije pripisuje se aktivnoj komponenti rosavinu. Ekstrakt droge ne pokazuje interakcije sa
drugim lijekovima, kao ni do sada prepoznate neželjene efekte, što ga čini dodatno primamljivim
za upotrebu u fitoterapiji tretmana depresije. (15)
​
23
Droga također djeluje seratonergički, tačnije povećava nivoe serotonina u mozgu, što također
smanjuje simptome depresije.
Slika 7. Struktura rosavin​a
Kliničke studije: ​Jedna od prvih studija koja se bavila antidepresivnim efektom ružičastog
žednjaka objavljena je u Medical News Today, 2007 godine. Studija je provedena kao dvostruko
slijepa, randomizirana, placebo-kontrolna studija, a pokazala je sljedeće rezultate: dvije doze
ekstrakta ružičastog žednjaka pokazuju značajno smanjenje simptoma depresije kod pacijenata sa
dijagnosticiranom srednje teškom do težom depresijom u poređenju sa placebo grupom. Nadalje,
ekstrakt ove biljke se pokazao kao dosta efikasan i u smanjenju popratnih simptoma depresije
poput smanjenih kognitivnih fukncija, libida, te fizičkih i mentalnih odgovora pacijenata.
Druga studija, također kontruisana kao randomizirana, kontrolisana-placebo studija ispitivala je
efekte ekstrakta ružičastog žednjaka na umjerenu do srednje tešku depresiju u poređenju sa
sertralinom. 57 pacijenata je tokom 12 sedmica bilo podvrgnuto terapiji standardiziranim
ekstraktom ružičastog žednjaka, sertralinom ili su pak bili u placebo grupi. Praćene su promjene i
mjerene u HAM-D skali, BDI skali i CGI/c skali. Statističkom obradom rezultata, došlo se do
zaključka da iako je R. rosea pokazala nešto slabije antidepresivne efekte u odnosu na sertralin,
zabilježeno je i značajno manje neželjenih efekata i dosta bolja podnošljivost. Konačni zaključak
je da iako je ružičasti žednjak manje djelotvoran od sertralina u terapiji umjerene do srednje
teške depresije, pokazuje dosta povoljniji omjer rizik-benefit, što je svrstava u favorizirane
tarapeutike u tretmanu ovog poremećaja. (16)
​
Ružičasti žednjak se koristi u obliku tečnog ekstrakta, suhog esktrakta (60% i 70%-etanolnog)
24
4.2. Anksioznost
Kada se odgovor na strahom prijeteće stimuluse iz okoline, poput odbrambenog ponašanja,
autonomnih refleksa, budnosti i uznemirenosti, te sekrecije kortikosteroida javlja bez adekvatnih
ili ikakvih spoljašnjih dešavanja, možemo reći da imamo stanje anksioznosti. Najpouzdaniji
parametar za definitivnu dijagnozu ovog poremećaja je nemogućnost normalnog funkcionisanja
zbog navedenih simptoma.
U dijagnozi anksioznosti koriste se različiti testovi “skala anksioznosti” koji su zasnovani na
standardnim upitnicima za pacijenta. Pored navedenih koriste se i testovi zasnovani na mjerenju
somatskih i autonomnih efekata vezanih za anksioznost. (7)
​
Epidemiologija
Smatra se da 33,7% svjetske populacije nekad tokom svog životnog vijeka iskusi neki od
anksioznih poremećaja. Ovi poremećaji se često javljaju u komorbiditetu ili u kombinaciji sa
drugim psihijatrijskim poremećajima. Iako se radi o hroničnim poremećajima, nažalost značajan
broj se ne otkrije na vrijeme ili se ne tretira na adekvatan način.
Zastupljenost anksioznih poremećaja među spolovima je otprilike 2:1 u korist žena.
Ta činjenica se pripisuje fiziološkim faktorima, genetskim i biološkim, kao mogućim
predispozicijama za obolijevanje od nekog od anskioznih poremećaja.
Iako se ovi poremećaji mogu javiti bilo kada tokom životnog vijeka, najviše su pogođene osobe
srednje životne dobi, a zastupljenost istih opada s približavanjem trećoj životnoj dobi. (17)
​
Vrste
U grupu poremećaja poremećaja anksioznosti spadaju sljedeći:
● generalizirani poremećaj anksioznosti
● panični poremećaj
25
● fobije
● post-traumatski poremećaj (PTSD) (7)
​
Terapija
Od 1960tih godina, najviše korišteni lijekovi u tretmanu anksioznosti i ansksioznih poremćaja su
benzodiazepini, koji poboljšavaju GABAminergičku neurotransmisiju. Spojevi iz ove grupe
pokazuju zadovoljavajuću efikasnost što ih je i dovelo do titule najkorištenijih i najčešće
prepisivanih anksiolitika. Međutim, ne daju svi pacijenti odgovarajući odgovor na tretman ovim
lijekovima. Dodatni veliki minus su i neželjene pojave, koje uključuju sedaciju, miorelaksaciju,
sinergističko djelovanje sa alkoholima, retrogradnu amneziju i ovisnost. U kasnim 1980im
godinama pojavljuje se i lijek Buspiron, ne-benzodiazepinski azapiron, anksiolitik koji djeluje na
5-HT1A receptore. Međutim, isposatavilo se da ispoljava dosta zakašnjeli odgovor u poređenju
sa brzim tarapeutskim odgovorom benzodiazepina. Navedeno je potaklo istraživače da dalje
tragaju za robusnim anksiolitičkim susptancama koje imaju imanje neželjenih efekata, a
zadovoljavajuću brzinu tarapeutskog odgovora. (18)
​
26
4.2.1. Pasiflora (​Passiflora incarnata)
Biljka: ​Pasiflora (lat. ​Passiflora incarnata​) je višegodišnja biljka, penjačica porijeklom iz Južne
Amerike, a danas se uzgaja komercijalno diljem svijeta. Raste na osunčanim i prozračnim
područjima. Stablo ove biljke može narasti do 8 metara, pa se uzgaja kao ukrasna penjačica, a
lijepi blijedo ljubičasti cvjetovi, promjera 5-8 cm pojavljuju se na mladim grančicama u periodu
juna do augusta. Plodovi pasiflore su jajolike bobe s mnogo sjemenki, a dozrijevaju krajem ljeta,
odnosno u ranu jesen. Bogati su vitaminom C, kalcijem, te željezom​.
Slika 7. Nadzemni dio pasiflore (​Passiflorae herba)
Pasiflora se odavno koristi u tradicionalnoj herbalnoj medicini u tretmnu insomnije i
anksioznosti. Nadalje, poznata je i po analgetičkim, spazmolitičkim svojstvima, pa je našla
upotrebu i u tretmanu dismenoreje i epilepsije.
Droga:​ ​Nadzemni dio, herba (​Passiflorae herba​), Passiflora incarnata L., Passifllorceae
Hemijski sastav: ​Najvažniji ljekoviti sastojci ekstrahovani iz pasiflore su flavonoidi i maltol
koji imaju umirujuće i uspavljujuće djelovanje, što ovu drogu čini djelotvornom u tretmanu
27
anksioznosti. Droga sadrži i glikozide apigenina i luteolina (izoviteksin-2-glukozid,
izoorijentin-2-glukozid i šaftozid) (19)
​
Upotreba i djelovanje: ​Pasiflora se upotrebaljava u obliku čaja (infuzuma). Priprema se od 4-8
g sirove droge i 150 ml ključale vode. Tako napravljen pripravak preporučuje se konzumirati 3
puta dnevno. Droga se može koristiti i u obliku osušenog praška (0,25-1,0 g tri put dnevno),
zatim u obliku tečnog ekstrakta (1:1 u 25% alkoholu u dozi od 0,5-1 ml također tri puta dnevno)
ili u obliku tinkture (1:8 u 45% alkoholu, 0,5-2 ml tri puta dnevno).
Droga se često koristi u kombinaciji s drugim drogama poput valerijane ili drugih anksiolitičkih
droga. (20)
​
Pasifloru u tretmanu anksioznosti djelotvornom čine i krisin i derivat pirona i maltol, koji su
odgovorni za uticaj na CNS. Iako farmakološki mehanizam nije u potpunosti poznat, smatra se
da su sedativno-hipnotički efekti ove droge zasnovani na djelovanju na GABA neurotransmisiju.
Kliničke studije: ​Na Univerzitetu Medicinskih Nauka u Teheranu je sprovedena studija o
uticaju upotrebe pasiflore u vidu standardiziranog ekstrakta na pacijente sa dijagnosticiranim
generaliziranim anksioznim poremećajem.
Zbog mnogobrojnih kognitivnih neželjenih efekata anksiolitičkih lijekova pažnja je
preusmjerena na herbalne preparate sa, kroz dugogodišnju praksu, dokazanim anksiolitičkim
djelovanjem.
30 pacijenata u dobi između 18 i 50 godina, sa dijagnosticiranim generaliziranim anksioznim
poremećajem, koji su ispunjavali kriterije studije su učestvovali u ovoj dvostruko-slijepoj,
placebo-kontrolnoj studiji. Korišteni su vizuelni i audio testovi anksioznosti, a rezultati su
obrađeni korištenjem softvera SPSS PASW-statics. Vrijednosti su mjerene na samom početku
studije i mjesec dana nakon tretmana. P-vrijednost manja od 0.05 je uzeta kao statistički značajna
razlika.
Učesnicima je administriran Sertralin u dozi od 50 mg dnevno, koja je povećana na 100 mg
dnevno nakon dvije sedmice. Nakon toga, 14 nasumičnih pacijenata je primalo 15 kapi ekstrakta
pasiflore tri puta dnevno, a preostalih 16 pacijenata je istovremeno primalo placebo.
28
Studija je pokazala da je pasiflora sigurna za upotrebu (detektovano je malo ili nimalo nus
pojava) u tretmanu generalizirane anksioznosti, kao dodatna terapija uz osnovnu. Obzirom da je
uzorak relativno mali, rezultate bi trebalo potvrditi na studiji koja bi obuhvatila više ispitanika.
Druga studija koju su proveli Appel i saradnici pokazala je značajano antagonističko djelovanje
sastojaka pasiflore na GABA receptore. Pasiflora se pokazala kao efikasna u tretmanu
generaliziranog anskioznog poremećaja u poređenju sa oksazepamom, naročito u kontekstu
njegovih neželjenih efekata. Prednost upotrebe herbalnih lijekova u odnosu na farmakoterapiju
ogleda se u često zanemarenim neželjenim efektima iste, poput smanjenih kognitivnih
sposobnosti, psihomotornih disfunkcija i prejake sedacije.
Studija koju su proveli Dimpfel i saradnici ispitivala je uticaj suhog ekstrakta pasiflore na
memoriju i koncentraciju. Rezultati nisu pokazali nikakve kognitivne disfunkcije u smislu
smanjenih sposobnosti memorije ili koncentracije, korištenem psihometrijskih skala. (21)
​
29
4.2.2. Melisa (​Melissa officinalis)
Biljka: ​Melisa, matičnjak (​lat. ​Melissa officinalis)​ je vrsta trajne ​biljke iz roda usnatica
(Lamiaceae​).​
Biljka raste u južnoj ​Europi i mediteranskoj regiji, doseže visinu od 70 do 150 cm. Listovi imaju
blag miris nalik na ​limun i ​metvicu​. Cvjeta krajem ljeta i ima male, bijele cvjetove pune nektara
koji privlače pčele; zbog toga joj je latinski naziv ​Melissa (grč. pčela). ​U našoj zemlji je
sporadično rasprostranjena. Veoma je cijenjena ljekovita, aromatična i medonosna biljka, pa se
najčešće gaji.
Slika 8. List matičnjaka (​Melissae folium)​
Droga:​ ​Osušeni listovi matičnjaka (​Melissa officinalis folium​), Melissa officinalis L., Lamiaceae
Sastav: ​Prema zahtjevima Europske farmakopeje, sadrži najmanje 4% hidroksi-derivata cimetne
kiseline, izraženo kao rozmarinska kiselina. List matičnjaka sadrži eterično ulje sa
monoterpenskim aldehidima, flavonoide, derivate hidroksicimetne kiseline (kafena, hlorogenska,
rozmarinska) i triterpenske kiseline.
Djelovanje: ​Prema važećim monografijama preparati na bazi lista matičnjaka koriste se kod
uznemirenosti, napetosti, razdražljivosti, kod blažih poremećaja spavanja i kao karminativa.
Sedativno djelovanje ekstrakta lista matičnjaka potvrđeno je na eksperimentalnim životinjama.
Mehanizam djelovanja nije sa sigurnošću utvrđen. (22)
​
30
Kliničke studije: ​U studiji sprovedenoj na odjelu za dijetetiku i klinički nutricionizam bolnice
Univerziteta San Martino u Dženovi učestvovalo je 20 ispitanika kojima je na osnovu
DSM-IV-TR kriterija ustanovljen anksiozni poremećaj i poremećaj spavanja.
Nakon što su dokazani anksiolitički efekti na miševima upotrebom ​Cyracos®, standardiziranog
ekstrakta melise, provedena je i pomenuta klinička studija na volonterima. Korišten je Cyracos®
(Naturex, SA, France) standardizirani vodeno-alkoholni ekstrakt lista melise, ​Melissa officinalis,
L. Ispitanicima je administrirana tableta od 300 mg ujutru i ista takva uveče.
Po završetku ispitivanja, nakon 15 dana, rezultati su bili sljedeći: 19 od 20 ispitanika je pozitivno
odgovorilo na tretman. Agitacija se smanjila za 35% (1.30 ± 0.16 vs. 0.25 ± 0.10, ​p < 0.01),
hiperaktivnost za 10% (0.40 ± 0.11 vs. 0.10 ± 0.07, ​p < 0.05) napetost za 18% (0.70 ± 0.18 vs.
0.15 ± 0.08, ​p​ < 0.01).
Zaključak studije je da je ispitivani preparat na bazi melise djelotvoran u tretmanu blaže do
srednje jake anksioznosti. Rezultate studije bi trebalo ponoviti sa placebo kontrolnom grupom i
većim brojem ispitanika. ​Poželjno bi bilo ispitati i psihološke stres markere, kako bi se
uspostavila direktna veza djelovanja aktivnih principa melise na hipotalamično-hipofiznu osu,
preko GABA-minergičkog puta.
Prednost u odnosu na farmakoterapiju ovih poremećaja ogleda se u izostanku neželjenih efekata
melise. (23)
​
Tradicionalna upotreba melise u iranskoj etnomedicini, kao i tradicionalnoj medicini Australije,
potakla je naučnike odjela za farmakognoziju medicinskog univerziteta u Mashadu (Iran) i
Univerziteta u Zapadnoj Australiji da sa naučnog aspekta istraže njenu učinkovitost. Njihov rad
je imao za cilj da sumira botaničke karakterizacije, tradicionalnu upotrebu, fitohemiju i
farmakološke osobine, farmakokinetiku i toksikologiju M. officinalis, te ukaže na mogućnosti
upotrebe ove droge u budućnosti.
Rezultat njihovog istraživanja je bibliografski članak koji je sažeo neobjavljene tradicionalne
spise, objavljene naučne članke iz različitih dijelova svijeta o upotrebi i učikovitosti matičnjaka.
31
Pretraživane su sljedeće baze podataka: Web of Science, PubMed, ScienceDirect, Google
Scholar i Scopus sa tematikom farmakologije i fitohemije M. officinalis.
Široka upotreba ove droge diljem svijeta olakšala je pronalazak relevantnih članaka i studija o
njenoj upotrebi. Fitohemijska istraživanja su pokazala da droga sadrži isparljive supstance,
triterpenoide, fenolnu kiselinu i flavonoide. Nađeno je da čiste komponente izolovane iz sirovih
ekstrakata melise ispoljavaju brojne farmakološke efekte, među kojima su najznačajniji
anksiolitički, antispazmolitički, te antiviralni. Navedeni efekti su posljedica inhibitornog
djelovanja aktivnih principa na AChE aktivnost, te stimulacijskog djelovanja na GABAA
receptore.
Zaključak ovog istraživanja je pokazao da su ispitivane savremene farmakološke studije
opravdale tradicionalnu upotrebu matičnjaka u širokom spektru oboljenja, s naročitim uticajem
na ansksioznost. (24)
​
4.2.3. Narandža (​Citrus arrantium)
Biljka: ​Narandža, pomorandža (​Citrus aurantium​) je zimzelena biljka iz porodice rutača
(​Rutaceae)​ . Ova biljka porijeklom iz Azije, već odavno se uspješno uzgaja širom mediterana,
budući da joj za rast i razvoj treba mediteranska klima.
Stablo narandže može narasti i do 10m, a na njegovim granama se nalaze ovalni, kruti, zeleni
listovi. Cvjetovi su bijeli do bijelo-žućkasti sa pet latica. Najpoznatiji dio biljke je svakako plod
narandže, sa narandžastom korom i kašastim sadržajem. koji se koristi u ishrani.
Droga: ​U herbalnoj medicini se koriste perikarp ploda, list, cvijet i plod (​Citri aurranti amari
pericarpium, flos et fructus), C
​ itrus
aurantium amarum, Rutaceae. A eterično ulje gorke
narandže (​Amari curanti aetheroleum)​ se dobija iz perikarpa ploda. (10)
​
Djelovanje i upotreba: ​Različiti dijelovi biljke i njihovi pripravci se koriste peroralno i
dermalno. Peroralni preparati su djelotvorni kod GIT smetnji, poput konstipacije, ulcera,
regulisanja masnoća u krvi, snižavanja krvnog pritiska kod dijabetičara.
32
Drogu čini eterično ulje izolovano iz perikarpa ploda gorke narandže (​Citri auranti amari
perikarpi aetheroleum). Š
​ to se tiče uticaja na CNS, aktivni principi ove droge imaju sedirajuće
djelovanje, zahvaljujjući kojima droga nalazi primjenu u tretmanu psihičkih poremećaja poput
anksioznosti i poremećaja spavanja. (25)
​
Slika 9. Plod, list i cvijet gorke narandže (​Amari auranti fructus, folium et flos​)
Kliničke studije: ​Zbog brojnih neželjenih efekata trenutno dostupnih tretmana anksiolitičkih
poremećaja javlja se značajna potreba za tretmanom pomenutih stanja i u fitoterapiji.
Ustanovljeno je da pojedine vrste roda Citrus pokazuju značajno djelovanje u smanjenju
simptoma anksioznosti i insomnije. Celso i saradnici su proveli studiju koja je ispitivala
anksiolitičku aktivnost eteričnog ulja gorke narandže posredstvom 5-HT1 receptora, mehanizam
djelovanja, te neurohemijske promjene koje se javljaju nakon tretmana pomenutom drogom.
Studija je izvođena na miševima i trajala je 14 dana, te je pored navedenog pratila i znakove
toksičnosti. Korištena su eterična ulja gorke narandže dobivena hladnom vodenom destilacijom
plodova uzgojenih na odjelu za botaniku, Instituta prirodnih nauka, Botucatu, Brazil. Nakon
analize dobijene droge gasnom hromatografijom i masenom spektrometrijom, urađen je
ekspreimentalni dio studije. Dobijeni su rezultati na osnovu kojih je zaključeno da anksiolitički
efekti pomenute droge se ispoljavaju nakon jedne doze od 5mg/kg, kao i nakon višekratnog
33
apliciranja eteričnog ulja u trajanju od 14 dana u pojedinačnoj dozi od 1mg/kg. Ovi efekti su
ispoljeni djelovanjem na seratonergički sistem, konkretno preko 5-HT1A receptora. Tretman
nije pokazao nikakve vidljive znakove toksičnosti, kao ni promjene u tjelesnoj težini niti
abnormalnosti u serumskim nivoima AST, ALP, uree, albumina, kreatinina, triglicerida niti
ukupnih proteina. Jedini parametar čija se vrijednost promijenila je ukupni serumski holesterol,
koji je značajno snižen. (26)
​
Sljedeća studija provedena je na specifičnoj ciljnoj grupi, tj. na grupi žena u predporođajnoj fazi,
a imala je za cilj da ispita efekte eteričnog ulja perikarpa gorke narandže na smanjenje
predporođajne anksioznosti administracijom preko olfaktivne sluznice. U studiji su učestvovale
po 63 trudnice u dvije grupe. Pacijentice su bile izložene destilatu preko gaza natopljenih ovom
drogom, koje su svakih 30 minute bivale ponovo natopljivane drogom. Anksioznost pacijentica
se mjerila korištenjem upitnika, observacijski, te preko Spielberg state-trate upitnika o stanju
anksioznosti. Dobiveni podaci su analizirani i dobiveni su sljedeći rezultati: prije intervencije
obje grupe su imale iste prosječne nivoe anksioznosti, međutim na prvom i drugom mjerenju
nakon administracije destilata ispitivane droge, eksperimentalna grupa je pokazala niže nivoe
anskioznosti u odnosu na kontrolnu gupu.
Na osnovu navedenog zaključeno je da je aromaterapija uljem gorke narandže jednostavna,
neinzvazivna, a efikasna metoda ublažavanja simptoma anskioznosti žena u predporođajnoj fazi.
To je naročito bitno obzirom da se smatra da 80% žena u predporođajnoj fazi pati od nekog
oblika anksioznog poremećaja, što rezultate navedene studije čini jako korisnim. Stanje stresa i
anksioznosti u predporpđajnoj fazi mogu smanjiti amplitudu i frekevenciju uterinih kontrakcija,
te produžiti vrijeme trajanja ove faze. Nadalje, stanje anksioznosti može pojačati krvarenje za
vrijeme poroda, te uticati na kašnjenje laktacije nakon poroda. Budući da su trudnice i dojilje
posebna grupa pacijenata, kod kojih je dosta ograničena upotreba konvencionalnih lijekova,
fitoterapija je od velikog značaja u smanjenju simptoma i olakšavanju stanja anksioznosti. (27)
​
34
4.3. Insomnija
Insomnija je poremećaj spavanja koji se može očitovati kao problem sa uspavljivanjem i/ili
problem sa preranim buđenjem. Osobe koje pate od ovog poremećaja imaju sljedeće simptome:
● Poteškoće sa uspavljivanjem
● Često buđenje tokom noći i problem sa ponovnim uspavljivanjem
● Prerano buđenje ujutro
● Osjećaj umora nakon buđenja
Vrste insomnije
Primarna insomnija predstavlja stanje u kojem osoba ima poteškoće sa spavanjem koje nisu
posljedica nekog drugog zdravstvenog problema.
Sekundarna insomnija se javlja kao posljedica nekog drugog zdravstvenog problema, poput
astme, artritisa, depresije, kancerogenih oboljenja ili kao neželjeni efekat terapije koju osoba
uzima.
Druga podjela insomnije razlikuje hroničnu i akutnu insomniju u zavisnosti od toga koliko dugo
traje i kako često se ispoljava.
Akutna insomnija je kratkotrajna, dok hronična traje duže. Također, može se javljati u
intervalima, odnosno mogu se smjenjivati periodi insomnije i periodi normalnog ritma spavanja.
Akutna insomnija se definiše kao insomnija koja traje od jedne noći do pet sedmica. Uzroci ovog
poremećaja mogu biti akutni stres, akutna bolest, emocionalne ili fizičke poteškoće, faktori iz
okruženja poput jakog svjetla ili buke, rad u noćnoj smjeni, te promjena vremenskih zona kod
putovanja. Dijagnoza hronične insomnije se uspostavlja nakon što se ustanovi da je osoba imala
poteškoće sa spavanjem najmanje tri noći sedmično u jednom mjesecu ili duže. Uzroci hronične
insomnije mogu biti depresija ili anksioznost, hronični stres, fizička ili psihička hronična bol. (28)
​
35
Terapija
Što se tiče tretmana insomnije, najčešće prepisivani lijekovi za tretiranje ovog stanja su lijekovi
koji djeluju agonistički na GABA-minergički inhibitorni neurotransmiter u mozgu. Takvo
djelovanje izaziva sedativne efekte, ali i antikonvulzivne, te anksiolitičke. Benzodiazepini su
primjer hipnotika, koji djeluju na navedeni način. Pored benzodiazepina, postoje i
nebenzodiazepinski lijekovi, koji pružaju veću kontrolu hipnotičkih efekata, odnosno trajanije
djelovanje.
Pored navedenih postoje i OTC preparati namijenjeni tretmanu insomnije. Tu spadaju antagonisti
histaminskih receptora, koji imaju manje ili više sedativni učinak. Antihistaminici dakle
predstavljaju alternativnu terapiju benzodiazepinima. Loša strana ove grupe lijekova je
nespecifičnost djelovanja, te posljedično mnogostruki neželjeni efekti.
U skorije vrijeme u farmakološkom tretmanu insomnije koriste se i antidepresivi, poput SSRI, te
antipsihotični lijekovi. (29)
​
Fitoterapija je također našla svoje mjesto u tretmanu insomnije, budući da za razliku od
farmakoterapije izaziva dosta manje neželjenih efekata, uz zadovoljavajuće djelovanje. U tu
svrhu koriste se korijen i rizom valerijane (​Valerianae rhizoma et radix),​ cvijet hmelja (​Humuli
lupuli flos),​ te cvjetovi lipe (​Tiliae flos).​
4.3.1. Valerijana (​Valeriana officinalis)
Biljka: ​Valerijana, odoljen (​Valeriana officinalis)​ je višegodišnja zeljasta ​biljka iz porodice
bazgovki​ (​Caprifoliaceae​). Raste na vlažnim tlu i uspijeva diljem Evrope.
Stabljika biljke je obrasla dlačicama, a od dna prema cvijetu sežu neparno posloženi listići,
zašiljenih vrhova. Biljka cvjeta od maja do augusta, a ružičasti cvjetići, ugodnog mirisa formiraju
cvat.
Droga: ​Korijen valerijane (​Valerianae radix)​, Valeriana officinalis L., Caprifoliaceae, je veoma
razgranat te je, za razliku od cvijeta, oporog i neugodnog mirisa i okusa. Upravo se korijen
36
koristi u ljekovite svrhe radi svog eteričnog ulja. Vadi se prije ili nakon samog cvjetanja
valerijane te se od njega, nakon obrade i sušenja izrađuju tinkture, ulja čajevi i kapi.
Hemijski sastav: ​Tačan hemijski sastav korjena odoljena i eteričnog ulja zavisi od faktora poput
vrste odoljena, mjesta i vremena berbe, i dijela korijena. Tanji djelovi korijena sadrže, 1-2%
eteričnog ulja (​valerianae aetheroleum)​ . Deblji i stariji dijelovi korijena sadrže više
izovalerijanske kiseline. Eterično ulje sadrži najvećim dijelom bornilizovalerijanat, slobodni
borneol i izovalerijansku kiselinu, terpineola, pinena, kamfena, limonena i neka složenija
jedinjenja borneola sa mravljom i sirćetnom kiselinom. Definitvan stav se može utvrditi samo
analizom trenutno skupljenog korijena ili proizvodne serije eteričnog ulja. U nekim proizvodnim
serijama ustanovljeno je i prisustvo glikozida–valerozida, zatim tanina, i saponina. Korijen i
eterično ulje sadrže i manje količine organskih kiselina kao što su: palmitinska, mravlja, sirćetna
i jabučna.
Valerijanska kiselina i njeni derivati specifični su za vrstu ​Valeriana officinalis i njihovo
prisustvo nije utvrđeno u drugim vrstama roda Valeriana, koje imaju medicinski značaj.
Evropska farmakopeja propisuje postupak ispitivanja prisustva i sadržaja valerijanske kiseline i
njenih derivata metodama tankoslojne hromatografije (TLC) i tečne hromarografije visokih
performansi (HPLC), kao dokaz identiteta i kvaliteta ove droge.
Djelovanje​: Farmakološka aktivnost je posljedica sinergističkog djelovanja većeg broja prisutnih
sastojaka u korijenu, kao i njihovih razgradnih produkata. Rezultati dosadašnjih ispitivanja
ukazuju da je inhibitorno delovanje na centralni nervni sistem najvećim dijelom posljedica
povećanja GA-BA-minergične aktivnosti. Poznato je da GABA, kao glavni inhibitorni
neurotransmiter u centralnom nervnom sistemu posreduje u inhibiciji stresa i uznemirenosti. Za
vodeni ekstrakt pokazano je, u in vitro ispitivanjima, da stimuliše oslobađanje GABA. Korijen
valerijane također sadrži GABA, kao i druge sastojke, za koje je ustanovljeno da se vezuju za
GABA receptore (valerenska i amino-kiseline). Seskviterpenske kiseline dodatno inhibiraju
enzime koji razgrađuju GABA [2,3,20−25]. (22)
​
Kliničke studije: ​Korijen valerijane se koristio od davnina u tradicionalnoj medicini mnogih
naroda, kao sredstvo za ublažavanje poremećaja spavanja, za smanjenje napetosti i kod
37
gastrointestinalnih poremećaja. Pored tradicionalne, droga se koristi i u zvaničnoj medicini. Zbog
dokazane terapijske efikasnosti, oficinalna je u mnogim nacionalnim farmakopejama, kao i u
Europskoj. Pozitivna monografija Komisije E ukazuje na sigurnost i efikasnost njene primjene.
Prema ovoj monografiji, droga ispoljava sedativno i uspavljujuće djelovanje, a koristi se u obliku
infuza, tinkture i najčešće suhog ekstrakta. Zbog nedovoljnih podataka o bezbjednosti primjene,
preparati na bazi valerijane ne preporučuju se djeci mlađoj od dvanaest godina, trudnicama i
dojiljama, a treba izbjegavati istovremenu primjenu sa barbituratima i drugim sedativima, ali i sa
alkoholnim pićima. Toksikološka ispitivanja izolata valerijane ili pak pojedinačnih aktivnih
sastojaka droge, pokazala su izuzetno nisku toksičnost. (22)
​
Slika 10. Korijen i rizom valerijane (​Valerianae rhizoma et radix)​
Salter i Brownie su uradili studiju koja je imala za cilj da evaluira efikasnost valerijane u
tretmanu primarne insomnije. U svom istraživanju koristili su AMED i MEDLINE baze
podataka u kojima su pretraživali relevantne eksperimentalne studije koje su ispitivale uticaj
Valeriane officinalis i njenih pripravaka na odrasle individue kod kojih je registrovan problem sa
spavanjem. 12 od ukupno 16 studija koje su zadovoljile kriterije da budu uvrštene u ovo
istraživanje su potvrdile efikasnost valerijane, korištene kao monopripravak ili u kombinaciji sa
hmeljom (​Humulus lupulus)​ u tretmanu insomnije. Rezultati su pokazali poboljšanja kako u
dužini sna, tako i u kvalitetu istog. (30)
​
38
Valerijana se pokazala kao efikasna u tretmanu insomnije i kod uže specificiranih grupa
pacijenata. Jedna od takvih grupa su pacijenti sa bipolarnim poremećajem, kod kojih se
smjenjuju epizode anksioznosti i depresivne faze. (31)
​
Insomnija je također čest simptom kod žena u menopauzi, kod kojih je valerijama također našla
primjenu u tretmanu insomnije, koja se nerijetko javlja kod ove populacije. Opravdanost njene
upotrebe je pokazala studija u kojoj je učestvovalo 100 žena u periodu menopauze, kod kojih su
zabilježeni problemi sa spavanjem.​ (32)
​
4.3.2. Hmelj (​Humulus lupus)
Biljka: ​Hmelj (​Humulus lupulus L.) je biljka penjačica iz porodice konoplji (​Cannabaceae).​
Tanka stabljika može narasti do 9 m visine, a obrasla je dlačicama pomoću kojih se hvata za
druge biljke i obavija ih u smjeru kazaljke na satu. Korijen je vretenast i dobro razgranat.
Nasuprotni listovi nalaze se na dugoj stabljici, a s donje strane obrasli su žljezdastim dlakama.
Biljka je dvodoma, pa razlikujemo muške i ženske stabljike. Cvjetovi na muškim stabljikama su
sitni i skupljeni u blijedozelene, metličaste cvatove. Ženski cvjetovi su jajolike šišrake, duge 4-5
cm. Cvjetaju u julu i augustu i dozrijevaju za prosječno 40 dana.
Hmelj raste na vlažnom tlu Evrope i Sjeverne Amerike, uz rijeke i potoke, te u šumama.
Droga: ​Osušeni cvjetovi hmelja (​Humuli lupuli flos),H
​ umulus lupulus​ L.,​ Cannabaceae
Hemijski sastav: ​Cvjetovi sadrže tanine, pektinske materije, alfa (humulonsku) i beta
(lupulonsku) hmeljnu gorku kiselinu, eterična ulja, te najdominantniji sastojak lupulin, koji se
izdvaja u obliku praha. (10)
​
Djelovanje i upotreba: Koristi se u tretmanu nesanice, nervoze i sličnih stanja vezanih za
centralni nervni sistem. U tu svrhu koristi se u vidu infuzuma (čaja), koji je vrlo gorak. Kao gorki
pripravak, čaj hmelja djeluje pozitivno i na povećanje apetita. To može biti korisno obzirom da
se insomnija nerijetko javlja u stanjima sa smanjenjem apetita.
39
Tradicionalna upotreba hmelja kao stomahika, sedativa, te antibaktericida i antivirotika su
potkrijepljena in vivo i in vitro ispitivanjima. Pored fitoterapijske upotrebe, najveći uzgoj hmelja,
odnosno njegovih šišarki je zbog industrije piva.
Iako je primarna historijska upotreba hmelja bila zasnovana na njegovom gorkom okusu, pa se
koristio kao stomahik, te kao konzervans, u moderno doba dolazi do izražaja i njegova upotreba
kao sedativa Naime, primijećeno je da su se radnici zaposleni u berbi hmelja relativno lahko i
brzo umarali, zbog čega se predpostavilo da ova biljka sadrži sastojke koji djeluju sedativno.
Zbog ovih svojstava, koriste se i jastuci punjeni šišarkama hmelja u cilju poboljšnja simptoma
nervoze i nesanice (Hänsel et al., 1976, Schiller et al., 2006).
Osušeni cvjetovi ženskih biljaka hmelja, odnosno šišarke uvršteni su i u Europsku farmakopeju
(2005). Opisani su i u ESCOP monografiji (2003) kao droga sa indikacijama nemira i insomnije.
Droga je oficinalna i po Britanskoj farmakopeji, od 1983. godine.
Njemačka komisija E odobrila je upotrebu droge u tretmanu poremećaja raspoloženja, nemira i
nesanice (Blumenthal et al., 2000). Hmelj se najčešće koristi u kombinaciji da drugim biljkama
sedativnih svojstava, poput pasiflore, valerijane, te melise u tretamnu insomnije. (Blumenthal et
al., 2000, Schulz et al., 2001).
Liofilni ekstrakti se koriste za spoljašnju upotrebu, a vodeno-alkoholni, kao i infuzumi za
unutrašnju, kao sedativi i to uglavnim u kombinaciji sa drugim drogama sličnih svojstava.
Kliničke studije​: Grundamn i saradnici su pokazali da hipnotički efekti hmelja mogu biti
antagonizirani koristeći kompetitivnog antagonistu melatoninskih receptora, luzindol. Ovaj
zaključak se oslanja na studiju Abourasheda i saradnika, koja je pokazala da kombinacija
valerijane i hmelja ispoljava djelovanje na seratoninergičke 5-HT4e, 5-HT6, 5-HT7 receptore,
kao i melatoninergičke ML1 and ML2 receptore.
Hipotermički uticaj melatonina i hmelja može biti antagoniziran djelovanjem kompetitivnog
antagoniste melatoninskih receptora, luzindola. Što vodi do zaključka da se hipotermički efekti
hmelja ispoljavaju preko aktivacije melatoninskih receptora. A budući da melatonin ima
40
hipotermičke i hipnotičke efekte, zaključeno je da se i hipnotički efekti ove droge ispoljavaju
aktivacijom melatoninskih receptora.
Njemačka komisija E propisuje upotrebu hmelja u tretmanu nemira, anksioznosti i nesanice u
pojedinačnoj dozi od 0,5 g praška hmelja ili suhog ekstrakta za pripravljanje infuzuma ili
dekokta. Navedeni pripravak se koristi 2 do 3 puta dnevno.
Po britanskoj farmakopeji za tretman nemira i nervoze koristi se 0,5-1 g infuzuma, a za tretman
nesanice 1-2 g sušenog hmelja u vidu tečnog ekstrakta, vodeno-alkoholnog pripravka(1:1) ili
tinkture (1:5)
ESCOP monograph (2003) propisuje peroralnu upotrebu hmelja za odrasle i djecu preko 12
godina, u formi infuzuma, 2-4 puta dnevno, 0,5-2 ml tečnog ekstrakta (alkholno-vodena otopina
1:1) ili 1-2 ml tinkture (1:5). Za djecu i novorođenčad propisuje se upotreba do 500 g sušenih
šišarki hmelja kojima se puni puni jastuk za spavanje. Dužina upotrebe nije ograničena. (33)
​
Slika 11. Cvjetovi hmelja na stabljici (​Humuli lupuli flos)
41
4.3.3. Lipa (​Tilia cordata)
Biljka​: ​Lipa (​Tilia cordata)​ je veliko drvo čije stablo doseže visinu do 30 ​metara​, a starost i do
nekoliko stotina godina. Cvjetanje traje 2 do 3 sedmice, a cvjetovi su bijeli do blijedo zelenkasti i
grupisani u cvatove. Zahtijeva vlažna tla za rast, te je široko kultivisana, kako na prostorima
Europe, tako i Sjeverne Amerike, a smatra se da porijeklo vodi upravo iz regije Balkana. Dosta
je raširena vrsta i u Bosni i Hercegovini. Raste pojedinačno, ali i u šumskim zajednicama. Često
se sadi kao ukrasno drvo u parkovima i drvoredima.
Droga: ​Drogu čine cvjetovi lipe (​Tiliae flos) Tilia cordata L., Tialiaceae​, b​ ijele do svijetlo zelene
boje sa pet latica, ​koji se beru u vrijeme kada su otvoreni i nisu promijenili boju. Suše se na
prozračnom mjestu, zaštićeni od direktne svjetlosti. Ukoliko je droga ispravno sakupljena i
osušena, mora zadržati prirodnu boju i ugodan miris.​(10)
U herbalnoj medicini koriste se cvatovi vrsta ​Tilia cordata, Tilia platyphyllos, Tilia vulgaris,
pojedinačno ili u kombinaciji. Preparati lipe su registrovani u mnogim europskim zemljama,
uglavnom u obliku čajeva.
Droga je oficinalna po Britanskoj Herbalnoj Farmakopeji (BHP), PDR za Herbalne Lijekove.
Hemijski sastav: Prema važećoj literaturi, sadrži sljedeće komponente: kiseline, aminokiseline,
ugljikohidrate (mucilagene i druge), flavonoide, eterična ulja, te saponine, tanine i tokoferol.
Odnos mucilagenih ugljikodirata i tanina u drogi definiše njen okus. .
Djelovanje i upotreba: ​Cvijet lipe se koristi u tradicionalnoj medicini kao trankvilizator, u
tretmanu glavobolje, te dijareje. također se koristi u tretmanu sedacije kod glavobolje
uzrokovane sinusitisom, migrene, insomnije, stresa i napada panike, te u tretmanu snižavanja
visokog krvnog pritiska.
Koristi se u obliku:
● sprašene droge
● vodeno-etanolnog ekstarkta (1:1)
● tinkture
42
Po direktivi 2004/24/EC zadovoljen je period od 30 godina medicinske upotrebe droge, te je
zahvaljujući brojnim publikovanim podacima dokazana njenoj djelotvornosti i neškodljivosti i
opravdanost upotrebe u medicinske svrhe.
Kliničke studije: ​U studiji koju su sproveli Viola i saradnici, korišten je ekstrakt lipe iz kojeg su
izolovani benzodiazepinski receptorski ligandi. Za jednu od frakcija, kaemferol pokazalo se da
ima relativno nizak afinitet za ove receptore, te ne ispoljava sedativne niti anksiolitičke efekte.
Međutim druga frakcija, flavonoidnog tipa je ispoljavala očit anksiolitički efekat u dva
farmakološka testa za mjerenje anksiolitičkih i sedativnih svojstava supstanci. (34)
​
Slika 12. Cvijet i list lipe (​Tiliae folium et flos)
43
4.4. Stres
Stres predstavlja stanje emocionalne ili fizičke napetosti, kao posljedica pretjeranog ili
neadekvatog odgovora organizma na događaje ili misli koje izazivaju osjećaj frustracije, bijesa
ili nervoze.
Stres je biološki odgovor organizma na izazov ili zahtjev. U osnovi je pozitivna reakcija, koja
pomaže organizmu da izbjegne opasnost ili adekvatno odgovori na mentalni izazov. Međutim
ukoliko traje duže, može biti štetan za zdravlje.
U zavisnosti od dužine izloženosti organizma stresorima i trajanja stanja stresa, stres može biti:
● Akutni, kratkoročni stres koji se javlja u situacijama naglog kočenja u vožnji, trenutne
svađe ili pak spuštanja niz jako strmu padinu na skijama. Ovaj tip stresa zapravo pomaže
organizmu da se snađe u opasnijim situacijama. Može se javiti i u situacijama u kojima se
osoba nađe prvi put, odnosno probava nešto novo.
● Hronični, ovaj tip stresa traje duži period, a može biti uzrokovan različitim faktorima,
psihičkim ili faktorima iz okruženja. Ovaj tip stresa karakteriše se kao stres koji traje
sedmicama ili čak mjesecima. Ponekad osoba može da ne bude svjesna da se nalazi u
stanju stresa dok se ne jave ozbiljniji zdravstveni problemi.
Fizičko-hemijski aspekti stresa
Odgovor organizma na stresor je oslobađanje hormona stresa. Ovi hormoni stimulišu rad mozga,
povećavaju brzinu otkucaja srca, te ubrzavaju puls. Sve navedene reakcije su korisne, jer pomažu
u optimalnom odgovoru na stresor, odnosno situaciju koja izaziva stres, tj. na tzv. “Bori se ili
bježi” (eng. Fight or flight) reakciju.
Kod hroničnog stresa, organizam ostaje u opisanom stanju, čak iako se ne nalazi u neposrednoj
opasnosti. Vremenom to može voditi do sljedećih zdravtstvenih problema: visokog krvnog
44
pritiska, aritmije, dijabetesa, te depresije ili anksioznosti, kožnih problema, te seksualne
disfunkcije i menstrualnih problema, a može doći i do pogoršanja već postojećih zdravstvenih
problema.
Simptomi stresa uključuju: GIT smetnje, poput dijareje ili konstupacije, kognitivnih problema,
poput problema sa pamćenjem, česte glavobolje, te probleme sa koncentracijom, konstanti umor,
te napetost mišića. (35)
​
Zbog kompleksnosti stanja stresa, ne postoji uniformna terapija u smanjenju simpotma istog.
Budući da hronični stres ima širok dijapazon mogućih posljedica na zdravlje, bitno je tretirati
njegove simptome. U ovom tretmanu koriste se sljedeće droge: cvijet lavande (​Lavandule flos),
cvijet kamilice (​Chamomilae flos) te korijen i rizom sibirijskog ginsenga (​Eleutherococci
rhizoma et radix).​
4.4.1. Lavanda (​Lavandula angustifolia)​
Biljka: Lavanda (​lat. Lavandula angustufolia)​ je biljka iz porodice usnatica (​Lamiaceae),​ a
pripada rodu Lavandula koji obuhvata ukupno 39 vrsta.
Grmolika je, višegodišnja biljka koja može dostići visinu od oko 1 metar. Uglavnom raste u
mediteranskim područjima, sa toplom i vlažnijom klimom, pretežno na kamenjaru, međutim
postoje i vrste koje uspijevaju u planinskim područjima.
Tanki i uski listovi su svijetlozelene boje i pružaju se čitavom dužinom stabljike, a na samnom
vrhu nalaze se mali, ljubičasti cvjetovi grupisani u cvat.
Cvjeta u periodu od jula do septembra. Stabljike sa cvjetovima se beru za vrijeme cvjetanja, te
suše na hladnom, suhom i prozračnom mjestu. (3)
​
Droga: ​Drogu čine eterično ulje (​Lavandulae aetheroleum) koje se dobiva destilacijom cvjetova
lavande i cvjetovi lavande (​Lavandulae flos),​ Lavandula angustifolia, Lamiaceae
45
Hemijski sastav: Cvjetovi lavande sadrže 1-3% eteričnog ulja, kumarinske derivate-umbeliferon
i herniarin, flavonoide, sterole u tragovima, triterpene, tanine, fenilkarbonilne kiseline poput:
ruzmarinske, ferulinske, izoferulinske, sinapinske i drugih.
Eterično ulje lavande sadrži monoterpenske alkohole kao najdominantnije komponente, poput
linalola, terpinen-4-ola, limonena, cineola, kamfora, lavandulilacetata, te lavandulola, geraniola,
pinena.
Djelovanje i upotreba​: Lavanda se koristi u različitim oblicima za različite indikacije. Prema
smjernicama Evropske komisije E, u tretmanu nemira, nervoze i nesanice, koristi se u sljedećim
oblicima:
● Infuzuma, koji se pripravlja od 1-2 čajne kašičice sušenog cvijeta lavande u 150 ml
ključale vode,
● Esencijalnog ulja, 1-4 kapi na kocku šećera,
● Te se dodaje u kupke za kupanje. (36)
​
Upotreba lavande je široko rasprostranjena. Najveću upotrebu može zahvaliti opuštajućem,
karakterističnom mirisu, zbog kojeg je čest sastojak kozmetičkih preparata, preparata za čišćenje,
preparata za dermalnu njegu i mnogih drugih.
Lavanda je našla upotrebu i u fitoterapiji, zahvaljujući antimikrobnim, spazmolitičkim,
antikonvulzivnim, sedativnim, antiinflamatornim, te analgetičkim efektima. (3)
​
Kliničke studije: ​Provedene su mnoge studije o uticaju lavande na različite organske sisteme, a
od onih koji su ispitivali djelovanje lavande i njenih pripravaka na CNS, spomenućemo sljedeće:
Motomura i saradnici su ispitivali učinkovitost lavande na mentalni stres i nervozu, te su došli do
zaključka da miris eteričnog ulja lavande značajno utiče na smanjenje navedenih simptoma kod
učesnika u eksperimentalnoj grupi u odnosu na kontrolnu, koja nije bila izložena djelovanju ove
droge, (p<0.01).
46
Sanders i saradnici su ispitivali uticaj eteričnog ulja lavande na raspoloženje ispitanika i našli da
je u poređenju sa kontrolnom grupom kod ispitanika u eksperimentalnoj grupi značajno porastao
intenzitet beta talasa na EEG-u, što upućuje na povećanje pospanosti. Ispitanici su izjavili kako
se osjećaju opuštenije, a pokazali su i značajno bolje rezultate u rješavanju zadatih matematičkih
problema u smislu veće brzine rješavanja i veće preciznosti. Dalja analiza EEG-a ispitanika je
pokazala značajnu frontalnu aktivaciju, koja se povezuje sa ekstrovertnim ponašanjem i
smanjenjem depresivnog raspoloženja.
Masago i saradnici su također ispitivali uticaj eteričnog ulja lavande na EEG promjene i došli do
zaključka da su alfa talasi u parijetalnom i posterijalnom temporalnom regionu značajno opale
netom nakon izlaganja djelovanju droge. Navedena pojava se bihevioralno očituje kao povećanje
osjećaja komfora i blagostanja.
Kod svih studija kod kojih je ispitanicima administrirana droga inhalacionim putem, javlja se
problem određivanja doziranja, odnosno mjerenja apsorpcije aktivnih supstanci, iako je sam
metod administracije jako efikasan, zbog direktnog prelaska aktivnih komponenti iz pluća u krv,
te jednostavnosti same administracije.
Što se tiče sigurnosti upotrebe, kako cvjetova lavande, tako i njenog eteričnog ulja, obje droge se
smatraju dosta sigurnim za upotrebu, na osnovu upotrebe istih u trajanju od preko 30 godina u
EU.​ (36)
Slika 13. Cvijet lavande (​Lavandulae flos​)
47
4.4.2. Kamilica (​Matricaria chamomilla)
Biljka: ​Kamilica (​lat. Matricaria chamomilla) je jednogodišnja zeljasta biljka iz porodice
glavočika (​lat. Asteraceae)​. Stabljika je uspravna, gola i raste do 60 cm visine. Listovi su
smješteni naizmjenično, perasto razdijeljeni. Cvijetne glavice rastu pojedinačno na stabljikama, a
cvjetaju u periodu od maja do početka jeseni i imaju ugodan, blag miris. Plod je svijetlosmeđa
roška.
Biljka je rasprostranjena u cijeloj Evropi i Aziji, na sunčanim mjestima, livadama i kraj puteva.
Najčešće se koriste cvjetovi biljke, od kojih se pravi čaj. A beru se kad je u punom cvatu i suši na
hladnom, suhom i provjetrenom mjestu.
Droga: ​Pored cvjetova (​Chamomillae flos)​ , Matricaria chamomilla L., Asteraceae, koristi se i
eterično ulje kamilice (​Chamomillae aetheroleum)​, koje se također dobiva iz cvjetova, procesom
destilacije.
Hemijski sastav​: U cvjetovima kamilice izolovani su flavonoidi poput: kvercimetrina,
apigenina, te njegovog glikozida, apigenin-7-glikozida i patulitrina.
Ulje je bogato azulenom, koji mu daje plavičastu boju, a djeluje antiinflamatorno. (10) ​U sastav
eteričnog ulja ulaze terpeni, laktoni matricin i matrikarin, seskviterpeni kao sto su, farnezen i
kadinen, alkohol bisabolol i jedan ketoalkohol te karpinsku kiselinu. Eterično ulje sadrži i
kumarine umbeliferon i hernaiarin, te sitosterin, holin, B-karotin, askorbinsku kiselinu (​vitamin
C​), polisaharide i organske kiseline.
Djelovanje i upotreba​: Čaj djeluje pozitivno na centralni nervni sistem, te glatku muskulaturu
probavnog trakta, zbog čega nalazi upotrebu kod smirivanja nervoze i tegoba GIT.a, poput
nadutosti, grčeva. Velika prednost je mogućnost korištenja i kod novorođenčadi, kod kojih su
dosta česte probavne tegobe zbog nedovoljno razvijenih probavnih enzima.
Kliničke studije: U cilju ispitivanja umirujućih efekata kamilice, provedena je studija zasnovana
na intraperitonealnoj administraciji ekstrakta kamilice miševima.
Pokazalo se da flavon
apigenin, prisutan u ovoj drogi, ima funkciju liganda, koji se veže za benzodiazepinske
48
receptore, rezultirajući anksiolitičkom aktivnošću. Velika prednost u odnosu na diazepam koji se
koristi u istu svrhu, je izostanak uticaja na kognitivne funkcije. Liofilizirani infuzum kamilice,
također administriran intraperitonelano eksperimentalnim miševima, ispoljio je depresivni efekat
na CNS.
U otvorenoj studiji ispitivani su efekti konzumacije dvije šoljice čaja od kamilice na pacijente
koji su prošli kardijalnu kateterizaciju, te je rezultat bio duboki san, kod 10 od 12 ispitivanih
pacijenata, 10 minuta nakon konzumacije čaja. Smanjenje latencije spavanja pokazale su i studije
na životinjama. (37)
​
Slika 14. Osušeni cvjetovi kamilice (​Chamomillae flos)​
4.4.3. Sibirijski ginseng (​Ele​ utherococcus senticosus)
Biljka: ​Sibirijski ginseng (​lat. Eleutherococcus senticosus), bodljikava je penjačica iz porodice
Araliaceae. Raste kao samonikla biljka na Dalekom istoku (jugoistočni dio Rusije, sjeverna
Kina, Koreja i Japan).
Droga: ​U fitoterapiji koristi se korijen i podzemna stabljika (​Eleutherococci rhizoma et radix),
sibirijski ginseng, Eleutherococcus senticosus L., Asteraceae
49
Hemijski sastav: ​Droga sadrži eleuterozide (saponinski glikozidi), lignane, kumarine, sterole
(ß-sitosterol). Glavni aktivni princip je eleuterozid E.
Djelovanje i upotreba: ​Pripravci korijena Sibirskog ginsenga našli su korisnu primjenu u
poboljšanju tjelesne i psihičke kondicije (radne sposobnosti), povećanju opće otpornosti i jačanju
srca, krvotoka i živaca. Koristi se također i kao imunostimulans. Tradicionalno se upotrebljavao
kao stimulans.
Eksperimentalni dokazi ukazuju na djelovanje Sibirijskog ginsenga kao adaptogena.
Ekstrakti ove biljke korišteni su u eksperimentu sa miševima, te su izazvali efekat prolongiranog
umora nakon plivanja i pokazali su uticaj na hipotalamično-hipofiznu osu u ekstremnim
uslovima.
Kliničke studije: ​Farnsworth i saradnici su istražili rezultate kliničkih studija, koje su obuhvatile
preko 2100 zdravih ispitanika, u dobi između 19 i 72 godine. Dobiveni rezultati vode do
zaključka da ova vrsta ginsenga povećava sposobnost akomodacije na različite fizičke uslove,
poboljšava mentalne performanse i povećava kvalitet rada u stresnim situacijama.
U drugoj dvostruko-slijepoj studiji, 45 zdravih volontera, 20 muškaraca i 25 žena, u dobi od 18
do 30 godina su nasumično podijeljeni u kontrolnu (placebo) grupu ili eksperimentalnu grupu,
koja je primala pripravak ginsenga u periodu od 30 dana. Ispitanici su testirani Stroop
Colour-Word (Stroop CW) testom kako bi se izmjerio odgovor na stres. Ispitivani su i srčana
funkcija u vidu brzine otkucaja srca, te sistolnog i dijastolnog pritiska prije i poslije tretmana.
Ispitanici eksperimentalne grupe pokazali su za 40% nižu srčanu funkciju u testu sa Stroop CW
stresorom u odnosu na ispitanike koji su primali placebo, a prošli su isti test po završetku
tretmana.
Nadalje, kod ženskih ispitanika, ali ne i muških, pokazalo se da ginseng uzrokuje za 60%
redukciju u sistolnom krvnom pritisku kao odgovor na kognitivni test kojem su bili podvrgnuti.
Navedeno ukazuje na opravdanu upotrebu sibirijskog ginsenga u smanjenju simptoma stresa i
adaptacije na njega. (37)
​
50
Slika 15. Korijen i sprašeni korijen sibirijskog ginseng​a
(​Eleutherococci rhizoma et radix et pulver)
4.5. Neurodegenerativne bolesti
Neurodegenerativnih bolesti su posljedica djelovanja oksidativnog stresa, mitohondrijalne
disfunkcije, agregacije proteina, oštećenje i gubljenje sinapsi, te odumiranje neurona.
Najzastupljenije globalno su Alchajmerova bolest, Parkinsonova bolest, te multipla skleroza.
4.5.1. Alchajmerova bolest (AD)
AD je poremećaj karakteriziran progresivnom demencijom i detorioracijom moždanih funkcija.
Predstavlja neizlječivu bolest, koja ima značajne kako zdravstvene, tako i društvene implikacije.
Smatra se da je uzročnik ove bolesti multifaktorijalan, a uključuje životnu dob, ishranu i
izloženost toksinima. Epidemiologija ove bolesti je u porastu, a samo trenutno broj oboljelih
iznosi 26,6 miliona širom svijeta.
Tradicionalna medicina i ftoterapija se nude kao moguća rješenja usporenja procesa
degeneracije, proučavajući različite fitosupstance i njihova djelovanja, sa antioksidativnim,
antiinflamatornim i antimiologeničnim svojstvima. Neke od njih regulišu i mitohondrijalni stres,
apoptotičke faktore, slobodne radikale i neutrofne faktore.
Neurotrofni faktori poput BDNF, NGF, NT3, NT4/5 igraju ključnu ulogu u neuralnom i
noneuralnom odgvoru na AD. Deplecija ovih faktora ubrzava progresiju AD, što otvara vrata
51
mogućem tretmanu ove bolesti u smislu pronalska načina inhibicije njihove deplecije ili
pronalaskom fitosupstanci koje bi ih funkcionalno zamijenile.
Razmotrićemo, dakle, fitosupstance koje posreduju u signalnom putu uključenom u
neuroprotekciju, posebno neutrotrofin-posredovanoj aktivaciji Trk (tropomiosin-vezana kinaza)
receptora. To uključuje derivate fenola, iridoidne glikozide, alkaloide, steroidne saponine kao
regulatore neurotrofin-posredovane neuroprotekcije. Fitosupstance iz navedenih grupa su
privukle pažnju svojim osobinama ispitivanim u in vitro uslovima, koja bi trebala nadalje biti
testirana in vivo.
Drugi pristup tretiranju ovih bolesti je zasnovan na antioksidativnom i antiinflamatornom
djelovanju fitopreparata u tretmanu neurodegenerativnih bolesti. Na primjer, ladostigil djeluje
neuroprotektivno i predstavlja potencijalno efektivan tretman Alchajmerove i Parkinsonove
bolesti. Primjer fitosupstance sa antiinflamatornim djelovanjem je kurkumin izolovan iz rizoma
kurkume (​Curcumae rhizoma)​. Njegovo djelovanje se zasniva na inhibiciji aktivacije makrofaga
i drugih medijatora upale.
Pored navedenog pristupa, tj. Korištenjem fitosuptnci koje djeluje antiiflamatono i
antioksidativno u usporvanju neurodegeneracije, postoji i pristup kojim se tretira deficit
acetilholina. Naime, ovaj neurotransmiter ima ključnu ulogu u mnogim kognitivnim moždanim
funkcijama. Kod oboljelih od AD, zabilježeni su abnormalno niski nivoi acetilholina. Što znači
da supstance koje djeluju holinergično ili stimulišu djelovanje acetilholina mogu biti korisne u
tretmanu ove bolesti. To mogu biti fitosupstance koje inhibiraju acetilholinesterazu, a one se
najčešće nalaze u drogama, koje sadrže i COX-2 inhibitore, što znači da uz navedeno djelovanje,
imaju i antiiflamatorni efekat, koji je također koristan u tretmanu neurodegenerativnih bolesti. (38)
​
4.5.1.1. Kurkuma (​Curcuma longa)
Biljka: ​Kurkuma (​lat. Curcuma longa)​ je vrsta iz porodice ​Zingiberaceae.
Droga​: D
​ rogu čini osušeni podanak kurkume (​Curcumae rhizoma)​, Curcuma longa L.,
Zingiberaceae
52
Hemijski
satav:
​Droga
sadrži
fenolne
supstance kurkumin, demetoksikurkumin i
bisdemetoksikurkumin.
Djelovanje i upotreba: ​Tradicionalno se koristi u Indijskoj kuhinji kao začin, a korisno
djelovanje ima na bilijarni trakt, kašalj, dijabetički ulcer, reumatizam, te sinusitis. ​Kurkumin je
pokazao neuroprotektivne efekte, te poboljšanje simptoma kod gubitka pamćenja i poteškoća u
učenju u različitim modelima neurodegeneracije, indukujući BDNF (moždani neurotrofni faktor)
i ispoljavejući antiapoptotičke, antineuroinflamatorne, te antioksidativne efekte. (38)
​
Slika 16. Struktura ​kurkumina (a), demetoksikurkumina (b) and bisdemetoksi kurkumina (c)
Smatra se da je djelotvornost
kurkuminoida, grupe spojeva koji uključuju kurkumin,
demetoksikurkumin i bisdemetoksikurkumin, izolovanih iz kurkume veća od čistog kurkumina,
koji se može naći u prodaji kao dijetetski suplement. (39)
​
53
4.4.1.2. Đumbir (​Zingiberis officinalis)
Biljka: ​Đumbir​ (​Zingiberis officinalis​)
Droga: ​Još jedna droga sa obećavajućim djelovanjem u tretmanu neurodegeneracije je i rizom
đumbira (​lat. Zingiberis rhizoma),​ Zingiberis officinalis, Zingiberaceae.. Pored velike uloge u
kulinarstvu i narodnoj kineskoj, arapskoj, te tibetanskoj medicini, izolacijom pojedinih
fitosupstanci i ispitivanjem njihovog djelovanja, ova droga dobija značajnu ulogu i u fitoterapiji.
Hemijski sastav:​ U skladu sa Eu. Ph. 08, od 01.07.2015. monografijom: Ginger (1522) ​Zingiber
officinale​ L., (Ph Eur monograph 1522) droga sadrži:
a) minimalno 0,05% m/m derivata gingerola, u obliku N-vanilil-nonanamida
b) u većoj koncentraciji sadrži zingiberol, citronelol, citral, kamfen (biciklični monoterpen),
β-felandren (ciklični monoterpen), β-bisabolen (seskuiterpenes), 1,8-cineole
c) više od svih biljaka sadrži ​Alpha-Zingiberene,​ ​geranial,​ ​neral,​ ​β-santalol ​(sesquiterpene),
d) rizom sadrži do 93 % vode.
Djelovanje i upotreba: ​Njegovo djelovanje se zasniva na inhibiciji inflamatornih medijatora i
poboljšanju moždanih funkcija. Pored antiinflamatornog djelovanja, ova supstanca pokazuje i
pozitivno djelovanje na skopolamin-indukovanu demenciju, tako što utiče na porast nivoa NGF
(neuralni faktor rasta). Pored dokazanog djelovanja na mučninu i povraćanje, te sigurnosti
upotrebe čak i kod trudnica, postoje i studije koje dokazuju djelotvornost 6-šogaola, kao potentne
supstance u tretmanu AD. (38)
​
4.4.1.3. Visibaba (​Galanthus nivalis)
Biljka: ​Visibaba (​Galanthus nivalis)​
Droga​: Lukovica visibabe (​Galanthus nivalis bulbus)​, Galanthus nivalis, Amaryllidaceae
Hemijski sastav: ​Droga sadrži 17 biološki aktivnih spojeva, od kojih je najznačajniji alkaloid
galantamin.
54
Djelovanje: ​Droga sadrži susptancu galantamin, izokinolinski alkaloid, koji ima dugoročno i
specifično djelovanje na acetilholinesterazu, te potencira holinergičku transmisiju, alosteričkom
modifikacijom acetilholinskih receptora.
Kliničke studije: ​Djelovanje galantamina na acetinholinesterazu i posljedično potenciranje
holinergične transmisije je dokazano studijama Boresa i saradnika, 1996. Godine, te Ikaya i
saradnika 2010. Godine. (39)
​
Prva studija koja navodi inhibitorna svojstva galantamina na acetilholin esterazu datira još iz
1950. Godine, a sproveli su je Mashkovsky i Kruglikova-Lvov, gdje se kao indikacija za
upotrebu lukovice visibabe navodi poliomijelitis, što je ujedno i prva indikacija za upotrebu ove
droge, koja je naučno potvrđena.
Krucijalni korak za galantamin i njegovu upotrebu u tretmanu AD bila je i sinteza ovog spoja
1990. Godine, na osnovu njegove djelotvornosti u tretmanu AD. Galantamin je primjer
fitosupstance izolaven iz prirodnog materijala, koja je postala klinički značajna u terapiji.
(Heinrich, ​2010​). (40)
​
55
4.5.2. Parkinsonova bolest (PD)
Parkinsonova bolest je multifaktorijalni poremećaj, koji je neuropatološki identificiran kao
dobno-ovisna neurodegeneracija dopaminergičkih neurona u supstanciji nigri.
Kao i za druge neurodegenerativne bolesti i kod PD je moguć samo simptomatski tretman.
Noviji pristupi tretiranju ove bolesti istražuju efekte prirodnih produkata, fitopreparata i
sekundarnih metabolita kao potencijalnih tarapeutika u neroprotekciji.
Novija predklinička ispitivanja ukazuju na biljne vrste i njihove bioaktivne sastojke koji se mogu
razviti u lijekove za tretman ove bolesti.
Iako se procjenjuje da u u tradicionalnoj medicini samo Azijskih država postoji preko 120 biljnih
vrsta korištenih u terapiji bolesti koje pogađaju CNS, za mnoge nije ustanovljena adekvatna
kontrola kvaliteta i sigurnosti, kako bi se mogli koristiti u tretmanu neurodegenenrativnih bolesti
u okvirima moderne medicine.
Za neke međutim su sprovedene i adekvatne studije i potvrđena efikasnost, te će neke od njih biti
predmet u nastavku ovog rada. (41)
​
Budući da PB prate inflamacija i oksidativni stres, supstance koje atenuiraju oksidativni stres i
inflamaciju predstavljaju jednu od tarapeutskih opcija u tretmanu ove neurodegenerativne
bolesti.
4.5.2.1. Grožđe (​Vitis vinifera)
Biljka:​ Grožđe (​Vitis vinifera)
Droga: ​Plod grožđa (​Vitis viniferae fructus), V
​ itis vinifera L., Vitaceae
Sastav: ​Droga sadrži reservastraol, njegov derivat oksireservastratol, kvercetin i njegov
glukuronid kvercetin-3-O-​𝛽​-glukuronid
56
Djelovanje i upotreba​: Resvetratol, koji je izolovan iz ploda grožđa (​Vitis viniferae fructus)​, te
plodova bobičastog voća inhibira gubitak dopaminergičkih neurona u modelu na miševima.
Njegovo djelovanje se zasniva na redukciji neuralne inflamacije smanjenjem mRNA nivoa
COX-2 i TNF-​𝛼 mRNA u supstanciji nigri, u kombinaciji sa atenuacijom oksidativnog stresa, te
peroksidacijom lipida.
Oksireservastatol djeluje također neuroprotektivno, na sličan način.
Kvercetin aktvira mikroglijalnu funkciju, sto inače predstavlja prekursora u patogenezi PB. Ova
supstanca također suprimira smrt ćelija u PB na ćelijskom modelu, u ulozi metabolita
quercetin-3-O-​𝛽​-glucuronide.
Kvercetin je dosta široko rasprostranjen u plodovima različitih sorti voća i povrća, a na tržištu je
prisutan i kao izolovana supstanca u dijetetskim suplementima. (44)
​
4.5.3. Multipla skleroza (MS)
Multipla skleroza (MS), (​lat. ​sclerosis multiplex)​ je autoimuno ​neurodegenerativno oboljenje
koje prvenstveno „napada“ bijelu masu centralnog nervnog sistema. Multipla skleroza pogađa
aksone ​neurona​, na kojima pojedini dijelovi ​mijelinske ovojnice ​upalno reagiraju i propadaju.
Dakle multipla skleroza se smatra upalnom, demijelinizirajućom bolešću izazvanom
imunološkim promjenama nepoznate etiologije.
Klinička slika
Kad je određeni dio mijelinskog omotača upaljen i oštećen, prenošenje impulsa kroz ​neurone je
poremećeno, usporeno ili isprekidano, zbog čega signali iz ​mozga dolaze na „cilj“ sa
zakašnjenjem, „greškama“ ili izostaju. ​Bolest je vrlo promjenljivog toka, javlja se neurološkim
simptomima i znacima i karakteriziraju je česta pogoršanja različitog stepena, koja se smjenjuju s
naglim poboljšanjim ​kliničke slike (remisija bolesti). Nastanak multiple skleroze prate mnogi
poremećaji različitog stepena, od blage ukočenosti i otežanog hodanja, do potpune oduzetosti,
sljepoće​, itd.
57
Epidemiologija
Što se tiče epidemiologije ove bolesti, u svijetu od multiple skleroze boluje preko dva milijuna
ljudi i to uglavnom u razvijenim zemljama svijeta. Bolest je nešto češća kod žena nego kod
muškaraca. (45)
​
4.5.3.1. Orah (​Juglans regia​)
Biljka: ​Orah (​Juglans regia)
Droga​: Ulje ploda oraba (​Juglandis fructus oleum​), Juglans regia L., Juglandaceae
Hemijski sastav: Ulje obiluje polinezasićenim masnim kiselinama, poput alfa-linolenska ,
linolne i oleinske kiseline, te sadrži znatno manje zasićenih masnih kiselina.
Djelovanje i upotreba​: Aktivni principi d​roge ispoljavaju antiinflamatorna i antioksidativna
djelovanja
Kliničke studije: Antiinflamatorna i antioksidativna djelovanja aktivnih sastojaka droge su
dokazana na životinjskom modelu, koji se zove eksperimentalni autoimuni encefalitis, a zapravo
imitira MS. Eksperimentalna grupa miševa bila je tretirana uljem oraha na dnevnoj bazi u
trajanju od 21 dan, a praćeni su klinički simptomi, te je nakon završene studije histološki
obrađen uzorak mozga i slezene ovih miševa.
Nađeno je da je prosječna težina bolesti i formiranje plaka u mozgu kod miševa tretiranih uljem
bila značajno niža od miševa iz netretirane grupe ​(​P​ < 0.05). Stimulisani splenociti
eksperimentalne grupe imali su značajno manje INF-γ iinterleukin (IL)-17 upalnih faktora, bez
značajne razlike u IL-10 i IL-5. U serumu eksperimentalne grupe nađeno je značajno manje
IL-17 upalnog faktora u odnosu na kontrolnu grupu, dok je IL-10 bio nešto visočiji (​P​ < 0.05).
Zaključak studije je bio da ulje oraha značajno reducira inducirano stanje inhibicijom formiranja
plakova, kao i produkcijom citokina. (47)
​
58
Slika 17. Plod oraha (​Juglans regia fructus)
59
5. Diskusija
U ovom radu korišten je veliki broj relevantnih naučnih baza podataka u cilju objedinjavanja
najznačajnijih biljnih droga i njihovih pripravaka u tretmanu oboljenja koja pogađaju nervni
sistem.
Prevalenca depresivnih poremećaja je u porastu diljem svijeta. Jedan od vodećih razloga za
upotrebu fitopreparata su brojni neželjeni efekti farmakoterapije. Brojne ljekovite biljke i njihova
svojstva su od davnina poznata, a iste su bile korištene daleko prije današnjih, sintetisanih
lijekova. Od prenosa saznanja o ovim biljkama i njihovim djelovanjima usmenim putem, preko
bilježenja i čuvanja u pismenoj formi, zbog velikog značaja i mogućnosti široke primjene,
ljekovite biljke, njihove droge i pripravci su dio savremene medicine, ravnopravan
konvencionalnim sintetskim lijekovima.
Da bi se neki biljni materijal mogao deklarisati kao biljna droga, mora proći farmakognozijsku
analizu i zadovoljiti definisane standarde. Ova analiza obuhvata prije svega određivanje
identiteta, čistoće i kvaliteta ispitivane droge. Određivanje identiteta se vrši mikroskopski i
makroskopski. Makroskopija podrazumijeva ispitivanja organoleptičkih svojstava poput: izgleda,
boje, mirisa, okusa, konzistencije, te morfološke građe droge. A mikroskopski pregled se odnosi
na anatomsku građu i histohemijske reakcije. Određivanje čistoće podrazumijeva određivanje
prisustva stranih materija, mikrobiološke ispravnosti, kontaminacije teškim metalima, ostataka
pesticida, te kontaminacije radioaktivnim suspstancama. A određivanje kvaliteta se sastoji od
opštih ispitivanja, te kvalitativnih i kvantitativnih.
Droga, dakle predstavlja vrstu kompleksnog lijeka, sa jednom ili više aktivnih komponenti, koje
imaju određeno farmakološko djelovanje. Pored aktivnih principa, droga sadrži i popratne
supstance koje se mogu svrstati u eksicipijense. Biljni dio koji sadrži aktivni princip se može
koristiti kao cjelovit, može biti prerađen u fitopreparat ili aktivni principi mogu biti ekstrahovani.
Pored značaja u djelovanju same droge ili njenog pripravka, aktivni principi imaju bitnu ulogu i
u određivanju identiteta i kvaliteta određene droge. (1​​ )
60
Takve biljne droge i njihovi preparati našli su primjenu i u tretmanu oboljenja nervnog sistema.
Nervni sistem obuhvata sveukpnost nervnih i glijalnih stanica, te njihovih veza (sinapsi), a
funkcionalno je podijeljen na centralni i periferni nervni sistem. Ovaj sistem uz sistem žlijezda sa
unutrašnjim lučenjem nadzire i kontroliše rad cjelokupnog organizma. Dok hormonalni odgovor
djeluje nešto sporije, prenos nervnih impulsa aferentnim, kao i eferentnim putem odvija se odvija
velikom brzinom. Ovakvo ustrojstvo nervnog sistema je ključno za opstanak organizma, kako u
smislu brzog odgovora na vanjske stimuluse, tako i za održavanje homeostaze samog organizma.
Usko vezano sa nervnim sistemom je i psihičko zdravlje čovjeka. Za shvatanje psihološkog
stanja i razumijevanje njegovih promjena bitno je poznavanje neurobiološke osnove, tj. njegove
fiziologije i patofiziologije poremećaja njegovog funkcionisanja. Neuroni između sebe
komuniciraju prenosom električnih impulsa i preko hemijskih prenosilaca, tzv. neurotransmitera.
Uvidom u funkcionisanje i građu samog neurona i neutransmitera, te njihovih receptora,
ostvaruje se bolje razumijevanje psiholoških stanja čovjeka, fizioloških i patofizioloških.
Neki od najčešćih psihičkih poremećaja modernog društva su depresija, anksioznost, insomnija,
te stres, koji su čak do određene mjere povezani. Etiologija i neurobiološka osnova ovih
poremećaja su kompleksni, a smatra se da nastaju kao posljedica djelovanja faktora sredine i
promjene određenih endogenih neuroloških faktora. Prema tome, monoaminski neurotransmiteri
ključni za patofiziologiju depresije su noradrenalin i 5-hidroksitriptamin, a u osnovi etiologije
anksioznosti ključnu ulogu igraju GABA i serotonin.
U skladu s tim proučeni su mehanizmi djelovanja aktivnih principa sadržanih u biljnim vrstama i
njihovim drogama, koji su se tradicionalno koristili u tretmanu ovih poremećaja.
Hipericin i hiperorin, aktivni principi nadzemnog dijela biljke kantariona (​Hyperici herba)
djeluju kao inhibitori ponovne pohrane serotonina i noradrenalina, a ispoljavaju manje neželjenih
efekata od sintetisanih lijekova, koji se koriste u tretmanu depresije. Hiperforin također povećava
broj 5-HT receptora, što ukazuje na moguće dugoročne efekte tretmana kantarionom . (8,9)
​
Na sličan način djeluju i šafranal, krocin i krocetin, aktivni principi prisutni u tučku cvijeta
šafrana (​Crocus sativus stigma), a pored toga ispoljavaju i antiiflamatorno i antioksidativno
61
djelovanje, što znači da djeluju i neuroprotektivno.​(12, 13) ​Upotreba korjena ružičastog žednjaka
(​Rhodiolae
roseae
radix)
u
tretmanu
depresije
zasniva
se
na
djelovanju
na
hipotalamično-hipofiznu osu i redukciji lučenja kortizola, te inhibiciji stres-indukovane protein
kinaze. Glavna uloga u liječenju depresije pripisuje se aktivnoj komponenti rosavinu (15,
​ 16)
Krisin, pirol i maltol, aktivni principi iz nadzemnog dijela pasiflore (​Passiflorae herba) djeluju
na GABA-minergičku transmisiju, te su se zahvaljujući tome pokazali kao djelotvorni u tretmanu
anksioznosti​. (19,21)
​
Slične efekte pokazuje i list matičnjaka (​Melissae folium​) dok anksiolitičku
aktivnost eterično ulje gorke narandže ispoljava posredstvom 5-HT1 serotoninskih receptora.
(23,24)
Inhibitorno delovanje aktivnih principa odoljena (​Valerianae) n​ a centralni nervni sistem zasniva
se najvećim dijelom kao posljedica povećanja GA-BA-minergične aktivnosti. Poznato je da
GABA, kao glavni inhibitorni neurotransmiter u centralnom nervnom sistemu posreduje u
inhibiciji stresa i uznemirenosti, te se četo koristi u kombinaciji sa šišarkama hmelja (​Humuli
lupulu flos)​(30,
32, 33),
dok aktivni principi cvijeta lipe (​Tiliae flos) djeluju na benzodiazepinske
receptore, što ove droge čini efikasnim u tretmanu insomnije. (34)
​
Što se tiče stanja stresa, koji je vjerovatno i najčešća pojava od pomenutih u modernom društvu,
zbog njegove kompleksnosti, ne postoji uniforman tretman. Međutim, fitoterapija nudi moguća
rješenja, pa su u ovom tretmanu primjenu našle sljedeće droge: cvijet lavande (​Lavandule flos),
cvijet kamilice (​Chamomilae flos),​ te eterično ulje lavande (​Lavandulae aetheroleum) ili, pak
infuzuma pripremljenog od cvjetova kamilice ili u vidu ekstrakta poput ekstrakta sibirijskog
ginsenga. (36,37)
​
Pored ovih obrađeni su i poremećaji nervnog sistema koji ne utiču diretkno na psihičko stanje
čovjeka, odn. imaju drugačije posljedice, poput neurodegenerativnih bolesti. ​Tradicionalna
medicina i ftoterapija se nude kao moguća rješenja usporenja procesa degeneracije kod
Alchajmerove
bolesti
proučavajući
različite
fitosupstance
i
njihova
djelovanja, sa
antioksidativnim, antiinflamatornim i antimiologeničnim svojstvima. Neke od njih regulišu i
mitohondrijalni stres, apoptotičke faktore, slobodne radikale i neutrofne faktore. Ovakvi aktivni
62
principi sadržani su u drogama poput rizoma kurkume i đumbira (​Curcumae rhizoma et
Zingiberis rhizoma), ​te lukovice visibabe (​Galanthus nivalis bulbus). ​Sličan pristup usporenju
neurodegeneracije pronalazimo i u tretmanu Parkinsonove bolesti, te multiple skleroze. (38,39,40,41)
​
Budući da se ove bolesti još uvijek smatraju neizlječivima u poznatim okvirima konvencionalne
medicine, od velikog je značaja usporenje njihovog napredovanja, te tretiranje simptoma, u cilju
poboljšanja kvaliteta života oboljelih.
Mnogobrojne studije, kako predkliničke tako i kliničke potkrijepljuju opravdanost upotrebe
navedenih droga u tretmanu različitih bolesti koje pogađaju nervni sistem. Napretkom tehnike i
tehnologije omogućeno je izolovanje aktivnih principa, njihovo ispitivanje i određivanje, te
razumijevanje djelovanja droga na molekularnom nivou.
Pored dokazanog kvaliteta, učinkovitosti i neškodljivosti fitopreparata, neophodna je ozbiljnost u
preporuci i korištenju istih. Pojedini mogu biti kontraindicirani u određenim stanjima, poput
trudnoće i laktacije ili bubrežnih oboljenja i sl. kao i biti potencijalno opasni. Uvijek je bitno
razmotriti procjenu koristi i rizika po pacijenta prije njihovog korištenja.
63
6. Zaključci
Prema definiciji EU-a, fitoterapija je liječenje, ublažavanje i sprječavanje bolesti primjenom
ljekovitih biljaka, njihovih dijelova (cvjetovi, korijenje) ili sastojaka (eterična ulja) kao i
pripravaka (tinkture, suhi ekstrakti).
Fitoterapija je sastavni dio tradicionalne (narodne) medicine svakog naroda. Narodni lijekovi su,
najčešće, pripremani od ljekovitih biljaka i droga u obliku jednostavnih ljekovitih i galenskih
pripravaka. Posljednjih decenija veliki broj tradicionalnih „prirodnih lijekova“ i „ljekovitih
biljaka“ je proučen, terapijski efekti potvrđeni i dozno definisani, a hemijska priroda
farmakološki aktivnih sastojaka sadržanih u biljnim materijalima je određena. Zato fitoterapija i
fitopreparati predstavljaju sastavni dio savremene farmakoterapije i konvencionalnog načina
liječenja.
Fitopreparati se najčešće koriste kroz samomedikaciju za prevenciju nastanka oboljenja, zatim
za terapiju oboljenja u početnim fazama ili blažih oblika bolesti, kao i u fazi oporavka.
Fitopreparati se koriste samostalno ili u kombinaciji sa sintetskim lijekovima. Da bi terapija bila
adekvatno i uspješno primjenjena, neophodno je poznavanje tačne dijagnoze bolesti, ali i
poznavanje droga, odnosno farmakološke aktivnosti njihovih sastojaka; potrebno je imati tačne
informacije o bolesti, kao i o lijeku. Fitoterapija se uveliko primjenjuje u tretmanu oboljena
nervnog sistema i vrlo čsto je sastavni dio konvencionalne terapije. Fitoterapeutici u tretmanu
depresije izrađuju se sa drogama koje sadrže farmakološki aktivne komponente hemijski
definisanih spojeva iz grupa antrahinona, derivata fenola, najčešće flavonoide, kao i eterična
ulja. Analizom uzoraka raznih farmaceutskih oblika fitoterapeutika izrađenih za tretman
depresije, najviše korištena farmakognostička droga je ​Hyperici herba​, kantarion, potom
Valerianae radix, ​korijen odoljena, ​Passiflorae flos,​ cvijet pasiflore, ​Lupuli flos, c​ vijet hmelja.
Na osnovu svega navedenog, pregledom literature i farmakognozijsko-fitoterapijskom obradom
uzoraka analiziranih fitoterapeutika, sa sigurnošću se može konstatovati da fitoterapija nije
alternativna primjena, već zvanična, službena, naučno dokazana pomoćna terapija u tretmanu
oboljenja nervnog ​s​istema.
64
7. Literatura
1. Durić K., ​FITOTERAPIJA - Od tradicionalne do medicine bazirane na naučnim
dokazima. Institut za naučnoistraživački rad i razvoj Univerzitetskog kliničkog centra
Sarajevo. Sarajevo 2016.
2. Europaean commision, ​Herbal medicinal products.
3. Heinrich M., ​Phytotherapy​, Encyclopedia Britannica, Inc. 2013.
4. Sunday J. et al. ​Current phytotherapy - A perspective on the science and regulation of
herbal medicine,​ Journal of Medicinal Plants Research Vol. 4(2), pp. 072-081. 2010.
5. Gamulin S. i sar., ​Patofiziologija,​ 7. izdanje. Medicinska naklada Zagreb, Zagreb 2011.
6. World Health Organisation. ​Depression. 2​ 018
7. Rang H.P. i sar., ​Farmakologija.​ Data status. Beograd 2005..
8. Klemow M. et al. ​Medical Attributes od St. John’s Worth (Hypericum perforatum).
Herbal Medicine: Biomolecular and Clinical Aspects. 2nd edition. 2011.
9. National library of medicine. ​Compound summary for: Hypericin.
10. Grlić Lj. ​Enciklopedija samoniklog jestivog bilja. ​August Cesarec. Zagreb 1990.
ISBN:86-393-0172-7
11. Christodoulou E. et al. ​Saffron: a natural product with potential pharmaceutical
applications. ​Journal of pharmacy and pharmacology. 2015.
12. Shahin Akhondzadeh i saradnici, ​Crocus sativus L. in the treatment of mild to moderate
depression: a double​-​blind, randomized and placebo​-​controlled trial, ​Journal of
Phytotherapy Research, 19(2): ​148-151, 2005.
65
13. Adrian L. Lopresti i Peter D.Drummond, ​Saffron (Crocus sativus) for depression: a
systematic review of clinical studies and examination of underlying antidepressant
mechanisms of action, ​Human Psychopharmacology, 29(6): 517-527
14. B. Amin et al. ​Evaluation of the antidepressant-like effects of acute and sub-acute
administration of crocin and crocetin in mice, ​Avicenna Journal of phytomedicine, ​5(5):
458–468
15. Panossian A. et al. ​Rosenroot (Rhodiola rosea): Traditional use, chemical composition,
pharmacology and clinical efficacy. ​Phytomedicine, 2010. 17(7): 481-493
16. Mao J.J. et al. ​Rhodiola rosea versus sertraline for major depressive disorder: A
randomized placebo-controlled trial.​ Phytomedicine, Volume 22, Issue 3. 2015.
17. Bandelow B., Michaelis S. ​Epidemiology of anxiety disorders in 21st century,​ Dialogues
in clinical neuroscience, 7(3): 327–335. 2015.
18. Costa C et al. ​Citrus aurantium L. essential oil exhibits anxiolytic-like activity mediated
by 5-HT1A-receptors and reduces cholesterol after repeated oral treatment. ​BMC
Complementary and Alternative Medicine. 2013.
19. Miroddi M. et al. ​Passiflora incarnata L.: Ethnopharmacology, clinical application,
safety and evaluation of clinical trials, Journal of etnopharmacology​, 150(3): 791-804.
2013.
20. Capasso F. ​Phytotherapy: A Quick Reference to Herbal Medicine (ebook),
ISBN:978-3-642-55528-2. 2003.
21. Nojoumi M. ​Effects of Passion Flower Extract, as an Add-On Treatment to Sertraline, on
Reaction Time in Patients ​with Generalized Anxiety Disorder: A Double-Blind
Placebo-Controlled Study. I​ ranian journal of psychiatry, 11(3): 191–197. 2015.
22. Đorđević S. i sar., ​Proces izrade kvalitetnog fitopreparata na primeru biljnog sedativa,
Institut za proučavenje lekovitog bilja „Dr Josif Pančić”, UDK 615.322.012/.014.
66
23. Cases J. ​Pilot trial of Melissa officinalis L. leaf extract in the treatment of volunteers
suffering from mild-to-moderate anxiety disorders and sleep disturbances. M
​ editerranean
Journal of Nutrition and Metabolism, 4(3): 211–218. 2011.
24. Shakeri A. ​Melissa officinalis L. - A review of its traditional uses, phytochemistry and
pharmacology. J​ ournal of ethnopharmacology, 21;188:204-28. 2016.
25. WebMD. ​Vitamins&suplements: Bitter orange.
26. Celso A R A Costai saradnici​, Citrus aurantium L. essential oil exhibits anxiolytic-like
activity mediated by 5-HT1A-receptors and reduces cholesterol after repeated oral
treatment, ​BMC Complementary and Alternative Medicine, 13:42, 2013
27. Namazi M. et al. ​Aromatherapy With Citrus Aurantium Oil and Anxiety During the First
Stage of Labor.​ Iranian Red Crescent Medical Journal, 16(6): e18371. 2014.
28. WebMD. ​An overview of insomnia.
29. Currie G., Wheat J. ​Insomnia: An Overview Of Herbal Treatments. ​The Internet Journal
of Alternative Medicine, 5(2). 2007.
30. Salter S., Brownie S. ​Treating primary insomnia - the efficacy of valerian and hops. Aust
Fam Physician, 39(6):433-7. 2010.
31. Baek J.H. et al. ​Clinical applications of herbal medicines for anxiety and insomnia;
targeting patients with bipolar disorder. ​Australian & New Zealand Journal of
Psychiatry.
32. S. Taavoni et al. ​Valerian/lemon balm use for sleep disorders during menopause,
Complementary Therapies in Clinical Practise 19(4), 193:196, 2013
33. European Medicines Agency. ​Assessment report on Humulus lupulus L., flos. B
​ azirano
na Članu 16d (1), Članu 16f i Članu 16h Direktive 2001/83/EC. 2014.
67
34. European Medicines Agency. ​Assessment report on Tilia cordata Miller, Tilia
platyphyllos Scop., Tilia x vulgaris Heyne or their mixtures, flos​. Bazirano na članu
16d(1), 16f 16h of Direktive 2001/83/EC. 2012.
35. MedlinePlus. ​Stress and your health.
36. European Medicines Agency. ​Assessment report on Lavandula angustifolia Mill.,
aetheroleum and Lavandula angustifolia Mill., flos. Bazirano na članu 16d(1), Članu 16f
i Članu 16h of Direktive 2001/83/EC. 2011.
37. Kathleen A. et al. ​Nutrients and Botanicals for Treatment of Stress: Adrenal Fatigue,
Neurotransmitter Imbalance, Anxiety, and Restless Sleep. A
​ lternative Medicine Review,
14: 2. 2009.
38. Venkatesan R. et al. ​Phytochemicals That Regulate Neurodegenerative Disease by
Targeting Neurotrophins: A Comprehensive Review, ​BioMed Research International,
Volume 2015, Article ID 814068, 22 pages
39. M.A.G.Hassan et al. ​Role of medical plants in neurodegenerative diseases with special
emphasis to Alzheimers disease, International Journal of Phytopharmacology. 5(6), 2014,
454-462
40. Gunter Peter Eckert​, ​Traditional used Plants against Cognitive Decline and Alzheimer
Disease, ​US National Library of Medicine National Institute of Health, PMID: ​21833177​,
2010
41. S.V. More et al., ​Advances in Neuroprotective Ingredients of Medicinal Herbs by Using
Cellular and Animal Models of Parkinson’s Disease, E
​ vidence-based Complementary
and Alternative Medicine​ 2013(5):957875, 2013
42. Touqeer Ahmed i Anwarul-Hassan Gilani, ​Therapeutic Potential of Turmeric in
Alzheimer's Disease: Curcumin or Curcuminoids?, ​Phytotherapy Research 28: 517–525,
(2014)
68
43. More S.V. et al. ​Advances in Neuroprotective Ingredients of Medicinal Herbs by Using
Cellular and Animal Models of Parkinson's Disease. Evidence-Based Complementary
and Alternative Medicine, Article ID 957875.
44. Bhullar K.S. et al. ​Polyphenols: Multipotent Therapeutic Agents in Neurodegenerative
Diseases. O
​ xidative Medicine and Cellular Longevity, Volume​ 2​ 013, Article ID 891748.
45. U.S. National Library of Medicine, ​Multiple Sclerosis
46. Lian Y. et al. ​Curcumin Serves as a Human Kv1.3 Blocker to Inhibit Effector Memory T
Lymphocyte Activities. P
​ hytotherapy research (27:9). 2012.
47. Ganji A. et al. ​Therapeutic effects of walnut oil on the animal model of multiple sclerosis.
An International Journal on Nutrition, Diet and Nervous System. 2017.
69