STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
3-TEMA. STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
3.1. Toplaw haqqında túsinik hám onıń túrleri
3.2. Gruppalaw haqqında túsinik hám onıń usılları
3.3. Ekilemshi gruppalaw
3.1. Toplaw haqqında túsinik hám onıń túrleri
Statistikalıq baqlaw úyrenilip atırǵan waqıya haqqında kóbirek maǵlıwmatlardı
toplawǵa múmkinshilik beredi, biraq bul alınǵan maǵlıwmatlar waqıya haqqında
ulıwma nátiyje shıǵarıwǵa múmkinshilik bermeydi. Sonıń ushın da gezektegi wazıypamaǵlıwmatlardı bir sistemaǵa túsiriw, qayta islew. Bul basqısh hár qanday statistikalıq
izertlewdiń ekinshi basqıshı bolıp, statistikalıq baqlaw materialların svodkalaw hám
gruppalaw dep ataladı.
Toplaw (svodkalaw) aldınnan dúzilgen hám tastıyıqlanǵan dástúr hámde joba
tiykarında ámelge asırıladı. Dástúrde ayırım belgiler boyınsha ajıratılıwı kerek bolǵan
gruppalar dizimi, sol gruppalar ushın esaplanatuǵın kórsetkishler dizimi, qaysı aymaq
shegarasında hám hákimshilik tárepinen materiallardı svodkalaw kerekligi usaǵan
máseleler sheshiledi. Svodkalaw jobasında bolsa kim hám qaysı tártipte svodkalawdıń
orınlanıwı, onıń nátiyjelerin qalay rásmiylestiriw hám ǵalaba xabar qurallarında
maǵlıwmatlardıń qaysı bólimin shıǵarıw usaǵan shólkemlestiriw máseleleri
kórsetiledi.
Svodkalaw ápiwayı hám quramalı svodkalawlarǵa bólinedi. Ápiwayı svodkalaw
degende alınǵan maǵlıwmatlardı gruppalarǵa bólmey turıp toplam boyınsha ulıwma
nátiyje shıǵarıw túsiniledi. Máselen, institutda oqıp atırǵan studentlerdiń ulıwma sanın
esaplaw ushın, kúndizgi, keshki hám sırtqı fakultetlerdegi studentlerdiń sanın qosıp
shıǵıwdıń ózi jetedi. Sonıń ushın ápiuayı svodkalaw boladı. Quramalı svodkalaw
degende maǵlıwmatlardı dástúrde kózde tutılǵan belgiler tiykarında ayırım
gruppalarǵa bólip úyreniw túsiniledi. Buǵan studentlerdi kurslarǵa hám
qániygeliklerge bólip úyreniw mısal boladı.
Svodkalaw shólkemlestiriliwine qaray oraylasqan hám oraylaspaǵan
svodkalawlarǵa bólinedi. Oraylasqan svodkalawda baslanǵısh maǵlıwmatlar bir yaki
bir neshe statistika basqarmalarında toplanadı hám usı jerde gózlengen maqset hám
wazıypalar tiykarında qayta islenedi. Bunday svodkalaw maǵlıwmatlardı qayta
islewde birdey jantasıwǵa hám házirgi zaman texnikasınan ónimli paydalanıwǵa
imkan tuwdırsada, lekin baslanǵısh maǵlıwmatlardı salıstırıw, tekseriw imkaniyatın
bermeydi. Bunnan tısqarı maǵlıwmatlardı hákimshilik (adminstrativlik) hám
ekonomikalıq rayonlar masshtabında qayta islew hám usı tiykarda territoriyalıq
kórsetkishlerdi esaplaw sheklenedi.
Oraylaspaǵan svodkalawda baslanǵısh maǵlıwmatlar dáslep jergilikli (rayon,
oblast) statistika shólkemlerinde qayta islenedi, sońınan mámleket makroekonomika
hám statistika ministrligine jiberiledi. Bunday svodkalawda statistikalıq baqlaw
materialların tekseriw hám tiyisli dúzetiwler kirgiziw jeńillesedi, territoriyalıq
kórsetkishlerdi esaplaw imkaniyatları tuwıladı. Biraq oraylaspaǵan svodkalaw
maǵlıwmatlardıń tarayıwına alıp keledi. Sonıń ushında statistika praktikasında eki
kórinistegi svodkalaw da birdey ámelge asırılsa boladı.
Qayta islew texnikasına qarap svodkalaw qolda yamasa mexanizatsiyalasqan
usılda mashinada orınlanıwı múmkin. Qolda svodkalaw ádette onsha úlken bolmaǵan
17
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
toplam ushın qollanıladı. Baslanǵısh hújjet xarakterine qaray qolda svodkalaw
kartoshka hám fishkalar járdeminde ámelge asırıladı. Kartoshka járdeminde svodkalaw
tómendegi basqıshlarda boladı.
1) belgilerdi shifrovkalaw;
2) kartoshkalardı teriw;
3) hár bir gruppa sanın esaplaw maqsetinde kartoshkalar sanın sanap shıǵıw;
r) ulıwma juwmaq shıǵarıw.
Bul usılda svodkalaw kóp qárejet hám miynet talap etedi. Nátiyjede svodkalaw
júdá qımbatqa túsedi.
Mexanizatsiyalasqan usılda kem miynet sarplanadı hám svodkalaw arzanǵa
túsedi, onı orınlaw múddeti qısqaradı hám alınǵan nátiyjelerdiń anıqlıǵı joqarılaydı.
Házirgi kúnde kóplegen statistika shólkemleri zamanagóy EEM ler yaǵnıy
kompyuterler menen támiyinlengen.
Keń mániste svodkalaw degende toplanǵan baslanǵısh maǵlıwmatlardı ilimiy
tekseriwde gózlengen maqset hám uazıypalar kóz- qarasınan qayta isleniwge aytıladı.
Bul jaǵdayda svodkalaw tómendegi basqıshlardı óz ishine aladı:
 Maǵlıwmatlardı gruppalaw;
 Tiplik gruppalar hám kishkene gruppalardı xarakterlewshi kórsetkishler
dizimin islep shıǵıw;
 Hár bir gruppa hám gruppalar boyınsha ulıwma nátiyje shıǵarıw;
 Gruppalaw nátiyjelerin statistikalıq tablitsalarǵa jaylastırıw hám olardı
grafiklerde suwretlew.
Bazar ekonomikası shárayatında hár qıylı múlk formalarınıń júzege keliwi,
xojalıq júrgiziw formalarındaǵı túp ózgerisler statistikalıq baqlaw maǵlıwmatların
qayta islew usıllarına da óz tásir kúshin ótkizedi. Ásirese:
 Mámleketlik hám tarmaqlar esabatlırı qısqaradı, kárxana kólemindegi
maǵlıwmatlar hám xabarlarǵa bolǵan zárúrlik bolsa artıp baradı. Birlemshi
maǵlıwmatlardı alıw usılı jetilisedi;
 Kúndelikli mútájlikke zárúr bolǵan xabarlar hám maǵlıwmatlardı alıw ushın
kóbirek saylanba baqlaw hám bir jola esap usılları keń qollanıla basladı;
 kóp ukladlı bazar ekonomikasın, jámiyettiń sotsiallıq dúzilisin, aymaqlıq hám
tarmaqlar masshtabındaǵı ózgerislerdi xarakterlewshi ulıwmalastırıwshı
maǵlıwmatlardı jıynaw usılı hám baqlaw formaları jetilisedi.
3.2. Gruppalaw haqqında túsinik hám onıń usılları
Statistikalıq gruppalaw dep - waqıya hám protsesslerdi tereń hám hár tárepleme
úyreniw maqsetinde eń kerekli, xarakterli belgiler boyınsha birdey gruppa hám
kishkene gruppalarǵa bólip úyreniwge aytıladı. Gruppalaw-úyrenilip atırǵan
hádiyseniń xarakterli ózgesheligin, ondaǵı nızamlıqtı anıqlawǵa múmkinshilik beredi.
Áne usı tárepi menen ol ilimiy svodkalawdıń tiykarǵı elementi bolıp esaplanadı.
Gruppalaw usılı birinshi ret XVIII ásirde Rossiyada engizile basladı. Bul usıldı
qollanıwda hám rawajlandırıwda A. N. Radishev (1749-1802), D. P. Juravskiy (18101856), P. P. Semenov Tyan-Shanskiy (1827-1914) usaǵan ullı rus alımlarınıń
xızmetleri úlken. Máselen, sud statistikasınıń tiykarın salıwshı A. N. Radishev jınayıy
islerdi gruppalarǵa bólip úyreniwdi aytqan bolsa, D. P. Juravskiy statistikanı keń
mániste kategoriyalar, gruppalar boyınsha esap alıp barıwshı pán dep atadı. Belgili
18
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
geograf hám statist P. P. Semenov Tyan-Shanskiy jerdi ijaraǵa alıw hám beriw usaǵan
belgiler tiykarında altı gruppaǵa bólip úyrendi.
Zemstvo statistikasınıń payda bolıwı hám onıń diyxan xojalıqların shańaraqlarǵa
bólip úyreniwi gruppalaw usılın keń qollanıwǵa tiykar boldı.
Gruppalaw usılı ulıwmalıq toplamlarda muǵdar ózgerislerinen sapa ózgerislerine
ótiw protsessin anıqlaw maqsetinde júdá keń qollanıladı. Máselen, kárxanalardı:
Nátiyjelilik dárejesi boyınsha úsh gruppaǵa:
 Aldınǵı;
 Orta;
 qalaq;
Úlken- kishiligine qarap:
 Iri;
 Orta;
 Kishi;
Múlkshilik formasına qarap:
 Mámleketlik;
 Jámáátlik;
 Jeke; usaǵan gruppalarǵa bóliw múmkin.
Quramalı hádiyselerdi úyreniwde kombinatsion gruppalaw usılı júdá keń
qollanıladı.
Gruppalaw usılı járdeminde bir-biri menen baylanıslı bolǵan tómendegi úsh
túrdegi wazıypa sheshiledi:
 hádiyseler sotsial- Ekonomikalıq tiplerge ajıratıladı;
 sotsial- Ekonomikalıq hádiyseler strukturası úyreniledi
 hádiyseler ortasındaǵı baylanıs anıqlanadı.
Hár qanday gruppalawdı ámelge asırıw ushın dáslep gruppalaw belgisi hám
aralıǵı anıqlanadı. Eger bular qáte belgilengen alınǵan bolsa, ol waqıtta gruppalaw
hám siyasiy, hám Ekonomikalıq, hám sotsiallıq turımıstı boyap kórsetiwshi
nátiyjelerdi beredi.
Gruppalaw belgisi degende gruppalaw ushın tiykar etip alınǵan belgi túsiniledi.
Ulıwma aytqanda gruppalawdıń qaysı belgi tiykarında ámelge asırılıwı túsiniledi. Onı
tańlawda tómendegi tiykarǵı shártlerge itibar beriliwi lazım:
 gruppalaw negizine hámme waqıt hádiyseni tolıq xarakterlep beriwshi zárúr
belgilerdi tiykar etip alıw kerek;
 gruppalaw belgisin tańlawda onıń anıq waqıt hám orın sharayatın, sol
dáwirdiń mánisin táriplewshi, házirgi zaman ekonomikasın xarakterlewshi
máselelerdi júzege shıǵara alıwshı belgiler ekenine itibar beriw kerek;
 quramalı hádiyselerdi úyreniwde gruppalawdı tek bir belgi boyınsha emes,
bálki bir neshe zárúr belgiler boyınsha ámelge asırıw kerek.
Kórsetiliwine qaray gruppalaw belgileri atributiv hám muǵdarlıq belgilerge
bólinedi. Atributiv belgi degende san menen kórsetilmeytuǵın, bir - birinen mazmunı
boyınsha hám sıpatı jaǵınan ayırılǵan belgiler túsiniledi. Adamnıń kásibi, milleti, ónim
túri, miynet haqı forması bul belgige mısal bola aladı.
Alternativ belgi atributiv belginiń bir kórinisi bolıp, eki qarama -qarsı, bir birin
tolıqtırmaytuǵın belgiler bolıp tabıladı. Máselen, maǵlıwmatlı - maǵlıwmatsız,
tájriybeli - tájriybesiz, awa -yaq hám taǵı basqa.
19
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
Muǵdarlıq belgi dep san (tsifr) menen kórsetiliwshi belgilerge aytıladı. Máselen,
ónim kólemi, studentler sanı, stanoklar sanı hám basqalar tikkeley sanlar menen
kórsetiledi.
Hádiyseler ortasındaǵı óz-ara baylanıs olardıń faktor hám nátiyjelik belgileri
boyınsha gruppalarǵa ajıratıp úyreniledi. Faktor belgi nátiyjege tásir etiwshi belgi
bolıp tabıladı. Nátiyjelik belgi bolsa faktor belgi tásirinde ózgerip turıwshı belgi bolıp
tabıladı. Máselen, miynet ónimdarlıǵı gruppalaw belgisi bolıp, onıń tásiri astında
ónimniń ózine túser bahasınıń ózgeriwi baqlanıp atırǵan bolsa, onda miynet
ónimderlıǵı faktor belgi, ózine túser bahanıń ózgerisi bolsa nátiyjelik belgi bolıp
esaplanadı.
Mákán, jaydı xarakterlewshi belgiler hádiyseler mánzilin (kárxana, jámáát
xojalıǵı, mekeme hám t. b) kórsetiwshi belgiler dep ataladı. Bunday belgiler boyınsha
ámelge asırılǵan gruppalawlar hádiyselerdiń mákanda ózgerip turıw nızamın
úyreniwge múmkinshilik beredi. Waqıttı xarakterlewshi belgiler hádiyselerdiń dáwir
ishinde (jıllar, sáneler, máwsimler h.t.b) ózgeriwin úyreniwde úlken áhmiyetke iye.
Gózlengen maqset hám wazıypalarǵa qarap hádiyselerdi zárúr hám zárúr
bolmaǵan belgiler boyınsha gruppalaw múmkin.
Zárúr belgiler hádiyseniń mánisin, ózgesheligin kórsetedi. Kárxanalardı ónim
kólemi, óndiris fondları boyınsha gruppalaw zárúr belgi boyınsha gruppalawǵa mısal
bola aladı.
Zárúr bolmaǵan belgiler hádiyseniń tek ǵana sırtqı tárepin sıpatlaydı. Buǵan
karxanalardıń atı, kimge tiyisliligi usaǵan belgiler boyınsha gruppalawlar mısal bola
aladı.
Birlemshi belgiler úyrenilip atırǵan hádiyseniń (máselen, mámleket xojalıǵında
jumısshılar sanın, tiykarǵı fondlar qunın, óndirilgen ónim kólemin hám t. b.) absolyut
sanın, kólemin, muǵdarın sıpatlaydı.
Ekilemshi belgiler bolsa birlemshi belgilerdi bir - birine bóliw nátiyjesinde
alınǵan tuwındı (hosila) bolıp, hádiyseniń intensivligin, strukturasın, dinamikasın
xarakterleydi. Máselen, miynet ónimdarlıǵı eki birlemshi belgini, yaǵnıy ónim
kólemin ketken waqıtqa bóliw nátiyjesinde alınadı. Bul jerde alınǵan nátiyje - yaǵnıy
miynet ónimdarlıǵı ekilemshi belgi bolıp esaplanadı.
Hádiyselerdi muǵdarlıq belgileri boyınsha gruppalawda-dáslep gruppalaw
aralıǵın anıqlap alıw kerek. Gruppalaw aralıǵı belginiń eń úlken hám eń kishkene
variantları ayırmasınıń gruppalar sanına qatnası menen anıqlanadı. Aralıqlar:
 teń hám teń bolmaǵan;
 ashıq hám ashıq bolmaǵan;
 arnawlı kórinislerde bolıwı múmkin.
Teń aralıq degende barlıq gruppalar ushın birdey bolǵan aralıqlar túsiniledi. Ol
tómendegishi esaplanadı:
h = (xmax - xmxn)/ n
Bul jerde, h -aralıq úlkenligi;
xmax -belginiń eń úlken variantı;
xmxn -belginiń eń kishi variantı;
n -gruppalar sanı.
Eger, máselen paxta ónimdarlıǵınıń eń joqarı dárejesi 60 ts/ga, eń pás dárejesi 20
ts/ga, gruppalar sanı 5 ke ten bolsa, onda hár bir gruppa ushın aralıq úlkenligi 8 ts/ga
teń boladı:
h = (60-20)/5 =8 ts/ga
20
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
Bunday aralıqlar ádette toplam birlikleri ortasında ayırmashılıq onsha úlken
bolmaǵan jaǵdaylarda qollanıladı.
Teń aralıq degende hámme gruppaǵa birdey bolǵan aralıq túsiniledi.
Teń bolmaǵan aralıq degende gruppadan gruppaǵa ya ósip yamasa azayıp
baratuǵın aralıq túsiniledi. Bunday aralıqlar ádette toplam birlikleri júdá úlken
áhmiyetke iye bolǵan jaǵdaylarda qollanıladı. Máselen, jumısshılar normanı orınlaw
dárejesi boyınsha tómendegi aralıqlarda gruppalanadı:
 80 nen 90 protsentke shekem jobanı orınlaǵanlar (aralıq - 10);
 90 nan 95 protsentke shekem (aralıq -5);
 95 ten 98 protsentke shekem (aralıq -3);
 98 den 100 protsentke shekem (aralıq -2);'
 100 den 101 protsentke (aralıq -1) h. t. b.
Bul jerde aralıq kemeyip barıw baǵdarına iye. Normanıń orınlanıw dárejesi qanshama
joqarı bolsa, aralıq sonshama kishireyip baradı.
Teń hám teń bolmaǵan aralıqlar ashıq hám jabıq kóriniste bolıwı múmkin. Eger
aralıq «dan - deyin» anıq berilgen bolsa, onda aralıq jabıq kóriniste boladı (1 - shi
jaǵday). Eger aralıq «deyin» nen baslanıp «onnan joqarı» menen tamamlansa, onda
aralıq ashıq kóriniste boladı (2 -jaǵday).
Arnawlı aralıqlar kóbinese tipologiyalıq gruppalawlarda bir birewinen túpten
parq qılatuǵın, ózine tán qásiyetke iye bolǵan gruppalardı anıqlaw maqsetinde
qollanıladı. Máselen, xalıqtıń qaysı bir bólegi miynet resursı ekenligin anıqlaw
maqsetinde olar tómendegishe gruppalarǵa bólip úyreniledi:
15 jaska deyin - iske jaramsız adamlar yaki balalar.
1-jaǵday (ts/ga)
20 dan 28 ge deyin
28 den 36 ǵa deyin
36 dan 44 ke deyin
44 ten 52 ge deyin
52 den 60 qa deyin
2-jaǵday (ts/ga)
28 ge deyin
28 den 36 ǵa deyin
36 dan 44 ke deyin
44 ten 52 ge deyin
52 hám onnan joqarı
16-55 jas - islewshi jastaǵı xayallar.
16-60 jas - islew jasındaǵı erler.
55 jas hám onnan joqarı - pensiyadaǵı xayallar.
60 jas hám onnan joqarı - pensiyadaǵı erler.
Hár bir gruppa bir - birinen mazmunı jaǵınan ayırıladı.
Gózlengen maqset hám wazıypalardı sheshiw kóz qarasınan gruppalaw úsh túrge
bólinedi:
1) tipologik
2) strukturalıq
3) analitik gruppalawlarǵa bólinedi.
Hár bir túrdegi gruppalaw belgili maqset hám wazıypalardı sheshedi.
Tipologiyalıq gruppalaw járdeminde toplamnıń túrli birlikleri sıpatı jaǵınan
birdey gruppalarǵa, birdey tiplerge ajıratıladı. Xalıq xojalıǵın tarmaqlarǵa bóliw,
turǵınlardı klasslarǵa bólip úyreniw, awıl - xojalıǵın jámáátlik hám ijara, jeke
xojalıqlar kóleminde úyreniwler tipologiyalıq gruppalawǵa mısal boladı.
21
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
Strukturalıq gruppalaw járdeminde birdey tiptegi, sıpatı jaǵınan birdey bolǵan
gruppalawdıń (birliklerdiń) salmaǵı esaplanadı hám sol boyınsha toplam dúzilisi
úyreniledi. Bunday gruppalawlar járdeminde turǵınlardıń milliy, jınıslıq hám taǵı
basqa duzilisi, jumısshılardıń kásiplik duzilisi yaki strukturası usaǵanlar úyreniledi.
Analitik gruppalaw járdeminde hádiyseler ortasındaǵı óz - ara baylanıs
úyreniledi. Bunday gruppalawlar faktor hám nátiyje belgileri boyınsha ámelge
asırıladı. Máselen, jumısshı qánigeliginiń asıwı (faktor belgi) miynet ónimdarlıǵınıń
(nátiyjelik belgi) asıwına alıp keledi.
Eki hám onnan artıq belgiler boyınsha ámelge asırılǵan gruppalawlar
kombinatsion gruppalawlar dep ataladı. Bunday gruppalawlar bir belgi boyınsha
orınlanǵan gruppalawlarǵa qaraǵanda keńirek analitik qásiyetke iye boladı.
3.3. Ekilemshi gruppalaw
Dáslepki gruppalanǵan maǵlwmatlarǵa tiykarlanıp, jańadan gruppa payda etiw
statistikada ekilemshi gruppalaw dep júrgiziledi. Bul usıl ádette:
 sıpatı jaǵınan birdey tipge iye bolǵan gruppalardı payda etiw;
 bir yamasa bir neshe gruppalardı bir - biri menen salıstırıw;
 ulıwmalıq nızamlılıq anıq kóriniwshi úlken aralıqlı gruppalardı payda etiw
maqsetinde qollanıladı.
Statistikalıq gruppalawdıń joqarıdaǵı túrleri tiykarınan dáslepki statistikalıq
maǵlıwmatlar boyınsha ámelge asırıladı. Ekilemshi gruppalaw:
 Dáslepki gruppalaw aralıqların úlkeytiw jolı menen;
 Aralıqlardıń qatnasına tiykarlanıp jańa gruppalardı payda etiw usıllarında
ámelge asırılıwı múmkin.
Praktikada hár eki usıldı da júdá keń qollanıw maqsetke muwapıq. Ásirese, ekilemshi
gruppalawdıń ekinshi jolı izertlewshi qolında túrli dástúr hám metodologiya tiykarında
esaplanǵan maǵlıwmatlar salmaq kórinisinde bolǵan jaǵdaylarda keń qollanıladı.
Gruppalaw aralıǵın úlkeytiw jolı menen ekilemshi gruppalaw usılın tómendegi
shártli sanlar mısalında kórip shıǵamız. (3.1 tablisa).
3.1-tablisa
Kommertsiyalıq dúkánlardıń tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppalanıwı
N
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
IV sherekte kommertsiyalıq
dúkanlardıń tovar aylanısı kólemi
boyınsha gruppalar (mıń sum)
2
10 mıń sumǵa deyin
10-15
15-20
20-30
30-50
50-60
60-70
70-100
100-200
200 hám onnan joqarı
Jámi
Dúkanlar
sanı
3
15
8
13
3
9
7
3
8
22
12
100
22
IV sherekte tovar
aylanısı kólemi (mıń
sum)
4
93,0
112,0
200,0
68,0
378,0
385, 0
180,0
600,0
2400,0
3744,0
8160,0
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
Kórinip turǵanınday, usı keltirilgen gruppalaw maǵlıwmatlar jeterli dárejede
anıq emes hám ulıwma nızamshılıqtı kórsetip bere almaydı. Bul jerde tek ǵana toplam
dúzilisin bayqay alıwımız múmkin.
Tovar aylanısınıń ulıwma kólemi hám bir dúkanǵa tuwrı kelgen tovar aylanısı
kólemi ortasındaǵı baylanıs dárejesin anıqlaw maqsetinde joqarıdaǵı on gruppanı bes
gruppaǵa ajratıp tiyisli kórsetkishlerdi esaplaymız (3.2 tablisa).
3.2-tablisa
Aralıqtı úlkeytiw usılı járdeminde ekilemshi gruppalaw tártibi
.
№
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
IV sherekte tovar aylanısı
kólemi boyınsha dúkanlar
gruppası (mıń sum)
2
10 mıń sumǵa shekem
10-20
20-50
50-100
100-200
200 hám onnan joqarı
Jámi
Dúkanlar
sanı
3
15
21
12
18
22
12
100
IV sherekte
tovar aylanısı
(mıń sum)
4
93,0
312,0
446,0
1165,0
2400,0
3744,0
8160,0
1 dúkanǵa tuwra
kelgen ortasha tovar
oborotı (mıń sum)
5=4/3
6,2
14,8
37,2
64,7
109,0
312,0
81,6
Aralıqlar qatnasına tiykarlanıp ekilemshi gruppalaw
3.3-tablisa
N
IV sherekte
kommertsiyalıq
dúkanlardıń tovar
aylanısı kólemi
boyınsha gruppaları
(mıń sum)
1
1.
2
40 mıń sumǵa deyin
2.
40-80
3.
80-120
4.
5.
120-160
160 hám onnan joqarı
Jámi
Dúkanlar sanı
3
15+8+13+3+4,5=43.5
IV sherekte tovar
aylanısı kólemi
(mıń sum)
4
93+112+200+68+
75.6
4,5 (9-4,5)+7+3+2,67 = 302,4(37817,2
5,6)+385+180+
200=1067,4
5,33(8-2,67)+4,4=9,7
400(600200)+480=880,0
22-4,4=17,6
2400-480=1920
12
3744
100
1860
1 dúkanǵa
tuwra
kelgen
ortasha
tovar
aylanısı
(mıń sum)
5=4/3
12.7
62,8
88,0
106,7
312,4
81,6
Usı usılda jańa gruppalar sanı baslanǵısh gruppalardıń tiyisli aralıqların qoyılǵan
maqsetke muwapıq úlkeytiw jolı menen anıqlanadı. Máselen, shártke muwapıq ekinshi
gruppaǵa on mıń sumnan jigirma mıń sumǵa deyin tovar aylanısı kólemine iye bolǵan
2 hám 3-gruppadaǵı dúkanlar kiredi (8+13). Tap usınday etip olar boyınsha tovar
aylanısınıń ulıwma kólemi anıqlanadı (112+200). Nátiyjede gruppalaw ıqsham hám
anıq kórinisti aladı. Ulıwma nızamshılıq bolsa kózge taslanadı: tovar aylanısı kólemi
23
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
asıp barǵan sayın 1 dúkánǵa tuwra keletuǵın tovar aylanısı kólemi de turaqlı ósip
barıw baǵdarına iye. (5 baǵanaǵa qarań).
Aralıqlar qatnasına tiykarlanıp ekilemshi gruppalaw tártibin joqarıdaǵı mısal
maǵlıwmatlarında kórip shıǵamız. On gruppa ornına úlkenirek gruppalar payda etiw
maqsetinde olardı bes gruppaǵa bólemiz. (5 tablitsa).
Birinshi gruppa 40 mıń sumǵa deyin tovar aylanısı kólemine iye bolǵan
dúkanlarǵa baslanǵısh gruppalawdıń 1, 2, 3, 4 - gruppalardaǵı dúkanlar sanı (15-8-133) hám 5-gruppanıń bolsa tek bir bólimi kiredi. Birinishi aralıq 40 sanın payda etiw
ushın birinshi gruppadan 10 sanın ajratıp alıw kerek. Bul gruppanıń aralıq úlkenligi 20
(50-30). Demek, 10 sanın aralıqtıń 1/2 bólegin (10/20) quraydı eken. Usı qatnas
tiykarında besinshi gruppadan dúkánlar sanın anıqlap alamız:
9(50-40)/(50-30)=910/20=4,5
Nátiyjede birinshi gruppada dúkanlar sanın esaplaw tómendegi ulıwma kórinisti
aladı:
15+8+13+3+4,5 (9(50-40)/(50-30))=43,5
Tovar aylanısı kólemide usı qatnas tiykarında anıqlanadı:
93 +112+200+68+75,6 (378(50-40)/(50-30))=548,6
Usı kóriniste basqa gruppalarda tiyisli aralıqlar qatnasları járdeminde anıqlanadı.
(2 tablitsaǵa qarań). Aqırǵı besinshi gruppa sanları ózgerissiz qaladı (12 hám 3744).
Aralıqlardıń qatnaslarına tiykarlanıp ekilemshi gruppalaw tártibin salıstırmalı
analizlew múmkinshiligin tómendegi mısal sheshiminde kórip shıǵamız (3.4-tablisa).
3.4 -tablitsa
Birgelikte islep atırǵan karxanalardıń jumısshılar sanı boyınsha bólistiriliwi
N
1
1.
2.
3.
4.
5.
1-rayon
Islep atırǵan
Karxanalar
jumısshılar sanı
salmaǵı, jámine
boyınsha
salıstırǵanda
karxanalar
protsent esabında
gruppaları (adam)
2
3
100 adamǵa deyin 4,3
100-200
18,4
200-300
19,5
300-500
28,1
500 hám onnan 29,7
joqarı
Jámi
N
1
1.
2.
3.
4.
5.
6,
7.
8.
100.0
2-rayon
Islep atırǵan
jumısshıları sanı
Kárxanalar salmaǵı,
boyınsha
jámine salıstırǵanda
karxanalar
protsent esabında
gruppaları
2
E
50 adamǵa deyin
1,0
50-70
1,0
70-100
2,0
100-150
10,0
150-250
18,0
250-400
21,0
400-500
23,0
500 hám onnan 24,0
joqarı
Jámi
100.0
Eki rayonda birgelikte islep atırǵan karxanalardıń islep atırǵan jumısshılar sanı
boyınsha bólistiriliwi túrlishe aralıqlarda keltirilgen. Bunday jaǵday eki rayondı
salıstırmalı analiz qılıw imkaniyatın bermeydi.
Eki qatarlardı birinshi náwbette salıstırmalı kóriniske keltiriw kerek.
Bunıń ushın salıstırıw bazası etip birinshi rayondaǵı salıstırıw qatarların qabıllap
alamız. Demek, ekinshi rayondaǵı segiz gruppanı aralıqların úlkeytip olardı birinshi
rayondaǵı gruppalaw aralıǵı úlkenligi boyınsha bes gruppaǵa aylandıramız. Nátiyjede
tómendegi salıstırmalı eki gruppaǵa iye bolamız (3.5- tablitsa).
24
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
3.5-tablitsa
Aralıqlar qatnasıqlarına tiykarlanıp ekilemshi gruppalawdı orınlaw tártibi
N
Islep atırǵan jumısshılar sanı
boyınsha kárxanalar gruppalar
Kárxanalar salmaǵı (jámi) na
salıstırǵanda protsent esbında
1
1.
2
100 adamǵa deyin
1-rayon
3
4.3
2-rayon
r
4.0
2.
100-200
18.4
19.0
3.
200-300
19.5
16.0
4.
300-500
28.1
37.0
5.
500 hám onnan joqarı
29.7
100.0
24.0
100.0
Salmaqqa tiykarlanıp
ekilemshi gruppalawdı
orınlaw tártibi
5
1+1+2=4
10+200-(150/250)150x18=10+(50/100)x18
=19
(18-9)+300-(250/400)250x21=9+(50/150)x21=
16
(21-7)+(400-300)(500400)x23=14+(100/100)x2
3=37
24
100.0
Esaplaw bul jerde tómendegishe ámelge asırıladı. Ekinshi rayonda jańa payda
etilgen birinshi gruppanı dúzilisine birinshi, ekinshi hám úshinshi gruppa kárxanaları
kiredi. Olardıń salmaǵı 4 protsenti (1+1+2) tutadı. Endi ekinshi gruppanı, yaǵnıy 100200 ge deyin aralıqtaǵı kárxanalardı anıqlaymız. Buǵan r gruppanıń barlıq kárxanaları
hám 5 gruppadaǵı kárxanalardıń bir bólegi kiredi. Bul bólektiń úlesi (sanı, muǵdarı)
tańlap alınǵan kárxanalar salmaǵına proportsional bolıwı kerek.
Jańa payda etilgen ekinshi gruppanıń joqarı aralıǵı 200 ge deyin kárxana bolıwı
ushın besinshi gruppadan 50 kárxananı oǵan ótkiziw kerek. Bunı tabıw ushın 200
sanınan besinshi gruppanıń tómengi aralıǵın (150 sanı) ayırıp taslaw lazım:
200-150=50
Sońınan bul sandı (50) usı (besinshi) gruppadaǵı joqarǵı aralıq penen tómengi
aralıq ortasındaǵı ayırmashılıq 100 (250-150) sanına bóliw kerek. Sońınan besinshi
gruppadaǵı jámáátlik xojalıqları sanınıń salmaǵı kelip shıǵadı:
50/(250-150)=50/100=0,5 yaki 50%
Demek, jańa payda etilgen ekinshi gruppaǵa besinshi gruppadaǵı jámáátlik xojalıqlar
salmaǵınıń yarımın ajratıp alıw kerek:
50x18/100=1/2x18=9
Solay etip jańa payda etilgen gruppada jámáátlik xojalıqlarınıń salmaǵı 19% ti
quraydı: 10+(200-150)/(250-150)x18=10+50/100x18=10+9=19
Tap usı tártipte basqa gruppalardı payda etiw hám kárxanalar sanın anıqlaw
ámelge asırıladı (5-tablitsa qarań). Aqırǵı besinshi gruppa aralıǵı dáslepki gruppalaw
aralıǵına dál túskenligi sebebli 24 sanı ózgerisiz tolıq 5- gruppaǵa ótedi.
Esabat dáwirinde azıq-awqat dúánlarınıń xızmetin tómendegi maǵlıwmatlar
sıpatlaydı (6-tablitsa).
Tovar aylanısı kólemi menen aylanıs qarajetleri ortasında baylanıs bar yaki
joqlıǵın anıqlaw maqsetinde dúkánlardı tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppalaw. Hár
bir gruppa ushın tómendegilerdi esaplań:

Dúkánlar sanı;

Jumısshılardıń dizimdegi ortasha sanı;
25
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW

Tovar aylanısı kólemi;

Aylanıs qarajetleri summası;

Tovar aylanısına salıstırǵanda aylanıs qarajetleri (protsent);

Bir jumısshıǵa tuwra kelgen tovar aylanıs kólemi (sum).
Sheshim nátiyjelerin ulıwma (gruppalıq, jıyma) tablitsaǵa jaylastırıń. Juwmaqlaw
bóliminde tovar aylanısı kóleminiń aylanıs qarajetleri hám bir jumısshıǵa tuwra kelgen
tovar aylanısı kólemine tásir kúshin tiykarlap beriń.
Azıq-awqat dúkánları xızmetin xarakterlewshi kórsetkishler
Dúká
n
dizim
i
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Tovar aylanısı kólemi
(mıń sum)
Dúkánda isleytuǵın
jumısshılardıń dizimdegi
ortasha sanı
Aylanıs qárejetleri (mıń
sum)
2
500
700
1000
1100
1470
509
1318
725
1384
I66
1213
955
1144
1077
568
1475
1200
1300
1015
990
680
570
1050
880
1280
3
20
23
30
31
32
21
29
24
31
25
31
27
29
29
22
33
34
32
30
33
27
23
30
29
36
4
29,6
37,8
50,0
52,0
60,6
29,5
58,0
39,2
58,1
42,4
54,6
48,7
52,3
51,7
34,1
63,4
63,6
61,1
49,7
54,4
40.1
34,2
47.2
48,4
64,0
Hár qanday gruppalaw belgisin, gruppalar sanın, aralıq úlkenligin anıqlaw
menen baslanadı. Mısalımızda dúkánlardı tovar aylanısı kólemi tiykarında gruppalaw
lazımlıǵı kórsetilgen. Demek, tovar aylanısı kólemi gruppalaw belgisi bolıp
esaplanadı.
Gruppalar sanı másele shártinde kórsetilmegen bolsa, bunday jaǵdayda olardıń
optimal sanı tómendegi formula járdeminde anıqlanadı:
R=1+3.322 lán,
Bul jerde, n- toplamdaǵı birlikler sanı.
Biziń mısalımızda n= 25, l125=1,398,
Bul jerde:
26
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
R=1+3,322 x 1,398
R=1+4,64
R=5,64.
Demek, dúkánlardı bes-altı gruppalarǵa bólip úyreniw maqsetke muwapıq eken.
Aralıqtıń shamalıq muǵdarı bolsa tómendegishe esaplanıwı múmkin:
(Xmax -X mIn)
I=-------------1+3,322 lgn
Gruppalar sanı másele shártinde kórsetilgen bolsa, onda aralıq úlkenligi tómendegishe
esaplanadı:
(Xmax -X min)
d=-------------n
Mısalımızda:
 Xmax, yaǵnıy tovar aylanısınıń eń úlken summası - 1475 mıń sum;
 X min -500 mıń sum;
 n, yaǵnıy gruppalar sanı - 5.
Usı sanlar tiykarında teń bolǵan aralıq úlkenligin esaplaymız:
1475-500
975
d=------------ = -------=195 mıń sum
5
5
3.7-tablitsa
Dúkánlardı tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppalaw (maket)
N
1
I.
II
III
IV
V.
Tovar
aylanısı
kólemi
boyınsha
dúkánlar
gruppası (mıń
sum)
2
500 den 695
deyin
695-890
890-1085
1085-1280
1280-1475
Jámi
Tovar aylanısınıń
kólemi
Dúká
nlar
sanı
Jumısshılardı
ń dizimdegi
ortasha sanı
3
4
Aylanıs qárejetleri
Jámi
(mıń
sum)
Bir
jumısshıǵa
tuwra kelgen
tovar aylanısı
Jámi
(mıń
sum)
Tovar
aylanısına
salıstırǵanda
protsent
esabında
5
6=5/4
7
8=7/5
Gruppalar shegaraların anıqlap alamız. Onda eń az tovar aylanısı summası 500
mıń sumǵa (birinshi gruppanı tómengi shegarasına) aralıq úlkenligi 195 mıń sumdı
qosıp, birinshi gruppanıń joqarǵı shegarası 695 mıń sumdı (500+195) anıqlaymız.
27
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
3.8-tablitsa
Dúkánlardı tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppalaw
1
Tovar aylanısı kólemi
boyınsha dúkánlar
gruppaı (mıń sum)
2
I.
500 den 695 deyin
N
Jámi
II
695-890
Jámi
III
890-1085
Jámi
IV
1085-1280
Jámi
V.
1280-1475
Jámi
Barlıǵı
Dúká
nlar
Jumısshılardı
ń dizimdegi
ortasha sanı
3
1
6
15
21
22
5
2
8
10
24
R
3
12
14
19
20
23
6
4
11
13
17
4
5
7
9
16
18
25
6
25
4
20
21
22
27
23
113
23
24
25
29
101
30
27
20
30
33
30
179
31
31
29
34
125
32
29
31
33
32
36
193
711
Tovar
aylanısınıń
kólemi (mıń
sum)
5
500
509
568
680
570
2818
700
725
866
880
3171
1000
955
1077
1015
990
1050
6087
1100
1213
1144
1200
4657
1470
1318
1384
1475
1300
1280
8227
24969
Aylanıs
qárejetleri
(mıń sum)
6
29,6
29,5
34,1
40,1
34,2
167,5
37,8
39,2
42,4
48,4
167,8
50,0
48,7
51,7
49,7
54,4
47,2
301,8
52,3
54,6
52,3
63,6
222,8
60,6
58,0
58,1
63,4
61,1
64,0
365,2
1225.0
695 mıń sum ekinshi gruppa ushın tómengi shegara wazıypasında orınlaydı. Usı
sanǵa 195 mıń sumdı qosıp ekinshi gruppanıń joqarǵı shegarası 890 mıń sumdı
(695+195) anıqlaymız. Tap usı kóriniste qalǵan gruppalardıń da joqarǵı shegaraları
anıqlanadı.
Anıqlanǵan gruppalar shegaraları hám sheshim nátiyjeleri jaylastırıw lazım
bolǵan ulıwma (jıyma) tablitsa maketin dúzemiz (7-tablitsa). Tablitsa maketin toltırıw
maqsetinde hár bir gruppa ushın 8- qosımsha tablitsanı dúzemiz. Gruppalıq tablitsanıń
«jámi» qatarlarında esaplanǵan kórsetkishler tiykarında 7-tablitsanı
(maketin)
toltıramız. Nátiyjede ulıwma juwmaqlawshı tablitsa tómendegi kórinisti aladı. (9 tablitsa).
28
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
Bul maǵlıwmatlar tovar aylanısı kólemi menen aylanıs qárejetleri ortasındaǵı ózara baylanıslardı sıpatlay almaydı. Bunıń ushın aylanıs qárejetleriniń tovar aylanısına
bolǵan qatnasın esaplaw lazım. Bul maǵlıwmatlar juwmaqlawshı tablitsanıń 8baǵanada keltirilgen. Baǵana sanlarınan kórinip turǵanınday, tovar aylanısı kólemi
joqarılap barǵan sayın onıń hár 100 sumına tuwra kelgen aylanıs qárejeti páseyip
baradı. Eger birinshi gruppa dúkánlarınıń hár 100 sum tovar aylanısına 5,9 sum aylanıs
qárejeti tuwra kelgen bolsa, besinshi gruppada bolsa 4,4 ti quraydı. Demek, bul jerde
keri baylanıs bar.
3.9-tablitsa.
Dúkánlardı tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppalaw
Tovar
Tovar aylanısınıń
Aylanıs qárejetleri
aylanısı
Jumısshı
kólemi
kólemi
lardıń
Dúká
Tovar
boyınsha
dizimde
Bir
N
nlar
Jámi
Jámi
aylanısına
dúkánlar
gi
jumısshıǵa
sanı
(mıń
(mıń salıstırǵanda
Gruppa
ortasha
tuwra kelgen
sum)
sum)
protsent
sı (mıń
sanı
tovar aylanısı
esabında
sum)
1
2
3
4
5
6=5/4
6
8=7/5
I 500 den
5
113
2818
24,9
167,5
5,9
695 deyin
II. 695-890
r
101
3117
31,1
167,8
5.3
III 890-1085
6
179
6087
34,0
301,7
4.9
IV 1085-1280
r
125
4657
37,0
222,8
4,8
V 1280-1475
6
193
8227
42,6
365,2
4.4
Jámi
25
711
24960
35,1
1225,0
4,9
Bunnan tısqarı tablitsada jáne bir nızamshılıq bar. Altınshı baǵana
maǵlıwmatlarınan kórinip turǵanınday, tovar aylanısı kólemi asıp barǵanı menen
miynet ónimdarlıǵı, jańa hár bir jumısshıǵa tuwra kelgen tovar aylanısı kólemi de asıp
baradı. Besinshi gruppada miynet ónimdarlıǵı birinshi gruppaǵa salıstırǵanda derlik
eki ese joqarı. Bul jerde tovar oborotı menen jumısshılar júklemesi (nagruzka)
ortasında tuwrıdan - tuwrı baylanıs bar.
Statistikada gruppalaw usılı júda keń qollanıladı. Máselen, tipologik gruppalaw
járdeminde:
 Xalıqtıń klasslıq hám milliy dúzilisi;
 kárxanalar tipi, olardıń qaysı baǵıtta ıqshamlıǵın, qaysı múlikshilik formasına
tiyisli ekenligi úyrenilse,
Strukturalıq gruppalaw járdeminde bolsa waqıyalardıń, mısalı, xalıq - xojalıǵı
tarmaqlarında islep shıǵarılǵan zat, tiyikarǵı fond, jumısshılar dúzilisi, investitsiyanıń
dúzilisi h.t.b. úyreniledi.
Xalıq - xojalıǵı tarmaqlarındaǵı bar múmkinshiliklerdi anıqlaw maqsetinde bolsa
analitikalıq gruppalaw usılı keń qollanıladı.
29
STATISTIKALÍQ TOPLAW HÁM GRUPPALAW
Ózin- ózi tekseriw ushın sorawlar
1. Svodkalaw degende neni túsinesiz?
2. Ápiwayı hám quramalı svodkalaw bir-biri menen ne menen parqlanadı?
3. Shólkemlestiriliwi hám qayta islew texnikasına qarap svodkalaw qanday túrlerge
bólinedi?
4. Keń maǵanada svodkalaw degende ne túsinesiz?
5. Statistikalıq gruppalaw degen ne? Onıń járdeminde qanday wazıypalar sheshiledi?
6. Gruppalaw belgisi ne hám onıń qanday túrlerin bilesiz?
7. Gruppalaw aralıǵı ne hám ol qanday kórinislerde boladı?
8. Gruppalawdıń qanday túrlerin bile
9. Ekilemshi gruppalaw degende neni túsinesiz? Ol qanday jaǵdaylarda qollanıladı?
10. Gruppalaw aralıǵın úlkeytiw jolı menen ekilemshi gruppalaw qalay orınlanadı?
Tiykarg`i a`debiyatlar
1. James MsSlave, Terry Sinsish Statistiss. Textbook. USA. 2013 year.
2. Daris Singpurwalla A Handbook of statistiss: an Overview of Statistisal Methods
1 st edition. 2013 year.
3. Soatov N.M., X.Nabiev N.M., Nabiev D., Tillaxójaeva G.N. Statistika. Darslik. –
T.: TDIU, 2011. – 546 bet.
4. Абдуллаев Ё. Статистика назарияси. Дарслик. ‒Т.: Ўқитувчи, 2002 ‒ 647 б.
5. Soatov N.M., Tillaxójaeva G.N. Statistika nazaryasi. Darslik. – T.: TDIU, 2005, –
248 bet.
Qosi`msh a`debiyatlar
6. Статистика. Учебник. /Под ред. И.И. Елисеевой. – М.: Проспект, 2010. – 448
стр.
7. Robert Jonsson Exersises in Statistisal Inferense with detailed solutions 1 st
edition 2014 year.
8. Juha M. Alho and Bruse D. Spenser Statistisal Demography and Foresasting 2005
1. Улитина Е.В. и др. Статистика. Учебное пособие. – М.: Маркет ДС, 2010. –
312 стр
9. Теория статистики. Учебник. Под ред. Р.А.Шмойловой. – М.: Финансы и
статистика, 2005. – 655 стр.
10. Аюбжонов А.Ҳ., Маматқулов Б.Х., Сайфуллаев С.Н. “Статистика” фанидан
амалий машғулотларни ўтказиш учун ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2011. – 180
бет.
11. Статистика. Практикум. Учебное пособие. / Под ред. В.Н. Салина. – М.:
КНОРУС, 2009. – 496 стр
Internet saytlari
12. www.stat.uz – Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси расмий
сайти.
13. www.mf.uz – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги сайти.
14. www.lex.uz – Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари
миллий базаси.
15. www.minesonomu.uz – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги
сайти.
16. www.mehnat.uz – Ўзбекистон Республикаси Меҳнат вазирлигининг сайти.
30