O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI HUZURIDAGI JOMBOY
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR TEXNIKUMI
KOMPYUTER TARMOQLARI FANIDAN
MUSTAQIL ISH
Mavzu : OSI pog’onalarning o’zaro ishlashi jarayonlari va xizmatlari.
 Bajardi: Kuliyev Jamol.
 Tekshirdi: Yarmatov Sherzod.
Samarqand – 2021.
Mavzu: OSI pog’onalarning o’zaro ishlashi jarayonlari va xizmatlari.
Reja:
1.OSI pog’onasi vazifalari asosiy protokollari.
2. OSI Model darajasidagi funktsiyalari.
3. Tarmoq qatlami.
OSI pog’onasi vazifalari asosiy protokollari.
Tarmoq nima ?
Tarmoq - bu ikki yoki undan ortiq qurilmalarni bog'lanishidan hosil bo'ladigan
aloqadir. Bunga misol qilib ixtiyoriy narsa olish mumkin. Masalan bir
kompyuterdan boshqasiga ma'lumot uzatish yoki bir necha kishilik yoki jamoaviy
o'yinlarni o'ynash imkoniyati mavjud. 2ta insonni telefon orqali suhbat qurishida
ham asosi sifatida tarmoq yotadi. Qisqacha aytadigan bo'lsak, har qanday
qurilmani boshqa qurilmalar bilan aloqa qilishida tarmoq tushunchasi yotadi.
Tarmoq turlari.
WAN (Wide Area Network) – global kompyuter tarmog'i hisoblanadi. Million
abonentlarni o'zida birlashtiradi (Internet).
PAN (Personal Area Network) – ko'pi bilan 8ta qatnashchilar mavjud bo'lishi
mumkin va radius qamrovi 30 metrgacha.
LAN (Local Area Network) – 10 tadan 100 gacha foydalanuvchilar mavjud
bo'lishi mumkin va radius qamrovi 100 metrgacha.
CAN (Campus Area Network) – o'ziga bir necha LAN tarmoqlarini birlashtiradi.
Katta va ko'p segmentli LAN hosil qilinadi.
MAN (Metropolitan Area Network) .
– shahar qamrovidagi tarmoq. 1000 metr masofani o'zida qamrab oladi va o'zida
1000 ta foydalanuvchilarni o'ziga birlashtiradi.
OSI TCP/IP.
Tarmoqni ishlashi uchun esa bizga OSI modeli va TCP/IP protokollar steki zarur
hisoblanadi.
OSI (Open System Interconnection) modeli 7ta pog'onadan iborat va har bir
pog'ona paket (ma'lumot uzatishning bir turi hisoblanadi) hosil qilishda o'z
belgisini qo'yib boradi. Ya'ni bunda agar ma'lumot biror qurilmadan chiqib
ketishdan oldin 7-pog'onadan boshlab pastki pog'onaga tushib borib paket
ko'rinishiga keladi va uzatiladi. Ikkinchi kompyuter uni qabul qilib olgandan so'ng
esa 1-pog'onadan boshlab yuqoriga qarab chiqib boradi va ma'lumot ko'rinishiga
keladi. Bunda agar qaysidir pog'onada xatolik bo'lsa, paket qaytadan so'raladi yoki
so'rov bekor qilinadi (bu tushunchalar nisbiy hisoblanib, ma'lumot almashinuv
aynan aytilganidek amalga oshirilmaydi).
OSI Model darajasidagi funktsiyalari.
Ilova qatlami.

Ilova darajasi dastur jarayonlarini o'zaro ta'sir doirasiga kirish vositalari
bilan ta'minlaydi, yuqori (ettinchi) daraja va amaliy jarayonlar bilan bevosita
bog'liq.

Aslida, dastur sathi turli xil protokollar to'plamidir, ular orqali tarmoq
foydalanuvchilari fayllar, printerlar yoki gipermatnli veb-sahifalar kabi
umumiy manbalarga kirishadi va shuningdek, masalan elektron pochta
protokolidan foydalangan holda o'zaro hamkorlikni tashkil etishadi. Maxsus
amaliy xizmat elementlari fayllarni uzatish va terminal emulyatsiya
dasturlari kabi maxsus amaliy dasturlar uchun xizmatlarni taqdim etadi.
Agar, masalan, dastur fayllarni yuborishi kerak bo'lsa, u holda fayllarni
uzatish, kirish va boshqarish uchun FTAM (File Transfer, Access and
Management) protokoli qo'llaniladi. OSI modelida ma'lum bir vazifani
bajarishi kerak bo'lgan dastur (masalan, kompyuterda ma'lumotlar bazasini
yangilash) ma'lumotlar sxemasi ko'rinishidagi aniq ma'lumotlarni dastur
sathiga yuboradi. Ushbu darajadagi asosiy vazifalardan biri ariza so'rovini
qanday qayta ishlashni, boshqacha aytganda, qanday so'rovni qabul qilish
kerakligini aniqlashdir.
Ilova sathida ishlaydigan ma'lumotlar birligi odatda xabar deb nomlanadi.
Ilova sathi quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
1. Har xil turdagi ishlarni bajarish.
Fayl uzatish;
Ishlarni boshqarish;
Tizimni boshqarish va boshqalar.
2. Foydalanuvchilarni ularning parollari, manzillari, elektron imzolari bilan
identifikatsiya qilish;
3. Amaldagi abonentlarni aniqlash va yangi amaliy jarayonlarga kirish imkoniyati;
4. Mavjud manbalarning mosligini aniqlash;
5. Boshqa amaliy jarayonlar bilan ulanish uchun so'rovlarni tashkil qilish;
6. Ma'lumotni tavsiflashning zarur usullari bo'yicha murojaatlarni vakillik
darajasiga o'tkazish;
7. Rejalashtirilgan muloqot jarayonlarini tanlash;
8. Ilovalar va amaliy jarayonlarning o'zaro ta'sirini sinxronlashtirish o'rtasida
almashinadigan ma'lumotlarni boshqarish;
9. Xizmat ko'rsatish sifatini aniqlash (ma'lumotlar bloklarini etkazib berish vaqti,
xatolarning mumkin bo'lgan darajasi);
10. Xatolarni tuzatish va ma'lumotlar ishonchliligini aniqlash to'g'risida kelishuv;
11. Sintaksisga qo'yilgan cheklovlarni muvofiqlashtirish (belgilar to'plami,
ma'lumotlar tuzilishi).
Ushbu funktsiyalar dastur sathi amaliy jarayonlarga taqdim etadigan xizmat
turlarini aniqlaydi. Bundan tashqari, amaliy sath fizik, kanal, tarmoq, transport,
sessiya va vakillik darajalari tomonidan taqdim etiladigan xizmatni amaliy ishlov
beruvchiga o'tkazadi.
Ilova darajasida allaqachon qayta ishlangan ma'lumotlarni foydalanuvchilarga
taqdim qilish kerak. Tizim va foydalanuvchi dasturlari buni hal qilishlari mumkin.
Ilovalar sathi ilovalarga tarmoqqa kirish uchun javobgardir. Ushbu darajadagi
vazifalar fayllarni uzatish, elektron pochta xabarlarini yuborish va tarmoqni
boshqarish.
Yuqori uch darajadagi eng keng tarqalgan protokollar quyidagilardan iborat:
FTP (File Transfer Protocol) fayllarni uzatish protokoli;
TFTP (Trivial File Transfer Protocol) - fayllarni uzatishning eng oddiy protokoli;
X.400 elektron pochta manzili
Telnet masofaviy terminal bilan ishlaydi;
SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) - bu oddiy pochta almashinuvi protokoli;
CMIP (Common Management Information Protocol) bu umumiy ma'lumotlarni
boshqarish protokoli;
Seriyali liniyalar uchun SLIP (Serial Line IP) IP. Belgilarni belgilar bo'yicha
belgilar bilan uzatish protokoli;
SNMP (Simple Network Management Protocol) bu oddiy tarmoqni boshqarish
protokoli;
FTAM (File Transfer, Access and Management) fayllarni uzatish, kirish va
boshqarish uchun protokol.
Taqdimot qatlami
Ushbu darajadagi vazifalar amaliy jarayonlar o'rtasida uzatiladigan ma'lumotlarni
kerakli shaklda taqdim etishdir.
Ushbu qavat amaliy tizim tomonidan uzatiladigan ma'lumotni boshqa tizimdagi
dastur sathi tomonidan tushunilishini ta'minlaydi. Agar kerak bo'lsa, ma'lumotni
uzatish paytida taqdim etish darajasi ma'lumotlar formatlarini ba'zi bir umumiy
taqdimot formatiga o'tkazishni amalga oshiradi va qabul qilish vaqtida, tegishli
ravishda, teskari konversiyani amalga oshiradi. Shunday qilib, dastur qatlamlari,
masalan, ma'lumotlarni taqdim etishda sintaktik farqlarni engib o'tishlari mumkin.
Ushbu holat ma'lumotlarni almashish uchun zarur bo'lgan turli xil kompyuterlar
(IBM PC va Macintosh) bilan LANda yuzaga kelishi mumkin. Shunday qilib,
ma'lumotlar bazalari maydonlarida ma'lumotlar harflar va raqamlar shaklida va
ko'pincha grafik tasvir shaklida taqdim etilishi kerak. Ushbu ma'lumotlarni qayta
ishlash, masalan, suzuvchi nuqta raqami sifatida zarur.
Ma'lumotlarning umumiy taqdimoti modelning barcha darajalari uchun bir xil
bo'lgan ASN.1 tizimiga asoslanadi. Ushbu tizim fayllarning tuzilishini tavsiflash
uchun ishlatiladi va ma'lumotlarni shifrlash muammosini hal qilishga imkon
beradi. Ushbu darajada ma'lumotlarni shifrlash va shifrni echish mumkin, buning
natijasida barcha amaliy xizmatlarga ma'lumotlar almashish sirlari darhol
ta'minlanadi. Bunday protokolning misoli TCP / IP stackining amaliy protokollari
uchun maxfiy xabarlarni ta'minlovchi Secure Socket Layer (SSL). Ushbu daraja
amaliy sath ma'lumotlarini (kodlash, siqish va boshqalar) transport qatlami uchun
ma'lumot oqimiga aylantirishni ta'minlaydi.
Vakillik darajasi quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi:
1. Ilovalar bilan o'zaro aloqalarni o'rnatish uchun so'rovlarni yaratish.
2. Ilova jarayonlari o'rtasida ma'lumotlarni taqdim etishni muvofiqlashtirish.
3. Ma'lumotni taqdim etish shakllarini amalga oshirish.
4. Grafik materiallarning taqdimoti (chizmalar, chizmalar, diagrammalar).
5. Maxfiy ma'lumotlar.
6. To'xtatish to'g'risidagi arizalarni topshirish.
Taqdimot sathining protokollari odatda modelning yuqori uch qatlamlari
protokollarining bir qismidir
Seans qatlami
Seans darajasi - bu foydalanuvchilar yoki amaliy jarayonlar o'rtasida seanslarni
o'tkazish tartibini belgilaydigan daraja.
Seans sathi hozirda qaysi tomon faol ekanligini qayd etish uchun dialog boshqaruvi
va sinxronizatsiya vositalarini taqdim etadi. Ikkinchisi sizga boshqarish punktlarini
uzun uzatmalarga o'rnatishga imkon beradi, shunda ishlamay qolgan taqdirda siz
qayta-qayta boshlashning o'rniga oxirgi boshqaruv nuqtasiga qaytishingiz mumkin.
Amalda, kam sonli dasturlar sessiya sathidan foydalanadi va kamdan-kam hollarda
amalga oshiriladi.
Seans sathi amaliy jarayonlar o'rtasida ma'lumot uzatilishini boshqaradi, yagona
aloqa seansini qabul qilish, uzatish va berishni muvofiqlashtiradi. Bundan tashqari,
sessiya sathi quyi darajadagi xatolar tufayli ishdan chiqqandan so'ng parollarni
boshqarish, dialogni boshqarish, sinxronizatsiya va uzatiladigan seansda aloqani
bekor qilish funktsiyalarini o'z ichiga oladi. Ushbu darajadagi vazifalar turli xil ish
stantsiyalarida ishlaydigan ikkita amaliy dastur o'rtasidagi aloqani
muvofiqlashtirishdir. Bu yaxshi tuzilgan dialog shaklida bo'ladi. Ushbu
funktsiyalar sessiyani tashkil etish, sessiya davomida xabar paketlarini uzatish va
qabul qilishni boshqarish va seansni tugatish kabi funktsiyalarni o'z ichiga oladi.
Sessiya darajasida, ikkita amaliy jarayon o'rtasidagi uzatish nima bo'lishi
aniqlanadi:
Yarim dupleks (jarayonlar ma'lumotlarni uzatadi va qabul qiladi);
Dupleks (jarayonlar ma'lumotlarni uzatadi va bir vaqtning o'zida oladi).
Yarim dupleks rejimida, sessiya sathi uzatishni boshlaydigan jarayonga
ma'lumotlar markerini beradi. Ikkinchi jarayonga javob berish vaqti kelganida,
unga ma'lumotlar tokeni uzatiladi. Seans sathi faqat ma'lumotlar tokiga ega bo'lgan
tomonga uzatishga ruxsat beradi.
Sessiya darajasi quyidagi funktsiyalarni ta'minlaydi:
1. O'zaro ta'sirli tizimlar orasidagi ulanishni seans darajasida o'rnatish va tugatish.
2. Ilova jarayonlari o'rtasida normal va shoshilinch ma'lumotlar almashinuvini
amalga oshirish.
3. Amaliy jarayonlarning o'zaro ta'sirini boshqarish.
4. Seansli ulanishlarni sinxronlashtirish.
5. Favqulodda holatlar to'g'risida ariza berish jarayonlarini xabardor qilish.
6. Ariza berish jarayonida yorliqlarni o'rnatish, bu nosozlik yoki xato tufayli uning
bajarilishini eng yaqin yorliqdan tiklashga imkon beradi.
7. Agar kerak bo'lsa, ariza berish jarayonini to'xtatish va uni to'g'ri qayta tiklash.
8. Ma'lumotni yo'qotmasdan seansni tugatish.
9. Mashg'ulotning borishi to'g'risida maxsus xabarlarni yuborish.
Seans sathi terminal mashinalari o'rtasida ma'lumot almashish seanslarini tashkil
qilish uchun javobgardir. Seansli qatlam protokollari odatda modelning uchta
yuqori qatlamlari protokollarining bir qismidir.
Transport qatlami
Transport qatlami aloqa tarmoqlari orqali paketlarni uzatish uchun mo'ljallangan.
Transport darajasida paketlar bloklarga bo'lingan.
Paketlar jo'natuvchidan qabul qiluvchiga yo'lda buzilishi yoki yo'qolishi mumkin.
Ba'zi bir amaliy dasturlarda xatolarni boshqarish vositalari mavjud bo'lsa-da,
darhol ishonchli ulanishlar bilan shug'ullanishni afzal ko'radiganlar mavjud.
Tashish sathining ishi ma'lumotlar ilovalari yoki modelning yuqori darajalarini
(dastur va sessiya) talab qilinadigan ishonchlilik darajasi bilan ta'minlashdir. OSI
modeli transport qatlami tomonidan taqdim etiladigan xizmatlarning besh sinfini
belgilaydi. Ushbu xizmat turlari taqdim etilayotgan xizmatlarning sifati bilan
ajralib turadi: shoshilinchlik, uzilib qolgan ulanishni tiklash qobiliyati, umumiy
transport protokoli orqali turli xil dastur protokollar orasidagi bir nechta ulanishlar
uchun multipleksatsiyalash vositalarining mavjudligi, eng muhimi, uzatish,
paketlarning buzilishi, ko'payishi kabi xatolarni aniqlash va tuzatish.
Transport qatlami tarmoqdagi jismoniy qurilmalarning (tizimlar, ularning qismlari)
manzilini aniqlaydi. Ushbu daraja ma'lumot bloklarini qabul qiluvchilarga etkazib
berishni kafolatlaydi va ularni etkazib berishni boshqaradi. Uning asosiy vazifasi
tizimlar o'rtasida ma'lumotlarni uzatishning samarali, qulay va ishonchli shakllarini
ta'minlashdir. Bir nechta paket qayta ishlanganida, transport qatlami paketlarning
o'tish tartibini boshqaradi. Agar ilgari olingan xabarning nusxasi o'tib ketsa, unda
bu daraja buni tan oladi va xabarga e'tibor bermaydi.
Transport qatlamining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Tarmoq uzatilishini boshqarish va ma'lumotlar bloklarining yaxlitligi.
2. Xatolarni aniqlash, ularni qisman bartaraf etish va tuzatilmagan xatolar
to'g'risida hisobot berish.
3. Nosozliklar va nosozliklar tufayli transmissiyani tiklash.
4. Ma'lumot bloklarini kattalashtirish yoki ajratish.
5. Bloklarni topshirish uchun ustuvorliklarni ta'minlash (normal yoki shoshilinch).
6. Uzatishni tasdiqlash.
7. Tarmoqdagi qiyin vaziyatlarda bloklarni yo'q qilish.
Transport sathidan boshlab barcha asosiy protokollar odatda tarmoq operatsion
tizimiga kiritilgan dasturiy ta'minot bilan amalga oshiriladi.
Eng keng tarqalgan transport qatlamlari protokollari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
TCP (Transmissiyani boshqarish protokoli) TCP / IP stack boshqarish protokoli;
UDP (User Datagram Protocol) TCP / IP stack ma'lumotlaragram protokoli;
NCP (NetWare Core Protocol) NetWare tarmoqlarining asosiy protokoli;
SPX (Sequenced Packet eXchange) buyurtma qilingan Novell stack paketlarini
almashish;
TP4 (Transmit Protocol) - 4-sinf uzatish protokoli.
Tarmoq qatlami.
Tarmoq
darajasi
aloqa
tizimi
orqali
abonent
va
ma'muriy
tizimlarni
bog'laydigan kanallarni yotqizishni, eng tezkor va ishonchli yo'lni tanlashni
ta'minlaydi.
Tarmoq sathi ikkita tizim o'rtasida kompyuter tarmog'ida aloqani o'rnatadi va ular
orasidagi virtual kanallarni yotqizishni ta'minlaydi. Virtual yoki mantiqiy kanal bu tarmoq tarkibiy qismlarining ishlashi, ular o'zaro ta'sir qiluvchi tarkibiy qismlar
orasiga kerakli yo'lni qo'yish orqali xayolotni yaratadi. Bundan tashqari, tarmoq
sathi yuzaga keladigan xatolar haqida transport qatlamini xabardor qiladi. Tarmoq
sathining xabarlari paketlar deb nomlanadi. Ular ma'lumotlarga mos keladi.
Tarmoq sathi ularning manzillanishi va etkazilishi uchun javobgardir.
Ma'lumot uzatish uchun eng yaxshi yo'lni qo'yish marshrutlash deb nomlanadi va
uni hal qilish tarmoq sathining asosiy vazifasidir. Ushbu muammo eng qisqa yo'l
har doim ham yaxshi bo'lavermasligi bilan murakkablashadi. Ko'pincha marshrutni
tanlashning mezoni bu marshrut bo'yicha ma'lumot uzatish vaqti hisoblanadi; bu
aloqa kanallarining o'tkazish qobiliyatiga va vaqt o'tishi bilan o'zgarishi mumkin
bo'lgan trafik zichligiga bog'liq. Ba'zi bir marshrutlash algoritmlari yuklarning
o'zgarishiga moslashishga harakat qiladilar, boshqalari esa uzoq vaqt davomida
o'rtacha ko'rsatkichlarga asoslanib qarorlar qabul qiladilar. Yo'nalishni tanlash
boshqa mezonlarga, masalan, uzatishning ishonchliligi bo'yicha amalga oshirilishi
mumkin.
Ma'lumotlar ulanishi protokoli ma'lumotni faqat tarmoqdagi tegishli topologiyaga
ega har qanday tugunlar o'rtasida uzatishni ta'minlaydi. Bu rivojlangan tuzilishga
ega tarmoqlarni, masalan, bir nechta korxona tarmoqlarini yagona tarmoqqa
birlashtiradigan tarmoqlarni yoki tugunlar orasida ortiqcha ulanishlar mavjud
bo'lgan juda ishonchli tarmoqlarni yaratishga imkon bermaydigan juda qattiq
cheklovdir.
Shunday qilib, tarmoq ichida ma'lumotlarni etkazib berish ma'lumot uzatish sathi
tomonidan tartibga solinadi, shu bilan birga tarmoqlar o'rtasida ma'lumot uzatish
tarmoq sathi tomonidan boshqariladi. Tarmoq darajasida paketlarni etkazib
berishni tashkil etishda tarmoq raqami tushunchasi qo'llaniladi. Bunday holda,
qabul qiluvchining manzili tarmoq raqami va ushbu tarmoqdagi kompyuter
raqamidan iborat.
Tarmoq sathi quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
Tarmoq ulanishlarini yaratish va ularning portlarini aniqlash.
Aloqa tarmog'i orqali uzatish paytida yuzaga keladigan xatolarni aniqlash va
tuzatish.
Paket oqimini boshqarish.
Paketlarning ketma-ketligini tashkil qilish (buyurtma qilish).
Yo'naltirish va kommutatsiya.
Paketlarni segmentlashtirish va birlashtirish.
Bog'lanish qatlami (Data Link).
Ma'lumotlar havolasi sathidagi ma'lumot birligi ramkalardir. Xodimlar - bu
ma'lumotlarni joylashtirish mumkin bo'lgan mantiqiy tashkil etilgan tuzilma.
Ma'lumotlar bog'lanish qatlamining vazifasi ramkalarni tarmoq sathidan fizik
sathga o'tkazishdir.
Jismoniy darajada, bitlar shunchaki yuboriladi. Aloqa liniyalari bir-biri bilan o'zaro
ishlaydigan bir necha juft kompyuterlar tomonidan ketma-ket ishlatiladigan ba'zi
tarmoqlarda jismoniy uzatish vositasi band bo'lishi mumkinligi hisobga olinmaydi.
Shuning uchun ma'lumotlar uzatish qatlamining vazifalaridan biri uzatish
vositasining mavjudligini tekshirishdir. Ma'lumotlar havolasi sathining yana bir
vazifasi - xatolarni aniqlash va tuzatish mexanizmlarini amalga oshirish.
Kanal darajasi har bir freymni belgilash uchun har bir freymning boshida va
oxirida maxsus ketma-ketliklarni joylashtirish orqali har bir freymning to'g'ri
uzatilishini ta'minlaydi, shuningdek, belgilangan bayroqni ma'lum bir tarzda yig'ish
va cheksum miqdorini freymga qo'shish orqali chexlar miqdorini hisoblab
chiqadi. Freym kelganda, qabul qiluvchisi olingan ma'lumotlarning nazorat
miqdorini yana hisoblab chiqadi va natijani freymdagi chexlar summasi bilan
taqqoslaydi. Agar ular bir-biriga mos kelsa, ramka haqiqiy deb hisoblanadi va
qabul qilinadi. Agar tekshiruv varaqalari mos kelmasa, unda xato qayd etiladi.
Ma'lumotlar bog'lanish qatlamining vazifasi tarmoq sathidan keladigan paketlarni
olish va ularni kerakli o'lchamdagi freymga joylashtirish orqali ularni uzatishga
tayyorlashdan iborat. Ushbu daraja blokning qaerdan boshlanishini va qaerda
tugashini aniqlashi kerak, shuningdek uzatish xatolarini aniqlashi kerak.
Xuddi shu darajada, fizik qatlamni tarmoq tugunlari tomonidan ishlatish qoidalari
aniqlanadi. LANdagi ma'lumotlarning elektr tasviri (ma'lumotlar to'plamlari,
ma'lumotlarni kodlash usullari va markerlar) shu va faqat shu darajada tan olingan.
Bu erda xatolar aniqlanadi va tuzatiladi (ma'lumotlarni uzatish talablari
yordamida).
Bog'lanish sathi ma'lumot freymlarini yaratish, uzatish va qabul qilishni
ta'minlaydi. Ushbu qavat tarmoq sathining so'rovlariga xizmat qiladi va paketlarni
qabul qilish va uzatish uchun jismoniy qatlam xizmatidan foydalanadi. IEEE
802.X xususiyatlari havolalar qatlamini ikkita pastki qismga ajratadi:
MChJ (Logical Link Control) mantiqiy kanallarni boshqarish mantiqiy aloqani
boshqarishni ta'minlaydi. MChJ sublayeri tarmoq sathi xizmatini taqdim etadi va
foydalanuvchi xabarlarini uzatish va qabul qilish bilan bog'liq.
MAC (Media Assess Control) vositalariga kirishni boshqarish. MAC sublayeri
umumiy jismoniy vositaga (marker uzatish yoki to'qnashuv yoki to'qnashuvni
aniqlash) kirishni boshqaradi va aloqa kanaliga kirishni boshqaradi. MChJ pastki
qatlami MAC pastki qatlamidan yuqori qismida joylashgan.
Bog'lanish sathi kanalga ma'lumot uzatish protsedurasi orqali media-ulanish va
uzatishni boshqarishni belgilaydi.
Uzatilayotgan ma'lumotlar bloklarining katta o'lchamlari bilan ma'lumotlar uzatish
qatlami ularni freymlarga ajratadi va freymlarni ketma-ketlik ko'rinishida uzatadi.
Freymlarni olgandan keyin daraja ulardan uzatiladigan ma'lumotlar bloklarini hosil
qiladi. Ma'lumotlar blokining hajmi uzatish usuliga, u uzatiladigan kanalning
sifatiga bog'liq.
Mahalliy tarmoqlarda aloqa qatlamlari protokollaridan kompyuterlar, ko'priklar,
kalitlar va yo'riqnoma foydalanadi. Kompyuterlarda aloqa darajasidagi funktsiyalar
tarmoq adapterlari va ularning drayverlarining birgalikdagi sa'y-harakatlari bilan
amalga oshiriladi.
Bog'lanish sathi quyidagi funktsiyalar turini bajarishi mumkin:
1. Kanal aloqalarini tashkillashtirish (o'rnatish, boshqarish, tugatish) va ularning
portlarini aniqlash.
2. Xodimlarni tashkillashtirish va o'tkazish.
3. Xatolarni aniqlash va tuzatish.
4. Ma'lumot oqimini boshqarish.
5. Mantiqiy kanallarning shaffofligini ta'minlash (kodlangan ma'lumotlarni ular
orqali biron-bir tarzda uzatish).
Bog'lanish sathida eng ko'p ishlatiladigan protokollar quyidagilardan iborat:
HDLC (High Level Data Link Control) - bu ketma-ket ulanishlar uchun yuqori
darajadagi ma'lumotlar havolasini boshqarish protokoli;
IEEE 802.2 MChJ (I va II toifa) 802.x muhitlar uchun MAC ta'minlaydi;
IEEE 802.3 standarti bo'yicha avtobus topologiyasidan foydalanadigan tarmoqlar
uchun Ethernet tarmoq texnologiyasi va tashuvchining chastotasini tinglash va
nizolarni aniqlash;
Token uzukli IEEE 802.5 tarmoq texnologiyasi uzuk topologiyasi va uzuk
yordamida uzukka kirish usulidan foydalanish;
FDDI (Fiber Distribution Date Interface Station) IEEE 802.6 tarmoq texnologiyasi
optik tolali vositadan foydalangan holda;
X.25 xalqaro standart paketi;
X25 va ISDN texnologiyalaridan tashkil topgan ramka röley tarmog'i.
Jismoniy qatlam
Fizik qatlam fizik ulanish vositalari bilan o'zaro bog'lanish uchun mo'ljallangan.
Fizik ulanish vositalari - bu tizimlar orasidagi signallarning uzatilishini
ta'minlaydigan fizik muhit, apparat va dasturiy ta'minotning birikmasi.
Fizik muhit bu signallar uzatiladigan moddiy moddadir. Jismoniy muhit - bu
ulanishning fizik vositalariga asos solingan poydevor. Eter, metallar, optik shisha
va kvarts jismoniy vosita sifatida keng qo'llaniladi.
Fizik qatlam o'rta va pastga uzatish konversiyasining pastki darajasidan iborat.
Ulardan birinchisi ma'lumotlar oqimini ishlatiladigan jismoniy aloqa kanali bilan
bog'lashni ta'minlaydi. Ikkinchisi amaldagi protokollar bilan bog'liq bo'lgan
o'zgarishlarni amalga oshiradi. Fizik qatlam ma'lumotlar kanali bilan fizik
interfeysni ta'minlaydi, shuningdek signallarni kanalga uzatish va ularni kanaldan
qabul qilish tartibini tavsiflaydi. Ushbu darajadagi tizimlarda jismoniy ulanish
uchun elektr, mexanik, funktsional va protsessual parametrlar aniqlanadi. Fizik
qatlam yuqori kanal kanalidan ma'lumot paketlarini oladi va ularni 0 va 1 ikkilik
oqimga mos keladigan optik yoki elektr signallariga aylantiradi. Ushbu signallar
uzatish vositasi orqali qabul qiluvchi tugunga yuboriladi. Etkazish vositasining
mexanik va elektr / optik xususiyatlari fizik darajada aniqlanadi va quyidagilarni
o'z ichiga oladi.
Kabellar va ulagichlarning turi;
Ulagichlarda pinni tayinlash;
0 va 1 qiymatlari uchun signallarni kodlash sxemasi.
Fizik qatlam quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
1. Fizik aloqalarni o'rnatish va ajratish.
2. Signallarni seriya kodida va qabul qilishda uzatish.
3. Agar kerak bo'lsa kanallarni tinglash.
4. Kanalni aniqlash.
5. Nosozliklar va nosozliklar haqida xabar berish.
Nosozliklar va nosozliklar yuzaga kelganligi to'g'risida xabar berish jismoniy
darajadagi tarmoqning normal ishlashiga xalaqit beradigan ba'zi bir hodisalar
sinfining aniqlanishi bilan bog'liq (bir vaqtning o'zida bir nechta tizim tomonidan
yuborilgan ramkalar to'qnashuvi, ochiq tutashuv, elektr ta'minotining uzilishi,
mexanik aloqaning yo'qolishi va boshqalar). Ma'lumotlar uzatish sathiga taqdim
etiladigan xizmat turlari fizik sath protokollari bilan belgilanadi. Kanallarni
tinglash bir guruh tizimlar bitta kanalga ulanganda zarur, ammo ulardan faqat
bittasiga signallarni uzatishga ruxsat beriladi. Shuning uchun, kanalni tinglash, uni
uzatish bepul yoki yo'qligini aniqlashga imkon beradi. Ba'zi hollarda strukturani
aniqroq aniqlash uchun jismoniy daraja bir necha pastki qismlarga bo'linadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ayden Fibelman <<Apparatne sredstvo RC >> Sankt Peterburg 1996.
2. www.ru.m.wikipedia.org.
3. www.terabayt.uz