Batawa: Layad ay Maid Pap-eng Na - Catubing, Miral Tobe Maiarig san inmasawa- managbindisyon. Maiarig sin balasang- manag-ayuwan. Maiarig si baak- managse-ed. Dake- dake nan partin di batawa isnan kultura ya biyag di Igorot. Isnan libro ay IGOROT (N. Kohnen and P. Kohnen), inbingay dasdi nan panagbanor di Igorot san batawa. Nan batawa nan poon enggana patenggan di biyag, manipod maikaotan di poseg nu kabal-bala enggana maikaotan di awak nu anggay manpakada. Nan batawa nan ubbog di biyag, sipud angin enggana makan. Garud, batawa nan umuna enggana maudi ay layad di Igorot. Nan batawa et siya nan amin ay maila isnan niliwes. San bilig, ginawang, wenu nan baliwang. Batawa nan man-ayaman di mumuyang nu agsapa, nan manyabukan di nuwang nu umatong ya nan manmulaan di ipugaw si makan. Nu man sakit nan nemnem, makabadang nan batawa; nu manrigat nan rikna, sumuporta nan batawa. Siya na nan mangpaneknek ay maid pap-eng nan maibadang di batawa. Batawa nan inmuna ay layad. Nan ragsak di kaung-unga et inbingay isnan batawa. Nan nasam-it ay kantan di titit et maka-ayayo isnan rikna, nan andokayan ay batang et mayat ay kak-aben manemmak man uno mantugotog. Nan naimas ay bossiyan, man-alsem ay pinit ya nan binnok ya gambang wenu nan nakadlis ay loy-ok et bingay di kaung-unga ay magapu isnan batawa. Nan nananam ay bu-o, kum-uwan ya tapina ay damayan isa et parabor amin di bilig. Inparabor di bilig ay en anapen di momoyek tapnu maisuro nan esa ay adal di biyag- nu nagaget ka, pumakan nan batawa. Kangrunaan ay magapuan di ikabiyag di Igorot et nan payew wenu nan gardin. Nagapu ak abe si esa ay mannalon ay pamilya et manipud kamoyang ko, nailak nan banor di batawa. Nu agsapa, i-aniduan nan tangnin duwan mankape si balani ay mulan da alapo. Nu pay umatong nu kumag-aw, en mansili si tabayag ya gayyab ed puon di kike duwan man inistorya. Nu anggay nantabon san sey-ang, man-ayayam et si palsoot, talampo ya kadang-kadang tan siya met ragsak di kaung-unga. Nu pai abe anggay panagsasalolong, maitakin ta ed num-a ta emey mamisokol wenu manamdak, mankaot si bayading wenu manpuslak si ballogo. Nu abe ngilin ta maid man-ubla yan tumukdo tat adi dat ikutuwan si alapo. Ed kamoyang ko, kararagsakan ay agew nu ngilin tan dagus tan waya ya man tengaw. Makaay-ayam ta dwan tan masapo nan layden ay sapuen. Ngem idi masiken ak, naamuwak ay baken lang udpay basta tengaw nan ngilin. Mantengaw gapu sinan dadama ay layad isnan batawa et adi layden ay madadael na nu sumalolong ta. Isunga nan layad isnan batawa ay inikdon di napuwan sha nan kabanuran ay layad tan nadadaoman nas respeto. Din gakgak ko et naipket ed wanga. Din agak et naidulin ed guwab. Karo din apos ko et naibkas ed dugu na. Wada enak naki dad-at an ken lola Lorenza Estaqiuo ay taga Poblacion, Bauko ay anggay man nubenta iman tawena. Papayunganna nan payew di i-Banao dwan manweg-weg ay mangwani en, “Ed kasin nadalos amin ay payew ya num-a. Maid mabeasana tan nagaget nan ipugaw ay manlugam dampay sanggap et anggay usal da. Edwani pay et wada kumpay ya pulipot di ima da dampay anggey nan tebteb di num-a da nan lugaman da. Wada pay nan payew ay adi kasama.” Maila edwani nan nanbaliwan di ipugaw. Umat-atik ngata nan banor di payew ya num-a, apay ta nabaybay-an dana? Wenu tan waday idawat di gobyerno ay mailako si begas ay nagapo ed Vietnam? Ado et nan mailak ay mantengaw edwani ulay baken ngilin. Tumaba abe nan motit ya beklat tan mabay-bay an nan naimula et wada kanen da. Sida pay iman kakedet wenu kabomba nu mabeas nan num-a da. Aped manpipisbok et abe sapsapuen di momoyek tan maid et met iman enda man yabukan tan tain di otik din man ay-ayos sin ginawang. Maiyadi et nan man-ames ed ginawang tan gumaddel din hawhaw. Adi et ammon di anan-ak no intoy manlpuan di gurami, adi et kaipangan nan bayyek, maid et abe mangtiliw si bakbak. Mantedted nan agan alapo. Manseg-ang dan manyuyungo. Ayta pai iman nas nanbalinan tako! Nan batawa begew ta siyan malpuan di ikatago ya ragsak di kaung-unga, maid teken si en ikdu-ikdun di napuan nu baken din panaglayad isna. Nan layad et paris di ayuwan, nu garud layden usto lang ay aywanan. Isunga wada nan makwani ay Inayan. Nu ilan tako nan isursuron di inayan, maid teken si ena kanakanan san sasayangdan nu baken nan ayuwan isnan niliwes. “Adi pupuuwan nan bilig tan inayan.” Siyam nan tawen ko idi naminduwa ak ay nakapoo si bilig. Baken man gagara di ngem baken metlang aksidenti. Nan makapuo si bilig et mamulta si dakkel isunga siya nang adalak ay inayan ay mangpupuo si bilig tan baken lang amam-a nan lumiget, pati nan Kabunyan. Dampai nu lumiget nan Kabunyan, mamaid nan danom et maid mainum, matey nan batang et maid makaiw ya maid manbaeyan di titit. “Inayan, adi putuwan nan bebe”. Nu adi kabalin ay man-apit si naneng ay gete, madi metlang di manputo si naneng ay bebe. Napadasak metlang ay manputo si gete ay batang gapu lang ta laydek abe ay wada dakdake ay kaiw ko. Ngem adi met udpai kanu iiyat sidi tan maymayat ay masiken umuna nan batang sipay putuan nu talaga ay layden nan dakdake. Simpo ay batang nan kasukat kanu di esa ay bebe. Ngem baken lang nan madadaelan di mula nan gapu si maiadi ana, adi metlang maitongo di tan adi kanu kaango ay kanan manung ko. Sidik abe ay naadal ay nu layden di dakdake, manseed tas usto ay tiyempo. “Inayan, adi kamkampulan nan ginawang.” Esay parabor si Igorot nan lames di ginawang. Nu maid makan, mangamin tan adu maidawat di ginawang. Ngem adi kamkampulan tan nu matey nan banan-eg ay gaki wenu wading, maid maamin si mawakas. Naadal kosna ay suron di Inayan ay adi dadaelen nan kalpuan di makan ta wada tagtagen si sumaruno ay uwat. Si kaadun di inayan, adik malinglingan nan esa ay adik maawatan ed kasin- inayan nan mangpalsiit si tala. Nan tala et napintas ay titit, mayat ay kaay-ayam ngem inayan ay peslen. Masikenak sak maawatan nan rason ay inayan ay palsiitan dana. Gapu ngata ta bumadang ay mang-abo si biding? Wenu gapu san kinaagyod na? Nan Igorot et maiarig si esa ay tala ay adi kuma mapalsiitan tan inayan. Idi estudyante ak pailang esa ay kamayatan ay inistoryan di mistala mi san biyag Macli-ing Dulag, nu kas-ano na ay inlaban nan ammo na ay pagsayaatan di ili, di ipugaw, ya di batawa. Et nu si Macli-ing nan batawa ay dinadael da, nan ipugaw nan tala ay nan-aga idi nadadael baey da. Inilak nan nanbaliwan da Bineas da nan num-a da Nilinglingan da nan bunong da. “Iyadin da ama ay enak man-iskwela tan matangla ak kano. Emey kitdi mansama ta waday kanen.” Kanyon ay sungbat di amam-a ya inin-a nu damagem apay ta egay da nan-iskwela. Edwani idondon pay di naganak ay man-iskwela nan anak da tan siya anggay kano nan maipatawid da. Man-adal garud nan ipugaw ngem apai ta kasukat na et madad-dadael nan tetewa ay kinabaknang- nan batawa? Ay siya ngata na nan kanan da en katanglaan? Tet-ewa ay tawid nan man-iskwela ngem maymayat samet nu din umuna ay tawiden tako et din layad sin batawa. Tan no din kasukat di adal ko et din kamaidan din nasiknak ay batawa, pa gip-esek et adi abe ay ulay din Inayan et anggey di enak adalen ya isuro sin maisned ay masiken. Kagawisan nan begnas kuma ay ipaila isnan anan-ak edwani ta itauli ken Kabunyan nan dayaw ya iyaman tan ena binbindsyonan san batawa. Ngem ado met nan nang-isardeng sina. Idi nandamagak ak isnan barangay ay nang-isardeng, kanan da en maid et mang-isapo, maid nanungo. Ngem apay ngata ta maid mangisapo, ay maid ngata di nangsuro weno egay da insuro? Din abe tapina kanan da en anggay et ay Kristiyano da. Sino pay garud nanduma-an da Apo Dios ken Kabunyan? Idi umuna ay panawen, inmasawa si batawa. Inasawa na nan kultura sida pai inmanak- inyanak da nan tradisyon, pammati ya ugali. Isunga nanbalin ay kangrunaan sinan biyag di esay Igorot nan batawa tan siya nan ama da, siya nan lamot di kinaipugaw da. Ngem no linglingan tako nan kultura tako, sino ngay serbin di batawa tako? Sino ngay nan manbalinan tako no maid nan tradisyon, pammati ya ugali tako? Kawwanan tako nan batawa tan siya nan bilig di kaipugaw tako. Nu aped madadael nan batawa, adipay madadael abe nan kaipugaw tako. Edwani ay nasiken ak, awak ya nemnem, adik malinglingan nan layad ko isnan batawa tako tan siya nan puon di anges, ragsak ken biyag ko. Tan uray man nu mabaak ak, wada nan batawa ay manbalin ay para ken saken et layad ay maid pap-eng na. Naanap ko nan maid pap-eng na ay layad. Layad ay nangbabaklay si respeto, panag-ayuwan ken paanag se-ed, nu maanap yu abe na adipay gumawis nan batawa et adi tako mabain ay mangipatawid sina isnan sumarono ay ungung-a! Tay si amak et batawa, bumyag sisya. Si inak et kultura, sumiken sisya. Saen et pammati, adi kamagmaga.