Academiejaar 2020-2021
Sophie Döppen
2e bachelor Conservatie Restauratie
Aantal woorden: 1890
ANTwoorden en technieken voor erfgoedwerkers
Samenvatting artikel ANTparadigma
Samenvatting p. 219-262 ‘Reasembling the Social. An Introduction to
Actor-Network-Theory’ van B. Latour
Third Move: Connecting Sites (p. 219-246)
Mensen hechten waarde aan connecties die er volgens hen zouden moeten zijn. Ook maken ze graag
het onderscheid tussen macro en microniveau. Toch moet worden geprobeerd om niet steeds van
perspectief te willen wisselen. De kleinste dingen kunnen grote zaken in gang zetten. Het veranderen
van perspectief (lokaal vs. globaal) belemmert het zien van de connecties tussen zaken die
aanvankelijk niet meteen zouden worden gezien. Door te weigeren in connecties in ‘normale’ sociale
context te plaatsen en niet uit te gaan van verschillende (lokale) perspectieven, krijgen we volgens
Latour een nieuw soort sociaal perspectief.
Elke keer als er een nieuwe connectie wordt gemaakt tussen twee actanten, ontstaat er een nieuw
type van identiteit dat zich tussen twee punten beweegt. Die identiteit zet op zichzelf ook nieuwe
processen in gang. Oorzaak + oorzaak = gevolg. Het gevolg is op zichzelf opnieuw een actant en
daarmee het doel van allerlei activiteiten. Uiteindelijk ontstaat er een groot netwerk van allerlei
actanten. Het creëren van een netwerk dient stap voor stap te gebeuren. Tijdens het proces moeten
er vragen worden beantwoord zoals: ‘Met wat voor een soort actanten hebben we te maken?’ en
‘Wat zou er gebeuren wanneer dit netwerk niet in kaart is gebracht?’.
Wanneer alle actanten in kaart zijn gebracht in een netwerk, kan de onderzoeker verschillen in
grootte tussen de connecties registreren door sommige actanten uit te vlakken. De actornetwerktheorie geeft een synthetisch perspectief. Het bestaan van de theorie heeft geen invloed op
degene die zich er niet mee bezighouden.
‘Een vorm’ is iets dat het mogelijk maakt voor informatie van de ene site naar de andere site
getransporteerd te worden. Om informatie van een actant over te dragen, moet de overdrager het
een vorm geven ook als de informatie controverse bevat. Een vorm kan bijvoorbeeld een stuk tekst
zijn. Het maakt niet uit welke vorm precies wordt aangenomen, zolang deze maar stabiel en mobiel
is. Een vorm geven is eigenlijk een menselijke stempel op de informatie drukken. Dit is niet per se
negatief, er gaat hierdoor geen informatie verloren. Indien de actant wordt gevolgd zoals hij is met
zijn veelzijdigheid en soms met contradicties.
1
Wanneer de informatie een vorm krijgt, kan men de actant afbakenen en categoriseren. Dit is
belangrijk om een standaard te kunnen vormen. Vanaf het onderscheid tussen lokaal en globaal
schaalniveau niet meer wordt gemaakt, wordt de nood naar algemene standaarden duidelijk.
Standaarden zijn universele overeenstemmingen. Een voorbeeld van een standaard is bijvoorbeeld
het metrieke systeem dat bijna wereldwijd wordt gebruikt als maateenheden.
Zonder (sociaal) categoriseren kan niemand zich een identificeren als bijvoorbeeld middenklasse,
knap, slim enz. Kortom categoriseren maakt het mogelijk een identiteit toe te kennen. Al moet men
wel kritisch blijven kijken naar de kwaliteit van categorisering. Het is niet de bedoeling om te vechten
tegen categoriseren, maar eerder om jezelf af te vragen spreekt de categorie mij aan of onderwerpt
ze me. Vrijheid betekent immers niet het gebrek aan banden, maar het loskomen uit slechte banden.
Het stabiliseren van een actant door de informatie een vorm te geven is even belangrijk als de
onzekerheid openhouden. Men moet altijd blijven verwonderen, the social moet altijd opnieuw in
kaart worden gebracht. Het nadenken over de identiteit van de ANT-theorie geeft de actanten meer
inzichten in hun eigen rol en identiteit binnen het netwerk
Latour geeft aan dat wanneer men nadenkt over bijvoorbeeld de politiek, sociologie, normen en
religie men snel de neiging heeft om zich te limiteren aan de al bestaande associaties en
sociologische verklaringen van een fenomeen in plaats van de kijken naar de bronnen vanwaar de
waarde van een actant uit voorkomt. Waarom blijft men bij de al geaccepteerde associaties en
oorzaken? Het respecteren van de vormgevende werking van de sociologie is begrijpelijk, maar
waarom zou je je daarom limiteren tot de bestaande standaarden en geen aandacht geven aan
nieuwe fenomen?
Je bezighouden met de ANT-theorie kan niet zonder open te staan voor nieuwe vormen van
assemblage van the social, de actoren moeten worden gevolgd zoals ze zijn, ook als dit betekent dat
men van de al bewandelde paden moet wijken. Het empirische karakter van de sociale
wetenschappen gaat verloren door te blijven hangen in de al bestaande sociale verklaringen. Latour
vat zijn onbegrip voor de gesloten houding ten opzichte van nieuwe verbanden samen door middel
van Chinees spreekwoord ‘When the wise man shows the moon, the moron looks at his finger.’.
Het netwerk is nooit helemaal in kaart gebracht. Dit houdt in dat er ‘gaten’ in het netwerk zitten, de
naam ‘de maatschappij’ is dus geen woord voor alle bestaande actanten, enkel de gecategoriseerde
bekende actanten. The social zoals normaal geconstrueerd is slechts een paar zichtbare vlekjes in het
netwerk van actanten die bijdragen aan het in gang zetten van een proces. Vergelijk het met kleine
eilandjes in een oceaan van onbekendheid. Wat er zich in die gaten bevindt, is simpelweg niet
bekend. Vormgeven is enkel mogelijk tot op een bepaalde hoogte. Toch is het logisch dat niet alles
bekend is. Hoe kan er anders een onverwachte politieke actie plaatsvinden als er geen (nog)
onbekende factoren een rol kunnen spelen. Denk aan hoe een obscuur nieuwsbericht een simpel
individu kan aanzetten tot het leiden van een grootschalige protestactie.
2
Conclusion: From Society to Collective – Can the social be Reassembled? (p.
247 - 262)
Het bestuderen van de ANT-theorie is een complexe manier van vol verwondering kijken hoe the
social evolueert. Men begon hiermee ten tijde van de industriële revolutie toen er zich in één keer
grote sociale veranderingen voordeden, zoals het opkomen van nieuwe sociaalmaatschappelijke
klassen en steden. Het bestuderen van the social is geen evidentie, men is al snel geneigd om zich
vast te houden aan voorheen gevormde definities van ‘de maatschappij’ en normen die voorschrijven
hoe men aan wetenschap moet doen. Een heel aantal belangrijke actanten die wellicht interessante
inzichten zouden kunnen geven worden hierdoor uitgesloten.
The social wordt pas opgemerkt wanneer men ‘aparte’ dingen in het patroon van het dagelijks leven
herkent. Een onbekende actant wordt al snel afgedaan als een van de vele al bekende sociale
actanten die deel uitmaken van de maatschappij. Met de ANT-theorie kan men het netwerk rond
deze onbekende actant in beeld brengen. Wanneer het in beeld brengen systematisch gebeurt, heeft
de nieuwe actant kans om algemeen bekend te worden. Wetenschappers van de desbetreffende
discipline (meestal sociologen) maken zulke nieuw ontdekte actanten een collectief begrip.
The social is slechts een moment in de lange geschiedenis van assemblages. Het begrip the social zelf
loopt in het heden het risico om zelf te worden afgedaan als een willekeurige onbekende actant. Dit
is niet erg, het betekent namelijk dat een ander groot project de plaats heeft ingenomen om the
social in beeld brengen. Toch moet men volgens Latour uit respect voor degenen die zich in het
verleden hebben beziggehouden met the social de traditie van the social definiëren blijven
volhouden en kijken hoe het in de toekomst succesvoller kan worden uitgevoerd.
De oude definities van the social zijn niet meer relevant. Het is verleidelijk om het repertoire van
verklaringen dat je al hebt te blijven gebruiken, maar het is belangrijk om gevoelig te blijven voor de
nog niet in kaart gebrachte actanten. De kunst is om de mindset te behouden die je had toen je je
repertoire hebt samengesteld. Alle linken die in het verleden zijn gelegd moeten opnieuw
bestudeerd worden. Het is nodig om de actanten te begrijpen die in de toekomst op ons af zullen
komen.
Door ANT niet continu te blijven toepassen, stop je met falsificeren en zijn fenomenen simpelweg
‘verklaard’. Nieuwe fenomen zullen dan op dezelfde manier door dezelfde herkende machten uit het
repertoire worden verklaard (macht, dominantie, exploitatie, legitimatisering ect.). Alles is bij die
methode opgebouwd uit hetzelfde materiaal, enkel de naam veranderd.
Om trouw te zijn aan de ervaring van the social moet men drie verschillende taken uitvoeren:
deployment, stabilization, and composition. We moeten controversie zo goed mogelijk proberen te
begrijpen zodat alle participanten gekend zijn. Dat maakt het mogelijk om te volgen hoe actanten
zichzelf stabiliseren door vormgeving, standaarden en metrologie te bouwen. Daarna kun je je
afvragen hoe ze passen in het collectief.
De politiek is complexer dan sociologen vaak denken. Latour definieert de politiek als het ordenen
van actanten in één wereld. Sociologen willen graag invloed op de politiek. Ze willen de wetten van
hun vak toepassen op de rest van de wereld. Het is begrijpelijk dat je dit wil als je denkt dat je de
sleutel tot een betere samenleving hebt. Echter is er een groot verschil tussen politieke relevantie en
het geven van sociale oplossingen.
3
De kritische sociologie verwart de definitie van de wetenschap met die van de politiek. Daarnaast
zouden sociologen geen rekening houden met de verscheidenheid van actanten die eerst verzalend
zouden moeten worden, vooraleer uitspraken kunnen worden gedaan. Dus ook de niet-sociale
actanten. Ze hebben een té simpel beeld van het collectief. Sociologen willen het voorbeeld volgen
van de exacte wetenschappen en zo op een snelle manier een kortere weg vinden naar ‘dé
antwoorden’ op sociale vraagstukken en op die manier politieke relevantie verwerven. Latour wil
geen scheiding tussen wetenschap en politiek. Hij benadrukt slechts dat de wetenschap van het
weten en kennis (epistemologie) geen hulp biedt bij het vermijden van ‘vervuiling’ van goede
wetenschap door (in Latour’s woorden) ‘vieze’ politieke overwegingen.
Wanneer je iets bestudeert, ben je automatisch politiek bezig. Door iets te bestuderen verzamel je
namelijk associaties die je gebruikt om een visie te maken van hoe de wereld in elkaar zit. Achter elke
wetenschap schuilt een soort ideologie. Elke wetenschap kiest een eigen selectie van actanten en
een type van stabilisatie waar men zich mee bezighoudt. De sociologie houdt zich bijvoorbeeld bezig
met de invloed van multinationals op globalisatie, maar laat elektronen en verkiezingen buiten
beschouwing. Alle wetenschappen als een coherent geheel te bestuderen is in andere woorden het
bestuderen van the social.
Een andere misstand in de sociologie is dat er een onderscheid wordt gemaakt tussen maatschappij
en natuur. De scheiding tussen de twee is volgens Latour vroege pogingen tot het verzamelen van
twee tegenovergestelde versies van the social in een gedeelde wereld. Er hoeft geen onderscheid te
worden gemaakt tussen mensen en ‘de rest’. Behandel de mens met evenveel respect als je dingen
behandelt. Zo kun je beter accepteren dat de mens slechts een van de zovelen is in een verscheiden
web van oneindige actanten. Zoals eerder benoemd sluit ook deze scheiding van maatschappij en
natuur interessante actanten uit. Zowel sociologen als natuurwetenschappers moeten af van het
denkbeeld dat hun ‘verzamelingen’ al compleet zijn.
De ANT-theorie is het bewijs dat het verzamelen van de gewone wereld kan worden beschouwd als
een taak die je nooit kunt afronden. Zelfs al zijn alle actanten geassembleerd, dan kan men zich erna
gaan afvragen hoe de assemblages moeten worden geassembleerd zonder terug te vallen op het
oude repertoire zoals hierboven werd bekritiseerd. De zoektocht naar dé verklaring is het probleem.
De verklaring van het vorige gebruiken voor het nieuwe is verleidelijk voor elke soort wetenschapper,
het geeft macht om dé verklaring te hebben. Een van de kernpunten van de ANT-theorie is daarom
‘be sober with power’.
4