Ang Panitikan Sa Panahong Kasalukuyan
Ratings: (0)|Reads: 9,171|Likes7
Published by Val Reyes
a.
Ang kanilang mga tuwirang panunuligsa sa mga nanunungkulang maytiwaling gawinb.
pagpuri sa mga nakagagawa ng kabutihan.Halimbawa:
Giting ng Bayan
ni Francisco Soc. RodrigoIAkala ni Marcos, ay pampalagiang
Kaniyang mabobola‘t mapaglalaruan
Ang dating maamo at sunud-sunurangMga matiisin nating taong bayan.IISalamat sa Diyos,
ngayon ay gumising
Itong baying dati‘y waring nahihimbing
Salamat at ngayo‘y sumiklab ang giting
Nitong Bayang dati ay inaalipin.III
Kaya nama‘t ngayon ay taas noo
Nating Pilipinoo sa harap ng mundoPagka
t tayo‘y laang magsakripisyo
Sa ngalan ng laya ng tama‘t totoo.
Himala ni Bathala
ni Francisco RodrigoWalang bahid alinlangan, yaring aking paniwalaNa himalang mahiwaga na
nagmula kay BathalaYaong mga pangyayaring hindi inakalaNa nagbukas nang biglaan sa
pintuan ng paglaya
Para sa ‗ting inalipin at inaping Inang Bansa
!
At dahil nakatamo ng kalayaan sa pamamahayag ang mga manunulat, ang galakat tuwa sa
kanilang mga puso ay mababakas na nag-uumapaw. Walang pakundangannilang naipahayag
ngayon ang kanilang nais ipahayag.
2.
AWITING PILIPINO
Ang
Magkaisa
nina Tito Sotto, Homer Flores, at E.dela Pena, ang
Handog ng Pilipino sa Mundo
ni Jim Paredes ay ilan sa mga awiting nagpakita ng makasaysayang tagpongnaganap sa
sambayanang Pilipino na hinangaan sa sandaigdigan.Ang binuhay na awiting
Bayan Ko
ni Freddie Aguilar mula sa panulat ni JoseCorazon de Jesus ay ang pangunahing pumailanlang
ngayon sa mga radyo at telebisyon.At dahil sa pagiging makasaysayan nito noong nakaraang
matahimik na rebolusyon,
iminungkahi ngayon sa ―Constitutional
Commission‖ na gawin itong pangalawang
Pambansang Awit ng Pilipinas.
3.
SANAYSAY
Maging sa mga sanaysay, damang-dama ang labis na katuwaan ng mga Pilipinosa nakamit sa
bagong kalayaan.
4.
MAIKLING KWENTO
Ang katangian ng maikling kwento sa ngayon ay dala o buhat sa nagingnakagawiang pagsusulat
ng mga makata noong panahon ng Hapon. Noong panahon naiyon ay ipinagbawal ang paggamit
ng ibang salita maliban sa kanilang wika. Kayatnailimbag sa gintong pahina ng panitikang
Filipino ang maikling kwento. Bagamat sapanahong ito ay naging masigasig ang mga manunulat
sa kanilang katha, nanumbalik,nag-ala-dagliang kawalan ng banghay ng kwento. Nagkaroon
ng iba‘t ibang pamamaraan
ng pagkukwento. Ang mga paksang dati ay hindi naisusulat ay napapansin. Nagingmatimpi ang
sa pagtalakay ng paksa. Madula ngunit maligoy. Ang mga katangiang iyan
ay namalagi hanggang sa kasalukuyan at ito‘y tinawag
na kontemporaryong maiklingkwento.
5.
Radyo at Telebisyon
Maririnig na sa kasalukuyan na nakapagpapahayag na ng tunay na niloloob nangwalang takot o
pangamba ang mga tagapagsalita sa radyo at mga lumalabas sa telebisyon.Marami na sa
panahong ito ang mga komentarista sa radyo at telebisyon kungsaan pawang laman ng bibig ng
mga ito ang hayagang pagpuna nila sa mga gawain ngmga nasa pwesto.
6.
Pahayagan, magasin, at iba pang babasahin
Matapos mawakasan ang Batas-Marsyal, tila hudyat na rin ito ngpagpapanumbalik sa karapatan
ng lahat ng mga Pilipino hinggil sa pamamahayag.Dumami pa ang nagsulputang mga pahayagan
sa panahong ito.
Inquirer
Manila Bulletin
Manila Times
Philippine Standard
B.
PANITIKAN SA COMPUTER AGE
Chat, FB, twit, blog, jejemon, unli, website, usb, e-mail, download, wifi, connect,
burn, scan, cd….
Ito ay mga salitang karaniwan nang ginagamit ngayon sa ating wika atmasasabing dulot ng
teknolohiya. At dahil parte na ng ating buhay ang teknolohiya,mabilis ang pagbabagong idinulot
nito sa buhay at lipunan. Mabilis din ang pagbabago sapapel na ginagampanan ng impormasyon
sa ating trabaho, buhay, at pag-iisip. Angmabilis na pagbabagong naganap sa buhay natin ay dala
ng mabisang sandata ngteknolohiya
–
ang kompyuter, cellphone, at internet.Naging biswal na manipestasyon ng demokratisasyon sa
internet, ngpamamahayag ang blogging
—
isang anyo ng pagsusulat sa espasyo sa Internet nanagbibigay ng kakayahan sa sinumang may
Internet akses na magsulat ng kanyang nais
isulat, at ―ipalimbag‖ ito sa isang pandaigdigang saklaw. Ang presensya ng mabilisang
input at feedback sa impormasyon ay isang katangiang hindi pa kayang lubos na gayahinng isang
print-based system.
Kasunod nitong ang pagsulpot ng mga networking sites gaya ng friendster atfacebook, naging
madali ang pagpapahayag ng mga tao sa kanilang saloobin hinggil saisang bagay.Sa libro (at
minsan sa internet na rin), ay nakakakita ako ng mga akda na naisulatsa pamamagitan ng
naghaharing paraan ng pagtetext
–
ang Hu-U-ismo
. Kung saan angkarakterisasyon ng ganitong klase ng texting ay gumaGmit
U bilng tXter ng mga kRakter n ms pNaikli at pNaarte ang dTing
. Sila ang mga Pinoy na nagagawang ibahin angWikang Ingles sa punto na hindi na ito
maunawaan.Samantala, ganito din ang pangyayari sa isang nabuong paraan ng pamamahayag,
ang jejemonismo
- kung saan !tÖ Ñm@n @¥ p@gp@p@l!t pÖwww Ñg k@r@kter n@g@met zHa
p@gtetetxt.Cellphone
–
nabago nito ang pang-araw-araw na komunikasyon; dito nabuo ang Hu-U-ismo at
jejemonismo.Computer- Lol, BRBInternet-dito naglipana ang mga blogging sites kung saan
hayagan ang pagpapahayag ngsaloobin ng sinuman na nais makisawsaw sa isyu.
III. Mga Katanungan
a.
Kailan sinasabing nabawi na ng mga mamamayang Pilipino ang tunay na kalayaan?b.
Ipaliwanang ang kalagayan ng panitikang Filipino sa panahong ito?c.
Sa kabuuan, ano sa palagay mo ang maaaring maging kalagayan ng PanitikangFilipino sa
darating pang bukas?
IV. Sanggunian
Arrogante, Jose A.
et. al.
Panitikang Filipino-Pampanahong Elektroniko (Binagong Edisyon)
. Quezon City: National Bookstore, Inc., 2001Ong, Bob.
Stainless Longganisa
, Pasay City: Visprint, Inc., 2005Santiago, Erlinda M.
et al.
Panitikang Filipino-Kasaysayan at Pag-unlad
, Navotas City:National Bookstore, Inc., 2009Caro, Jimmy
–
Mula sa kanyang hand-out ng Sawikaan 2010Salazar, Zeus - Mula sa kanyang hand-out ng
Sawikaan 2010
Mga Elektronikong Sanggunian
www.scribd.com www.oppapers.com
Panitikang Filipino sa Iba’t ibang Panahon
Panahon ng Katutubo
Bago pa man dumating ang mga Kastila sa Pilipinas, mayroon nang sining at panitikan
ang mga sinaunang Pilipino.
Karamihan sa mga panitikan nila’y yaong mga pasalin-dila gaya ng mga bulong,
tugmang-bayan, bugtong, epiko, salawikain at awiting-bayan na anyong patula; mga
kwentong-bayan, alamat at mito na anyong tuluyan at ang mga katutubong sayaw at
ritwal ng babaylan bilang pinakaunang anyo ng dula sa bansa.
Karamihan sa mga panitikang ito ay pasalin-dila. May mga panitikan ring nasulat
mga piraso ng kawayan, matitibay na kahoy at makikinis na bato. Ngunit iilan
lamang ang mga natagpuan ng mga arkeologo (archeologists) sapagkat batay
kasaysayan, pinasunog at pinasira ito ng mga prayle nang dumating sila sa bansa
paniniwalang ang mga ito ay gawa ng demonyo.
sa
na
sa
sa
Pananakop ng Kastila
Dumating ang mga Kastila sa bansa taglay ang tatlong Gs – GOD, GOLD at GLORY.
Dumating sila na ang pangunahing layunin ay ihasik ang Kristiyanismo, maghanap ng
ginto at upang lalong mapabantog sa pamamagitan ng pagdaragdag ng kanilang
nasasakop.
Mahahati ang panitikan sa dalawa sa panahong ito: una ay pamaksang
pananampalataya at kabutihang-asal at ang ikalawa ay ang panitikang
panrebolusyon.
(1) Panitikang Pamaksang Pananampalataya at Kabutihang-asal
Dahil sa pananampalataya ang pangunahing pakay ng mga Kastila, karamihan sa mga
unang akdang nalikha sa panahong ito ay halos paksang pananampalataya. Halimbawa
sa mga ito ay ang mga uri ng dulang senakulo,santa cruzan at tibag; tulang gaya ng
mga pasyong inaawit. Sila rin ang nagpakilala ng konseptong maharlika o dugong
bughaw sa mga Pilipino na mababatid sa mga akdang awit na ang mga pangunahing
tauhan ay mga hari, reyna, prinsipe at prinsesa – isang patunay ang awit na Florante at
Laura ni Balagtas at mga dulang duplo at karagatan.
Sa panahong ito, piling-pili lamang ang nakasusulat sapagkat wikang Kastila lamang
ang kinikilala sa ganitong larangan. Kaunti lamang ang nakasusulat sa Kastila dahil sa
pagpipigil, sa nadaramang takot at pagiging madamot ng mga Kastila.
Sa panahong ito nalimbag ang pinakaunang aklat sa bansa; angDoctrina Christiana
na nalimbag noong 1553 na isang panrelihiyong aklat.
Ang pasyon ang isa sa patulang anyo na makarelihiyon. Samantalang ang mga dula sa
nama’y ang mga senakulo, Santa Cruzan, at tibag. Ang mga dulang Moro-Moro naman
ay pumapaksa sa tagumpay ng mga Kastila, isinasadula rito ang mga himagsikan sa
pagitan ng mga sundalong Kastila at mga Muslim sa Mindanao at sa wakas ng dula,
palaging nagwawagi ang Kastila at talunang niyayakap ng mga Muslim ang
Kristiyanismo. Nauso rin angcarillo o mga dulang puppet na yari sa karton na gumalaw
sa likod ng isang mailaw at puting tela.
Ang mga panitikan namang ukol sa kabutihang-asal ay ang Urbana at Feliza ni Padre
Modesto de Castro.
Nalimbag rin sa panahong ito ang pinakaunang newsletter sa bansa noong 1637 – ang
Successos Felices (Fortunate Events) ni Tomas Pinpin na may 14 na pahina. Ngunit
noong Agosto 8, 1811 lamang nalathala ang pinakaunang pahayagan sa bansa – ang
Del Superior Govierno na umabot hanggang labinlimang tomo.
(2) Panitikang Rebolusyonaryo at Sedisyoso
Sa ikalawang bahaging ito ng kasaysayang pampanitikan sa panahon ng pananakop ng
Kastila, karamihan sa mga panitikang nalikha ay may diwang rebolusyonaryo at
nagbukas sa kamalayang Pilipino sa di-makataong pagtrato sa kanila ng mga Kastila at
nag-uudyok na kalabanin ang pamahalaan.
Dahil sa labis na pang-aalipin at pang-aalispusta at masidhing diskriminasyon ng mga
Kastila sa mga Pilipino; nagsilunsad ng mga kilusan ang iilang Pilipinong hindi na
sumasang-ayon sa pamamalakad ng mga prayle at pamahalaang Kastila.
Nagsisulat ang mga Pilipino sa panahong ito ng mga panitikang nagrerebolusyon.
Nalathala ang mga pahayagang propagandista na pinangunahan ng La Solidaridad
noong Pebrero 19, 1889 na naglalayong“matamo ang pagbabagong kailangan ng
bansang bilang tugon sa kalagayang panlipunan at pang-ekonomiya, maisiwalat ang
malubhang kalagayan ng bansa sa ilalim ng pamamalakat ng mga Kastila at upang
pairalin ang kalayaan at demokrasya.”
Dahil sa mahigpit ang pamahalaan, nagsitago ang mga manunulat sa ilalim ng iba’t
ibang sagisag-panulat upang maprotektahan ng mga sarili laban sa mapangalipustahang Kastila at upang patuloy na makasulat.
Ang pambansang bayaning si Dr. Jose P. Rizal na may sagisag-panulat na Laong Laan
ay naging bahagi ng pahayagang La Solidaridad; at ang may-akda ng mga nobelang
Noli Me Tangere at El Filibusterismo na unang nalimbag at nalathala sa Espanya at
naging mitsa sa mga rebolusyonaryong Pilipino na mag-aklas laban sa mga Kastila.
Sumulat din si Rizal ng mga sanaysay gaya ng Hinggil sa Katamaran ng mga Pilipino at
Sa Mga Kabataang Dalaga sa Malolos.
Ang mga bayaning sina Marcelo H. Del Pilar (na may sagisag-panulat na PLARIDEL),
Graciano Lopez-Jaena, Antonio Luna, Mariano Ponce, Pedro Serrano Laktaw, Emilio
Jacinto, Apolinario Mabini, at marami pang iba ay nagsisulat din.
Pananakop ng Amerikano
Dahil sa pagnanais ng mga Pilipino na mapatalsik ang mga Kastila, naging
tagapagsagip ang mga Amerikano nang dumating sila noong 1898 na tuluyang
nagpabagsak sa pamahalaang Kastila.
Kung relihiyon ang naging pamana ng mga Kastila sa Pilipino, edukasyon naman ang
naging pangunahing ipinamana ng mga Amerikano. Sa panahong ding ito isinilang ang
mga ilang imortal na makatang Pilipino na nagsisulat sa Ingles at Tagalog.
Sa mga unang taon ng pananakop ng Amerikano sa bansa, sumulat ang mga Pilipino
sa Kastila, Tagalog at iba pang wikang panlalawigan. Nagsimula lamang umusbong ang
mga panitikan sa Ingles noong 1910 dahil sa mga bagong silang na manunulat.
Kabilang sa mga manunulat sa panahong ito sina Cecilio Apostol na sumulat ng mga
oda para kay Rizal; Claro M. Recto na naging tanyag sa kanyang natatanging mga
talumpati; si Lope K. Santos na sumulat ng obra-maestrang “Banaag at Sikat” at
nagpauso ng panitikang sosyalista; si Jose Corazon de Jesus na tinaguriang Makata
ng Pag-ibig at may panulat-sagisag na ‘Huseng Batute;’ at si Jose dela Cruz na may
panulat-sagisag na ‘Huseng Sisiw’ dahil sisiw ang ipinababayad kapag nagpapagawa
sa kanya ng tulang pag-ibig; si Severino Reyes na sumulat ng imortal na dulang
“Walang Sugat” at tinaguriang Ama ng Dulang Tagalog; si Zoilo Galang na
pinakaunang nobelistang (A Child of Sorrow) Pilipino sa Ingles at maraming-marami
pang iba.
Ang mga Amerikano ang nagpakilala ng mga fairy tale sa mga Pilipino na ginamit ng
mga gurong Tomasites sa pagtuturo.Ipinakilala rin ng mga ito ang iba pang uri (genre)
ng panitikan gaya ng oda at nagpakilala sa pinilakang-tabing – ang pelikula.
Dahil sa impluwensiyang pangteknolohiyang dala ng mga Amerikano,
naimpluwensiyahan din ang panitikan sa bansa. Dula ang naging pangunahing
panitikan sa panahong ito. Dala nila ang mga bodabil na isang uri ng dula kung saan
umaawit at sumasayaw ang mga artista na nagbunga sa sarsuwela ng Pilipinas. Dahil
sa dala rin ng mga Amerikano ang pelikula sa bansa, ngunit nag-umpisa ito sa mga
artistang gumagalaw lamang at nagsasalitang walang tinig (silent films); unti-unting
naisantabi pansamantala ang dulang panteatro sa bansa dahil sa nakahiligan na ng
mga Pilipino ang panonood ng pelikulang-tahimik.
Ang mga unang pelikulang ginawa sa bansa ay halos mga dokumentaryo ukol sa
pagsabog ng mga bulkan at iba pang kalamidad at ang iilang dokumentaryong bunga
lamang ng pagka-ignorante ng mga Amerikano sa mga katutubong Pilipino.
Ang mga unang pormal na pelikula sa bansa ay ukol sa buhay ng bayaning si Rizal at
ng kanyang dalawang nobela. Ang pinakaunang pelikulang Hollywood na ginawa sa
bansa ay ang pelikulang Zamboanga. Ito ang kauna-unahang Hollywood film na may
underwater scene. Ngunit ang pinakaunang pelikulang produksyon ng Pilipino ay sa
pamumuno ni Jose Nepumuceno hango sa dulang panteatrong Dalagang Bukid (dula
ni Hermogenes Ilagan) na malateatro rin ang kinalabasan.
Di naglaon, ninais na rin ng mga Pilipino na makawala sa kamay ng mga
Amerikano. Ngunit hindi rin naging mabilis ang pagkamit sa kalayaan.
Ang dula ay sadyang kinasangkapan ng mga manunulat na Pilipino upang ipahayag
ang hangad na paglaya ng bayan at makabayang pananaw. Ang kalayaang tinamasa
sa kamay ng mga Amerikano ay alangang ihambing sa ipinalasap ng mga Kastila.
Gayunpaman, hindi rin nasiyahan ang mga manunulat.
Isa sa mga unang dulang itinanghal sa panahon ng mga Amerikano na umuusig sa mga
Amerikano at sedisyoso ay ang kay Juan K. Abad na itinanghal noong Mayo ng 1903 –
ang Tanikalang Ginto. Inakyat ng mga alagad ng batas ang Batangas habang
itinatanghal ang dulang ito dito at dinakip ang may-akda. Ngunti napawalang sala rin sa
tulong ng isang mahusay na manananggol na Pilipino. Ang dulang Kahapon, Ngayon
at Bukas ni Aurelio Tolentino ay tumuligsa rin sa Amerikano. Ngunit pinakamatindi ang
paghihimagsik ng dulang “Hindi Ako Patay” na hindi na nakilala ang may-akda dahil sa
ginamit nito ang pangalan ng kanyang may-bahay.
Pananakop ng Hapon
Sa pambobomba ng Amerika sa Hiroshima, gumanti ang Hapon sa paglusob nito sa
Pearl Harbor noong Disyembre 7, 1941. Dahil nasa isalalim ng kolonya ng Estados
Unidos kaya’t sinakop ng Hapon ang Pilipinas. Ngunit para sa karamihang manunulat
na Pilipino, isang biyaya sa larangang panitikan ng bansa ang pangyayaring ito.
Sumibol nang lubos ang panitikan ng bansa sa panahong ito dahil ipinagbawal ng
namumunong Hapon ang paggamit ng wikang Ingles at itinaguyod ang pagpapayaman
sa panitikan gamit ang mga katutubong wika sa bansa. Sinunog din ang mga aklat na
nasusulat sa Ingles upang masigurong hindi mababahiran ng kanluraning ideya ang
panitikang nililikha.
Ang panahong ito sa kasaysayan ng bansa at ng panitikan ang tinaguriang Gintong
Panahon ng Panitikang Filipino dahil higit na malaya ang mga Pilipino (kaysa noong
sa Amerikano) sa pagsulat ng panitikan at pagsanib ng kultura, kaugalian at
paniniwalang Pilipino sa mga ito.
Sa panahon ding ito kinilala ang mga manunulat na babaeng Pilipino sa pangalan nina
Liwayway A. Arceo at Genoveva Edroza-Matute dahil sa mga makintal na makafeministang maikling-kwento.
Dahil sa dinalang haiku (maikling tulang may tatlong taludtod at may bilang na pantig na
5-7-5 sa taludtod), nagkaroon ang mga Pilipino ng tanaga(maikling tulang may apat na
taludtod at ang bilang ng pantig ay 7-7-7-7)
Panahon ng Pagkamit ng Kalayaan hanggang Kasalukuyan
Naging makasaysayan sa mga Pilipino ang pagbabalik ng kanilang kalayaan mula sa
kamay ng mga Hapon. At dahil sa kalayaang natamo, higit ring sumigla ang kalayaang
pampanitikan ng bansa.
Bilang patunay ng kasiglahan ng panitikang Filipino sa iba’t ibang uri sa panahong ito
ay ang pagkakalimbag ng mga sumusunod na katipunan ng mga aklat: Mga Piling
Katha at Mga Piling Sanaysay ni Alejandro Abadilla, Maiikling Kwentong Tagalog ni
Teodoro Agoncillo, Ako’y Isang Tinig ni Genoveva Edroza-Matute at marami pang iba.
Kinilala rin buhat sa panahong ito ang mga panitikang panlalawigan dahil sa mga
inilunsad na mga pambansang pananaliksik at pagsasaling-wika ng panitikan ng
Pilipinas.
Lalo pang sumigla ang panitikang Filipino nang ilunsad ang gawad Carlos Palanca
Memorial Awards for Litetature.
Sumilang din sa panahong ito ang aktibismo ng mga batang mag-aaral noong
nagsisimula ang dekada ’80 at ang kanilang panitikang aktibista gaya nina Virgilio
Almario (na may sulat-panulat na Rio Alma) at Quintin Perez.
Pinakamasigla rin ang mga panitikang namayagpag sa media gaya ng sa radyo,
telebisyon at sinehan. Nagsilang ang panahong ito ng mga musikerong Imelda Papin at
Victor Wood, ng Hotdog, Sampaguita, Asin, Ryan Cayabyab, Levi Celerio, Pepe Smith
at Freddie Aguilar na naging laman ng mga jukebox. Mga lagaristang gaya nina Ricardo
“Ricky” Lee (may-akda/Himala at Oro, Plata, Mata), Lino Brocka (tagadirehe/Maynila sa
Mga Kuko ng Liwanag) at Ishmael Bernal (tagadirehe/Himala) at Marilou Diaz-Abaya
(tagadirehe/Oro, Plata, Mata). Nagsilabasan rin ang mga karikaturang (komiks) na
Darna, Liwayway at Zuma ni Mars Ravelo at ang pinakatanyag na Pugad Baboy.
Nag-uumpisa pa lang ang ikadalawampung siglo, higit na sumigla ang panitikang
Filipino dahil sa trend o pinauso na dulot ng media.
Kinilala ang Eraserheads (isang bandang binubuo ng mga mag-aaral ng UP) sa
pagpapasigla muli sa OPM. Nagbukas ng daan sa marami pang musikero ang Eheads
gaya ng sa Yano, Siakol, Green Department, the Teeth, Rivermaya at Parokya ni
Edgar. Nagbigay ng bagong hihip sa kulturang Pilipino ang mga bandang ito na
nagpakilala ng iba pang genre ng musika sa lahi. Kinilalang The Beatles of the
Philippines ang Eheads dahil sa init na taglay ng bawat pagtanghal at bagong awitin.
Ilan sa mga awiting kinilalang imortal sa panahong ito ay ang Huling El Bimbo, Iskin,
Banal na Aso Santong Kabayo,Himala, Silvertoes, Alapaap, Overdrive, Peksman,
Prinsesa, Pare Ko at Miss sa Loob ng Jeepney. Maliban sa mga banda, kinilala rin ang
mga musika ni Jolina Magdangal, Jeremiah, Rossel Nava at Carol Banawa na mga
supling ng makabagong melo-musika ng bansa.
Sumigla rin ang mga dulang pantelebisyong pambata lalung-lalo na angBatibot, Ang TV
at 5 and up. At mga dulang panradyo ay kinagigiliwan naman ng mga nakatatanda.
Puspusan din ang produksyong pampelikula na nagsalin ng mga maikling-kwento at
nobela sa pelikula at ginawang inspirasyon ang mga awit, tula, sanaysay at kasaysayan
sa pagbuo ng marami pang dulang pampelikula. Naipanganak din ang maraming genre
ng pelikula gaya ngindependent flims at cinema veritae film.
Sa kasalukuyan, sinasalin ang mga panitikan hindi lamang sa mga pahayagan,
magazine at aklat, hindi lamang sa anyo ng pelikula, palabas pantelebisyon o kaya’y
programang panradyo; kundi sa pamamagitan din ng hi-technology – ang Internet. Dahil
sa internet nagkaroon ng blogging, video clipping at audio airing na patuloy na
bumubuhay sa panitikan hindi lang ng Filipino kundi ng ibang lahi mandin.
Patuloy na dumarami ang mga manunulat na Pilipino sa iba’t ibang anyo at uri ng
panitikan gamit ang iba’t ibang media dahil sa mga inumpisahang kurso sa mga
universidad at kolehiyo at pangangasiwa ng gobyerno ng mga pagsasanay sa mga
kinakikitaang husay na mga mamamayan. Ngunit ang kasiglahan ng panitikan ay hindi
magiging buo kung aasahan lamang ang pagdami at pag-usbong ng mga manunulat;
kailangan din ang pagpapahalaga at pagmamalasakit ng mga mambabasa na
katuwang sa pagtaguyod ng panitikan ng lahi.
Si Kesa at si Morito Salin ni Lualhati Bautista Mula sa "Rashomon" atbp. Pang
Kuwento Ni Ryunosuke Akutagawa
UNANG
BAHAGI: MONOLOGO NI MORITO
Sa pagkakatingin sa buwan habang nag-iisip, naglalakad si Morito sa ibabaw ng mgalagas na
dahon sa makalabas ng bakod ng kanyang bahay:
Sumikat na ngayon ang buwan. Karaniwang hinihintay ko nang may pagkainip ang pagsikat ng
buwan. Pero ngayong gabi, ang maliwanag na sikat ng buwan ay yanig na sumusindak sa akin.
Kinikilabutan akong isipin na ang gabing ito ay magwawasak sa aking kasalukuyang sarili at
gagawin akong isang karumal-dumal na mamamatay-tao. Isipin na lang kapag ang mga kamay
na ito'y namula sa dugo! Anong kasumpa-sumpang nilalang ang magiging tingin ko sa aking
sarili kapag nagkaganoon! Ang puso ko'y di mababagbag sa sakit kung papatay ako ng isang
kaaway na kinasusuklaman ko,pero ngayong gabi ay kailangan kong patayin ang isang lalaking
hindi ko kinasusuklaman.
Matagal ko na siyang kilala. Kahit kamakailan ko lang nalaman ang kanyang pangalan,
Wataru Saemonno-jo, mula't sapul pa'y kilala ko na ang kanyang magandang mukha.
Nang matuklasan kong asawa siya ni Kesa, totoong sandali rin akong nag-apoy sa panibugho.
Pero ngayon, ang panibugho ko'y napawi na, hindi nag-iwan ng anumang bakas sa aking isip o
puso. Kaya para sa aking karibal sa pag-ibig, wala akong pagkamuhi o masamang hangarin.
Manapa, mabuti ang isipin ko para sa kanya. Nang sabihin sa akin ng tiya ko, si Komorogawa,
kung paano niya pinagsikapan at pinagsakitang makuha ang puso ni Kesa, nakadama ako ng
simpatiya sa kanya. Naunawaan ko, na sa buong hangarin niya na mapangasawa
ito,pinaghirapan pa niyang matutong sumulat ng tula. Hindi ko maisip na ang simple at
nakababagot na lalaking iyon ay sumusulat ng mga tula ng pag-ibig, at isang ngiti ang
gumuguhit sa aking mga labi sa kabila ng damdamin ko. Hindi ito ngiti ng pag-uyam; naaantig
ako sa pagkamasuyo ng isang
lalaki na ginagawa ang lahat para makuha ang isang babae. Posible pa rin na ang kanyang
masimbuyong pag-ibig ang nagtulak sa kanyang sambahin ang minamahal kong si Kesa ay
nakapagdudulot sa akin ng kasiyahan.
Pero mahal ko ba talaga si Kesa? Ang aming pag-iibigan ay maaaring paghiwalayin sa dalawang
baitang, ang nakaraan at ang kasalukuyan. Minahal ko siya bago siya ikinasal kay Wataru, o iyon
ang aking palagay. Pero ngayong tumitingin ako sa aking puso, nakikita ko na marami akong
motibo. Ano ang gusto ko sa kanya? Siya ang klase ng babaeng kinadaramahan ko ng mga
hangaring makalaman kahit noong mga panahong ako'y wala pang bahid-dungis. Kung
mapahihitulutan ang eksaheradong pahayag, ang pag-ibig ko sa kanya'y hindi hihigit pa sa isang
sentimental na bersyon ng motibong nagtulak kay Adan sa piling ni Eba. Malinaw ito sa mga
pag-aalinlangan ko na patuloy siyang mahalin kung sakaling ang aking hangarin ay natupad.
Bagamat nanatili siya sa isip ko sa sumunod na tatlong taon pagkaraang maputol ang aming
ugnayan, hindi ko tiyakang masasabi na mahal ko siya. Sa kasunod na pakikipag-ugnayan ko sa
kanya, ang pinakamalaking ipinagsisisi ko ay iyong hindi ko siya nakilala ng lubos.
Pinarurusahan ng kawalang-kasiyahan, nahulog ako sa kasalukuyang relasyon, na gumugimbal
sa akin, gayunman, alam kong mangyayari. Ngayo'y itinatanong kong muli sa akinsarili, "Mahal
ko ba siya talaga?"
Nangmakita ko uli siya tatlong taon pagkaraan, sa pagdiriwang na kaugnay ng
pagkakayari ng Tulay ng Watanabe, ginawa ko ang lahat ng paraan para Makita siya nang
patago. Sa huli'y nagtagumpay ako. Hindi lang ako nagtagumpay na makita siya, kundi inangkin
ko pa ang kanyang katawan na gaya ng pinapangarap ko. Sa pagkakataong iyon, ang
panghihinayang na di ko siya nakilala nang pisikal ay hindi ang tanging nangingibabaw sa akin.
Nang maupo ako sa tabi niya sa nababanigang silid ng bahay ni Koromogawa, napansin ko na
malaking bahagi ng aking panghihinayang ang naglaho na. Malamang na ang aking hangarin ay
pinahina ng pangyayaring hindi na ako malinis. Pero ang pinakapangunahing dahilan ay
hindi siya ang inaasahan kong magiging siya. Nang magkakaupo kaming magkaharap,
natuklasan ko na hindi siya ang imahen ng malabantayog na kagandahang binuo ko sa isip sa
nakaraang tatlong taon. Malayo siya sa idolong pinakaasam-asam ko sa aking puso. Ang
kanyang mukha, na makapal na nakukulapulan ng matingkad na pulbos, ay pinaglahuan na ng
malaking bahagi ng dating kasariwaan at makinis na panghalina. Sa ilalim ng mga mata niya'y
nakahugis ang nangingitim na guhit. Ang tanging hindi nagbago sa kanya ay ang kanyang
malilinaw, bilog,maiitim na mga mata. Nang makita ko siya sa bagong paninging ito, nagimbal
ako, at sa kabila ng aking damdamin ay di ko napigilang iiwas ang aking mga mata.
Kung gayo'y paano ko nagawang makipagtalik sa isang babaeng napakanipis ng pagkakabigkis
ko? Una'y itinulak ako ng kakatwang kagustuhan na mapangibabawan ang dating hangarin ng
puso ko. Sa pagkakaupong magkaharap, binigyan niya ako ng isang eksaheradong kuwento ng
kanyang pag-ibig sa kanyang asawa. Wala siyang iniwan kundi hungkag na alingawngaw sa
aking tainga. " Mayroon siyang hambog na ideya tungkol sa kanyang asawa," naisip ko. May
hinala rin ako na maaaring ito'y tulak ng kanyang kagustuhang huwag nang pagningasin pa ang
aking pagnanasa. Kasabay nito, patindi nang patindi ang dating hangarin kong ihantad ang
kanyang kasinungalingan. Bakit itinuturing ko iyong kasinungalingan? Kung sasabihin ninyo sa
akin, minamahal kong mambabasa, na ang sariling kayabangan ko ang nagtulak sa akin para
maghinalang kasinungalingan ang kanyang pahayag, hindi ko maitatatwa ang inyong bintang.
Ano't anuman, pinaniniwalaan ko noon at pinaniniwalaan ko hanggang ngayon, na iyon ay
kasinungalingan.
Pero hindi ang hangaring makapanlupig ang tanging ngumangatngat sa akin nang mga sandaling
iyon. Pinamumulahan akong banggitin ito- pinangingibabawan ako ng pagnanasa. Hindi iyon
basta panghihinayang lang na hindi ko nakilala ang kanyang katawan. Iyon ay hamak na
kalibugan mismo na ni hindi nangangailangan na ang kabilang panig ay maging ang babaeng
iyon. Marahil ay walang lalaking umarkila ng babae sa isang bahay-putahan na magiging mas
hamak pa sa akin nang mga sandaling iyon.
Ano't anuman, batay sa ganyang iba't ibang motibo, nagkaroon ako ng relasyon kay Kesa. O,
manapa, inalisan ko siya ng dangal. Bilang pagbalik sa unang tanong na binitiwan ko, hindi ko na
kailangang itanong pa ngayon sa aking sarili kung mahal ko siya. Nang matapos ang lahat,
sapilitang ibinangon ko siya aking mga bisig- ang babaeng ito na umiiyak na ibinagsak ang
kanyang sarili. At nagmukha siyang mas walang dangal kaysa sa akin. Ang kanyang
nakasabog na buhok at nagpapawis na katawan, ang lahat ay indikasyon ng
kapangitan ng kanyang isip at katawan. Hindi kamaliang sabihin na simula nang araw na iyon, sa
puso ko'y nagkaroon ako ng bagong pagkamuhi sa kanya. At ngayong gabi'y papatayin ko ang
isang lalaking hindi ko kinamumuhian, para sa kapakanan ng babaeng hindi ko iniibig.
"Patayin natin si Wataru," bulong ko sa tainga ni Kesa. Baliw na nga ako para gawin ang
napakagarapal na mungkahing iyon. Wala sa loob na inihiga ko sa tainga niya angnakaraang
hangarin ko ns hamunin ng labanan si Wataru at pagwagian ang kanyang pag-ibig. Ano't
anuman, "Patayin natin si Wataru," bulong ko, at tiyak na tiyak na bumulong ako nang
nagtatagis ang mga ngipin, sa kabila ng aking damdamin. Kapag naaalala ko ngayon, hindi ko
masasabi kung ano ang nag-udyok sa akin para gawin ang padalus-dalos na bagay na iyon. Ang
tanging naiisip ko bilang paliwanag ditto ay ginusto kong tagpian ang relasyon sa kasalukuyan,
at habang tumitindi ang paghamak at pagkasuklam ko sa kanya, lalo kong kinaiinipan na
mawasak ko ang kanyang dangal. Wala nang mas aangkop pa sa mga layuning ito kundi patayin
ang asawang ipinangangalandakan niyang mahal niya, at makuha ang kanyang pagsang-ayon
mula sa kanyang pagpapatumpik-tumpik. Kaya tulad sa isang lalaking binabangungot,
nakapanaig ako sa kanya na maisakatuparan naming dalawa ang pagpatay na hindi ko gusto.
Kung iyan ay hindi sapat para ipaliwanag ang aking motibo sa pagmumungkahing patayin si
Wataru, wala nang paliwanag na dapat tangkain, maliban sa isang kapangyarihang banyaga sa
mga mortal (marahil ay demonyo o diyablo) ang nagtataboy sa akin sa makasalanang daan.
Nagpupumilit at paulit-ulit na ibinulong ko ang ganoo't ganoon ding bagay sa tainga niya.
Sa huli'y nag-angat siya ng mukha at sinabi, "Oo, dapat mo ngang patayin si Wataru." Hindi
lamang ako nasorpresa sa biglang pagsang-ayon niya, kundi nakakita ako ng mahiwagang
kinang sa kanyang mga mata na hindi ko napansin noon. Taksil na babae-iyon ang naging tingin
ko sa kanya. Gumuhit sa nag-iinit na utak ko ang iglap na pagkabigo at paghihilakbot- at oo,
pagkasuklam. Kung maaaari lang ay
babawiin ko ang pangako ko noon din. Sa gayo'y mapangangalanan ko siyang mang-aapid, at
ang aking kunsensiya'y makapagkakanlong sa makatwirang pagngingitngit. Pero hindi ko
nagawa. Inaamin ko
agad kong nakita na imposible iyon sa saglit na bigla siyang tumitig sa akin. Nagbago na ang
kanyang anyo, na para bang nakita niya ang laman ng aking puso. Nahulog ako sa malungkot na
kalagayanng pakikipagtipan para paslangin ang kanyang asawa dahil sa takot ko na
paghigantihan niya ako kapag nabigo akong tuparin ang aking bahagi ko sa usapan. Ngayon, ang
takot na ito'y mahigpit at matatag na dumaklot sa akin. Magtawa kayo kung ibig ninyo, sa aking
karuwagan. Ito ang gawa ng isang hindi nakaaalam kung gaano kahamak ang kanyang kalaguyo.
"Kapag hindi ko pinatay ang kanyang asawa, papatayin niya ako sa kahit na anong paraan.
Kailangan kong patayin ang kanyang asawa at kung hindi'y papatayin niya ako," desperadong
naisip ko, sa pagkakatingin ko sa kanyang walang luha pero umiiyak na mga mata. Pagkatapos
kong bitiwan ang aking pangako, hindi ba may nasilip akong ngiti sa kanyang bibig at biloy na
gumuhit sa kanyang maputlang pisngi? Ay, dahil sa kasumpa-sumpang pangakong ito,
idadagdag ko ang krimen na buktot na pagpaslang sa pinakamaitin na pusong maaaring maisip.
Kung tatalikuran ko ang nakatakdang pakikipagtipan na magaganap ngayong gabi…. Hindi,
ipinagbabawal
iyon ng aking pangako. Lagpas ito kaya kong batahin. Isa pa, natatakot ako sa kanyang
paghihiganti. Totoong-totoo ito. Pero may iba pang nag-uudyok sa akin na gawin iyon. Ano ito?
Ano ang malaking kapangyarihang iyon na nagbubunsod sa akin, sa duwag na "ako," para
patayin ang isang inosenteng
lalaki? Hindi ko masasabi. Hindi ko masasabi. Pero posibleng… Hindi, hindi maaari.
Pinandidirihan ko siya. Kinatatakutan ko siya. Kinasusuklaman ko siya. Pero gayunpaman,
maaari ring dahil mahal ko
siya.
Si Morito, na patuloy sa paglalakad, ay hindi na nagsalita pa. Ang pag-awit ng isang balada ay
pumailanlang
sa gabi.
Ang isipan ng tao ay nasa dilim, Walang ilaw na makapagbigay-liwanag.Nagsisindi ito ng apoy
ng makamundong paghahangad, Upang humayo at lumitaw, sa loob lang ng isang iglap.
IKALAWANG
BAHAGI: MONOLOGO NI KESA
Gabi, sa ilalim ng isang lampara, nakatayo si Kesa, nakatalikod sa ilawan, nag-iisip nang
malalim at kagat-kagat ang Manggas ng kanyang kimono.
Darating ba siya o hindi, ewan ko. Imposibleng hindi. Lumulubog na ang buwan, pero walang
marinig kahit isang yabag, kaya maaaring nagbago ang isip niya. Kapag hindi siya dumating…
Araw-araw akong mabubuhay sa kahihiyan, tulad sa isang puta. Paano ako nalubog sa kahihiyan
at kasamaan. Mawawalan ako ng dangal at tatapak-tapakan na lang, sa pagkakabilad ng
kahihiyan ko. Gayunma'y kakailanganin kong manahimik na parang pipi. Kapag nagkagayon ay
dadalhin ko hanggang kabila ng libingan ang aking pagsisisi. Sigurado akong darating siya. Mula
noong nakaraang araw, iyon na ang aking pananalig. Natatakot siya sa akin. Kinasusuklaman
niya ako't pinandidirihan, gayunpama'y natatakot siya sa akin. Talaga, kung ang aasahan ko lang
ay ang sarili ko, hindi ako makasisiguro sa kanya.Pero maasa ako sa kanya. Umaasa ako sa
kanyang pagkamasarili. Umaasa ako sa buktot na takot na pinipukaw ng pagkamakasarili sa
kanya.
Pero ngayong hindi ko na magawang umasa sa sarili ko, napakahamak ko nang nilalang!
Hanggang noong tatlong taon na ang nakararaan ay may tiwala ako sa akong sarili, at higit sa
lahat, sa aking kagandahan. Mas matapat kung sasabihin nating "hanggang noong araw na
iyon" kaysa "noong tatlong taon na nakararaan". Noong araw na iyong makita ko siya sa silid ng
bahay ng aking tiya, isang sulyap sa kanyang mga mata at nakita ko ang aking kapangitan na
nasasalamin sa kaniyang isip. Kinausap niya ako nang masuyo at mapagmahal, na akala mo'y
walang problema. Pero paano pa maaaliw ang puso ng isang babae sa sandaling matuklasan
niya ang kapangitan ng kanyang pagkatao? Nagimbal ako, nayanig, nagdalamhati. Di-hamak na
mabuti pa ang nakasisindak na pagkabalisang dala ng paglalaho ng buwan na nakita ko sa aking
kamusmusan sa mag bisig ng aking tagpag-alaga, kung ihahambing sa malamultong pagkalunos
na nagpakulimlim sa isipan ko nang mga sandaling iyon. Naglahong lahat ng pangarap at
pangitain sa aking puso. Ang kalungkutan ng isang maunos na madaling-araw ay tahimik na
bumalot sa akin. Ngatal sa kalungkutan, sa huli ay isinuko ko ang aking katawan, na para na ring
patay, sa mga bisig ng lalaking hindi ko iniibig - sa mga bisig ng isang makamundong lalaki na
nasusuklam at nandidiri sa akin. Hindi ko na ba makakaya ang aking kalungkutan mula nang
buong linaw na maipamukha sa akin ang aking kapangitan? Sinikap ko bang mailibing ang lahat
sa hibang na sandaling iyon na sumubsob ako sa kanyang dibdib? O itinutulak din ako ng kahiyahiyang paghahangad lang na gay rin niya? Maisip ko lang iyon ay nilulukob na ako ng kahihiyan!
Kahihiyan! Kahihiyan! Lalo na noong ilayo ko na ang aking sarili sa kanyang mga bisig, hiyanghiya ako.
Ang pagka-inis at kalungkutan ay naghatid ng walang katapusang luha sa aking mga mata sa
kabila ng pagsisikap ko na huwag umiyak. Hindi lamang ako nagdadalamhati sapagkat nawalan
ako ng dangal, higit sa lahat ay nahihirapan ako't nagdurusa dahil ako'y pinadidirihang tulad sa
isang asong ketongin na kinasusuklaman at pinarurusahan. Ano ang aking nagawa mula noon?
Ang meron lang ako'y ang pinakamalabong ala-ala niyon na para bang isa iyong bagay sa
malayong nakalipas. Natatandaan ko lang ang kanyang mahabang tinig na bumubulong,
"Patayin natin si Wataru," at dumampi sa aking tainga ang kanyang bigote habang ako'y
humihikbi. Pagkarinig sa mga salitang ito, kakatwang nakadama ako ng sigla. Oo, sumigla ako't
lumiwanag na tulad ng sinag ng buwan, kung ang sinag ng buwan ay matatawag na maliwanag.
Bakit hindi, hindi ba ako inaliw ng mga salitang ito? Ay, hindi ba ako - hindi ba ang isang babae'y
isang nilalang na nakadarama ng kaligayahan sa pag-ibig ng isang lalaki sukdulang patayin niya
ang sarili niyang asawa?
Nagpatuloy ako sa pagluha sa loob nang may malungkot at masiglang pakiramdam na tulad sa
sinag ng buwan. Kailan ako nangakong makipagtulungan sa pagpaslang sa aking
asawa?
Noon lamang pumasok sa isip ko ang aking asawa. Matapat kong sinasabing "noon lang".
Hanggang sa mga oras na iyon, ang isip ko'y buung-buong nakatuon sa aking sarili atsa aking
kahihiyan. Pagkaraa'y nakita ko ang larawan ng nakangiting mukha ng aking asawa. Malamang
na nang sandaling maalala ko ang kanyang mukha, gumuhit sa isip ko ang plano. Nang mga
sandaling iyon ay disidido na akong mamatay, at ikinagagalak ko ang aking desisyon. Pero nang
huminto na ako sa pag-iyak, nang magtaas ako ng mukha, at tumingala sa kanyang mukha para
matagpuan ang kapangitan kong nasasalamin doon, dama ko'y naglahong lahat ang aking
kaligayahan. Ipinagunita nito sa akin ang kadiliman ng paglalaho ng buwan na nakita ko kasama
ang aking tagapag-alaga. Iyon, tulad ng nangyari, ay iglap na nagpalaya sa lahat ng masamang
ispiritung nagtatago sa ilalim ng aking kaligayahan. Dahil nga ba sa pagmamahal ko sa aking
asawa kaya mamamatay ako para sa kanya? Hindi, kundi dahil lang sa resonableng
pangangatuwirang ito, ibig kong pagbayaran ang pagkakasala kong pakikipagtalik sa iba. Dahil
walang tapang na magpakamatay, nasa akin ang buktot na hangaring makapag-iwan ng
magandang impresyon sa mga tao. Ang kabuktutan kong ito ay maaari na rin sigurong
palampasin. Sa ilalim ng pagkukunwaring mamamatay ako sa aking asawa, hindi ba ako
nagpaplanong ipaghiganti ang aking sarili laban sa pagkamuhi sa akin ng aking kalaguyo, sa
kanyang pandidiri sa akin, sa kanyang buhong na pagnanasa? Pinatutunayan ito ng isang sulyap
sa kanyang mukha na pumawi ng mahiwagang kislap na tulad sa mapulang liwanag ng buwan,
at nagpalamig sa aking puso sa matinding pagdadalamhati. Mamamatay ako, hindi para sa
aking asawa kundi para sa aking sarili. Mamamatay ako, para parusahan ang aking kalaguyo sa
pananakit niya sa aking puso at para sa aking hinanakit sa pagdungis niya sa aking katawan. Ay,
hindi lang ako walang karapatang mabuhay kundi wala ring karapatang mamatay.
Pero ngayon, gaano kainam pang mamatay na lang kahit sa pinakakahiya-hiyang paraan, kaysa
mabuhay. Nakangiti nang pilit, paulit-ulit kong ipinangako na papatayin namin ang aking asawa.
Dahil matalas ang pakiramdam niya, marahil ay natunugan niya sa mga salita ko kung ano ang
mangyayari kapag hindi niya tinupad ang kanyang pangako. Kaya mukhang imposible na
pagkatapos niyang mangako ng ganoon ay aatrasan niya iyon. Tunog ba iyon ng hangin? Kapag
naiisip ko na ang mga dinaramdam ko mula noong araw na iyon ay matatapos na sa wakas
ngayong gabi, nakakahinga ako. Tiyak na ang bukas ay maghuhunos ng kanyang malamig na
liwanag sa aking katawang walang ulo. Kapag nakita iyon ng aking asawa, siya'y… hindi, hindi ko
siya iisip. Mahala ko ng aking asawa. Pero wala akong lakas na gantihan ang kanyang pag-ibig.
Isang lalaki lang ang maaari kong mahalin. At ang lalaki iyon ay darating ngayong gabi para
patayin ako. Kahit ang gaserang ito'y napakaliwanag para sa akin, akong pinahihirapan ng aking
mangingibig.
Hinipan ni Kesa ang ilawan. Hindi nagtagal at narinig ang mahinang tunog ng isang
nabuksang kandado, at bumaha sa loob ang maputlang sinag ng buwan.
Mga Teoryang Pampanitikan
Teoryang Klasismo/Klasisismo
v Ang layunin ng panitikan ay maglahad ng mga pangyayaring payak, ukol sa
pagkakaiba ng estado sa buhay ng dalawang nag-iibigan, karaniwan ang daloy
ng mga pangyayari, matipid at piling-pili sa paggamit ng mga salita at laging
nagtatapos nang may kaayusan.
Teoryang Humanismo
v Ang layunin ng panitikan ay ipakita na ang tao ang sentro ng mundo; ay
binibigyang-tuon ang kalakasan at mabubuting katangian ng tao gaya ng talino,
talento atbp.
Teoryang Imahismo
v Ang layunin ng panitikan ay gumamit ng mga imahen na higit na maghahayag sa
mga damdamin, kaisipan, ideya, saloobin at iba pang nais na ibahagi ng mayadka na higit na madaling maunawaan kaysa gumamit lamang ng karaniwang
salita. Sa halip na paglalarawan at tuwirang maglalahad ng mga imahen na
layong ilantad ang totoong kaisipan ng pahayag sa loob ng panitikan.
Teoryang Realismo
v Ang layunin ng panitikan ay ipakita ang mga karanasan at nasaksisan ng mayakda sa kanyang lipunan. Samakatuwid, ang panitikan ay hango sa totoong
buhay ngunit hindi tuwirang totoo sapagkat isinaalang-alang ng may-akda ang
kasiningan at pagkaefektibo ng kanyang sinulat.
Teoryang Feminismo
v Ang layunin ng panitikan ay magpakilala ng mga kalakasan at kakayahang
pambabae at iangat ang pagtingin ng lipunan sa mga kababaihan. Madaling
matukoy kung ang isang panitikan ay feminismo sapagkat babae o sagisag
babae ang pangunahing tauhan ay ipimayagpag ang mabubuti at magagandang
katangian ng tauhan.
Teoryang Arkitaypal
v Ang layunin ng panitikan ay ipakita ang mga mahahalagang bahagi ng akda sa
pamamagitan ng mga simbolo. Ngunit hindi basta-basta masusuri ang mga
simbolismo sa akda. Pinakamainam na alamin muna ang kabuuang konsepto at
tema ng panitikan sapagkat ang mga simbolismong napapaloob sa akda ay
magkaugnay sa isa’t isa. Ang lahat ng simbolismo ay naaayon sa tema at
konseptong ipinapakilala ng may-akda sa mga mambabasa.
Teoryang Formalismo/Formalistiko
v Ang layunin ng panitikan ay iparating sa mambabasa ang nais niyang ipaabot
gamit ang kanyang tuwirang panitikan. Samakatuwid, kung ano ang sinasabi ng
may-akda sa kanyang panitikan ang siyang nais niyang ipaabot sa mambabasa
– walang labis at walang kulang. Walang simbolismo at hindi humihingi ng higit
na malalimang pagsusuri’t pang-unawa.
Teoryang Saykolohikal/Sikolohikal
v Ang layunin ng panitikan ay ipaliwanag sa pamamagitan ng pagpapakita ng mga
salig (factor) sa pagbuo ng naturangbehavior (pag-uugali, paniniwala, pananaw,
pagkatao) sa isang tauhan sa kanyang akda. Ipinakikita sa akda na ang tao ay
nagbabago o nagkakaroon ng panibagong behavior dahil may nag-udyok na
mabago o mabuo ito.
Teoryang Eksistensyalismo
v Ang layunin ng panitikan ay ipakita na may kalayaan ang tao na pumili o
magdesisyon para sa kanyang sarili na siyang pinakasentro ng kanyang
pananatili sa mundo (human existence).
Teoryang Romantisismo
v Ang layunin ng teoryang ito ay ipamalas ang iba’t ibang paraan ng tao o
sumasagisag sa tao sa pag-aalay ng kanyang pag-ibig sa kapwa, bansa at
mundong kinalakhan. Ipinakikita rin sa akda na gagawin at gagawin ng isang
nilalang ang lahat upang maipaalam lamang ang kanyang pag-ibig sa tao o
bayang napupusuan.
Teoryang Markismo/Marxismo
v Ang layunin ng teoryang ito ay ipakita na ang tao o sumasagisag sa tao ay may
sariling kakayahan na umangat buhat sa pagdurusang dulot ng pangekononiyang kahirapan at suliraning panlipunan at pampulitika. Ang mga paraan
ng pag-ahon mula sa kalugmukan sa adka ay nagsisilbing modelo para sa mga
mambabasa.
Teoryang Sosyolohikal
v Ang layunin ng panitikan ay ipakita ang kalagayan at suliraning panlipunan ng
lipunang kinabibilangan ng may-akda. Naipakikita rito ang pamaraan ng mga
tauhan sa pagsugpo sa suliranin o kalagayan ng lipunan na nagsisilbing gabay
sa mga mambabasa sa magpuksa sa mga katulad na suliranin.
Teoryang Moralistiko
v Ang layunin ng panitikan ay ilahad ang iba’t ibang pamantayang sumusukat sa
moralidad ng isang tao – ang pamantayan ng tama at mali. Inilalahad din nito
ang mga pilosopiya o proposisyong nagsasaad sa pagkatama o kamalian ng
isang kilos o ugali ayon sa pamantayang itinakda ng lipunan. Sa madaling sabi,
ang moralidad ay napagkakasunduan ayon na rin sa kaantasan nito.
Teoryang Bayograpikal
v Ang layunin ng panitikan ay ipamalas ang karanasan o kasagsagan sa buhay ng
may-akda. Ipinahihiwatig sa mga akdang bayograpikal ang mga bahagi sa buhay
ng may-akda na siya niyang pinakamasaya, pinakamahirap, pinakamalungkot at
lahat ng mga “pinaka” na inaasahang magsilbing katuwang ng mambabasa sa
kanyang karanasan sa mundo.
Teoryang Queer
v Ang layunin ng panitikan ay iangat at pagpantayin sa paningin ng lipunan sa mga
homosexual. Kung ang mga babae ay mayfeminismo ang mga homosexual
naman ay queer.
Teoryang Historikal
v Ang layunin ng panitikan ay ipakita ang karanasan ng isang lipi ng tao na siyang
masasalamin sa kasaysayan au bahagi ng kanyang pagkahubog. Nais din nitong
ipakita na ang kasaysayan ay bahagi ng buhay ng tao at ng mundo.
Teoryang Kultural
v Ang layunin ng panitikan ay ipakilala ang kultura ng may-akda sa mga hindi
nakakaalam. Ibinabahagi ng may-akda ang mga kaugalian, paniniwala at
tradisyon minana at ipasa sa mga sunod na salinlahi. Ipinakikita rin dito na bawat
lipi ay natatangi.
Teoryang Feminismo-Markismo
v Ang layunin ng panitikan ay ilantad ang iba’t ibang paraan ng kababaihan sa
pagtugon sa suliraning kanyang kinakaharap. Isang halimbawa nito ay ang
pagkilala sa prostitusyon bilang tuwirang tugon sa suliraning dinaranas sa halip
na ito’y kasamaan at suliranin ng lipunan.
Teoryang Dekonstruksyon
Ang layunin ng panitikan ay ipakita ang iba’t ibang aspekto na bumubuo sa tao at
mundo. Pinaniniwalaan kasi ng ilang mga pilosopo at manunulat na walang iisang
pananaw ang nag-udyok sa may-akda na sumulat kundi ang pinaghalu-halong
pananaw na ang nais iparating ay ang kabuuan ng pagtao at mundo.
Kay Estella Zeehandelar (Panitikang Indonesian) Mula sa mga liham ng isang
Prinsesang Javanese Salin ni Ruth Elynia S. Mabanglo
Japara, Mayo 25, 1899
Ibig na ibig kong makilala ng isang “babaeng moderno” iyong babaeng malaya,
nakapagmamalaki’t makaakit ng aking loob! Iyong masaya, may tiwala sa sarili, masigla’t
maagap na hinaharap ang buhay, puno ng tuwa at sigasig, pinagsisikapan hindi lamang ang
sariling kapakanan at kundi maging ang kabutihan ng buong sangkatauhan.
Buong kasabikan kong sinasalubong ang pagdating ng bagong panahon; totoong sa
puso’t isip ko’y hindi ako nabibilang sa daigdig ng mga Indian, kundi sa piling ng aking
mga puting kapatid na babae na tumatanaw sa malayong kanluran.
Kung pahihintulutan lamang ng mga batas ng aking bayan, wala akong ibig gawin kundi
ang ipagkaloob ang sarili sa mga nagtratrabaho;t nagsisikap na bagong kababaihan ng
Europe; subalit nakatali ako sa mga lumang tradisyong hindi maaaring suwayin. Balang
araw maaaring lumuwag ang tali at kami’y pawalan, ngunit lubhang malayo pa ang
panahong iyon. Alam ko, maaaring dumating iyon, ngunit baka pagkatapos pa ng tatlo o
apat na hebenerasyon. Alam mo ba kung paano mahalin ang bago at batang panahong
ito ng buong puso’t kaluluwa kahit nakatali sa lahat ng batas, kaugalian at kumbensyon
ng sariling bayan. Tuwirang sumasalungat sa kaunlarang hinahangad ko para sa aking
mga kababayan ang lahat ng mga institusyon naming. Wala akong iniisip gabi’t araw
kindi ang makagawa ng paraang malabanan ang mga lumang tradisyon naming. Alam
kong para sa aking sarili’y magagawa king iwasan o putulin ang mga ito, kaya lamang
ay may mga buklod na matibay pa sa alinmang lumanag tradisyon na pumipigil sa akin;
at ito ang pagmamahal na inuukol ko sa mga pinagkakautangan ko ng buhay, mga
taong nararapat kong pasalamatan sa lahat ng bagay. May karapatan ba akong was
akin ang puso ng mga taong walang naibigay sa akin kundi pagmamahal at kabutihan,
mga taong nag-alaga sa akin ng buong pagsuyo?
Ngunit hindi lamang tinig nito ang umaabot sa akin; ang malayo, marikit at bagongsilang na Europe ay nagtutulak sa aking maghangad ng pagbabago sa kasalukuyang
kalagayan. Kahit noong musmos pa ako’y may pang-akit na sa aking pandinig ang
salitang “emansipasyon”; may isang naiibang kabuluhan ito, isang kahulugang hindi
maaabot ng aking pang-unawa. Gumigising ito para sa hangarin ang pagsasarili at
kalayaan- isang paghahangad na makatayong mag-isa. Ang puso ko’y sinusugatan ng
mga kondisyong nakapaligid sa akin at sa iba, buong lungkot na pinag-aalab ang mithiin
kong magising ang aking bayan.
Patuloy na lumapit ang mga tinig na galing sa malayong lupain, umaabot sa akin, at sa
kasiyahan ng ilang nagmamahal sa akin at sa kalungkutan ng iba, dala ntio ang binhing
sumupling sa aking puso, nag-ugat, sukmibol hanggang sa lumakas at sumigla.
Ngayo’y kailangang sabihin ko ang ilang bagay ukol sa sarili upang magkakilala tayo.
Panganay ako sa tatlong babaing anak ng Regent ng Japara. Ako’y may anim na
kapatid na lalki at babae. Ang lolo kong si Pangeran Ario Tjondronegoro ng Demak ay
isang kilalang lider ng kilusang progresibo noong kapanahunan niya. Siya rin ang
kaunaunahang regent ng gitnang Java na nagbukas ng pinto para sa mga panauhin
mula sa ibayong dagat-ang sibilisasyong Kanluran. Lahat ng mga anak niya’y may
edukasyong European, at halos lahat ng iyon (na ang ilan ay patay na ngayon) ay
umiibig o umibig sa kanlurang minana sa kanilang ama; at nagdulot naman ito sa mga
anak nila ng uri ng pagpapalaking nagisnan nila mismo. Karamihan sa mga pinsan ko’t
nakatatandang kapatid na lalaki ay nag-aral sa Hoogere-Burger School, sng
pinakamataas na institusyon ng karunungang matatagpuan ditto sa India. Ang bunso sa
tatlong nakatatandang kapatid kong lalaki’y tatlong taon na ngayong nag-aaral sa
Netherlands at naglilingkod din naman doon bilang sundalo ang dalawa pa. Samantala,
kaming mga babae’y bahagya nang magkaroon ng pagkakataong makapag-aral dahil
na rin sa kahigpitan n gaming lumang tradisyon at kumbensyon. Labag sa aming
kaugaliang pag-aralin ang mga babae, lalo’t kailangang lumabas ng bahay araw-araw
para pumasok sa eskwela. Ipinagbabawal n gaming kaugalian na lumabas man lamang
ng bahay ang babae. Hindi kami pinapayagang pumunta saan man, liban lamang kung
sa paaralan, at ang tanginglugar na pagtuturong maipagmamalaki ng syudad naming
na bukas sa mga babae ay ang libreng grammar school ng mga European.
Nang tumuntong ako ng ikalabindalawang taonng gulang, ako ay itinali sa bahaykinailangang “ikahon” ako. Ikinulong ako at pinagbawalang makipag-uganayan sa
mundong nasa labas ng bahay, ang mundong hindi ko na makikita marahil liban kung
kasama ko na ang mapapangasawang estranghero, isang di-kilalang lalaking pinili ng
mga magulang ko, ang lalaking ipinagkasundo sa akin nang di ko namamalayan. Noong
banding huli, nalaman kong tinangka ng mga kaibigan kong European na mabago ang
pasyang ito ng mga magulang ko para sa akin, isang musmos pa na nagmamahal sa
buhay, subalit wala silang nagawa. Hindi nahikayat ang mga magulang ko; nakulong
ako nang tuluyan. Apat na mahahabang taon ang tinagal ko sa pagitan ng makapal na
pader, at hindi ko nasilayan minsan man ang mundong nasa labas.
Hindi ko alam kung paano ko pinalipas ang mga oras. Ang tanging kaligayahang
naiwan sa aki’y pagbabasa ng mga librong Dutch at ang pakikipagsulatan sa mga
kaibigang Dutch na hindi naman ipinagbawal. Ito-ito lamang ang nagiisang liwanag na
nagpakulay sa hungkag at kainip-inip na panahong iyon, na kung inalis pa sa akin ay
lalo nang nagging kaawa-awa ang kalagayan ko. Lalo sigurong nawalan ng kabuluhan
ang buhay ko’t kaluluwa. Subalit dumating ang kaibigan ko’t tagapagligtas-ang Diwa ng
panahon; umalingawngaw sa lahat ng dako ang mga yabag niya. Nayanig sa paglapit
niya ang palalo’t matatag na balangkas ng mga lumang tradisyon. Nabuksan ang mga
pintong mahigpit na nakasara, kusa ang iba, ang iba nama’y pilit at bahagya lamang
ngunit bumukas pa rin at pinapasok ang mga di-inanyayahang panauhin.
Sa wakes, nakita kong muli ang mundo sa labas nang ako’y maglabing-anim na taon.
Salamat sa Diyos! Malalabasan ko ang aking kulungan nang Malaya at hindi nakatali sa
isang kung sinong bridegroom. At mabilis pang sumunod ang mga pangyayari
nagpabalik sa aming mga babae ng mga nawala naming kalayaan.
Nang sumunod na taon, sa oras ng pagtatalaga sa poder ng bata pang Prinsesa (bilang
Reyna Wilhemina ng Netherland), “opisyal” na inihandog sa amin ng mga magulang
naming an gaming kalayaan. Sa kauna-unahang pagkakataon sa aming buhay,
pinyagan kaming umalis sa bayan naming at pumunta sa siyudad na pinadarausan ng
pagdiriwang para sa okasyong iyon. Anong dakila tagumpay iyon! Ang maipakita ng
mga kabataang babaeng tulang naming ang sarili sa labas, na imposibleng mangyari
noon. Nasindak ang “mundo” nagging usap-usapan ang “krimeng” iyon na dito’y wala
pang nakagagawa. Nagsaya an gaming mga kaibigang European, at para naman sa
amin, walang reynang yayaman pa sa amin. Subalit hindi pa ako nasisiyahan. LAgi, ibig
kong makarating sa malayo, mas malayo. Wala akong hangaring makapamista, o
malibang. Hindi iyon ang dahilan ng paghahangad kong magkaroon ng kalayaan. Ibig
kong malaya upang makatayo ng mag-isa, mag-aral, hindia para mapailalim sa
sinuman, at higit sa lahat, hindi para pag-asawahin nang sapilitan.
Ngunit dapat tayong mag-asawa, dapat, dapat. Ang hindi pag-aasawa ang
pinakamalaking
kasalanang
magagawa
ng
isang
babaeng
Muslim.
Ito
ang
pinakamalaking maipagkakaloob ng isang katutubong babae sa kanyang pamilya.
At ang pag-aasawa para sa amin-mababaw pa ngang ekspresyon ang sabihing
miserable. At paano nga ba hindi magkakaganoon, kung tila ginawa lamang para sa
lalaki ang mga batas, kung pabor para sa lalaki at hindi para sa babae ang batas at
kumbensyon; kung ang lahat ng kaluwaga’y para sa kanya lang?
Pag-ibig! Anong nalalaman namin dito ukol sa pag-ibig? Paano namin maiibigan ang
isang lalaking hindi namin kailanman nakilala? At paano nila kami iibigin? Hindi yata
maaring mangyari iyon. Mahhigpit na pinaghihiwalay ang mga kababatang babae at
lalaki, at kailanma'y hindi pinapayagang magkakilala.
Wika - katuturan, kahalagahan, katangian at antas
Katuturan
Binanggit ni Austero et al (1999) mula kay Gleason na “ang wika ay masistemang balangkas ng
sinasalitang tunog na isinaayos sa paraang arbitraryo. Ang mga tunog ay hinugisan/binigyan ng mga
makabuluhang simbolo (letra) na pinagsama-sama upang makabuo ng mga salita na gamit sa
pagpapahayag.”
Dagdag naman nina Mangahis et al (2005) na ang wika ay may mahalagang papel na ginagampanan sa
pakikipagtalastasan. Ito ang midyum na ginagamit sa maayos na paghatid at pagtanggap ng mensahe na
susi sa pagkakaunawaan.
Kahalagahan ng Wika
Mahalaga ang wika sapagkat:
1.
2.
3.
4.
ito ang midyum sa pakikipagtalastasan o komunikasyon;
ginagamit ito upang malinaw at efektivong maipahayag ang damdamin at kaisipan ng tao;
sumasalamin ito sa kultura at panahong kanyang kinabibilangan;
at isa itong mabuting kasangkapan sa pagpapalaganap ng kaalaman.
Katangian ng wika
1. Ang wika ay isang masistemang balangkas dahil ito ay binubuo ng mga makabuluhang tunog
(fonema) na kapag pinagsama-sama sa makabuluhang sikwens ay makalilikha ng mga salita
(morfema) na bumabagay sa iba pang mga salita (semantiks) upang makabuo ng mga
pangungusap. Ang pangungusap ay may istraktyur (sintaks) na nagiging basehan sa
pagpapakahulugan sa paggamit ng wika.
a. Ponolohiya o fonoloji – pag-aaral ng fonema o ponema; ang fonema ay tawag sa
makabuluhang yunit ng binibigkas na tunog sa isang wika. Halimbawa ay ang mga
fonemang /l/, /u/, /m/, /i/, /p/, /a/ at /t/ na kung pagsama-samahin sa makabuluhang ayos
ay mabubuo ang salitang [lumipat].
b. Morpolohiya o morfoloji – pag-aaral ng morfema; ang morfema ay tawag sa
pinamakamaliit na makabuluhang yunit ng salita sa isang wika. Sa Filipino ang tatlong uri
ng morfema ay ang salitang-ugat, panlapi at fonema.
Salitang-ugat = tao, laba, saya, bulaklak, singsing, doktor, dentista
Panlapi = mag-, -in-, -um-, -an/-han
Fonema = a
*tauhan, maglaba, doktora
c. Sintaksis – pag-aaral ng sintaks; sintaks ay ang tawag sa formasyon ng mga pangungusap
sa isang wika. Sa Filipino, maaaring mauna ang paksa sa panaguri at posible namang
pagbaligtaran ito. Samantalang sa Ingles laging nauuna ang paksa.
Hal. Mataas ang puno.
Ang puno ay mataas.
The tree is tall. (hindi maaaring ‘Tall is the tree.’ o ‘Tall the tree.’)
d. Semantiks – pag-aaral ng relasyon ng salita sa bawat isa sa iisang pangungusap; ang mga
salita sa pagbuo ng pangungusap ay bumabagay sa iba pang salita sa pangungusap
upang maging malinaw ang nais ipahayag.
Hal. Inakyat niya ang puno.
Umakyat siya sa puno.
Makikita na nang ginamit ang pandiwang [inakyat] ang panghalip ng aktor sa
pangungusap ay [niya] at ang pantukoy sa paksa ay [ang]. Samantalang sa ikalawang
pangungusap ang pandiwa ay napalitan ng [umakyat] kaya nakaapekto ito sa panghalip ng
aktor na dati’y [niya] ngayo’y [siya] na. Imbis na pantukoy na [ang] ay napalitan na ng
pang-ukol na [sa]. Nagkaiba na ang kahulugan ng dalawang pangungusap.
2. Ang wika ay binubuo ng mga tunog. Upang magamit nang mabuti ang wika, kailangang
maipagsama-sama ang mga binibigkas na tunog upang makalikha ng mga salita. (Tingnan ang
ponolohiya)
3. Ang wika ay arbitraryo. Lahat ng wika ay napagkakasunduan ng mga gumagamit nito. Alam ng
mga Ilokano na kapag sinabing [balay], bahay ang tinutukoy nito. Sa Chavacano naman ay [casa]
kapag nais tukuyin ang bahay at [bay] naman sa Tausug samantalang [house] sa Ingles. Kung
sakaling hindi naintindihan ng isang tao ang isang salita o pangungusap ng isang wika,
nangangahulugan na hindi siya bahagi ng kasunduang pangkaunawaan. Ngunit kung pag-aaralan
at matututunan niya ang wika, nangangahulugang sumasang-ayon siya sa kasunduan ukol sa
naturang wika.
4. Ang wika ay may kakanyahan. Lahat ng wika ay may sariling set ng palatunugan, leksikon at
istrukturang panggramatika. May katangian ang isang wika na komon sa ibang wika samantalang
may katangian namang natatangi sa bawat wika.
Halimbawa
Wikang Swahili – atanipena (magugustuhan niya ako)
Wikang Filipino – Opo, po
Wikang Subanon – gmangga (mangga)
Wikang Ingles – girl/girls (batang babae/mga batang babae)
Wikang Tausug – tibua (hampasin mo), pugaa (pigain mo)
Wikang French – Francois (pangngalan /fransh-wa/)
Mapapansin sa wikang Swahili (isang wika sa Kanlurang Afrika) isang salita lamang ngunit
katumbas na ng isang buong pangungusap na yunik sa wikang ito. Sa Filipino lamang
matatagpuan ang mga salitang opo at po bilang paggalang. Sa Subanon naman, mayroong di
pangkaraniwang ayos ng mga fonema gaya ng di-kompatibol na dalawang magkasunod na katinig
sa iisang pantig na wala sa karamihang wika. Sa Ingles naman, isang fonema lamang ang
idinagdag ngunit nagdudulot ng makabuluhang pagbabago. Sa Tausug naman ang pagkabit ng
fonemang /a/ ay nagdudulot na ng paggawa sa kilos na saad ng salitang-ugat. Sa French naman,
mayroon silang natatanging sistema sa pagbigkas ng mga tunog pangwika.
5. Ang wika ay buhay o dinamiko. Patuloy na nagbabago at yumayaman ang wika. Nagbabagu-bago
ang kahulugan ng isang salita na dumaragdag naman sa leksikon ng wika.
Halimbawa: BOMBA
Kahulugan
a. Pampasabog
b. Igipan ng tubig mula sa lupa
c. Kagamitan sa palalagay ng hangin
d. Bansag sa malalaswa at mapanghalay na larawan at pelikula
e. Sikreto o baho ng mga kilalang tao
6. Lahat ng wika ay nanghihiram. Humihiram ang wika ng fonema at morfema mula sa ibang wika
kaya’t ito’y patuloy na umuunlad. Gaya sa Chavacano, binibigkas na ang ‘ka’ na hiniram sa Visaya
bilang kapalit ng ‘tu’ at ‘bo’. Ang Filipino ay madalas manghiram gaya ng paghiram sa mga salitang
[jip, jus at edukasyon] na mula sa Ingles na [juice], [jip] at Kastilang [educaćion].
7. Ang wika at kultura ay magkabuhol at hindi maaaring paghiwalayin. Maraming salita na hindi
maisalin sapagkat wala silang katumbas sa ibang wika. Dahil sa ganitong pagkakataon,
napipilitang humiram ng salita mula sa isang wika sapagkat hindi komon ang salita sa kultura ng
wikang patutunguhan. Halimbawa, walang katumbas ang /malong/ sa Tagalog sapagkat hindi
bahagi ng kultura ng mga Tagalog ang salitang ito. Ang /lamaw/ naman ng Cebuano ay hindi rin
matutumbasan sapagkat iba ang paraan ng paghahanda ng buko ng mga Cebuano sa iba pang
komunidad sa bansa.
8. Ang wika ay bahagi ng karamihang anyo/uri ng komunikasyon. Sa komunikasyon ng mga pipi,
hindi wika ang kanilang ginagamit kundi mga kilos. Hindi wika ang kanilang midyum sapagkat hindi
nito taglay ang katangian ng isang ganap na wika.
9. Nasusulat ang wika. Bawat tunog ay sinasagisag ng mga titik o letra ng alfabeto. Ang tunog na “bi”
ay sinasagisag ng titik na ‘b’. Ang simbolong ‘m’ ay sumasagisag sa tunog na “em”.
10. May level o antas ang wika.
Antas ng wika
A. formal at di-formal – di-formal na wika ang wikang ginagamit ng tao sa ka-edad samantalang
formal naman ang wikang gingamit ng tao sa nakatataas o nakatatanda
B. lingua franca – wikang ginagamit ng karamihan sa isang bansa; sa Pilipinas ang Filipino ang lingua
franca ng mga tao
C. lalawiganin – mga wikang ginagamit ng mga tao sa lalawigan gaya ng Chavacano, Tausug,
Cebuano, Ilonggo, Visaya at iba pa. Hindi talamak ang paggamit sa isang bansa ng mga wikang
lalawiganin ngunit nagsasadya ito ng implikasyon ng kultura ng isang lalawigan
D. kolokyal - ito ay ang pakikibagay ng wika sa taong gumagamit nito. Kadalasan napaiikli ang mga
salita ngunit napagkakasunduan ang pagpapaikli nito. Halimbawa: /tena/ para sa 'tara na', /pre/
para sa 'pare'
E. balbal o pangkalye – wikang ginagamit ng tao na halos likha-likha lamang at may kanya-kanyang
kahulugan gaya ng wika ng mga tambay at bakla – halimbawa ang mga salitang ‘eklavush’, ‘erpat
at ermat’ at ‘cheverloo’.
F. edukado/malalim – wikang ginagamit sa panitikan, sa mga paaralan at pamantasan, sa gobyerno,
sa korte at iba pang venyung profesyunal
Ang Pinagmulán ng mga Wikà ng Filipinas
Sinu-sino ang mga dayuhang nagdalá ng ibá’t ibáng wikà sa Filipinas? Iyán ang katanungan ng
isáng panauhin dito sa Sarisari etc.
Maraming lahì ang nagdalá ng kaní-kaniláng salitâ sa Filipinas noóng unang panahón, ngunit ang
mga wikang dinatnán nilá sa Filipinas ay taál na Filipino.
Dati'y may teoryang ang tawag ay wave theory. Ayon sawave theory, ang mga ninunò ng lahing
Filipino ay dumayo sa Filipinas nang iláng ulit o waves ng pandarayuhan sa pamamagitan ng
mga tuláy na lupà na nalantád dahil mas mababaw ang mga dagat noong panahón ng kalamigang
pandaigdíg (Ice Age). Nanggaling daw silá sa Indonesia, Malaysia at ibá pang lugár. Libu-libong
taón daw ang pagitan ng bawat panahón ng pandarayuhan. Diumanó’y itó raw ang sanhî kung
bakit may mga Ita, Ifugáw at modernong Filipino sa Filipinas. Subalit ngayón ay hindî na
tinátanggáp ang teoryang itó.
Ayon sa mga bagong pananaliksík sa larangan ng wikà(comparative linguistics, lexicostatistics),
ang mga wikà ng ibá't ibáng grupo sa Filipinas ay masyadong magkakahawig kayâ hindî
máaaring may iláng libong taón ang pagitan ng kaní-kaniláng pagdatíng. Makikita rin sa mga
bagong ebidensyá sa larangan ng arkeolohiya na tulúy-tulóy at hindî paulit-ulit ang nagíng
pandarayuhan sa Filipinas.
May relasyón sa bawat isá ang mga wikà sa Filipinas. Ang pangalan ng pamilya ng mga wikang
itó ay Austronesian o Malayo-Polynesian. Ang mga wikang Austronesian ay mga wikà mula sa
mga pulô ng Southeast Asia hanggáng sa Easter Islandna malapit sa South America.
Malamáng na ang unang mga taong nagsasalitâ ng íisáng wikang Austronesian ay dumatíng sa
Filipinas mula sa hilagà (north) limáng libong taón na ang nakalipas. Nagkahiwá-hiwaláy silá at
nagsikalat sa buóng kapuluán. Dahil sa habà ng panahón na nagkahiwaláy silá, untí-untíng
nagbago ang kanilang pagsasalitâ. Dumatíng ang panahón na ang mga grupong itó ay hindî na
nagkaintindihan. Ang ibig sabihin ay nagíng bago na ang mga wikà at pagsasalitâ ng ibá’t ibáng
grupo. Ito ang mga wikang kilala natin sa Filipinas ngayón tulad ng Ilokano, Tagalog, Cebuano
at marami pang ibá.
Ganitó rin ang nangyari sa ibáng mga bahagi ng Timog-Silangan tulad ng Malaysia at Indonesia.
Nang simulán nilá ang pangangalakal sa mga pulô, nadalá rin nilá ang kaniláng mga bagong
salitâ sa Filipinas - patí yaóng mga salitáng natutuhan nilá sa ibá pang mas malalayong bansá
tulad ng India.
Mula noon hanggáng ngayón, ang mga Filipino, tulad ng lahát ng lahì sa daigdíg, ay
nanghíhirám ng mga salitâ mulâ sa maraming dayuhang lahì. Masasabi nating patuloy na
nagbabago ang mga wikà sa mundó dahil lahát tayo ay patuloy ang panghíhirám at paggamit ng
mga bagong salitâ sa ating pangungusap.
Bagamá’t may mga wikang dayuhan na nagkaroón ng impluwensiyá sa paglagô ng mga wikang
Filipino, ang Filipinas ay may sariling mga taál na wikà bago pa man itó nápuntahán ng mga
dayuhan.
Teorya ng Wika - Pinagmulan ng wika
Ding Dong - bagay. Ipinalagay sa teoryang ito na ang lahat ng bagay sa kapaliran ay
may sariling tunog na siyang kumakatawan sa nasabing bagay. Mga tunog ang
nagpapakahulugan sa mga bagay tulad ng kampana, relo, tren, at iba pa.
Bow Wow – kalikasan. Dito ang tunog ng nalikha ng kalikasan, anuman ang
pinagmulan ay ginagad ng tao. Halimbawa, ang tunog-kulog, ihip ng hanging, at iba pa.
Pooh Pooh – tao. Ipinalalagay na ang tao ang siyang lumikha ng tunog at siya ring
nagbibigay ng kahulugan. Dito ang tunog mula sa mga tao.
Kahariang Ehipto – Ayon sa haring si Psammatichos, ang wika ay sadyang natutuhan
kahit walang nagtuturo o naririnig. Natutunan kahit walang nagtuturo. Unconsciously
learning the language.
Charles Darwin – Ito ay nakasaad sa aklat na Lioberman (1975) na may pamagat na
“On the Origin of Language”, sinasaad niya ang pakikipagsapalaran ng tao para
mabuhay ang nagtuturo sa kanya upang malikha ng iba’t ibang wika. Wika natutunan
tungkol sa mga pakikipagsapalaran.
Genesis 11: 1-9 –Tore ng Babel. Story of Tower of Babel. Based on the Bible.
Wikang Aramean – Believes that all languages originated from their language,
Aramean or Aramaic. Syria. May paniniwalang ang kauna-unahang wikang ginagamit sa
daigdig ay ang lenggwahe ng mga Aramean. Sila ang mga sinaunang taong nanirahan
sa Syria (Aram) at Mesopotamia. Tinatawag na Aramaic ang kanilang wika.
TEORYANG YO-HE-HO. pinaniniwalaan na ang wika ay galing sa ingay na nililikha ng
taong magkatuwang o nagtutulungan sa kanilang gawain. Ito ay ay unang nasapantaha
ni NOIRE, isang iskolar noong ika-19 na dantaon.
TEORYANG MUSIKA. kilala sa teoryang ito ang DANISH na si OTTO JERPERSON.
sinasaad dito na ang wika ay may melodya at tono at walang kakayahan sa
komunikasyon o hindi nakakakomunika sapagkat taglay nito ang kakulangan sa mga
detalye at impormasyon.
TEORYA NG PAKIKISALAMUHA. ayon kay G. Revesz, isang propesor sa Amsterdam
Germany, ang tao mismo ang gumagawa ng kaniyang wika upang may magamit sa
kaniyang pakikisalamuha. Naniniwala ito na ang wika sa likas na pangangailangan ng
tao upang makipagsalamuha sa kaniyang kapwa.
TEORYANG MUESTRA. pinaniniwalaan sa teoryang iyo na nuuna ang pagsasalita sa
pamumuestra. Magkaugnay ang pagsasalita at pagmumuestra at ang sentro sa utak na
kumokontrol sa paggalaw at pagsasalita ay magkalapit at magkaugnay.
– Believes that all languages originated from their language, Aramean or Aramaic.
Syria. May paniniwalang ang kauna-unahang wikang ginagamit sa daigdig ay ang
lenggwahe ng mga Aramean. Sila ang mga sinaunang taong nanirahan sa Syria (Aram)
at Mesopotamia. Tinatawag na Aramaic ang kanilang wika.
TEORYANG YO-HE-HO. pinaniniwalaan na ang wika ay galing sa ingay na nililikha ng
taong magkatuwang o nagtutulungan sa kanilang gawain. Ito ay ay unang nasapantaha
ni NOIRE, isang iskolar noong ika-19 na dantaon.
TEORYANG MUSIKA. kilala sa teoryang ito ang DANISH na si OTTO JERPERSON.
sinasaad dito na ang wika ay may melodya at tono at walang kakayahan sa
komunikasyon o hindi nakakakomunika sapagkat taglay nito ang kakulangan sa mga
detalye at impormasyon.
TEORYA NG PAKIKISALAMUHA. ayon kay G. Revesz, isang propesor sa Amsterdam
Germany, ang tao mismo ang gumagawa ng kaniyang wika upang may magamit sa
kaniyang pakikisalamuha. Naniniwala ito na ang wika sa likas na pangangailangan ng
tao upang makipagsalamuha sa kaniyang kapwa.
TEORYANG MUESTRA. pinaniniwalaan sa teoryang iyo na nuuna ang pagsasalita sa
pamumuestra. Magkaugnay ang pagsasalita at pagmumuestra at ang sentro sa utak na
kumokontrol sa paggalaw at pagsasalita ay magkalapit at magkaugnay.
Aral ni Herald Vergara
Ngayong araw ay sumabak kami sa isang matinding labanan. Alam namin kung gaano
kahirap ang aming susuungin. Kami ay naghanda ng mga sandata, talino at lakas ng
loob. Ngunit parang kulang pa din ito dahil umuwi kami na madaming sugat at pasa sa
aming katawan. Mabuti na lang ay walang namatay. Ang pinakamalaking dagok sa amin
ngayon ay ang mga agam-agam na nakikipaglaban pa rin sa aming mga isipan.
Kaninang umaga ay pinilit kong magising dahil isa ako sa mga lalaban sa digmaang ito.
Sadyang mahirap bumangon sa kama dahil hindi maayos ang aking pakiramdam. Ako
ay bumangon at bumaba na mula sa aking kwarto. Naghanap ako ng susuutin at naligo
nako. Nagayos ako ng buhok at nagbihis na. Umalis na ko at pumunta sa kampo ng
aming grupo. Naabutan ko silang naghahanda na para sa kanila ding sasabakang
labanan. Makikibaka na kami ngunit meron akong napansin. Wala kaming masyadong
sandata. Hindi ito sapat para manalo sa ngayon. Hindi ganitong uri at dami ng mga
sandata ang dati ko nang nakita. Hindi din handa ang mga kawal na sasabak dito. Hindi
sila sabay sabay. Kulang sa pageensayo. Kulang.
Sa kkabilang banda, ang aking laban naman na lalahukan ay isang madugong
pakikipaglaban. Wala akong alam tungkol dito, kinakabahan ako. Para akong isang sisiw
na lalaban, kalaban ang mga agila na siguradong noon pa namamayagpag sa ere.
Mahirap man ngunit kailangan ko itong gawin. Ano ba ang mapapala ko dito? Pera?
Papuri? o Kasikatan? na matagal ko nang hinahangad. Wala akong maisip. Pinapalakas
ko ang aking loob. Matinding konsentrasyon ang aking ginawa. Nagmunimuni at
nagisip ako ng sobrang lalim na kahit ako ay hindi ko na matalos. Nalunod ako sa aking
pagiisip ngunit may salita akong narinig na siyang nagpagaan sa aking buong
pakiramdam at katawan. Bigla akong bumalik sa katotohanan. Aalis siya, yun ang sabi
niya. Naisip ko bigla na parang may mali. Ang kanyang laban ay kanyang uurungan?
Para sa akin parang may mali talaga. Narinig ko na dati na siya ay sasama sa pakikibaka
ng kanyang katipan ngunit hindi kayang magsakripisyo ng kanyang katipan para sa
kanya? Mahirap man isipin pero oo ang sagot. Sa mundong ito pala ay may iba-ibang
prioridad ang tao na higit sa kanyang sarili. Tama! Ngayon ko lang ito naisip at akin
itong natutunan.
"Ang mga tao ay may iba't ibang prioridad. Hindi sa lahat ng panahon ay prioridad mo
ang sarili mo. May mga taong inuuna ang iba kesa sarili ngunit ang ibang iyon ay hindi
ka kayang bigyan importansya kung minsan."
Naisip ko din na hindi pala dapat ako nakikielam sa relasyon ng iba. Hayaan ko silang
gawin ang kanilang gusto, gumawa ng masama, mabuti at hindi tama. Sinisigurado ko
naman na malaki ang magiging balik ng mga ito sa kanila at sila ay matututo.
Kami na ay tumungo sa gaganapan ng digmaan. Marami silang armas. Lamang na
lamang sila. Nakakatakot. Nakakalumbay. Ang lamang lang siguro namin sa kanila ay
hindi lang armas ang aming dala bagkus katalinuhan na ibinigay sa amin ng Maykapal.
Sumabak kami sa labanan. May magagaling at meron din naman na hindi. Umasa
kaming mananalo. Ngunit hindi sapat ang aming taglay na lakas para talunin sila.
Umuwi man kami ng luhaan nananatili pa rin ang mga tigre sa aming mga damdamin
na hindi pa rin tapos ang laban. May susunod pa. Habang may buhay may
pakikipaglaban. Habang natatalo ay may natutunang bagay.
Marami kaming natutunan at matututunan pa sa aming pakikibaka sa buhay. Ang
hiling ko lamang ay sana lagi tayong patnubayan ng Diyos Ama sa pagharap sa mga ito.
Kabanata XI: Los Baños
Ang Kap. Heneral ay nangaso sa Bosoboso. May kasama siyang banda ng musiko
sapagka’t siya ang pangalawang patrono real ng Pilipinas o kinatawan ng patrono real
ng hari. Walang nabaril na ibon o usa ang Kapitan heneral. Ibig na sanang pagbihisangusa ang isang tao. Mabuti na raw iyon sapagka’t maawain siya sa hayop. Ang totoo’y
natutuwa siya’t di makikita na di siya makatatama ng ibon o usang babarilin. Nagbalik
sila sa Los Banos.
Noo’y ika-31 ng Disyembre.
Naglalaro ng tresilyo sa bahay-aliwan sa Los-Banos ang Kapitan Heneral, si Padre
Sibyla at Padre Irene. Galit na galit naman si Padre Camorra. Hindi alam ng huli na
kaya nagpapatalo ang dalawang kura ay sapagka’t nais nilang makalamang sa isa sa
pakikipag-usap sa Kapitan ukol sa paaralan ng kastilang balak ng kabataan.
Samantalang nagsusugal ay pinag-aralan at pinasyahan ng Kapitan ang mga papeles ng
pamamahala na inisa-isa ng kalihim pagpapalit ng tungkulin, pagbibigay ng biyaya,
pagpapatapon at iba pa. Saka na ang ukol sa paaralan ng kastila. Naroon si Don
Custodio at isang prayleng Dominiko- si Padre Fernandez.
Nagalit si Padre Camorra dahil sa isang sinadyang maling sugal ni Padre Irene na
ikinapanalo ng Kapitan. Punyales, si Kristo na ang makipagsugal sa inyo! ani Padre
Camorra at tumayo na.
Si Simoun ang pumalit kay Padre Camorra. Siya ay biniro ni Padre Irene na kanyang
itaya ang kanyang mga brilyante. Pumayag si Simoun. Wala raw namang maitataya ang
kura. Ani Simoun: Ako’y babayaran ninyo ng pangako. Kayo Padre Sibyla, sa bawat
limang bilang ay mangangako na kayo’y di kikilala sa karalitaan, kababaang loob, at
pagsunod sa kabutihang asal (magmamalabis siya sa maluhong pamumuhay at
paggugol, di siya magpapakita ng awa sa mga dukha, at di siya susunod sa mga
tuntunin ng kabutihang asal.); at kayo, Padre Irene, sasabihin lamang ninyo na
lilimutin ninyo ang kalinisang ugali, ang awa sa kapuwa, at iba pa. Sa maliit na
hinihingi ko’y kapalit ang aking mga brilyante. At ito (tinapik pa ang Kapitan Heneral),
sa limang bilang ay isang vale na limang araw sa piitan (karapatan ni Simoun na
mapabilanggo sa isang tao nang limang araw); isang pag-papapiit sa limang buwan;
isang utos na pagpapatapon na walang nakasulat na pangalan; karapatan sa isang
madaliang utos na pagpapabaril sa iasng taong pipiliin ko at iba pa. Sa kakaibang
kundisyong ito ng pagsusugal ay napalapit sina Don Custodio , Padre Fernandez at ang
Mataas na Kawani. Ang huli ay nagtanong kung ano ang mapapala ni Simoun sa
kanyang mga hiling.
Para raw luminis ang bayan at maalis na lahat ang masasamang damo, tugon ni
Simoun.
Ipinalalagay ng nangakarinig na ang gayong kaisipan ni Simoun ay gawa ng
pagkaharang sa kanya ng mga tulisan. Sinabi naman ni Simoun na nang pigilan siya ng
mga tulisan ay walang kinuha sa kanya kundi ang 2 niyang rebolber at mga bala.
Kinumusta pa raw ang heneral. Marami raw baril ang tulisan . Anang heneral ay
ipagbabawal niya ang mga sandata. Ani Simoun: Huwag. Ang mga tulisan ay marangal;
sila ang tanging marangal na kumikita ng ikabubuhay nila. Halimbawa, pawawalan ba
ninyo ako nang di man lang kukunin ang aking mga alahas ? Ang kasamaan ay wala sa
mga tulisan sa bundok nasa mga tulisan sa bayan at siyudad.
Gaya ninyo, ani Padre Sibylang nakatawa.
Gaya natin , ganti ni Simoun, Tayo nga lamang ay mga di-hayagang tulisan.
Ika-11:30 na. Itinigil ng heneral ang laro at parunggitan. May kalahating oras pa’t
manananghali na marami pa tayong suliraning pag-uusapan.
Ipinasiya ng heneral na ipagbawal ang armas de salon (sandatang pampalamuti sa
salas). Tumutol ang Mataas na Kawani. Wala raw bansa sa daigdig na nagbabawal
niyon. Manok lang daw ang kayang patayin niyon. Laging sinasalungat ang heneral ng
Mataas na Kawani. Walang nangyari sa pagtutol ng huli. Nagbigay ng payo si Simoun.
Huwag ipagbawal ang armas de salon liban sa iisang sukat na kasalukuyang nabibili
noon. Ito ang nasunod.
Sunod na pinag-usapan ang suliranin ng paaralan sa Tiyani. Ang guro ay humihingi ng
bahay paaralan. Ani Padre Sibyla si Socrates ay nagturo sa plasa, si Plato sa ilalim ng
mga kahoy at si Hesus ay sa mga bundok. Pilibustero raw ang guro sa Tiyani, ayon kay
Padre Camorra. Ipinasiya ng heneral na pigilin sa pagtuturo ang guro. Tumutol ang
Mataas na Kawani.
Anang heneral ay di dapat humusay pa sa Espanya ang mga paaralan pa sa Pilipinas.
Sa susunod , dugtong pa nito, lahat ng daraing ay pipigilin sa tungkulin.
Ipinayo ni Don Custodio na gawing paaralan ang sabungan. Kung linggo at pista lang
lang daw ginagamit at pinakamaayos na gusali, ang mga sabungan. Kung simpleng
araw daw ay nakatiwangwang lamang.
Pinutol ng heneral ang pagtatalo. Pag-aaralan daw niya. Isinunod ang balak na
paaralan ng kabataan ukol sa Wikang Kastila. Anim na buwan nang naghihintay ito ng
pagpapasiya. Tinanaong ng heneral ang kawani Sang-ayon ang tinanong. Pinuri ang
balak ng kabataan.
Tumutol sa balak si Padre Sibyla. Wala raw sa panahon at isang paghamak sa mga
Dominiko. Ayon kay Simoun ay kahina-hinala ang balak. Iniisip ni Padre Irene na
tagapagsalita ng kabataan para sa paaralan na wala nang pag-asa ang paaralan. Tutol
si Simoun. Ipinasyang huwag nang magsalita.
Inisa-isa ang kabataang may panukala ng paaralan. Si Isagani raw ay mahilig sa
pagbabago at pagsulong kaya’t mapanganib. Ipinagtanggol ni Padre Fernandez si
Isagani. Ani Padre Camorra, ang binata ay bastos. Sa bapor da ay itinulak niya at
siya’y itinulak din nito.
Ang mayamang si Macaraig na paborito ni Padre Irene ay may taga- tangkilik na isang
kondesa kaya’t di ito pinag-usapan. Isinunod si Basilio. Tubig na tulog daw ito, ayon
kay Padre Irene. Tahimik daw at may pinagmulang si Padre Salvi ang higit na
nakaaalam(ngunit wala si Padre Salvi.) Tila raw nakabangga na ito ng mga sibil at may
ama itong napatay sa isang paghihimagsik. Itala raw ang pangalan ni Basilio, utos ng
heneral. Tumutol ang kawani. Ipinagtanggol ang kabataan. Tumango sina Padre
Fernandez, Padre Irene at Don Custodio.
Tumutol si Padre Camorra: Ang mga Indiyo ay di dapat matuto ng kastila at pagnatuto
ay makikipagtalo sa mga kastila.
Ani Padre Sibyla: Hindi pinag-uusapan dito ang pagtuturo ng kastila: dito ay may isang
lihim ng paghahamok ng mga estudyante at ng Unibersidad ng Sto. Tomas. Pag
nasunod ang kanila, natalo kami (mga Dominiko), yayabang ang mga iyan at tuloytuloy na. Pagkatapos naming bumagsak, isusunod nila ang Pamahalaan.
Nagsalita si Padre Fernandez na isa ring Dominiko: Pulitikahin natin sila para di nila
masabing tinalo nila tayo. Sa halip na labanan natin sila ay sang-ayunan natin at
purihin sa balak nila. Bakit makikipagkagalit tayo sa Bayan; kakaunti tayo, marami
sila. Kailangan natin sila, tayo’y di nila kailangan. Ngayo’y mahina ang bayan. Ngunit
bukas-makalawa’y lalakas iyan. Matuwid ang mga kahilingan ng mga estudyante.
Kikilala pa sila sa atin ng utang na loob. Gumaya tayo sa mga Hesuwita.
Lalong nagalit si Padre Sibyla nang mabanggit ang hesuwita. Nagsabad- sabaran ang
magkakaharap at di naunawaan ang lahat. Pumasok ang kura sa Los Banos upang
sabihing nakahanda na ang pananghalian.
Siyang pagbulong ng mga Kawani sa Heneral. Ang anak noong si Kab. Tales ay
humihiling na palayain ang kanyang nuno na napipiit kapalit ng ama. Kumatig si Padre
Camorra sa pagpapalaya. Sumang-ayon ang Heneral.
Password
Naaalala ko noong December 22, 2007 nagtext siya sakin. Tinatanong kung pwede kaming magkita.
Sumagot ako ng "oo". NAgkita kami sa Mcdo sa may South. Naupo kami sa dulong upuan, sa may ibaba
ng aircon. Nagorder kami ng Float. MAy binigay siyang papel sakin. Nakasulat dun, kung papapiliin daw
ba ako ano gusto kong maging kami?
a. kapatid... so on and so forth.. pinili ko kapatid kasi feeling ko naman nung una ayaw talga niya sakin.
Tapos bigla na lang niyang tinanong pwede na lang daw ba bf? Gulat ako nun... tapos napasabi ko na
lang na "ok". simula non naging kami na... mahal ko talga sya shet. ngayon hindi na kami masyadong
naguusap. bihira na lang kasi malayo na siya.... :( Pag naririnig ko ang kantang First Love naaalala ko pa
rin siya. Hindi ko alam kung pano makamove on. Lagi ko pa naman siyang nakikita na naglalakad pag
nasa jeep ako. Tapos nung minsang nagkasalubong kami nag Hi siya sakin. Tumibok ng mabilis puso ko.
Kinabahan ako. Pero hindi ko alam kung bakit. Naranasan ko pa nung nasa Sm Val ako. Naglalakad akong
magisa, bigla akong kinabahan, paglingon ko sa likod ko, nakita ko siyang naglalakad. Haist buhay nga
naman. Punong-puno ng kabiguan. Pero wala na tayong magagwa dahil nangyari na yun. Kung iiyak ba
tayo ay babalik siya? Siguro babalik siya dahil naaawa siya sa atin, hindi dahil mahal pa niya tayo. Kaya sa
mundong ito, kailangan nating maging malakas, dahil wala namang ibang tutulong satin kundi ang sarili
lang natin. Kailangan talaga natin laging ngumiti sabi nga sa isang tula na "desiderata", "Be CHEERFUL,
strive to BHE HAPPY".. I LOVE YOU PASSWORD... :*
Kabanata X: Kayamanan at Karalitaan
Sa bahay ni Kabesang Tales nakipanuluyan
si Simoun. Ito’y nasa pagitan ng San Diego
at Tiyani. Nagdarahop si Kabesang Tales
ngunit dala nang lahat ni Simoun ang
pagkain at ibang kailangan at dalawang
kaban ng mga alahas. Ipingmalaki ni
Simoun ang kanyang rebolber kay Kabesang
Tales. Nagdatingan ang mga mamimili ng
alahas. Si Kapitan Basilio, ang anak na si
Sinang at asawa nito, Si Hermana
Penchang mamimili ng isang singsing na
brilyante para sa birhen ng Antipolo.
Binuksan ni Simoun ang dalawang maleta
ng alahas. Mga alahas na may iba’t ibang
uri, ayos, at kasaysayan.
Napatingin si Kabesang Tales sa mga
alahas ni Simoun. Naisisp niyang parang sa
tulong ng kayamanang iyon ay tinutudyo
siya ni Simoun, nilalait ang kanyang
kapahamakan. Sa bisperas pa naman ng
araw ng kanyang pag-alis sa bahay niyang
iyon isa lamang pinakamaliit sa mga
brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos
kay Huli at makapagbigay ng kapanatagan
sa matanda na niyang ama. Wala namimili
isa man sa mga nagsitawad sa mga luma
ang makasaysayang alahas ni Simoun.
Inilibas ni Simoun ang mga bagong hiyas.
Dito namili sina Sinang at iba pa. Siya raw
ay namimili rin ng alahas, ani si Simoun.
Tinanong si Kabesang Tales kung may may
ipabibili. Iminungkahi ni Sinang ang
kuwintas. Tinawaran agad ni Simoun ng
makilalang iyon nga ang kuwintas ng
kasintahang nagmongha. Limandaang piso.
O ipagpalit ng Kabesa sa alin mang hiyas
na maibigan niya. Nag-isip si Kabesang
Tales. Ani Hermana Penchang ay di dapat
ipagbili iyon dahil minabitu pa ni Huli ang
paalila kaysa ipagbili iyon. Isinangguni raw
muna ni Kabesang Tales sa anak ang bagay
na iyon. Tumango si Simoun.
Ngunit nang nasa labas na ng bahay ay
natanaw ni Kabesang Tales ang prayle at
ang
bagong
gumagawa
ng
lupa.
Nangagtawanan pa iyon ng makita si
Kabesang Tales. Tulad niya ay isang
lalaking nakita ang kanyang asawa na
kasama ang ibang lalaki at pumasok sa
isang silid at nangagtatatwanang inaglahi
ang kanyang pagkalalaki. Bumalik ng bahay
si kabesang Tales. Sinabi kay Simoun na di
niya nakausap ang anak. Kinabukasan,
wala si Kabesang Tales. Gayundin ang
rebolber ng mag-aalahas-wala sa kaluban
at ang naroroon ay isang sulat at kuwintas
ni Maria Clara. Humingi ng paumanhin si
Kabesang Tales sa pagkakahuha ng baril na
kailangan daw niya sa pagsapi niya sa mga
tulisan. Pinagbilinan si Simoun na magingat sa paglakad sapagkat pagnahulog ang
magaalahas sa kamay ng mga tulisan ay
mapapahamak ito. Ani Simoun-sa wakas ay
natagpuan ko ang taong aking kailangan:
Pangahas ngunit mabuti nga ito-marunong
tumupad sa mga pangko.
Dinakip ng mg a guwardiya sibil si
Tandang Selo. Natutuwa si Simoun. Tatlo
ang pinatay ni Kabesang Tales ng gabing
iyon. Ang prayle, ang lalaking gumagawa
sa lupa, at ang asawa nito ay nagkaroon ng
madugong pagkamatay-putol ang leeg at
puno ng lupa ang bibig. Sa tabi ng bangkay
ng babae ay may papel na kinasusulatan ng
Tales na isinulat ng daliring isinawsaw sa
dugo.
Kabanata IX: Ang mga Pilato
Pinag-usapan sa bayan ang nangyari kay
Tandang Selo at kung sino ang may
kasalanan sa ipinagkagayon ng matanda.
Ang alperes o tenyente ng guardia sibil?
Ano raw ang kasalanan niya? Kaya lamang
daw niya sinamsam ang mga sandata ay
utos sa kanya iyon, hindi upang bigyan ng
pagkakataon ang mga tulisan upang
madukot si Kabesang Tales. At di raw niya
kasalanan kung di man matagpuan si
Kabesang Tales.
Ang asenderong bagong gumagawa ng lupa
ni Kabesang Tales? Paano raw niya
isusuplong ang pagdadala ni Kabesang
Tales ng armas e kung tingnan siya’y
parang
pinipili
ang
pinakamabuting
patamaan sa kanya. Kung namalagi raw si
Kabesang Tales sa bahay ay di sana
nadukot ng mga tulisan.
Si Hermana Penchang na bagong
panginoon ni Huli? Ang may sala raw ay si
Tandang Selo na rin na may kasalanan
dahil di marunong magdasal at di nagturo
ng wastong pagdarasal sa mga kaanak na
tulad ng ginagawa niya ngayon kay Huli na
tinuturuan niya ng dasal at pinababasa
niya ng aklat na. Tandang Basyong
Makunat. Nang mabalitaang tutubusin ni
Basilio ang kasintahan ay nagsabing si
Basilio ay isang demonyong nag-aanyong
estudyante na ibig magpahamak sa
kaluluwa ng dalaga.
Nakauwi si Kabesang Tales sa tulong ng
salaping napagbilhan ng mga alahas ni Huli
at nautang ng dalaga kay Hermana
Penchang. Nabatid niyang iba na ang
gumagawa ng kanyang lupa, nagpaupang
utusan si Huli, pipi ang amang si Tangdang
Selo, at pinaalis siya sa kanyang bahay, sa
atas ng hukuman at sa katuwaan ng mga
kura at gugmawa ng lupa. Si Kabesang
Tales ay naupo sa isang tabi at nanatiling
walang kibo.
Kabanata VIII: Maligayang Pasko
Hindi naghimala ang birhen. Di nagbigay
ng karagdagang salaping kailangan ni Huli.
Natuloy si Huli sa pagpapaupa kay
Hermana Penchang. (Iyon ay araw ng
Pasko). Sa sama ng loob ay napipi si
Tandang Selo.
Kabanata VII:Simoun
Malapit sa puntod na pinanggalingan ni Basilio may nakita siyang di
kakilalang lalaki sa malayo at yun ay si Simoun. Naghuhukay ang alahero,
walang suot na salaming asul kaya naman nagbago ang anyo nito.
Kinilabutan si Basilio dahil alam niyang ito rin ang di kilalang lalaki na
humukay ng paglilibingan ng kanyang ina labintatlong taon na ang nakalipas,
higit na matanda nga lamang ngayon, may puti na ang buhok, maybigote at
balbas ngunit iyon parin ang mga mata nito at ang mapanglaw na mukha.
Naisip niya na samakatuwid na ang namatay o naglaho na tagapagmana ng
lupaing ito ay walang iba kundi ang alaherong si Simoun—napagtagpi-tagpi
na ni Basilio na si Simoun nga si Crisostomo Ibarra.
Nilapitan niya ito at tinanong kung may matutulong siya. Sa pagkagitla ni
Simoun, tinanong niya si basilio kung alam ba niya kung sino siya at sumagot
si Basilio na isa raw siya sa mga taong itinuturing niyang banal sapagkat 13
years ago tumulong ito sa kanya sa paglilibing ng kanyang ina. Sumagot si
Simoun na taglay ni Basilio ang lihim na maaaring makasira sa kanyang mga
balak.
Istorya ni Simoun:
Siya nga ang may sakit at kalunos-lunos na nagtungo rito 13 years ang
nakalipas upang mag-ukol ng huling pagpapahalaga sa isang dakilang
kaluluwa na maringal na yumakap sa kamatayan alang-alang sa kanya.
Sinawi ng isang pusakal na sistema, naglagalag si Simoun sa iba’t ibang part
eng mundo upang magpayaman at maisakatuparan ang kanyang mga balak.
Nagbalik siya upang wakasan ang sistemang ito sa pamamagitan ng lalong
pagpapadali sa pagkabulok nito.
Kabanata VI: Si Basilio
Nang tumutunog ang mga batingaw ng
noche buena si Basilio ay palihim na
nagtungo sa gubat. Paliit ang buwan.
Kaya’t paaninaw na tinungo ni Basilio ang
libing ng kanyang ina. Ipinagdasal ang
kaluluwa ng ina at gunita ng nakaraang
may 13 taon.
Namatayan ang kanyang ina. May
dumating na lalaking sugatan. Pinahakot
siya ng kahoy na ipansusunog sa bangkay
ng ina at ng sugatang lalaki. May dumating
pang isang lalaki. Tumulong ito sa
pagtatalsakan ng kahoy at paglilibing sa
kanyang ina.
Umalis siya sa gubat. Lummuwas ng
Maynila. Maysakit at gulanit ang damit.
Ninais nang pasagasa sa mga karuwahe
dahil sa hirap at gutom. Natagpuan niya
sina Kap. Tiyago na katatpos dalhin sa
beateryo si Maria Clara. Kinuha siyang
katulong o utusan. Ping-aral sa Letran.
Unang taon: wala siyang nabibigkas kundi
ang pangalan niya at ang salitang adsum o
narito po. Minaliit siya dahil sa luma at
gulanit na suot. Gayunman ay lagi siyang
nagsasaulo ng leksiyon. At nang matuos
niyang sa tatlo o apat na paraan sa
kanyang klase ay may 40 lamang ang
nagtatanong di na sumama ang loob niya.
Nang magsulit, natugon niya ang tanong sa
kanya at ang marka niya para sa unang
taon ay aprovado. Ang siyam niyang
kasamahan sa pagsusulit ay nangag-ulit na
lahat.
Ikatlong taon. Naisipan ng professor na
Dominiko ang pagtanong kay Basilio na
akala niya’y tanga upang magpatawa sa
klase. Natugon ni Basilio ang tanong.
Parang loro siya sa pagsagot. Noo’y di na
tinanong si Basilio. Bakit pa tatanugin ito’y
di naman nakapagpapatawa sa klase?
Nawalan ng sigla sa pag-aaral si Basilio.
Nguni’t
isang
professor
niya
ang
nasiyahang tumanggap ng hamon ng mga
kadete sa isang pasyalan at nagyakag ng
mga estudyante niya na inilaban niya sa
mga kadete sable laban sa baston.
Namayani si Basilio sa labanan. Nakilala ng
professor. Nang magtapos: sobresaliente at
may mga medalya pa.
Muhi si Kap. Tiyago sa mga prayle mula
nang magmongha si Maria Clara. Pinalipat
si Basilio sa Ateneo Municipal. Malaki ang
natutuhan ni Basilio. Nagsulit siya sa
pagkabatsilyer. Ipinagmalaki siya ng
kanyang mga profesor. Nakasulit siya at
kumuha ng medisina. Pagkatapos, naging
matiyaga at masigasig sa pag-aaral si
Basilio. Kaya di pa man nakakatapos ay
nakapanggamot na siya. At huling taon na
ng pag-aaral ni Basilio. Pagkatapos niya’y
pakaksal na sila ni Huli.
Tata Selo ni Rogelio Sikat
Maliit lamang sa simula ang kulumpon ng taong nasa bakuran ng munisipyo, ngunit nang tumaas ang
araw, at kumalat na ang balitang tinaga at napatay si Kabesang Tano, ay napuno na ang bakuran ng
bahay-pamahalaan.
Naggitgitan ang mga tao, nagsiksikan, nagtutulakan, bawat isa’y naghahangad makalapit sa istaked.
“Totoo ba, Tata Selo?”
“Binabawi niya ang aking saka kaya tinaga ko siya.”
Nasa loob ng istaked si Tata Selo. Mahigpit na nakahawak sa rehas. May nakaalsang putok sa noo.
Nakasungaw ang luha sa malabo at tila lagi nang may inaaninaw na mata. Kupas ang gris niyang suot,
may mga tagpi na ang siko at paypay. Ang kutod niyang yari sa matibay na supot ng asin ay may bahid ng
natuyong putik. Nasa harap niya at kausap ang isang magbubukid, ang kanyang kahangga, na isa sa
nakalusot sa mga pulis na sumasawata sa nagkakaguluhang tao.
“Hindi ko ho mapaniwalaan, Tata Selo,” umiling na wika ng kanyang kahangga, “talagang hindi ko
mapaniwalaan.”
Hinaplus-haplos ni Tata Selo ang ga-dali at natuyuan na ng dugong putok sa noo. Sa kanyang harapan,
di-kalayuan sa istaked, ipinagtutulakan ng mga pulis ang mga taong ibig makakita sa kanya. Mainit ang
sikat ng araw na tumatama sa mga ito, walang humihihip na hangin at sa kanilang ulunan ay nakalutang
ang nasasalisod na alikabok.
“Bakit niya babawiin ang aking saka?” tanong ni Tata Selo. “Dinaya ko na ba siya sa partihan? Tinuso ko
na ba siya? Siya ang may-ari ng lupa at kasama lang niya ako. Hindi ba’t kaya maraming nagagalit sa akin
ay dahil sa ayaw kong magpamigay ng kahit isang pinangko kung anihan?”
Hindi pa rin umaalis sa harap ng istaked si Tata Selo. Nakahawak pa rin siya sa rehas. Nakatingin siya sa
labas ngunit wala siyang sino mang tinitingnan.
“Hindi mo na sana tinaga si kabesa,” anang binatang anak ng pinakamayamang propitaryo sa
San Roque, na tila isang magilas na pinunong-bayang malayang nakalalakad sa pagitan ng maraming tao
at ng istaked. Mataas ito, maputi, nakasalaming may kulay at nakapamaywang habang naninigarilyo.
“Binabawi po niya ang aking saka,” sumbong ni Tata Selo. “Saan pa po ako pupunta kung wala na akong
saka?”
Kumumpas ang binatang mayaman. “Hindi katwiran iyan para tagain mo ang kabesa. Ari niya ang lupang
sinasaka mo. Kung gusto ka niyang paalisin, mapaaalis ka niya anumang oras.”
Halos lumabas ang mukha ni Tata Selo sa rehas.
“Ako po’y hindi ninyo nauunawaan,” nakatingala at nagpipilit ngumiting wika niya sa binatang nagtapon
ng sigarilyo at mariing tinakpan pagkatapos. “Alam po ba ninyong dating amin ang lupang iyon?
Naisangla lamang po nang magkasakit ang aking asawa, naembargo lamang po ng kabesa. Pangarap ko
pong bawiin ang lupang iyon, kaya nga po hindi nagbibigay ng kahit isang pinangko kung anihan. Kung
hindi ko na naman po mababawi, masaka ko man lamang po. Nakikiusap po ako sa kabesa kangina,
“Kung maari akong paalisin. Kaya ko pa pong magsaka, ‘Besa. Totoo pong ako’y matanda na, ngunit ako
po nama’y malakas pa.’ Ngunit... Ay! tinungkod po niya ako nang tinungkod, tingnan po n’yong putok sa
aking noo, tingnan po n’yo.”
Dumukot ng sigarilyo ang binata. Nagsindi ito at pagkaraa’y tinalikuran si Tata Selo at lumapit sa isang
pulis.
“Pa’no po ba’ng nangyari, Tata Selo?”
Sa pagkakahawak sa rehas, napabaling si Tata Selo. Nakita niya ang isang batang magbubukid na na
nakalapit sa istaked. Nangiti si Tata Selo. Narito ang isang magbubukid, o anak-magbubukid, na
maniniwala sa kanya. Nakataas ang malapad na sumbrerong balanggot ng bata. Nangungulintab ito, ang
mga bisig at binti ay may halas. May sukbit itong lilik.
“Pinutahan niya ako sa aking saka, amang,” paliwanag ni Tata Selo. “Doon ba sa may sangka. Pinaalis sa
aking saka, ang wika’y tinungkod ako, amang. Nakikiusap ako, sapagkat kung mawawalan ako ng saka ay
saan pa ako pupunta?”
“Wala na nga kayong mapupuntahan, Tata Selo.”
Gumapang ang luha sa pisngi ni Tata Selo. Tahimik na nakatingin sa kanya ang bata.
“Patay po ba?”
Namuti ang mga kamao ni Tata Selo sa pagkakahawak sa rehas. Napadukmo siya sa balikat.
“Pa’no pa niyan si Saling?” muling tanong ng bata. Tinutukoy nito ang maglalabimpitong taong anak ni
Tata Selo na ulila na sa ina. Katulong ito kina Kabesang Tano at kamakalawa lamang umuwi kay Tata
Selo. Ginagawang reyna sa pista ng mga magbubukid si Saling nang nakaraang taon, hindi lamang
pumayag si Tata Selo. “Pa’no po niyan si Saling?”
Lalong humigpit ang pagkakahawak ni Tata Selo sa rehas.
Hindi pa nakakausap ng alkalde si Tata Selo. Mag-aalas-onse na nang dumating ito, kasama ang hepe ng
mga pulis. Galing sila sa bahay ng kabesa. Abut-abot ang busina ng diyip na kinasasakyan ng dalawa
upang mahawi ang hanggang noo’y di pa nag-aalisang tao.
Tumigil ang diyip sa di-kalayaun sa istaked.
“Patay po ba? Saan po ang taga?”
Naggitgitan at nagsiksikan ang mga pinagpapawisang tao. Itinaas ng may-katabang alkalde ang dalawang
kamay upang payapain ang pagkakaingay. Nanulak ang malaking hepe.
“Saan po tinamaan?”
“Sa bibig.” Ipinasok ng alkalde ang kanang palad sa bibig, hinugot iyon at mariing inihagod hanggang sa
kanang punong tainga. “Lagas ang ngipin.”
“Lintik na matanda!”
Nagkagulo ang mga tao. Nagsigawan, nagsiksikan, naggitgitan, nagtulakan. Nanghataw na ng batuta ang
mga pulis. Ipinasiya ng alkalde na ipalabas ng istaked si Tata Selo at dalhin sa kanyang tanggapan.
Dalawang pulis ang kumuha kay Tata Selo sa istaked.
“Mabibilanggo ka niyan,” anang alkalde pagpasok ni Tata Selo sa kanyang tanggapan.
Pinaupo ng alkalde ang namumutlang si Tata Selo. Umupo si Tata Selo sa silyang nasa harap ng mesa.
Nanginginig ang kamay ni Tata Selo nang ipatong niya iyon sa nasasalaminang mesa.\
“Pa’no nga ba’ng nangyari?” kunot-noo at galit na tanong ng alkalde.
Matagal bago nakasagot si Tata Selo.
“Binabawi po niya ang aking saka, Presidente,” wika ni Tata Selo. “Ayaw ko pong umalis doon. Dati pong
amin ang lupang iyon, amin po, naisangla lamang po at naembargo.”
“Alam ko na iyan,” kumukumpas at umiiling na putol ng nagbubugnot na alkalde.
Lumunok si Tata Selo. Nang muli siyang tumingin sa presidente, may nakasungaw na luha sa kanyang
malalabo at tila lagi nang may inaaninaw na mata.
“Ako po naman, Presidente, ay malakas pa,” wika ni Tata Selo. “Kaya ko pa pong magsaka. Makatwiran
po bang paalisin ako? Malakas pa po naman ako, Presidente, malakas pa po.”
“Saan mo tinaga ang kabesa?”
Matagal bago nakasagot si Tata Selo.
“Nasa may sangka po ako nang dumating ang kabesa. Nagtatapal po ako ng pitas sa pilapil. Alam ko
pong pinanood ako ng kabesa, kung kaya po naman pinagbuti ko ang paggawa, para malaman niyang
ako po’y talagang malakas pa, na kaya ko pa pong magsaka. Walang anu-ano po, tinawag niya ako at ako
po’y lumapit, sinabi niyang makaalis na ako sa aking saka sapagkat iba na ang magsasaka.”
“Bakit po naman, “Besa?” tanong ko po. Ang wika’y umalis na lang daw po ako. ‘Bakit po naman, ‘Besa?’
tanong ko po uli, ‘malakas pa po naman ako, a.’ Nilapitan po niya ako nang tinungkod.”
“Tinaga mo na n’on,” anang nakamatyag na hepe.
Tahimik sa tanggapan ng alkalde. Lahat ng tingin – may mga eskribiyente pang nakapasok doon – ay
nakatuon kay Tata Selo. Nakauyko si Tata Selo at gagalaw-galaw ang tila mamad na daliri sa ibabaw ng
maruming kutod. Sa pagkakatapak sa makintab na sahig, hindi mapalagay ang kanyang may putik,
maalikabok at luyang paa.
“Ang inyong anak, na kina Kasesa raw?” usisa ng alkalde.
Hindi sumagot si Tata Selo.
“Tinatanong ka,” anang hepe.
Lumunok si Tata Selo.
“Umuwi na po si Saling, Presidente.”
“Kailan?”
“Kamakalawa po ng umaga.”
“Di ba’t kinatatulong siya ro’n?”
“Tatlong buwan na po.”
“Bakit siya umuwi?”
Dahan-dahang umangat ang mukha ni Tata Selo. Naiyak na napayuko siya.
“May sakit po siya?”
Nang sumapit ang alas-dose – inihudyat iyon ng sunud-sunod na pagtugtog ng kampana sa simbahan na
katapat lamang ng munisipyo – ay umalis ang alkalde upang manghalian. Naiwan si Tata Selo, kasama
ang hepe at dalawang pulis.
“Napatay mo pala ang kabesa,” anang malaking lalaking hepe. Lumapit ito kay Tata Selo na nakayuko at
din pa tumitinag sa upuan.
“Binabawi po niya ang aking saka,” katwiran ni Tata Selo.
Sinapok ng hepe si Tata Selo. Sa lapag, halos mangudngod si Tata Selo.
“Tinungkod po niya ako nang tinungkod,” nakatingala, umiiyak at kumikinig ang labing katwiran ni Tata
Selo.
Itinayo ng hepe si Tata Selo. Kinadyot ng hepe si Tata Selo sa sikmura. Sa sahig, napaluhod si Tata Selo,
nakakapit sa umipormeng kaki ng hepe.
“Tinungkod po niya ako nang tinungkod...Ay! tinungkod po niya ako nang tinungkod...”
Sa may pinto ng tanggapan, naaawang nakatingin ang dalawang pulis.
“Si Kabesa kasi ang nagrekomenda kat Tsip, e,” sinasabi ng isa nang si Tata Selo ay tila damit na nalaglag
sa pagkakasabit nang muling pagmalupitan ng hepe.
Mapula ang sumikat na araw kinabukasan. Sa bakuran ng munisipyo, nagkalat ang papel na naiwan nang
nagdaang araw. Hindi pa namamatay ang alikabok, gayong sa pagdating ng uwang iyo’y dapat nang naguulan. Kung may humihihip na hangin, may mumunting ipu-ipong nagkakalat ng mga papel sa itaas.
“Dadalhin ka siguro sa kabesera,” anang bagong paligo at bagong bihis na alkalde sa matandang nasa
loob ng istaked. “Doon ka siguro ikukulong.”
Wala ni papag sa loob ng istaked at sa maruing sementadong lapag nakasalampak si Tata Selo. Sa paligid
niya’y may natutuyong tamak-tamak na tubig. Nakaunat ang kanyang maiitim at hinahalas na paa at
nakatukod ang kanyang tila walang butong mga kamay. Nakakiling, nakasandal siya sa steel matting na
siyang panlikurang dingding ng istaked. Sa malapit sa kanyang kamay, hindi nagagalaw ang sartin ng
maiitim na kape at isang losang kanin. Nilalangaw iyon.
“Habang-buhay siguro ang ibibigay sa iyo,” patuloy ng alkalde. Nagsindi ng tabako at lumapit sa istaked.
Makintab ang sapatos ng alkalde.
“Patayon na rin ninyo ako, Presidente.” Paos at bahagya nang marinig ang rehas nguni’t pinagkiskis niya
ang mga palad at tiningnan kung may alikabok iyon. Nang tingnan niya si Tata Selo, nakita niyang lalo
nang nakiling ito.
May mga tao na namang dumarating sa munisipyo. Kakaunti iyon kaysa kahapon. Nakapasok ang mga
iyon sa bakuran ng munisipyo, ngunit may kasunod na pulis. Kakaunti ang magbubukid sabagong langkay
na dumating at titingin kay Tata Selo. Karamihan ay mga taga-poblacion. Hanggang noon, bawat isa’y
nagtataka, hindi makapaniwala, gayong kalat na ang balitang ililibing kinahapunan ang kabesa.
Nagtataka at hindi nakapaniwalang nakatingin sila kay Tata Selo na tila isang di pangkaraniwang hayop
na itinatanghal.
Ang araw, katulad kahapon, ay mainit na naman. Nang magdakong alas-dos, dumating ang anak ni Tata
Selo. Pagkakita sa lugmok na ama, mahigpit itong napahawak sa rehas at malakas na humagulgol.
Nalaman ng alkalde na dumating si Saling at ito’y ipinatawag sa kanyang tanggapan. Di nagtagal at si
Tata Selo naman ang ipinakaon. Dalawang pulis ang umaalalay kay Tata Selo. Nabubuwal sa paglakad si
Tata Selo. Nakita niya ang babaing nakaupo sa harap ng mesa ng presidente.
Nagyakap ang mag-ama pagkakita.
“Hindi ka na sana naparito, Saling” wika ni Tata Selo na napaluhod. “May sakit ka Saling, may sakit ka!?
Tila tulala ang anak ni Tata Selo habang kalong ang ama. Nakalugay ang walang kintab niyang buhok, ang
damit na suot ay tila yaong suot pa nang nagdaang dalawang araw. Matigas ang kanyang namumutlang
mukha. Pinaglilipat-lipat niya ang tingin mula sa nakaupong alkalde hanggang sa mga nakatinging pulis.
“Umuwi ka na, Saling,” hiling ni Tata Selo. “Bayaan mo na...bayaan mo na. Umuwi ka na, anak. Huwag ka
nang magsasabi...”
“Kinabog kagabi,” wika ng isang magbubukid. “Binalutan ng basang sako, hindi nga halata.”
“Ang anak, dumating daw?”
“Naki-mayor.”
Sa isang sulok ng istaked iniupo ng dalawang pulis si Tata Selo. Napasubsob si Tata Selo pagakaraang
siya’y maiupo. Ngunit nang marinig niyang muling ipinapakaw ang pintong bakal ng istaked, humihilahod
na ginapang niya ang rehas, mahigpit na humawak doon at habang nakadapa’y ilang sandali ring iyo’y
tila huhutukin. Tinawag niya ang mga pulis ngunit paos siya at malayo na ang mga pulis. Nakalabas ang
kanang kamay sa rehas, bumagsak ang kanyang mukha sa sementadong lapah. Matagal siyang nakadapa
bago niya narinig na may tila gumigisang sa kanya.
“Tata Selo...Tata Selo...”
Umangat ang mukha ni Tata Selo. Inaninaw ng may luha niyang mata ang tumatawag sa kanya.
Iyon ang batang dumalaw sa kanya kahapon.
Hinawakan ng bata ang kamay ni Tata Selo na umaabot sa kanya.
“Nando’n, amang, si Saling sa Presidente,” wika ni Tata Selo. “Yayain mo nang umuwi, umuwi na kayo.
Puntahan mo siya, amang. Umuwi na kayo.” Muling bumagsak ang kanyang mukha sa lapag. Ang bata’y
saglit na nagpaulik-ulik, pagkaraa’y takot na bantulot na sumunod...
Mag-iikapat na ng hapon. Padahilig na ang sikat ng araw, ngunit mainit pa rin iyon. May kapiraso nang
lilim sa istaked, sa may dingding sa steel matting, ngunit si Tata Selo’y wala roon. Nasa init siya,
nakakapit sa rehas sa dakong harapan ng istaked. Nakatingin sitya sa labas, sa kanyang malalabo at tila
lagi nang nag-aaninaw na mata’y tumatama ang mapulang sikat ng araw. Sa labas ng istaked, nakasandig
sa rehas ang batang inutusan niya kangina. Sinasabi ng bata na ayaw siyang papasukin sa tanggapan ng
alkalde ngunit hindi siya pinakikinggan ni Tata Selo, na ngayo’y hindi na pagbawi ng saka ang sinasabi.
Habang nakakapit sa rehas at nakatingin sa labas, sinasabi niyang lahat ay kinuha na sa kanila, lahat, ay!
ang lahat ay kihuan na sa kanila...
Posted by KADIPAN
Labels: rogelio sikat, tata selo
Tata Selo ni Rogelio Sikat
Maliit lamang sa simula ang kulumpon ng taong nasa bakuran ng munisipyo, ngunit nang tumaas ang
araw, at kumalat na ang balitang tinaga at napatay si Kabesang Tano, ay napuno na ang bakuran ng
bahay-pamahalaan.
Naggitgitan ang mga tao, nagsiksikan, nagtutulakan, bawat isa’y naghahangad makalapit sa istaked.
“Totoo ba, Tata Selo?”
“Binabawi niya ang aking saka kaya tinaga ko siya.”
Nasa loob ng istaked si Tata Selo. Mahigpit na nakahawak sa rehas. May nakaalsang putok sa noo.
Nakasungaw ang luha sa malabo at tila lagi nang may inaaninaw na mata. Kupas ang gris niyang suot,
may mga tagpi na ang siko at paypay. Ang kutod niyang yari sa matibay na supot ng asin ay may bahid ng
natuyong putik. Nasa harap niya at kausap ang isang magbubukid, ang kanyang kahangga, na isa sa
nakalusot sa mga pulis na sumasawata sa nagkakaguluhang tao.
“Hindi ko ho mapaniwalaan, Tata Selo,” umiling na wika ng kanyang kahangga, “talagang hindi ko
mapaniwalaan.”
Hinaplus-haplos ni Tata Selo ang ga-dali at natuyuan na ng dugong putok sa noo. Sa kanyang harapan,
di-kalayuan sa istaked, ipinagtutulakan ng mga pulis ang mga taong ibig makakita sa kanya. Mainit ang
sikat ng araw na tumatama sa mga ito, walang humihihip na hangin at sa kanilang ulunan ay nakalutang
ang nasasalisod na alikabok.
“Bakit niya babawiin ang aking saka?” tanong ni Tata Selo. “Dinaya ko na ba siya sa partihan? Tinuso ko
na ba siya? Siya ang may-ari ng lupa at kasama lang niya ako. Hindi ba’t kaya maraming nagagalit sa akin
ay dahil sa ayaw kong magpamigay ng kahit isang pinangko kung anihan?”
Hindi pa rin umaalis sa harap ng istaked si Tata Selo. Nakahawak pa rin siya sa rehas. Nakatingin siya sa
labas ngunit wala siyang sino mang tinitingnan.
“Hindi mo na sana tinaga si kabesa,” anang binatang anak ng pinakamayamang propitaryo sa
San Roque, na tila isang magilas na pinunong-bayang malayang nakalalakad sa pagitan ng maraming tao
at ng istaked. Mataas ito, maputi, nakasalaming may kulay at nakapamaywang habang naninigarilyo.
“Binabawi po niya ang aking saka,” sumbong ni Tata Selo. “Saan pa po ako pupunta kung wala na akong
saka?”
Kumumpas ang binatang mayaman. “Hindi katwiran iyan para tagain mo ang kabesa. Ari niya ang lupang
sinasaka mo. Kung gusto ka niyang paalisin, mapaaalis ka niya anumang oras.”
Halos lumabas ang mukha ni Tata Selo sa rehas.
“Ako po’y hindi ninyo nauunawaan,” nakatingala at nagpipilit ngumiting wika niya sa binatang nagtapon
ng sigarilyo at mariing tinakpan pagkatapos. “Alam po ba ninyong dating amin ang lupang iyon?
Naisangla lamang po nang magkasakit ang aking asawa, naembargo lamang po ng kabesa. Pangarap ko
pong bawiin ang lupang iyon, kaya nga po hindi nagbibigay ng kahit isang pinangko kung anihan. Kung
hindi ko na naman po mababawi, masaka ko man lamang po. Nakikiusap po ako sa kabesa kangina,
“Kung maari akong paalisin. Kaya ko pa pong magsaka, ‘Besa. Totoo pong ako’y matanda na, ngunit ako
po nama’y malakas pa.’ Ngunit... Ay! tinungkod po niya ako nang tinungkod, tingnan po n’yong putok sa
aking noo, tingnan po n’yo.”
Dumukot ng sigarilyo ang binata. Nagsindi ito at pagkaraa’y tinalikuran si Tata Selo at lumapit sa isang
pulis.
“Pa’no po ba’ng nangyari, Tata Selo?”
Sa pagkakahawak sa rehas, napabaling si Tata Selo. Nakita niya ang isang batang magbubukid na na
nakalapit sa istaked. Nangiti si Tata Selo. Narito ang isang magbubukid, o anak-magbubukid, na
maniniwala sa kanya. Nakataas ang malapad na sumbrerong balanggot ng bata. Nangungulintab ito, ang
mga bisig at binti ay may halas. May sukbit itong lilik.
“Pinutahan niya ako sa aking saka, amang,” paliwanag ni Tata Selo. “Doon ba sa may sangka. Pinaalis sa
aking saka, ang wika’y tinungkod ako, amang. Nakikiusap ako, sapagkat kung mawawalan ako ng saka ay
saan pa ako pupunta?”
“Wala na nga kayong mapupuntahan, Tata Selo.”
Gumapang ang luha sa pisngi ni Tata Selo. Tahimik na nakatingin sa kanya ang bata.
“Patay po ba?”
Namuti ang mga kamao ni Tata Selo sa pagkakahawak sa rehas. Napadukmo siya sa balikat.
“Pa’no pa niyan si Saling?” muling tanong ng bata. Tinutukoy nito ang maglalabimpitong taong anak ni
Tata Selo na ulila na sa ina. Katulong ito kina Kabesang Tano at kamakalawa lamang umuwi kay Tata
Selo. Ginagawang reyna sa pista ng mga magbubukid si Saling nang nakaraang taon, hindi lamang
pumayag si Tata Selo. “Pa’no po niyan si Saling?”
Lalong humigpit ang pagkakahawak ni Tata Selo sa rehas.
Hindi pa nakakausap ng alkalde si Tata Selo. Mag-aalas-onse na nang dumating ito, kasama ang hepe ng
mga pulis. Galing sila sa bahay ng kabesa. Abut-abot ang busina ng diyip na kinasasakyan ng dalawa
upang mahawi ang hanggang noo’y di pa nag-aalisang tao.
Tumigil ang diyip sa di-kalayaun sa istaked.
“Patay po ba? Saan po ang taga?”
Naggitgitan at nagsiksikan ang mga pinagpapawisang tao. Itinaas ng may-katabang alkalde ang dalawang
kamay upang payapain ang pagkakaingay. Nanulak ang malaking hepe.
“Saan po tinamaan?”
“Sa bibig.” Ipinasok ng alkalde ang kanang palad sa bibig, hinugot iyon at mariing inihagod hanggang sa
kanang punong tainga. “Lagas ang ngipin.”
“Lintik na matanda!”
Nagkagulo ang mga tao. Nagsigawan, nagsiksikan, naggitgitan, nagtulakan. Nanghataw na ng batuta ang
mga pulis. Ipinasiya ng alkalde na ipalabas ng istaked si Tata Selo at dalhin sa kanyang tanggapan.
Dalawang pulis ang kumuha kay Tata Selo sa istaked.
“Mabibilanggo ka niyan,” anang alkalde pagpasok ni Tata Selo sa kanyang tanggapan.
Pinaupo ng alkalde ang namumutlang si Tata Selo. Umupo si Tata Selo sa silyang nasa harap ng mesa.
Nanginginig ang kamay ni Tata Selo nang ipatong niya iyon sa nasasalaminang mesa.\
“Pa’no nga ba’ng nangyari?” kunot-noo at galit na tanong ng alkalde.
Matagal bago nakasagot si Tata Selo.
“Binabawi po niya ang aking saka, Presidente,” wika ni Tata Selo. “Ayaw ko pong umalis doon. Dati pong
amin ang lupang iyon, amin po, naisangla lamang po at naembargo.”
“Alam ko na iyan,” kumukumpas at umiiling na putol ng nagbubugnot na alkalde.
Lumunok si Tata Selo. Nang muli siyang tumingin sa presidente, may nakasungaw na luha sa kanyang
malalabo at tila lagi nang may inaaninaw na mata.
“Ako po naman, Presidente, ay malakas pa,” wika ni Tata Selo. “Kaya ko pa pong magsaka. Makatwiran
po bang paalisin ako? Malakas pa po naman ako, Presidente, malakas pa po.”
“Saan mo tinaga ang kabesa?”
Matagal bago nakasagot si Tata Selo.
“Nasa may sangka po ako nang dumating ang kabesa. Nagtatapal po ako ng pitas sa pilapil. Alam ko
pong pinanood ako ng kabesa, kung kaya po naman pinagbuti ko ang paggawa, para malaman niyang
ako po’y talagang malakas pa, na kaya ko pa pong magsaka. Walang anu-ano po, tinawag niya ako at ako
po’y lumapit, sinabi niyang makaalis na ako sa aking saka sapagkat iba na ang magsasaka.”
“Bakit po naman, “Besa?” tanong ko po. Ang wika’y umalis na lang daw po ako. ‘Bakit po naman, ‘Besa?’
tanong ko po uli, ‘malakas pa po naman ako, a.’ Nilapitan po niya ako nang tinungkod.”
“Tinaga mo na n’on,” anang nakamatyag na hepe.
Tahimik sa tanggapan ng alkalde. Lahat ng tingin – may mga eskribiyente pang nakapasok doon – ay
nakatuon kay Tata Selo. Nakauyko si Tata Selo at gagalaw-galaw ang tila mamad na daliri sa ibabaw ng
maruming kutod. Sa pagkakatapak sa makintab na sahig, hindi mapalagay ang kanyang may putik,
maalikabok at luyang paa.
“Ang inyong anak, na kina Kasesa raw?” usisa ng alkalde.
Hindi sumagot si Tata Selo.
“Tinatanong ka,” anang hepe.
Lumunok si Tata Selo.
“Umuwi na po si Saling, Presidente.”
“Kailan?”
“Kamakalawa po ng umaga.”
“Di ba’t kinatatulong siya ro’n?”
“Tatlong buwan na po.”
“Bakit siya umuwi?”
Dahan-dahang umangat ang mukha ni Tata Selo. Naiyak na napayuko siya.
“May sakit po siya?”
Nang sumapit ang alas-dose – inihudyat iyon ng sunud-sunod na pagtugtog ng kampana sa simbahan na
katapat lamang ng munisipyo – ay umalis ang alkalde upang manghalian. Naiwan si Tata Selo, kasama
ang hepe at dalawang pulis.
“Napatay mo pala ang kabesa,” anang malaking lalaking hepe. Lumapit ito kay Tata Selo na nakayuko at
din pa tumitinag sa upuan.
“Binabawi po niya ang aking saka,” katwiran ni Tata Selo.
Sinapok ng hepe si Tata Selo. Sa lapag, halos mangudngod si Tata Selo.
“Tinungkod po niya ako nang tinungkod,” nakatingala, umiiyak at kumikinig ang labing katwiran ni Tata
Selo.
Itinayo ng hepe si Tata Selo. Kinadyot ng hepe si Tata Selo sa sikmura. Sa sahig, napaluhod si Tata Selo,
nakakapit sa umipormeng kaki ng hepe.
“Tinungkod po niya ako nang tinungkod...Ay! tinungkod po niya ako nang tinungkod...”
Sa may pinto ng tanggapan, naaawang nakatingin ang dalawang pulis.
“Si Kabesa kasi ang nagrekomenda kat Tsip, e,” sinasabi ng isa nang si Tata Selo ay tila damit na nalaglag
sa pagkakasabit nang muling pagmalupitan ng hepe.
Mapula ang sumikat na araw kinabukasan. Sa bakuran ng munisipyo, nagkalat ang papel na naiwan nang
nagdaang araw. Hindi pa namamatay ang alikabok, gayong sa pagdating ng uwang iyo’y dapat nang naguulan. Kung may humihihip na hangin, may mumunting ipu-ipong nagkakalat ng mga papel sa itaas.
“Dadalhin ka siguro sa kabesera,” anang bagong paligo at bagong bihis na alkalde sa matandang nasa
loob ng istaked. “Doon ka siguro ikukulong.”
Wala ni papag sa loob ng istaked at sa maruing sementadong lapag nakasalampak si Tata Selo. Sa paligid
niya’y may natutuyong tamak-tamak na tubig. Nakaunat ang kanyang maiitim at hinahalas na paa at
nakatukod ang kanyang tila walang butong mga kamay. Nakakiling, nakasandal siya sa steel matting na
siyang panlikurang dingding ng istaked. Sa malapit sa kanyang kamay, hindi nagagalaw ang sartin ng
maiitim na kape at isang losang kanin. Nilalangaw iyon.
“Habang-buhay siguro ang ibibigay sa iyo,” patuloy ng alkalde. Nagsindi ng tabako at lumapit sa istaked.
Makintab ang sapatos ng alkalde.
“Patayon na rin ninyo ako, Presidente.” Paos at bahagya nang marinig ang rehas nguni’t pinagkiskis niya
ang mga palad at tiningnan kung may alikabok iyon. Nang tingnan niya si Tata Selo, nakita niyang lalo
nang nakiling ito.
May mga tao na namang dumarating sa munisipyo. Kakaunti iyon kaysa kahapon. Nakapasok ang mga
iyon sa bakuran ng munisipyo, ngunit may kasunod na pulis. Kakaunti ang magbubukid sabagong langkay
na dumating at titingin kay Tata Selo. Karamihan ay mga taga-poblacion. Hanggang noon, bawat isa’y
nagtataka, hindi makapaniwala, gayong kalat na ang balitang ililibing kinahapunan ang kabesa.
Nagtataka at hindi nakapaniwalang nakatingin sila kay Tata Selo na tila isang di pangkaraniwang hayop
na itinatanghal.
Ang araw, katulad kahapon, ay mainit na naman. Nang magdakong alas-dos, dumating ang anak ni Tata
Selo. Pagkakita sa lugmok na ama, mahigpit itong napahawak sa rehas at malakas na humagulgol.
Nalaman ng alkalde na dumating si Saling at ito’y ipinatawag sa kanyang tanggapan. Di nagtagal at si
Tata Selo naman ang ipinakaon. Dalawang pulis ang umaalalay kay Tata Selo. Nabubuwal sa paglakad si
Tata Selo. Nakita niya ang babaing nakaupo sa harap ng mesa ng presidente.
Nagyakap ang mag-ama pagkakita.
“Hindi ka na sana naparito, Saling” wika ni Tata Selo na napaluhod. “May sakit ka Saling, may sakit ka!?
Tila tulala ang anak ni Tata Selo habang kalong ang ama. Nakalugay ang walang kintab niyang buhok, ang
damit na suot ay tila yaong suot pa nang nagdaang dalawang araw. Matigas ang kanyang namumutlang
mukha. Pinaglilipat-lipat niya ang tingin mula sa nakaupong alkalde hanggang sa mga nakatinging pulis.
“Umuwi ka na, Saling,” hiling ni Tata Selo. “Bayaan mo na...bayaan mo na. Umuwi ka na, anak. Huwag ka
nang magsasabi...”
“Kinabog kagabi,” wika ng isang magbubukid. “Binalutan ng basang sako, hindi nga halata.”
“Ang anak, dumating daw?”
“Naki-mayor.”
Sa isang sulok ng istaked iniupo ng dalawang pulis si Tata Selo. Napasubsob si Tata Selo pagakaraang
siya’y maiupo. Ngunit nang marinig niyang muling ipinapakaw ang pintong bakal ng istaked, humihilahod
na ginapang niya ang rehas, mahigpit na humawak doon at habang nakadapa’y ilang sandali ring iyo’y
tila huhutukin. Tinawag niya ang mga pulis ngunit paos siya at malayo na ang mga pulis. Nakalabas ang
kanang kamay sa rehas, bumagsak ang kanyang mukha sa sementadong lapah. Matagal siyang nakadapa
bago niya narinig na may tila gumigisang sa kanya.
“Tata Selo...Tata Selo...”
Umangat ang mukha ni Tata Selo. Inaninaw ng may luha niyang mata ang tumatawag sa kanya.
Iyon ang batang dumalaw sa kanya kahapon.
Hinawakan ng bata ang kamay ni Tata Selo na umaabot sa kanya.
“Nando’n, amang, si Saling sa Presidente,” wika ni Tata Selo. “Yayain mo nang umuwi, umuwi na kayo.
Puntahan mo siya, amang. Umuwi na kayo.” Muling bumagsak ang kanyang mukha sa lapag. Ang bata’y
saglit na nagpaulik-ulik, pagkaraa’y takot na bantulot na sumunod...
Mag-iikapat na ng hapon. Padahilig na ang sikat ng araw, ngunit mainit pa rin iyon. May kapiraso nang
lilim sa istaked, sa may dingding sa steel matting, ngunit si Tata Selo’y wala roon. Nasa init siya,
nakakapit sa rehas sa dakong harapan ng istaked. Nakatingin sitya sa labas, sa kanyang malalabo at tila
lagi nang nag-aaninaw na mata’y tumatama ang mapulang sikat ng araw. Sa labas ng istaked, nakasandig
sa rehas ang batang inutusan niya kangina. Sinasabi ng bata na ayaw siyang papasukin sa tanggapan ng
alkalde ngunit hindi siya pinakikinggan ni Tata Selo, na ngayo’y hindi na pagbawi ng saka ang sinasabi.
Habang nakakapit sa rehas at nakatingin sa labas, sinasabi niyang lahat ay kinuha na sa kanila, lahat, ay!
ang lahat ay kihuan na sa kanila...
Kabanata V: Ang Noche Buena ng Isang Kutsero
Gabi na’t inilalakad na ang prusisyong pangnoche buena nang dumating si Basilio sa San
Diego. Naabala sila sa daan dahil nalimutan ng
kutsero ang sedula nito at ito’y kinakailangang
bugbugin muna ng mga guwardiya sibil.
Idinaan ang imahen ni Metusalem, ang pinakamatandang taong nabuhay sa mundo. Kasunod
na idinaan ang mga imahen ng tatlong Haring
Mago. Nakapagpaalaala kay Sinang ang itim na
aring Melchor. Itinanong kay Basilio kung
nakawala na ang kanang paa ni Bernardo
Carpio na naipit sa kabundukan ng San Mateo.
Kasunod sa prusisyon ang mga batang
malulngkot sa pag-ilaw. Si San Jose naman.
Kasunod naman ay mga batang may mga parol.
Nasa dulo ng prusisyon ang Birhen.
Natapos ang prusisyon. Napuna ng mga sibil na
walang ilaw an parol ng karitela. Pinarusahan
uli ng mga sibil ang kutsroong si Sinong.
Naglakad na lamang si Basilio. Tanging bahay ni
Kap. Basilio ang tila masaya sa mga nadaraanan
ni Basilio. May mga manok na pinapatay.
Nasilip ni Basilio na ang Kapitan ay nakikipagusap sa kura, sa alperes, at kay Simoun..
nagkakaunawaan na tayo, G. Simuon, ani
Kapitan Basilio, Tutungo tayo sa Tiani upang
tingnan ang inyong mga alahas. Nagbilin ng
isang kairel sa relo ang alperes. Isang pares na
hikaw naman ang ipinakikibili’ ng kura. (Bakit
kaya hikaw?)
Nasabi ni Basilio s sarili na si Simuon ay may
kasindak-sindak na pagkatao. Ang lahat ay
nakapaghahanap-buhay sa bayang ito maliban
sa amin. Sa bahay ni Kap. Tiyago ay iginagalang
si Basilio, lalo na ng matandang utusan, nang
makitang tumistis ng isang maysakit si Basilio
na parang walang ano man.
Ibinigay ng mga utusan ang mga ulat. Mga
kalabaw na namatay, mga katulong na napipiit
at namatay ang matandang nagtatanod sa
gubat. Nanghinayang si Basilio nang mabatid na
sa katandaan namatay ang matanda.. Ibig
niyang makatistis ng tao. Ang huling balita’y
ukol sa pagkadukot ng mgs tulisan kay Kab.
Tales. Di nakakain ng hapunan si Basilio.
Kabanata IV: Kabesang Tales
Si Tandang Selong umampon kay Basilio sa
gubat ay matanda na. Ang ama ng dalagang si
Lucia, si Kabesang Tales, na anak ni Tandang
Selo, ay isa nang kabesa de baranggay.
Yumaman ito dahil sa tiyaga. Nakisama muna sa
isang namumuhunan sa bukid. Nang makaipon
ng kaunti ay naghawaan ng gubat na nang
ipagtanong niya ay walang may-ari, ay ginawa
niyang tubuhan. Inisip niyang pag-aralin na sa
kolehiyo si Huli upang mapantay kay Basilio na
kasintahn nito. Nang ang bukid ay umunlad ito
ay inangkin ng mga prayle. Pinabuwis si
Kabesang Tales. Tinaasan nang tinaasan ang
pabuwis. Di na nakaya ni Kabesang Tales.
Nakipag-asunto sa mga prayle.
Matigas ang sabi ni Kabesang Tales. Ipinakita
ng mga prayle ang kanilang titulo sa lupa. Wala.
Naging kawali si Tano. Di ibinayad ng kapalit
ang anak. Anya: Binungkal ko’t tinamnan ang
lupang ito, namatay at nalibing dito ang aking
asawa’t anak na dalaga si Lucia sa pagtulong sa
akin kaya’t di ko maibibigay ang lupang ito
kundi sa sino mang didilig muna rito ng kanyang
dugo at maglilibing muna ng kanyang asawa’t
mga anak. At anya pa rin ukol sa pagiging kawal
ni Tano, ako’y bumabayad sa abogado. Kung
mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang
aking gagawin upang siya’y mapabalik; nguni’t
kung ako’y matalo, di ko na kailangan ang anak.
Tinanuran ni Kabesang Tales ang kanyang
bukid. Lagi siyang may pasang baril. Di
makapasok doon ang sino man dahil balita si
Kabesang Tales sa pagbaril. Nagdala siya ng
gulok. Balita sa arnis ang kabesa. Ipinagbawal
ang gulok. Nagdala siya ng palakol. Si Kabesang
Tales ay nahulog sa kamay ng mga tulisan at
ipinatubos. Isinanla ni Huli ang kanyang mga
hiyas liban sa isang locket o agnos na bigay sa
kanya ni Basilio. Hindi rin nakasapat ang
panubos. Ipinasyang mangutang kay Hermana
Penchang at maglingkod dito bilang utusan.
Noon ay bisperas ng Pasko. Kinabukasan. Araw
ng Pasko ay maglilingkod na siyang alila.
Masalimuot ang naging panaginip ni Huli nang
gabing iyon.
Babang-Luksa
(Tula/Pampango)
Salin ni Olivia P. Dantes
“Pabanua”
Ni Diosdado Macapagal
Isang taon ngayon ng iyong pagpanaw
Tila kahapon lang nang ika’y lumisan;
Subalit sa akin ang tanging naiwan,
Mga alaalang di – malilimutan.
Kung ako’y nasa pook na limit dalawin
Naaalala ko ang ating paggiliw;
Tuwa’y dumadalaw sa aking paningin
Kung nagunita kong tayo’y magkapiling.
Kung minsan sadya kong dalawin ang bahay
Na kung saan unang tayo’y nag-ibigan ;
Sa bakura’t bahay , sa lahat ng lugar ,
Itong kaluluwa’y hinahanap ikaw.
Sa matandang bahay napuno ng saya
Sa araw na iyo’y pinagsaluhan ta;
Ang biyayang saglit , kung nababalik pa
Ang ipapalit ko’y ang aking hininga.
Bakit ba, mahal ko, kay- agang lumisan
At iniwan akong sawing – kapalaran
Hindi mo ba talos , kab'yak ka ng buhay
At sa pagyaon mo’y para ring namatay ?
Marahil tinubos ka ni bathala
Upang sa isipa’y hindi ka tumanda ;
At ang larawan mo sa puso ko’t diwa
Ay manatiling maganda at bata.
Sa paraang ito kung nagkaedad na
Ang puting buok ko’y di mo makikita
At ang larawan kong tandang tanda mo pa
Yaong kabataan taglay na tuwina
At dahil nga rito, ang pagmamahalan
Ay hanggang matapos ang kabataan,
Itong alaala ay lalaging buhay,
Lalaging sariwa sa kawalang-hanggan.
Kaya, aking , mahal , sa iyong pagpanaw
Tayo’y nagtagumpay sa dupok ng buhay,
Ang ating pagsintang masidhi’t marangal
Hindi mamamatay, walang katapusan
Ang kaugalian ng ninuno natin
Isang taon akong nagluluksa mandin;
Ngunit ang puso ko’y sadyang maninimdim;
Hanggang kalangitan tayo’y magkapiling.
Republikiang Basahan ni Teodoro Agoncillo
Republika baga itong busabos ka ng dayuhan?
Ang tingin sa tanikala'y busilak ng kalayaan?
Kasarinlan baga itong ang bibig mo'y nakasusi,
Ang mata mong nakadilat ay bulag na di mawari?
Ang buhay mo'y walang patid na hibla ng pagtataksil
Sa sarili, lipi't angkan, sa bayan mong dumaraing!
Kalayaan! Republika! Ang bayani'y dinudusta.
Kalayaan pala itong mamatay nang abang-aba!
Kasarinlan pala itong ni hindi mo masarili
Ang dangal ng tahanan mong ibo't pugad ng pagkasi.
Malaya ka, bakit hindi? Sa bitaya'n ikaw'y manhik,
At magbigting mahinahon sa sarili na ring lubid!
Kalayaan - ito pala'y mayron na ring tinutubo
Sa puhunang dila't laway, at hindi sa luha't dugo!
Humimbing kang mapayapa, mabuhay kang nangangarap,
Sa ganyan lang mauulol ang sarili sa magdamag.
Lumakad ka, hilain mo ang kadenang may kalansing,
Na sa taynga ng busabos ay musikang naglalambing!
Limutin mo ang nagdaan, ang sarili ay taglayin,
Subalit ang iniisip ay huwag mong bibigkasin!
Magsanay ka sa pagpukpok, sa pagpala at paghukay,
Pagkat ikaw ang gagawa ng kabaong kung mamatay.
Purihin mo ang bayaning may dalisay na adhika,
Ngunit huwag paparisan ang kanilang gawi't gawa.
Republika na nga itong ang sa inyo'y hindi iyo,
Timawa ka at dayuhan sa lupain at bayan mo!
Kalayaan! Malaya ka, oo na nga, bakit hindi?
Sa patak ng iyong luha'y malaya kang mamighati!
Sa simoy ng mga hangin sa parang at mga bundok,
Palipasin mo ang sukal ng loob mong kumikirot.
Ksarinlan! Republika! Kayo baga'y nauulol,
Sa ang inyong kalayaa'y tabla na rin ng kabaong?
Repblika! Kasarinlan! Mandi'y hindi nadarama,
Ang paglaya'y sa matapang at sa kanyon bumubuga!
Bawat hakbang na gawin mo sa Templo ng Kalayaan
Ay hakbang na papalapit sa bunganga ng libingan!
Ang paglaya'y nakukuha sa tulis ng isang sibat,
Ang tabak ay tumatalim sa pingki ng kapwa tabak.
Ang paglaya'y isang tining ng nagsamang dugo't luha,
Sa saro ng kagitinga'y bayani lang ang tutungga.
Bawat sinag ng paglayang sa karimlan ay habulin,
Isang punyal sa dibdib mo, isang kislap ng patalim!
http://kadipanvalsci.blogspot.com/2010/07/babang-luksa.html