‫وزارت تحصیالت عالی‬
‫پوهنتون کابل‬
‫پوهنحی انجنیری‬
‫دیپارتمنت انجنیری انرژی‬
‫ذخایر فوسیلی افغانستان و ظرفیت آن برای تولید برق‬
‫تهیه کننده ‪ :‬بسم هللا «جمالی»‬
‫آی دی نمبر‪۱۰۵۰۸ :‬‬
‫دیپارتمنت ‪ :‬انجنیری انرژی‬
‫مضمون ‪ :‬سیمینار ‪۱‬‬
‫موضوع‪ :‬ذخایر فوسیلی افغانستان و ظرفیت آن برای تولید برق‬
‫استاد مضمون‪ :‬نجیب الرحمن «صبوری»‬
‫استاد رهنما‪ :‬نثار احمد «رحمانی»‬
‫سال‬
‫خزان ‪۱۳۹۸‬‬
‫به نام خداوند جان و خرد‬
‫ب‬
‫سپاس فراوان‬
‫از استادان گرامی‬
‫محترم استاد نجیب الرحمن«صبوری» آمر دیپارتمنت انجنیری انرژی دانشگاه کابل‬
‫محترم استاد نثار احمد «رحمانی» استاد دانشکده انجنیری دانشگاه کابل‬
‫و دوستان گرامی‬
‫سیما «اکرمی» کارمند وزارت معادن و پترولیم افغانستان‬
‫علی رضا «ثبات» و آرمیسا «صدیق» که در تهیه این منوگراف صادقانه همکاری نموده اند‪.‬‬
‫با حترام!‬
‫بسم اهلل «جمالی»‬
‫‪ ۲۹‬قوس سال ‪۱۳۹۸‬‬
‫‪ ۲۰‬دسامبر سال‪۲۰۱۹‬‬
‫‪jamalibesmillah@gmail.com‬‬
‫ج‬
‫به پاس تعبیر عظیم و انسانی شان از کلمه ایثار و از خود گذشتگان‬
‫به پاس عاطفه سرشار و گرمای امید بخش وجودشان که در این سردترین روزگاران بهترین پشتیبان است‬
‫به پاس قلب های بزرگشان که فریاد رس است و سرگردانی و ترس در پناهشان به شجاعت می گراید‬
‫و به پاس محبت های بی دریغشان که هرگز فروکش نمی کند‬
‫این مجموعه را به مادر و پدر عزیزم تقدیم میکنم‪.‬‬
‫د‬
‫فهرست‬
‫لیست اشکال ‪ ................................................................................................................................................‬ز‬
‫لیست جداول ‪ ................................................................................................................................................‬ز‬
‫لیست نقشه ها ‪ ...............................................................................................................................................‬ز‬
‫چکیده‪۱ .........................................................................................................................................................‬‬
‫‪ .۱‬افغانستان ‪۲ .................................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۱‬معرفی ‪۲ ............................................................................................................................................‬‬
‫‪ .۲‬ذغال سنگ ‪۴ .............................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۲‬ذغال سنگ چیست؟ ‪۴ .............................................................................................................................‬‬
‫‪ ۲.۲‬معادن ذغال سنگ در افغانستان ‪۵ ...............................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۲.۲‬معادن ذغال سنگ دره صوف ‪۶ .........................................................................................................‬‬
‫‪ ۲.۲.۲‬معدن ذغال سنک کرکر ‪۷ ................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳.۲.۲‬معدن ذغال سنک سبزک هرات ‪۷ .......................................................................................................‬‬
‫‪ ۳.۲‬مروری بر کیفیت ذغال سنک افغانستان ‪۷ .....................................................................................................‬‬
‫‪ ۴.۲‬پروسس ذغال سنگ در افغانستان ‪۸ ............................................................................................................‬‬
‫‪ ۵.۲‬تولیدات ذغال سنک در افغانستان ‪۹ ............................................................................................................‬‬
‫‪ ۶.۲‬ظرفیت تولید برق از ذغال سنک ‪۱۰ ...........................................................................................................‬‬
‫‪ ۷.۲‬هزینه تاسیس فابریکه تولید برق ذغال سوز ‪۱۲ ..............................................................................................‬‬
‫‪ ۸.۲‬تکنالوژی های تولید برق از ذغال سنک‪۱۳ ..................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۸.۲‬سیستم احتراق ذغال پودری تحت فشار(‪۱۳ ..................................... )Supercritical coal fired Boiler‬‬
‫‪ ۲.۸.۲‬سیستم احتراق ذغال در بستر سیال اتمسفری و تحت فشار(‪۱۴ .................................................. )CPFBC‬‬
‫‪ ۳.۸.۲‬سیستم تبدیل ذغال به گاز (‪۱۴ ..................................... )Integrated Gasification Combined Cycle‬‬
‫‪ .۳‬نفت ‪۱۵ .....................................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۳‬تاریخچه نفت ‪۱۶ ...................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۲.۳‬نفت چیست؟ ‪۱۶ .....................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳.۳‬افغانستان و نفت ‪۱۶ ................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۳.۳‬حوزه نفت آمو دریا ‪۱۶ ....................................................................................................................‬‬
‫‪ ۲.۳.۳‬میدان نفت انکوت ‪۱۷ ......................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳.۳.۳‬میدان نفت آق دریا ‪۱۸ .....................................................................................................................‬‬
‫ه‬
‫‪ ۴.۳.۳‬میدان نفت قشقری ‪۱۸ ......................................................................................................................‬‬
‫‪ ۵.۳.۳‬حوزه نفت اندخوی و آقینه ‪۱۸ ....................................................................................................................‬‬
‫‪ ۶.۳.۳‬حوزه نفت افغان تاجک ‪۱۹ ...............................................................................................................‬‬
‫‪ ۷.۳.۳‬حوزه نفت تیرپل هرات ‪۲۰ ...............................................................................................................‬‬
‫‪ ۸.۳.۳‬حوزه نفت کتواز ‪۲۰ .......................................................................................................................‬‬
‫‪ ۹.۳.۳‬حوزه نفت هلمند ‪۲۰ ........................................................................................................................‬‬
‫‪ ۱۰.۳.۳‬حوزه نفت کشک هرات‪۲۱ .............................................................................................................‬‬
‫‪ ۴.۳‬ارقام ذخایر نفت و گاز شمال افغانستان ‪۲۱ .......................................................................................................‬‬
‫‪ ۴‬گاز طبیعی ‪۲۳ .............................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۴‬تاریخچه گاز طبیعی ‪۲۴ ...........................................................................................................................‬‬
‫‪ ۲.۴‬ترکیبات گاز طبیعی ‪۲۴ ...........................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳.۴‬ارزش حرارتی گاز طبیعی ‪۲۵ ...................................................................................................................‬‬
‫‪ ۴.۴‬دالیل مطلوبیت گاز طبیعی ‪۲۵ ......................................................................................................................‬‬
‫‪ ۵.۴‬افغانستان و گاز طبیعی ‪۲۷ .......................................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۵.۴‬اکتشاف جدید منابع فوسیلی افغانستان ‪۲۸ ..............................................................................................‬‬
‫‪ ۲.۵.۴‬میدان گاز خواجه برهان ‪۲۸ ......................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳.۵.۴‬میدان گاز یتیم تاق‪۲۸ ......................................................................................................................‬‬
‫‪ ۴.۵.۴‬میدان گاز خواجه گوگردگ ‪۲۸ ..........................................................................................................‬‬
‫‪ ۵.۵.۴‬میدان گاز جرقدوق ‪۲۹ ....................................................................................................................‬‬
‫‪ ۶.۴‬استفاده از گاز برای تولید انرژی برق ‪۲۹ .....................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۶.۴‬فابریکه تولید برق از گاز در افغانستان ‪۲۹ ....................................................................................................‬‬
‫‪ ۷.۴‬تکنالوژی تولید برق از گاز ‪۳۱ ..................................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۷.۴‬فواید فابریکه های گازی ‪۳۱ ..............................................................................................................‬‬
‫‪ ۲.۷.۴‬معایب فابریکه های گازی ‪۳۲ ............................................................................................................‬‬
‫‪ .۵‬نتیجه گیری ‪۳۳ ...........................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۱.۵‬منابع ‪۳۴ .................................................................................................................................................‬‬
‫و‬
‫لیست اشکال‬
‫شکل ‪ – ۱‬ذغال سنگ نوع انتراسیت ‪۴ ..................................................................................................................‬‬
‫شکل ‪ – ۲‬مر تشکیل ذغال سنگ ‪۵ ......................................................................................................................‬‬
‫شکل ‪ – ۳‬غیر فنی کار نمودن کارگران در معادن ذغال سنگ‪۷ ...................................................................................‬‬
‫شکل ‪ – ۴‬روند تولید برق از ذغال سنگ ‪۱۲ ...........................................................................................................‬‬
‫شکل ‪ – ۵‬سایکل ترکیبی احتراق ذغال سنگ ‪۱۳ ......................................................................................................‬‬
‫شکل ‪ – ۶‬نفت ‪۱۵ ..........................................................................................................................................‬‬
‫شکل ‪ – ۷‬نحوه کارکرد دستگاه تولید برق گازی ‪۳۱ ..................................................................................................‬‬
‫لیست جداول‬
‫جدول ‪ – ۱‬انواع ذغال سنگ افغانستان ‪۸ ................................................................................................................‬‬
‫جدول ‪ – ۲‬مصرف تخمینی در سه والیت افغانستان بر اساس جمعیت ‪۹ ........................................................................‬‬
‫جدول ‪ – ۳‬واردات ذغال سنگ پروسس شده به افغانستان ‪۹ .........................................................................................‬‬
‫جدول ‪ – ۴‬عواید بدست آمده از تولید ذغال سنگ در افغانستان ‪۹ ..................................................................................‬‬
‫جدول ‪ – ۵‬تولید ذغال سنگ در افغانستان بر اساس متریک تن ‪۹ ..................................................................................‬‬
‫جدول ‪ – ۶‬تولید برق از ذغال سنگ به تراوات ‪۱۱ ...................................................................................................‬‬
‫جدول ‪ – ۷‬هزینه تاسیس فابریکه تولید برق از ذغال سنگ به ظرفیت ‪ ۳۰۰‬میگاوات در سه کشور ‪۱۱ ...................................‬‬
‫جدول ‪ – ۸‬حجم ذخایر اثبات شده گاز طبیعی جهان در ‪۲۴ ................................................................................. ۲۰۱۳‬‬
‫جدول ‪ – ۹‬ده کشور نخست تولید کننده برق از گاز در سال ‪۲۹ ........................................................................... ۲۰۰۸‬‬
‫جدول ‪ – ۱۰‬مشخصات فابریکه تولید برق از گاز والیت شبرغان ‪۳۰ ............................................................................‬‬
‫جدول ‪ – ۱۱‬قیمت گاز طبیعی در والیت شبرغان‪۳۰ .................................................................................................‬‬
‫جدول ‪ – ۱۲‬ذخایر معادن گاز افغانستان ‪۳۰ ............................................................................................................‬‬
‫لیست نقشه ها‬
‫نقشه ‪ – ۱‬معادن ذغال سنگ در افغانستان ‪۵ ............................................................................................................‬‬
‫نقشه ‪ – ۲‬حوزه های نفتی افغانستان ‪۱۹ .................................................................................................................‬‬
‫نقشه ‪ – ۳‬موقعیت جیولوجیکی حوزه نفت افغانستان ‪۲۱ ..............................................................................................‬‬
‫نقشه ‪ – ۴‬موقیعت جیولوجیکی حوزه گاز افغانستان ‪۲۲ .............................................................................................‬‬
‫ز‬
‫چکیده‬
‫اهداف این تحقیق شامل شناخت بهتر از منابع فوسیلی افغانستان و استفاده از آن برای تولید انرژی برق میباشد‪.‬‬
‫افغانستان یک کشوری غنی از نگاه منابع فوسیلی میباشد‪ .‬در سال ‪ ۲۰۰۶‬مرکز مطالعات جغرافیایی آمریکا میزان‬
‫منابع فوسیلی کشف نشده افغانستان را ‪ ۱.۵۹۶‬میلیارد بشکه نفت خام‪ ۴۴۴ ،‬میلیارد متر مکعب گاز طبیعی و‪۵۶۲‬‬
‫میلیون بشکه گاز مایع برآورد کرد‪ ]۱[ .‬که بیشترین میزان نفت خام طبیعی در حوزه افغان‪ -‬تاجیک و بیشترین میزان‬
‫گاز طبیعی در حوزه آمودریا وجود دارد‪ .‬اما در سال ‪ ۲۰۰۹‬میزان گاز طبیعی افغانستان را بیش از مقدار قبلی یعنی‬
‫بین ‪ ۶۰۰‬تا ‪ ۷۰۰‬میلیارد متر مکعب برآورد کرد‪ .‬همچنین میزان نفت تخمینی ‪ ۲۵‬میلیون تن برآورد شد‪ ]۲[ .‬در سال‬
‫‪ ۲۰۱۰‬این مؤسسه بعد از اعالم کشف حوزهای نفتی در مثلث بلخ‪ ،‬حیرتان و شبرغان توسط وزارت معادن و پترولیم‬
‫افغانستان‪ ،‬میزان نفت این حوزه را ‪ ۱.۸‬میلیارد بشکه برآورد شد‪ .‬همچنین میزان نفت میدان نفتی مجاور یعنی افغان ‪-‬‬
‫تاجیک ‪ ۱.۵‬میلیارد بشکه برآورد شد‪ .‬که این میزان نفت کشف شده بیشتر از ذخایر کشورهایی هم چون ازبکستان و‬
‫ترکمنستان و سودان است‪ ]۳[.‬مرکز مطالعات جغرافیایی آمریکا اخیرا اعالم کرد حوزه آمو دریا که شرکت ملی نفت‬
‫چین پس از پیروزی در مناقشه سال گذشته کار اکتشاف و بهره برداری آن را به عهده گرفت دارای بیش از یک‬
‫تریلیون و چهارصد میلیارد متر مکعب گاز طبیعی است‪ .‬بنابر گزارش بریتیش پترولیم ذخایر گاز طبیعی افغانستان‬
‫نیز «یک تریلیون و ششصد و پنجاه ودو میلیارد» متر مکعب تخمین زده میشود که حدود نیمی از ذخایر ثابت شده‬
‫عراق است‪ .‬با توجه به این حجم از گاز موجود‪ ،‬افغانستان از نظر رتبهبندی باالتر از کشورهایی هم چون لیبی‪ ،‬هند‪،‬‬
‫جمهوری آذربایجان‪ ،‬برزیل‪ ،‬آنگوال و بسیاری از کشورهای صادرکننده گاز قرار میگیرد‪ .‬تاکنون در افغانستان‬
‫بیشترین تحقیقات انجام شده در پنج حوضه نفت خیز صورت گرفته که دو حوضه آن در شمال آمودریا‪ ،‬یک حوضه‬
‫آن در هلمند یک حوضه در هرات و یک حوضه آن کتواز والیت پکتیکا قرار دارد‪ .‬دو حوضهای که در آن مطالعات‬
‫زیادی بعمل آمده است عبارت از «حوزه افغان – تاجیک» در شمال – شرق کشور و «حوزه افغان – ترکمن» شمال‬
‫غرب میباشد‪ .‬در حال حاضر در جمهوری اسالمی افغانستان دارای شش منبع بزرگ نفت و گاز میباشد که شامل‬
‫حوزههای ساحلی نفتی آمو دریا‪ ،‬افغان‪ -‬تاجک‪ ،‬کشک (جوار ترکمنستان)‪ ،‬کتواز‪ ،‬هلمند و حوزه نفت خیز هرات‬
‫تیرپل است‪ .‬در آینده نه چندان دور تحقیقات مکمل دربارهٔ معادن نفت کتواز والیت پکتیا و ذخایر نفت والیت هلمند و‬
‫هرات آغاز خواهند شد‪ .‬حوزه نفت و گاز خیز هلمند با مشمولیت قسمت جنوب – غربی و جنوبی افغانستان با مساحت‬
‫مجموعی ‪ ۱۳۱‬هزار کیلومتر مربع (‪ ۲۰٪‬خاک کشور) میباشد‪ .‬حوزه دیگر نفت و گاز خیز در والیت کنر وجود‬
‫دارد‪ .‬تا اکنون تحقیقات در مورد صورت نگرفته است‪ .‬پس از اینکه قاره هند با آسیا تصادم می کند یک فشار قوی‬
‫باالی نقاط مرکزی افغانستان وارد و جنگل های که در این مسیر قرار داشت همه با فشار خیلی زیاد زیر خاک شده به‬
‫ذغال سنگ تبدیل میشود‪ .‬به همین دلیل ذغال سنگ افغانستان بشکل یک خط طوالنی در طول بیشتر از ‪ ۷۰۰‬کیلومتر‬
‫در ارتفاعات بلند قرار گرفته به کیفیت های مختلف تشکیل یافته است‪ .‬خوبترین ذغال سنگ با کیفیت در معدن دره‬
‫صوف وجود دارد که دارای انرژی خیلی زیاد میباشد‪ .‬تا فعال ‪ ۱۱‬معادن ذغال سنگ مورد بررسی قرار گرفته است‪.‬‬
‫این ماده انرژی زا را سالیان دراز است که مردم افغانستان غرض گرم نمودن منازل و کوره های آهنگران مورد‬
‫استفاده قرار میدهند‪ .‬ذغال سنگ بعد از چوب و ذغال چوب سومین ماده مصرفی مردم افغانستان برای گرم کردن‬
‫است ذخایر اثبات شده ذغال سنگ افغانستان حدود ‪ ۱۰۰‬تا ‪ ۴۰۰‬میلیون تن پیش بینی شده است‪]۴[.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪۱‬‬
‫افغانستان‬
‫‪ -۱.۱‬معرفی‬
‫جمهوری اسالمی افغانستان کشور محصور در خشکه در آسیای مرکزی است‪ .‬این کشور حدفاصل آسیای میانه‪،‬‬
‫آسیای غربی‪ ،‬خاورمیانه میباشد‪ ،‬پایتخت آن کابل است‪ .‬همسایگان افغاستان پاکستان در جنوب و شرق‪ ،‬ایران در‬
‫غرب‪ ،‬تاجکستان‪ ،‬ازبکستان و ترکمنستان در شمال و چین در شمال شرقی هستند‪.‬‬
‫افغانستان دارای ‪ ۶۵۲۸۶۴‬کیلومتر مربع مساحت چهل و یکمین کشور وسیع دنیا است و جمعیت آن در سال ‪۲۰۱۵‬‬
‫بیش از ‪ ۳۲‬میلیون نفر بوده است‪ ]۵[.‬که آنرا در رتبه چهل و دومین پر جمعیت ترین کشور های دنیا قرار میدهد‪.‬‬
‫فارسی دری و پشتو زبان های رسمی این کشور و اسالم دین رسمی آن است‪ .‬حدود چهار دهه جنگ افغانستان را به‬
‫یکی از کشورهای خطرناک و فقیر دنیا تبدیل کرده است‪ .‬تولید ناخالص ملی سرانه ) ‪ (GDP‬این کشور در سال‬
‫‪ ۲۰۱۶‬بر اساس ارزش اسمی دالر معادل ‪ ۶۰۰‬دالر آمریکا است و بر اساس برابری قدرت خرید به ‪ ۱۹۹۴‬دالر می‬
‫رسد‪ .‬این کشور در سال‪ ۲۰۱۷‬به شاخص توسعه انسانی (‪ ۰.۴۹۸ )HDI‬در رتبه ‪ ۱۶۸‬امین قرار گرفته است‪ ]۶[ .‬از‬
‫منابع طبیعی کشور میتوان به گاز طبیعی‪ ،‬نفت خام‪ ،‬ذغال سنگ‪ ،‬مس‪ ،‬کرومیت‪ ،‬تالک (نوعی منرال شفاف به‬
‫رنگهای سفید و سبز و خاکستری)‪ ،‬سولفات باریوم‪ ،‬گوگرد‪ ،‬سرب‪ ،‬جست‪ ،‬آهن‪ ،‬نمک و سنگهای قیمتی‪ ،‬اورانیوم‬
‫و دیگر منرالها اشاره کرد‪ .‬ارزش مجموعی معادن زیرزمینی افغانستان یک هزار میلیارد دالر است‪ .‬دولت برای‬
‫جذب سرمایهگذاران در این زمینه‪ ،‬تالش میکند‪ .‬افغانستان از نظر جغرافیایی به سه منطقه متمایز از یکدیگر تقسیم‬
‫میشود؛ دشتهای شمالی کشور که ناحیهای عمدتا زراعتی است‪ .‬فالت جنوب غربی که بیشتر چشماندازی بیابانی و‬
‫نیمهخشک دارد و ارتفاعات مرکزی از جمله رشته کوهای هندوکش که این دو را از هم جدا میکند‪ .‬قطع درختان‬
‫جنگلی توسط قاچاقچیان و انتقال چوب این درختان به کشورهای همسایه و عمدتا پاکستان باعث نابودی بیش از ‪۷۰‬‬
‫درصد جنگلهای این کشور تا سال ‪ ۲۰۰۹‬شد‪ .‬افغانستان اقلیم قارهای مرطوب‪ ،‬تابستان گرم و زمستان سرد دارد‪.‬‬
‫زمستانهای ارتفاعات مرکزی و شمال شرقی افغانستان بسیار سرد و خشن است‪ .‬به طوری که میانگین درجه‬
‫حرارت در ماه جدی به زیر ‪ ۱۵‬درجه سلسیوس زیر صفر میرسد‪ .‬از سوی دیگر مناطق کم ارتفاع جنوب غربی‬
‫(حوضه سیستان)‪ ،‬منطقه جاللآباد در شرق و دشتهای ترکستان در کنار رود آمودریا در شمال‪ ،‬تابستانهایی گرم‬
‫دارند و میانگین درجه آنها در ماه سرطان به بیش از ‪ ۳۵‬درجه میرسد‪ .‬بیشتر رودخانههای مهم افغانستان از‬
‫ارتفاعات مرکزی کشور سرچشمه گرفته و به دریاچههای کوچک داخلی ریخته یا در ریک زارهای بیابانی فرومی‬
‫روند‪ .‬آمودریا‪ ،‬هیرمند‪ ،‬دریای کابل و هریرود مهمترین حوضه های آبی کشور را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫آمودریا که ‪ ۲۵۴۰‬کیلومتر طول دارد و از یخچال های پامیر سرچشمه میگیرد و حدود ‪ ۲۴۱‬هزار کیلومتر مربع از‬
‫خاک افغانستان را آبیاری میکند‪ .‬حدود هزار کیلومتر از این رود مرز بین افغانستان و جمهوریهای تاجیکستان و‬
‫ازبکستان است‪ .‬آمودریا از جایی که رود کوکچه در غرب شهر فیض آباد به آن می ریزد قابل کشتیرانی میشود ‪.‬‬
‫رودهای ارغنداب و ترناک موازی با یکدیگر از شهر قندهار میگذرند‪ .‬حوضه آبی شمال غرب کشور وابسته به‬
‫هریرود است که از دامنه غربی کوه بابا سرچشمه میگیرد‪ .‬این رود در مسیری غربی به سوی هرات آمده و‬
‫زمینهای بارور دره عریض هرات را آبیاری میکند و سپس به سمت شمال چرخیده و مرز ایران و افغانستان تبدیل‬
‫‪2‬‬
‫میشود‪ .‬سپس به خاک ترکمنستان وارد شده و در بیابان قره قوم ناپدید میشود‪ .‬رود هلمند یا هیرمند رودخانه اصلی‬
‫جنوب غرب افغانستان است ‪.‬شاخه اصلی هلمند هم از رشته کوه بابا در غرب کابل سرچشمه گرفته و ‪ ۱۱۵۰‬کیلومتر‬
‫طول دارد‪ .‬رودهای متعددی در طول این مسیر به هلمند میپیوندند که ارغنداب مهمترین آنهاست‪ .‬هلمند ‪ ۲۵۹‬هزار‬
‫کیلومترمربع از خاک افغانستان را آبیاری میکند و به دریاچه هامون و دیگر دریاچههای فصلی مرز ایران و‬
‫افغانستان می ریزد‪ .‬مهمترین حوضه آبخیز شمال شرق این کشور به دریای کابل تعلق دارد که از رشتهکوه پغمان به‬
‫سوی شرق می رود تا اینکه در پاکستان به رود ایندوس میپیوندد‪ .‬هامون صابری دریاچه آب شوری که فقط گاهی‬
‫اوقات پرآب میشود در جنوب غرب افغانستان و ایستاده مقر دریاچه آب شور دیگری در ‪ ۱۰۰‬کیلومتری جنوب‬
‫غزنی‪ ،‬دو دریاچه مهم افغانستان هستند‪ .‬در کوه بابا هم پنج دریاچه کوچک وجود دارد که به دریاچههای امیر شهرت‬
‫دارند و به جهت رنگهای عجیب شان شهرت دارند ‪.‬رنگ آنها از سفید شیری تا سبز تیره متغیر است و این به دلیل‬
‫سنگهای بستر این دریاچههاست‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪۲‬‬
‫ذغال سنگ‬
‫‪ -۱.۲‬ذغال سنگ چیست؟‬
‫شکل ‪ - ۱‬ذغال سنگ نوع انتراسیت‬
‫ذغال سنگ مفهومی کلی است که شامل ذغال سنگ اولیه و محصوالت آن میگردد‪ .‬ذغال سنگ اولیه شامل ذغال‬
‫سخت (ذغال کوک و حرارتی) ذغال قهوه یی (ذغال نیمه بیتومینه و لیگنیت) و ذغال سنگ نارس میگردد‪ ،‬یک‬
‫سوخت فوسیلی است که معموال ظاهر آن مانند سنگ سیاه یا قهوه یی بوده و از مواد گیاهی کاربن تشکیل شده است‪.‬‬
‫هر چه محتوای کاربن ذغال سنگ بیشتر باشد‪ ،‬مرغوبیت و شفافیت آن بیشتر است‪ .‬ذغال سنگ های مختلف را از‬
‫روی ویژگی های فزیکی وکیمیاوی آن میتوان از یکدیگر متمایز نمود‪ ،‬این ویژگیها تعیین کننده قیمت و مناسب بودن‬
‫آن برای کاربری های مختلف است‪ .‬از دیگر ترکیبات ذغال سنگ هایدروجن‪ ،‬نایتروجن‪ ،‬اکسیجن و گوگرد است‪.‬‬
‫انواع ذغال سنگ در دورانهای گوناگون زمینشناسی و تحت شرایط مختلفی به وجود آمدهاند‪.‬محصوالت ذغال سنگ‬
‫سوخت های جامد و گازهای که از تولید یا تبدیل ذغال سخت ‪ ،‬ذغال قهوه یی یا سایر سوخت های جامد اولیه به‬
‫همراه برخی مواد افزودنی در جریان تولید محصوالت و تبدیل آن ها بدست می آیند‪ .‬ذغال سنگ منرال پر انرژی‬
‫است‪ ،‬که از بقایای درختان‪ ،‬بوتهها و سایر گیاهان زندهٔ میلیونها سال پیش به وجود آمده اند‪ .‬نشو و نمای این گیاهان‬
‫در دورههایی که آب و هوای زمین مالیم و مرطوب بود‪ ،‬صورت گرفت‪.‬‬
‫مهمترین کاربرد ذغال سنگ در دنیا برای تامین انرژی و سوخت فابریکه های تولید برق می باشد‪ .‬ذغال سنگ‪ ،‬بعد‬
‫از نفت بیشترین سهم را در سبد انرژی جهان دارد‪ .‬هم اکنون ‪ ۴۰‬درصد برق جهان در فابریکه های تولید برق ذغال‬
‫سنگی تولید می شود‪ .‬عالوه بر این از ذغال سنگ در تهیه کوک (نوع ذغال) برای صنابع فوالد سازی استفاده می‬
‫شود‪ .‬اگرچه ذغال سنگ در گذشته های دور فقط به عنوان نخستین منبع تامین انرژی کاربردداشت ولی امروزه‬
‫مصارف بسیار متعددی در دنیا پیدا نموده است‪ .‬مهم ترین کاربرد ذغال سنگ برای تولید انرژی و تهیه ی کوک برای‬
‫صنایع فوالد سازی است‪ .‬ارزش حرارتی یک کیلوگرام ذغال سنگ حرارتی خوب معادل ‪ ۸۰۰۰-۷۰۰۰‬کیلوکالری‬
‫‪4‬‬
‫است‪ .‬ارزش حرارتی یک لیتر نفت سفید حدود ‪ ۱۰۰۰۰‬کیلوکالری است‪ .‬به این دلیل است که هنوز هم ذغال سنگ‬
‫یک منبع مهم سوخت جهان محسوب میشود‪.‬‬
‫از دیگر کاربرد های ذغال سنگ می توان به تولید گاز میتان‪ ،‬تولید سیم های کارباید‪ ،‬تولید مواد اولیه ی واکس های‬
‫صنعتی‪ ،‬تولید کاربن فعال‪ ،‬تولید قطران‪ ،‬سوخت هواپیما‪ ،‬تبدیل ذغال سنگ ها به سوخت مایع‪ ،‬تولید گاز هایدروجن‬
‫و‪ ...‬اشاره داشت‬
‫شکل ‪ - ۲‬مراحل تشکیل ذغال سنگ‬
‫‪ -۲.۲‬معادن ذغال سنگ در افغانستان‬
‫معادن ذغال سنگ از سالیای دراز غرض گرم کردن خانهها در زمستان و استفاده از آن توسط آهنگران در این کشور‬
‫مورد استفاده قرار میگیرد‪ .‬ذغال سنگ بعد از چوب و ذغال چوب سومین ماده مصرفی مردم افغانستان است‪ .‬معادن‬
‫ذغال سنگ در افغانستان به شکل کمربند با طبقات مختلف در زیر تپههای خاکی سلسله کوههای هندوکش قرار داشته‬
‫که از والیت بدخشان شروع الی تخار‪ ،‬بغالن‪ ،‬سمنگان‪ ،‬بامیان‪ ،‬سرپل امتداد یافته و به معدن سبزک والیت هرات‬
‫منتهی میشود ذخایر اثبات شده آن‬
‫حدود ‪ ۱۰۰‬تا ‪ ۴۰۰‬میلیون تن پیشبینی‬
‫شدهاست‪ .‬معادن ذغال سنگ در بغالن‬
‫معدن کرکر‪ ،‬آش پشته‪ ،‬دود کش‪ ،‬در‬
‫قندوز بندگی‪ ،‬در هرات معدن سبزک‬
‫کرخ‪ ،‬در سمنگان دره صوف سرپل‬
‫معدن ولسوالی بلخاب شناسایی‬
‫گردیدهاند‪ .‬در سال ‪ ۲۰۰۵‬استخراج‬
‫زغال به ‪ ۲۲۰۰۰۰‬تن میرسید و این‬
‫استخراج ساالنه ازدیاد مییابد‪]۷[.‬‬
‫نقشه ‪ - ۱‬معادن ذغال سنگ در افغانستان [‪]USAID‬‬
‫‪5‬‬
‫معادن زغال سنگ افغانستان دارای کیفیت عالی ولی طرز استخراج آن یکی از خطرناک ترین معادن دنیا محسوب‬
‫میشوند‪ .‬این کشور ‪ ۱۱‬معدن ذغال سنگ دارد که کمبود امکانات در آنها به دلیل سه دهه جنگ بسیار رایج است‪ .‬در‬
‫این معادن کارگران مجبوراند با وسایل ابتدائی و غیر فنی کار نمایند که همه ساله دارای تلفات جانی میباشد‪.‬‬
‫معادن زغال سنگ افغانستان در نقاط زیر موقعیت دارد‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ کوتل خاکی عالقه برف‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ آش پشته‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ فرح کرد غوربند و گاوپران سرخ پارسا‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ نهرین‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ جدران‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ گرمک عالقه چهل دختران دره صوف‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ گوله یدری عالقه کشنده مابین دره صوف و بلخاب‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ سنجور عالقه کرخ هرات‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ انزری‪ ،‬شهیدان در حدود الغرجوی کوه دره کوت‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ قریه کندالن چقماق مداخیل ارزگان‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ کرمان و سرجنگل عالقه دایزنگی‪،‬‬
‫‪‬‬
‫زغال سنگ پلخمری‬
‫‪ -۱.۲.۲‬معادن ذغال دره صوف‬
‫این معادن در ‪ ۲۰۰‬کیلومتری شهر مزار شریف واقع است‪ .‬از لحاظ کیفیت و استخراج نسبت به مناطق دیگر مقام‬
‫اول را دارد‪ .‬قسمت اعظم ذغال سنگ این معدن برای نیروگاه برق بمصرف میرسد‪ .‬کارخانههای شهر بغالن‪ ،‬جبل‬
‫السراج‪ ،‬گلبهار و پلخمری از زغال سنگ معدن کرکر استفاده میکنند‪ .‬زغال سنگ دره صوف از کیفیت خوبی‬
‫حرارتی برخوردار بوده به شکل جامد استخراج میشود و یک کیلوگرام آن از هشت هزار تا هشت هزار و پنجصد‬
‫کالوری حرارت تولید میکند‪ .‬تاجرین زغال سنگ دره صوف را در والیات بلخ‪ ،‬جوزجان‪ ،‬بغالن‪ ،‬کندز‪ ،‬کابل و حتی‬
‫به کشور پاکستان انتقال داده و اکثریت این زغالها در داشهای خشت پزی‪ ،‬آهنگری‪ ،‬فابریکههای کوچک ذوب آهن‬
‫به مصرف میرسد‪ .‬معدن زغال سنگ دره صوف سال ‪ ۱۳۴۵‬توسط افراد محلی کشف شده و قرار سروی‬
‫متخصصین کشور شوروی وقت و کشور آلمان در سال ‪ ۱۳۴۶‬بیش از یکصد و پنجاه میلیون تن زغال درین معادن‬
‫وجود دارد‪ .‬معدن دره صوف دارای (‪ ۲۶۸‬حلقه صوف) میباشد‪ .‬بنا بر احتیاطی کارگران حدود بیشتر از ‪ ۱۵‬سال‬
‫حریق درین معدن وجود داشت‪ .‬درین اواخر حریق خاموش گردیده است‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫شکل ‪ - ۳‬غیر فنی کار نمودن کارگران در معادن ذغال سنگ افغانستان‬
‫‪ -۲.۲.۲‬معدن ذغال سنگ کرکر‬
‫یکی از بزرگترین معادن زغال سنگ افغانستان میباشد؛ که روزانه ‪ ۱۲۰‬تن زغال سنگ از آن استخراج میشود‪ .‬این‬
‫معدن در سال ‪ ۱۹۳۹‬در کوهی در نواحی بغالن کشف شد‪ .‬این معدن در محدوده چهار کیلومتر داخل کوه گسترده‬
‫شده‪ ،‬عمق آن به ‪ ۷۵۰‬متر میرسد و ‪ ۱۲‬رگه زغال سنگ در آن موجود است‪ .‬قبال در این معادن شرکتی از‬
‫جمهوری چک کار مینمود وسایل که آن زمان باقیمانده کهنه و فرسوده شدهاست‪ .‬در اثر دو انفجار جداگانه در‬
‫سالهای ‪ ۱۳۴۰‬و‪ ۱۳۶۰‬در معدن زغال سنگ کرکر‪ ۱۴۰ ،‬نفر کشته شدند‪.‬‬
‫‪ – ۳.۲.۲‬معدن ذغال سنگ سبزک هرات‬
‫درحال حاضر هفتصد نفر از کارگران داخلی که بیشترباشندهگان والیات هرات غور‪ ،‬بادغیس‪ ،‬دایکندی‪ ،‬غزنی و‬
‫فاریاب میباشند در بخشهای مختلف این معدن مشغول به کار هستند‪ .‬استخراج معدن زغال سنگ سبزک در سال‬
‫‪۱۳۸۱‬با تولید شش صد تن شروع شد که درسال بعدی آن بیش از پنج هزار و هشتصد تن و در سال ‪ ۱۳۹۰‬هشت‬
‫هزار تن زغال سنگ تولید گردید‪ .‬ظرفیت استخراج روزانه این معدن ‪ ۱۰۸‬تن میباشد‪ .‬معدن زغال سنگ سبزک که‬
‫نود و دوسال پیش در ولسوالی کرخ والیت هرات تثبیت شد قرار ارزیابیهای معدن شناسان روسی درسال ‪ ۱۳۶۵‬بین‬
‫هشت ونیم تا نه میلیون تن زغال سنگ دارد‪ .‬این معدن با ظرفیت پیشبینی شده چهل هزارتن درسال و بازدهی پنجصد‬
‫افغانی در مقابل استخراج هر تن به حساب دولت‪ ،‬هشت سال قبل به بخش خصوصی واگذارشد‪.‬‬
‫‪ – ۳.۲‬مروری بر کیفیت ذغال سنگ افغانستان‬
‫در جهان ذغال سنگ بر اساس تولید انرژي به چهار نوع ( انتراسیت‪ ،‬بیتومینوس‪ ،‬بیتومنینوس فرعی و نارس) تقسیم‬
‫گردیده است‪ ،‬اکثر ذغال سنگ کشور باالخصوس معادن شباشک و دهنه تور از بهترین نوع (انتراسیت) می باشد‪،‬‬
‫چین با داشتن ‪ ۷۵‬فیصد کل ذغال سنگ نوع انتراسیت جهان جایگاه اول را به خود اختصاص داده است‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫جدول ‪ - ۱‬انواع ذغال سنگ افغانستان [‪( ]۸‬افغانستان‪ ,‬وزارت معادن و پترولیم‪)۱۳۹۷ ,‬‬
‫‪ – ۴.۲‬پروسس ذغال سنگ در افغانستان‬
‫بر اساس معلومات ارایه شده توسط اتاق معادن و صنایع افغانستان‪ ،‬تنها ده شرکت پروسس ذغال سنگ در افغانستان‬
‫فعالیت می کند‪ .‬این شرکت ها ساالنه به طور مجموعی ظرفیت پروسس ‪ ۱۷۰‬هزار متریک تن را دارا هستند‪ .‬در این‬
‫سکتور‪ ،‬تقریبا ‪ ۵‬میلیون دالر سرمایه گذاری صورت گرفته است‪ ،‬این شرکت ها به شکل مستقیم به تعداد ‪ ۵۰۰‬نقر و‬
‫به شکل غیر مستقیم ‪ ۱۰۰۰‬نفر را به کار گماشته اند‪ .‬در یک دهه اخیر مدل مصرف مواد سوختی در شهر های‬
‫بزرگ افغانستان تغییر کرده است‪ ،‬اکنون اکثر خانواده ها به منظور تسخین در فصل سرما از ذغال سنگ استفاده می‬
‫کنند‪ ،‬هرگاه تعداد اوسط اعضای خانواده ها ‪ ۶‬نفر فرض کنیم‪ ،‬مجموعا در سه والیت(کابل‪،‬هرات و بلخ) ‪ ۱.۲‬میلیون‬
‫فامیل میشود اگر یک فامیل در فصل زمستان ‪ ۱‬متریک تن ذغال استفاده کند‪ ،‬تقاضای ساالنه آنها بیش از ‪ ۱.۲‬میلیون‬
‫متریک تن ذغال سنگ میشود‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫جدول ‪ - ۳‬واردات ذغال سنگ پروسس شده به افغانستان‬
‫جدول ‪ - ۲‬مصرف تخمینی در سه والیت افغانستان براساس جمعیت‬
‫(افغانستان‪ ,‬وزارت معادن و پترولیم‪]۹[ )۱۳۹۷ ,‬‬
‫‪ – ۵.۲‬تولیدات ذغال سنگ در افغانستان‬
‫در سه سال اخیر مجموعا ٔ ‪ ۵.۲‬میلیون متریک تن ذغال سنگ در کشور تولید گردیده است‪ ،‬در سال ‪ ۱۳۹۳‬مقدار‬
‫‪ ۱.۷۷‬میلیون متریک تن‪ ۱۳۹۴ ،‬مقدار ‪ ۱.۶۲‬میلیون متریک تن و در سال ‪ ۱۳۹۵‬مقدار ‪ ۱.۸۱‬میلیون متریک تن‬
‫تولید شده است‪ ۸۸ .‬فیصد کل تولیدات از جانب تصدی ذغال سنگ شمال و ‪ ۱۲‬فیصد دیگر آن توسط سکتور‬
‫خصوصی تولید گردیده است‪ .‬افغانستان حدود ‪ ۸.۵‬میلیارد افغانی را در سال های ‪ ،۱۳۹۴ ،۱۳۹۳‬و ‪ ۱۳۹۵‬از طریق‬
‫فروش ذغال سنگ به دست آورده است که ‪ ۸۱‬درصد این مبلغ از جانب تصدی ذغال سنگ شمال و ‪ ۱۹‬درصد دیگر‬
‫آن از جانب سکتور خصوصی به حساب دولت جمع آوری شده است‪]۱۶[.‬‬
‫جدول ‪ - ۴‬عواید به دست آمده از تولید ذغال سنگ به میلیون افغانی[‪]۱۲‬‬
‫جدول ‪ - ۵‬تولید ذغال سنگ در افغانستان به متریک تن[‪]۱۱‬‬
‫(افغانستان‪ ,‬وزارت معادن و پترولیم‪)۱۳۹۷ ,‬‬
‫‪9‬‬
‫‪ – ۶.۲‬ظرفیت تولید برق از ذغال سنگ‬
‫یکی از مهمترین موارد در تولید برق‪ ،‬حفظ تولید آن در زمان های مختلف‪ ،‬بخصوص در فصول مختلف سال و در‬
‫شرایط بحرانی می باشد‪ .‬به همین دلیل است که سوخت های فوسیلی (همانند نقت‪،‬گاز طبیعی و ذغال سنگ) از جمله‬
‫منابع مهم انرژی در جهان محسوب می شوند که اهمیت خود را به عنوان سوخت از گذشته تا به حال حفظ کرده اند‪.‬‬
‫در این بین ذغال سنگ در تامین سوخت نیروگاه های تولید برق بیش از سایر سوخت های فوسیلی است‪ .‬زیرا که‬
‫استفاده از ذغال سنگ جهت تولید برق فرصتی را ایجاد خواهد کرد تا تنوع و انعطاف پذیری بیشتری در سبد انرژی‬
‫کشور ایجاد شده و در عین حال باعث شکوفایی و رونق اقتصادی (اشتغال زایی) در والیت های ذغال خیز کشور به‬
‫ویژه سمنگان و بامیان می گردد‪ .‬ذغال سنگ یک منبع ارزان در تولید انرژی برق حرارتی نیز می باشد به طور مثال‬
‫‪ ۸۰‬فیصد برق کشور دنمارک از ذغال سنگ می باشد روزانه ‪ ۶۰۰۰۰‬تن ذغال سنگ مصارف دارد‪ .‬در حال حاضر‬
‫میتوان سلسله کامل استیشن های کوچک و متوسط برق حرارتی را در نزدیک معادن ذغال در حوزه ذغال خیز شمال‬
‫افغانستان که مساحت مجموعی آن از دریای فراه رود تا هرات ‪ ۳۵‬هزار کیلومتر مربع تشکیل میدهد تاسیس گرد‪ .‬این‬
‫ذخایر برای تقریبا ‪ ۱۰۰‬ستیشن کوچک برق حرارتی‪ ،‬با قدرت ‪ ۱۰۰۰‬کیلوات برق تولید نماید که هر ستیشن برای‬
‫‪ ۲۰-۲۵‬سال کفایت میکند‪ .‬طبق گزارش وزارت انرژی و آب افغانستان‪ ،‬ظرفیت تولید انرژی بالقوه این کشور‬
‫‪ ۲۴۰۰۰‬مگاوات میباشد از جمله ‪ ۲۳۰۰۰‬آن از آب‪)۵۱۴-۵۲۴( ،‬مگاوات از ذغال سنگ‪ ۵۰۰-۳۵۰ ،‬مگاوات از‬
‫گازطبیعی (‪ )۱۲۵-۳۰۰‬مگاوات از نوع نفت خام میباشد‪( ]۱۲[ .‬پوپل‪)۲۰۱۲ ,‬‬
‫بر اساس گزارشات‪ ،‬د افغانستان برشنا شرکت ‪ ۱.۳‬میلیون مشتری داشته که نشان میدهد تنها حدود ‪ ۳۴‬درصد جمعیت‬
‫کشور به برق دسترسی دارد و از طریق منابع آبی و برق وارداتی تامین می شود‪ .‬افغانستان ‪ ۱۴۵۳‬میگاوات برق‬
‫معادل ‪ ۷۷‬درصد را از کشورهای همسایه وارد میکند‪ .‬برای اطمینان از منیت و پایداری نیروی برق‪ ،‬افغانستان به‬
‫تنوع بخشی عرضه انرژی نیاز دارد‪ .‬ذخایر وافر ذغال سنگ و تقاضای روزافزون به انرژی‪ ،‬این ماده را به عنوان‬
‫یکی از منابع ممتاز برای تولید انرژی و تنوع بخشی عرضه آن مبدل ساخته است‪.‬‬
‫افغانستان تنها ‪ ۲۳‬درصد کل تقاضای برق داخلی خویش را تولید می نماید‪ ،‬در حالی که امکان تولید بیشتر انرژی‬
‫برق وجود دارد‪ ،‬با توجه به فراوانی‪ ،‬توزیع گسترده و ارزان بودن ذغال سنگ‪ ،‬این منبع توانسته است ‪ ۴۰‬درصد‬
‫انرژی برق جهان را تامین نماید‪ ،‬برای این که افغانستان بتواند برق ارزان را تهیه کند‪ ،‬باید از منابع طبیعی خود که‬
‫شامل ذغال سنگ‪ ،‬گاز طبیعی و نفت می باشد بهره برداری نماید‪ ۷۷ .‬فیصد برق فعلی کشور از کشورهای همسایه‬
‫وارد می گردد‪ .‬بر اساس معلومات ارایه شده کمیسیون بین الوزارتی انرژی افغانستان‪ ،‬برنده قرارداد مس عینک و‬
‫آهن حاجی گک به منظور حمایت از عملیات معدن کاری و صادرات انرژی اضافی به مردم‪ ،‬باید نیروگاه ذغال سنگ‬
‫را در نزدیکی معادن آشپشته و دره صوف تاسیس نمایند‪.‬‬
‫‪ – ۷.۲‬هزینه تاسیس فابریکه تولید برق ذغال سوز‬
‫تاسیس یک کارخانه تولید برق از ذغال سنگ به ظرفیت ‪ ۵۰‬میگاوات به ترتیب مبلغ ‪ ۱۳۶‬میلیون دالر‪ ۸۴ ،‬میلیون‬
‫دالر و ‪ ۱۴۶‬میلیون دالر در ایاالت متحده امریکا‪ ،‬هند و رومانیا هزینه برداشته است‪ .‬تفاوت در هزینه ها به دلیل‬
‫‪10‬‬
‫تفاوت در دستمزد کار ساختمانی‪ ،‬بهره برداری‪ ،‬مهندسی و‪...‬بوده است‪ .‬کارخانه ها دارای ‪ ۳۰‬الی ‪ ۴۰‬سال عمر‬
‫اقتصادی می باشند‪ .‬در سال ‪ ،۲۰۱۱‬برای آخرین بار درجهان‪ ،‬یک فابریکه تولید برق از ذغال سنگ در فیلپین در‬
‫مدت سه سال ساخته شد‪ ،‬فابریکه متذکره با ظرفیت ‪ ۲۰۰‬میگاوات حدود ‪ ۴۵۱‬میلیون دالر امریکایی هزینه برداشته‬
‫است‪ .‬قابل یاد آوری میدانیم که از سال ‪ ۲۰۱۱‬بدینسو دیگر از این فابریکه ها در جهان نصب نشده است‪.‬‬
‫جدول‪ - ۶‬تولید برق از ذغال سنگ به تراوات [‪( ]۱۳‬افغانستان‪ ,‬وزارت معادن و پترولیم‪)۱۳۹۷ ,‬‬
‫جدول ‪ - ۷‬هزینه تاسیس فابریکه تولید برق ذغال سوز به ظرفیت ‪ ۳۰۰‬میگاوات در سه کشور(میلیون دالر) [‪]۱۴‬‬
‫)افغانستان‪ ,‬وزارت معادن و پترولیم‪(۱۳۹۷ ,‬‬
‫‪11‬‬
‫شکل‪ - ۴‬روند تولید برق از ذغال سنگ [‪]۱۵‬‬
‫(ویکیپدیای ‪ ۲۰ ,،‬آوریل ‪)۲۰۰۸‬‬
‫‪ – ۸.۲‬تکنالوژی های تولید برق از ذغال سنگ‬
‫ذغال سنگ از قرن ‪ ۱۲‬میالدی وارد میدان مصرف انرژی بشر گردید‪ .‬در ابتدا از آن فقط برای تولید گرما استفاده‬
‫می گردید تا آنکه در قرن ‪ ۱۸‬میالدی با ساخت ماشینهای بخار از ذغال سنگ در صنعت نیز استفاده گردید بطوری‬
‫که در حال حاضر بیشترین مصرف این فرآورده در بخش تولید انرژی برقی و صنایع فوالد می باشد‪ .‬در باره ذخایر‬
‫قطعی ذغال سنگ در جهان آمار دقیقی در دست نمیباشد با وجود این پیش بینی شده است که مقدار آن بیش از ده برابر‬
‫انرژی ذخایر نفتی میباشد‪.‬در این بخش به تکنالوژی های جدید که اخیرا در کشورهای پیشرفته برای استفاده از انرژی‬
‫حرارتی ذغال سنگ مطرح میباشد اشاره شده است‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫شکل ‪ - ۵‬سیکل ترکیبی احتراق ذغال سنگ [‪)Power magazine( ]۱۶‬‬
‫‪ .1‬سیستم احتراق ذغال پودری تحت فشار ( ‪(Supercritical Pulverized Coal Fired Boilers‬‬
‫‪ .2‬سیستم احتراق ذغال در بستر سیال اتمسفری و تحت فشار ( ‪Circulating Pressurized Fluidized‬‬
‫)‪Bed Combustion‬‬
‫‪ .3‬سیستم تبدیل ذغال به گاز و بهره گیری از نیروگاه سیکل ترکیبی ( ‪Integrated Gasification‬‬
‫)‪Combined Cycle‬‬
‫‪ – ۱.۸.۲‬سیستم احتراق ذغال پودری تحت فشار( ‪Supercritical Pulverized Coal Fired‬‬
‫‪)Boilers‬‬
‫احتراق پودر ذغال روشی است که در دهه ‪ ۱۹۳۰‬ابداع گردید‪ .‬این روش دارای مزیت های قابل توجه ایی نسبت به‬
‫سیستم های سوخت اندازه های مکانیکی دارد‪ .‬در این روش ذغال مورد استفاده الزم است پودر شده و به همراه هوا‬
‫به داخل محفظه احتراق پاشیده شوند‪ .‬در تکنالوژی تحت فشار ذغال پودری‪ ،‬ذغال پودر شده در فشار باالتر از ‪۲۰‬‬
‫‪ bar‬سوخته شده و محصوالت احتراق با فشار باال یک توربین گازی را نیز به چرخش می آورد‪ .‬در این حالت یک‬
‫جریان گاز با درجه حرارت باالی نقطه ذوب خاکستر ایجاد می شود‪ .‬بسته به نوع سیستم تغذیه‪ ،‬درجه حرارت جریان‬
‫گازهای خروجی از محفظه احتراق به باالتر از ‪ ۱۴۰۰‬درجه سانتیگیراد نیز می رسد‪ .‬در این روش یک سیستم تمیز‬
‫سازی گاز در خروجی محفظه احتراق نصب شده که سلفر و ترکیبات قلیایی که موجب بوجود آمدن مشکالتی از قبیل‬
‫خوردگی و رسوب در توربین می شوند را جذف می کند‪ .‬سیستم احتراق پودری تحت فشار دارای موثریت در حدود‬
‫‪ ٪ ۵۰‬میباشد و انتظار می رود که با پیشرفتهای که در ساخت توربین های گازی ایجاد می شود موثریت آن به باالتر‬
‫ار این مقدار هم برسد‪ .‬عالوه بر سیستمی که در آن محصوالت احتراق حاصل از محفظه احتراق بطور مستقیم وارد‬
‫یک توربین گازی می شوند روش دیگری که بصورت غیر مستقیم می باشد نیز در حال مطالعه و بررسی می باشد‪.‬‬
‫در این سیستم با استفاده از یک مبدل سرامیکی حرارت محفظه به یک جریان گاز فشرده شده که به عنوان سیال‬
‫‪13‬‬
‫کاری مورد استفاده قرار می گیرد منتقل می شود‪ .‬در این حالت پره های توربین در مقابل محصوالت احتراق که‬
‫خورنده می باشند‪ ،‬محافظت می شود‪.‬‬
‫‪ – ۲.۸.۲‬سیستم احتراق بستر سیال در فشار پایین و فشار باال (‪(CFBC & PFBC‬‬
‫سیستم احتراق بستر سیال از مدتها قبل از ‪ ۱۹۸۰‬میالدی مورد استفاده قرار می گرفت‪ .‬در ابتدا از این سیستم برای‬
‫تولید بخار و آب گرم استفاده می گردید‪ .‬در این سیستم با توجه به ماهیت احتراق در بستر سیال‪ ،‬موثریت احتراق با‬
‫استفاده از ذغال های که مرغوبیت پایین تری دارند نسبت به نوع احتراق پودری باالتر می باشد‪ .‬همچنین در این‬
‫سیستم امکان واکنش های سلفذ زدایی درهنگام احتراق ذغال وجود دارد‪ .‬اگر این تکنیک در فشار باال مورد استفاده‬
‫قرار گیرد قادر خواهد بود که از توربین های گازی نیز برای تولید برق بهره گیری نماید‪ .‬در حال حاضر ‪ ۶‬واحد‬
‫بستر سیال تحت فشار با ظرفیت حدود ‪ ۱‬گیگاوات در سویدن ‪ ،‬آمریکا و اسپانیا در حال فعالیت می باشند و انتظار‬
‫می رود که در سالهای آینده بصورت بیشتری مورد استفاده قرار گیرند‪]۱۷[.‬‬
‫‪ – ۳.۸.۲‬سیستم تبدیل ذغال به گاز و بهره گیری از نیروگاه سیکل ترکیبی (‪(IGCC‬‬
‫این روش سیستمی مرکب ار یک واحد تبدیل ذغال به گاز و یک سیکل ترکیبی تولید برق می باشد‪ .‬تبدیل ذغال‬
‫به گاز فرایندی است که ذغال جامد را به گاز قابل احتراق که تحت عنوان گاز سنتز معروف است و متشکل از‬
‫کاربن مونواکساید و هایدوجن می باشد تبدیل میکند‪ .‬بعد از این مرحله گاز تولید شده درواحد گازسازی‬
‫(‪ (Gasification Unit‬به منظور زدایش ترکیبات گوگردی و مواد معلق به یک واحد تصفیه گاز فرستاده می‬
‫شود‪ .‬در مرحله بعد گاز تصفیه شده در یک واحد توربین گازی سوخته شده و اولین منبع برق را ایجاد میکند‪.‬‬
‫گازهای داغ خروجی از توربین گاز جهت تولید بخار و تولید برق به وسیله توربین بخار به یک بایلر بازیافت‬
‫وارد میشود‪ .‬شکل نمایی از یک سیستم تولید برق به وسیله گاز ایجاد شده از ذغال سنگ را نشان میدهد‪]۱۸[ .‬‬
‫‪14‬‬
‫‪۳‬‬
‫نفت )‪)oil‬‬
‫شکل ‪ - ۶‬نفت‬
‫‪ – ۱.۳‬تاریخچه نفت‬
‫در تکامل بشریت از غار نشینی تا فضانوردی‪ ،‬بدون شک پاره ای از عناصر و مواد معدنی موجود در طبیعت نقش‬
‫مهمی را به عنوان زمینه ساز و امکان بخش این پیشرفت ایفا نموده اند‪ .‬عناصر و موادی که یا ماده اولیه ساخت دیگر‬
‫ابزار و وسایل بوده اند چون آهن‪ ،‬یا منبع سرمایه و اسباب تجارت چون طال و یا منبع تامین انرژی مورد نیاز‬
‫دستگاهای مانند ذغال سنگ‪ ،‬درخور کاربرد و نقشی که در تمدن بشری برعهده داشته اند از اهمیت و ارزش خاصی‬
‫برخوردار بوده و هستند‪.‬‬
‫اما در این میان یکی از مواد و ذخایر موجود در طبیعت از اهمیت و ارزش بی سابقه ای برخوردار شده است‪ .‬ماده‬
‫ای که نه تنها اساس ساخت هزاران نوع مواد و کاالهای دیگر است بلکه بهتر و مهمتر از هر ماده دیگر انرژی مورد‬
‫نیاز را تامین می کند‪ ،‬وی کاالیست که به دارنده اش ثروتی هنگفت ارزانی می دارد‪ .‬و این نیست مگر نفت و یا‬
‫طالی سیاه‪.‬‬
‫در اواسط قران ‪ ۱۹‬میالدی بشر موفق به استخراج این ماده از دل زمین شد تا اوایل قرن ‪ ۲۰‬میالدی خصوصا طی‬
‫دو جنگ جهانی رفته رفته با کاربرد های مختلف آن آشنا و به ارزش حیاتی آن پی برد و از آن زمان تا کنون جنگ‬
‫سرد و گرم پنهان و آشکار بخاطر داشتن نفت و بیشتر و ارزانتر آغاز شده و همچنان نیز ادامه خواهد داشت‪.‬‬
‫در ابتدای تولد صنعت نفت عمده ترین کاربرد نفت خام برای تهیه نفت چراغ بود و مدتی بعد بعنوان سوخت کشتی ها‬
‫مورد استفاده قرار گرفت‪ .‬اما ارزش واقعی نفت با آغاز عصر موتر و موتورهای بنزین سوز در اوایل قرن ‪۲۰‬‬
‫شناخته شد‪ .‬سرعتی که این موتر ها به صاحبانشان در جبهه جنگ با سرک های هموار می بخشیدند‪ ،‬سیاستمداران‬
‫ممالک صنعتی و پیشترفته را به این نتیجه رساند که بدون داشتن نفت دامه حیات اقتصادی و رشد تکنالوژی و حفظ‬
‫منافع جهانی ممکن نیست‪.‬‬
‫[‪( ]۱۹‬مجید‪)۱۳۴۷ ,‬‬
‫‪15‬‬
‫‪ – ۲.۳‬نفت چیست؟‬
‫نفت یا به عبارت دیگر نفت خام مایعی غلیظ و سیاه رنگ است که عمدتا از هایدروجن و کاربن تشکیل شده است‪.‬‬
‫نفت همچنین دارای عناصر گوگرد‪ ،‬نایتروجن‪ ،‬و اکسیجن می باشد‪.‬‬
‫نفت که امروز مشاهده میکنیم میلیون ها سال قبل از ارگانیسم های مرده دریایی تشکیل شده است که به قعر اقیانوس‬
‫ها فرو رفته و در زیر الیه رسوبی مدفون شده اند‪ .‬این ارگانیسم ها طی میلیون ها سال در اثر فشار و حرارت زیاد‬
‫تغییر یافته و به نفت تبدیل شده اند‪ .‬این فرایند مشابه فرایند شکل گیری گاز طبیعی است‪ ،‬اما نفت نسبت به گاز طبیعی‬
‫در محدوده حرارتی کمتر شکل می گیرد‪ .‬به این محدوده حرارتی پنجره نفت گفته میشود‪.‬‬
‫نفت در زیر زمین در محل های خاصی به نام مخازن یافت میشود‪ .‬این مخازن دارای منفذ کوچکی هستند که آب‪ ،‬گاز‬
‫طبیعی و نفت در آن ها جا میگیرد‪ .‬زمین شناسان با استفاده از روش های خاصی مانند لرزه نگاری‪ ،‬حفر چاه های‬
‫اکتشافی‪ ،‬و نقشه های زیر سطحی محل سایت را مشخص و اقدام به حفاری برای نفت می کنند‪ .‬نفت با حفر چاه به‬
‫داخل مخزن و پمپ کردن باال می آید‪ .‬نفت پس از استخراج بوسیله لوله‪ ،‬کشتی‪ ،‬راه آهن و یا تانگر به پاالیشگاه منتقل‬
‫میشود‪ .‬در پاالیشگاه طی مراحل پیچیده ای محصوالت مانند تیل پطرول‪ ،‬تیل طیاره‪ ،‬سوخت منازل و قیر همراه با‬
‫مواد کمیاوی برای مصارف پالستیک سازی‪ ،‬دارویی الیاف و رنگسازی تولید می شود‪ .‬حدود ‪ ٪۷۱‬نفت تولید نفت‬
‫جهان صرف سوخت برای سیستم حمل و نقل می شود‪.‬‬
‫نفت مزیت های زیادی دارد که از جمله میتوان از باال بودن انرژی و قابلیت تبدیل آن نام برد‪ .‬از نفت محصوالتی‬
‫مانند سوخت برای حمل و نقل و بسیاری از محصوالت دیگر گرفته می شود‪ .‬در حالیکه بسیار تمام محصوالت های‬
‫نفتی برای جامعه بشری مهم هستند اما حدود ‪ ٪۷۱‬نفت در سیستم های حمل و نقل مورد استفاده قرار میگیرد‪.‬‬
‫تولید و استفاده از نفت باعث تغییرات زیادی در محیط زیست نیز شده است‪ .‬با اینحال این مشکالت تا حد زیادی به‬
‫نحوه استفاده از فن آوری بستگی دارد‪ .‬سیستم حمل و نقل جهان که با نفت کار میکند باعث ایجاد گازهای گلخانه ای‬
‫و تغییرات اقلیمی شده است‪ .‬عالوه بر آن کنترل و تجارت منابع نفت تشنج های فراوان جغرافیایی بین کشور ها را‬
‫بوجود آورده است‪.‬‬
‫‪ – ۳.۳‬افغانستان و نفت‬
‫در مرزهای افغانستان‪ ،‬منابع نفت‪ ،‬گازطبیعی‪ ،‬و ذغال نیز وجود دارد که بشترین آن در والیت های شمالی افغاستان‬
‫مانند تخار‪ ،‬بغالن‪ ،‬پروان و سمنگان قرار دارد‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬هرات و بادغیس نیز از ذخایر کوچک نفت و گاز‬
‫برخوردار هستند‪ .‬بر اساس گزارش های وزارت معادن و پترولیم‪ ،‬افغانستان سه دریاچه ( حوزه نفتی افغان تاجک‪،‬‬
‫حوزه نفتی آمو دریا و حوزه نفتی هرات) تثبیت شده است و دو دریاچه بالقوه ( حوزه نفتی هلمند و حوزه نفتی کتواز)‬
‫دارد‪ .‬برآوردها نشان میدهد که ترکیبات هایدروکاربن کشور در حدود ‪ ۲‬تریلیون دالر ارزش دارد‪.‬‬
‫‪ – ۱.۳.۳‬حوزه نفت آمو دریا‬
‫حوزه رسوبی آمو دریا که در قسمت شمال و شمال غربی کشور موقعیت دارد از نظر میزان ذخیره و وسعت خیلی‬
‫طویل بوده در میان چهار کشور افغانستان‪ ،‬ایران‪ ،‬ترکمنستان و ازبکستان گسترش دارد‪ .‬این حوزه با کشور‬
‫‪16‬‬
‫ترکمنستان در حدود تقریبا ‪ ۳۰۰‬کیلومتر سرحد مشترک داشته مساحت این حوزه ‪ ۵۷‬هزار کیلومتر مربع بوده بعد از‬
‫موافقتنامه سال ‪ ۱۹۵۸‬که بین افغانستان و اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی سابق به امضا رسید‪ ،‬تحقیقات منظم‬
‫جیولوجیکی و برمه کاری های تفحصاتی‪ ،‬اکتشافی در حوزه های رسوبی آمو دریا‪ ،‬افغان‪ -‬تاجک و خمیدگی هرات‬
‫آغاز گردید‪ .‬تحقیقات انجام شده در این حوزه رسوبی منتج به تثبیت ‪ ۵۰۰‬ساختمان مساعد به منظور تفحص نفت و‬
‫گاز گردیده و تا به حال ‪ ۸‬منبع گاز دار ( معدن گاز دار و اکتشافی چغچی و معدن گاز دار و اکتشافی جنگل کالن) و‬
‫‪ ۶‬منبع نفتی ( معدن نفت خیز انگوت‪ ،‬معدن نفت خیز آق دریا‪ ،‬معدن نفت خیز زمرد سای‪ ،‬معدن نفت قشقری‪ ،‬معدن‬
‫نفت بازار کمی و معدن نفت علی گل) کشف شده است‪ .‬این حوزه دارای ‪ ۹۶۲‬میلیون بشکه ذخایر نفت خام و ‪۵۲‬‬
‫تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی است‪ .‬در ذخایر مجموعی گاز که قابل استخراج می باشد به حجم ‪ ۱۲۰‬میلیارد متر‬
‫مکعب گاز تثبیت گردیده است که از آن جمله به حجم ‪ ۵۷.۵‬میلیارد متر مکعب گاز به مصرف رسیده است‪ .‬حوزه‬
‫نفت و گاز آمور دریا از نظر میزان ذخایر گاز و نفت در بین ‪ ۱۵۲‬حوزه نفت و گاز کشف شده جهان بوده در رده‬
‫پازدهم قرار دارد‪ .‬حوزه رسوبی آمو دریا یک حوزه مهم رسوبی است که سیستم پترولیم در آن ثابت شده و دور نمای‬
‫خوب در آن پیش بینی می گردد‪ .‬در حوزه آمو دریا تعداد ساختمان های عمیق جیولوجیکی نظر به تحقیقات مختلف‬
‫جیولوجی تثبت گردیده و احتمال بیشتر وجود دارد که ساختمان های یاد شده دارای ذخایر فراوان گاز باشد‪ ،‬حوزه‬
‫متذکره تحقیقات بیشتر جیولوجیکی با ایجاب می نماید و امکانات کشف ساختمان های جدید در این حوزه نیز متصور‬
‫است‪ .‬برای نخستین با تفحص و اندازه گیری ( ‪ )Sizmake‬حوزه نفتی افغان تاجک به گونه درجه دوم به مساحت‬
‫‪ ۴۸۰‬کیلومتر مربع آغاز و کار این اندازه گیری با مصرف مجموعی ‪ ۱۲۵۰۰۰۰۰‬دالر توسط کمپنی کانادایی (‬
‫‪ )Terrasais‬تکمیل گردیده است‪ .‬قرارداد استخراج این حوزه با یک شرکت چینایی برای مدت ‪ ۲۵‬سال عقد شده‬
‫است که در ابتدا ساالنه ‪ ۱۵‬هزار بشکه نفت این حوزه استخراج خواهد شد که درامد حکومت افغانستان از حوزه آمو‬
‫دریا به ‪ ۴۰۰‬میلیون دالر در سال می رسد‪ .‬سود حکومت افغانستان از حوزه نفتی آمو دریا ‪ ۷۰‬درصد‪ ،‬و میزان‬
‫استخراج نفت از حوزه آمو دریا تا دو سال آینده ‪ ۳۰۰‬هزار بشکه خواهد رسید‪ .‬کشور های کانادا‪ ،‬قراقستان‪ ،‬روسیه‪،‬‬
‫و دولت چین در کشف و سروی معادن شمال تالش زیادی نموده اند‪ .‬در این اواخر کوریایی جنوبی وعده همکاری نیز‬
‫داده است‪ .‬میدان های نفتی و گازی آمو دریا که موقعیت و ذخایر نفتی آن تثبیت گردیده و در این اواخر به داوطلبی‬
‫گذاشته شده است قرار ذیل می باشد‪]۲۰[.‬‬
‫‪ – ۲.۳.۳‬میدان نفت انگوت‬
‫این منطقه در شش کیلومتری شهر سرپل فوقانی یک چین خوردگی با ارتفاع ‪ ۱۰۰۲‬متر واقع شده است و در این‬
‫حوضه تا کنون ‪ ۱۴‬چاه اکتشافی حفر گردیده است که به عنوان مثال چاه شماره ‪ ۸‬در عمق ‪ ۱۰۸۰‬متری به نفت‬
‫رسیده و مقدار استخراج آن ‪ ۷۰۰‬تن در روز تثبیت گردیده است‪ .‬ذخیره کلی این میدان در حدود ‪ ۴‬میلیون تن ارزیابی‬
‫شده است‪]۲۱[.‬‬
‫‪17‬‬
‫‪ – ۳.۳.۳‬میدان نفت آق دریا‬
‫این میدان در چهار کیلومتری شرق شهر سرپل در والیت جوزجان و هشت کیلومتری میدان نفت آنگوت واقع شده‬
‫است و اولین چاه اکتشافی در ‪ ۲۱‬ماه می سال ‪ ۱۹۷۴‬در آن حفر گردید و ذخیره کلی این میدان در حدود ‪ ۲۲‬میلیون‬
‫تن برآورد شده است‪]۲۲[.‬‬
‫‪ – ۴.۳.۳‬میدان نفت قشقری‬
‫این مخزن در سال ‪ ۱۹۷۶‬میالدی در دوازده کیلیومتری طرف جنوب شرقی شهر سرپل واقع می باشد‪ ،‬کشف گردیده‪.‬‬
‫ساحه نفت خیز قشقری ‪ ۱۱۵۹‬متر از سطح بحر ارتفاع دارد و مساحت ذخیره آن در زیر زمین به طول و عرض‬
‫تقریبی ‪ ۷.۵‬در ‪ ۱.۵‬کیلومتر میباشد‪ .‬به لحاظ علم زمین شناسی‪ ،‬این ساحه در طبقات الب یک طبقه‪ ،‬اپت دو طبقه و‬
‫هاتاریف یک طبقه که مجوعا چهار طبقه نفت دارد‪ .‬این معدن به صورت عموم به طبقه تباشیر ( کریتیشیاس) تعلق‬
‫می گیرد‪ .‬در ساحه قشقری جمعا ده چاه تفحصاتی و اکتشافی حفر گردیده که از آن جمله چاه های شماره ‪،۴ ،۳ ،۲ ،۱‬‬
‫‪ ۹ ،۸‬و ‪ ۱۰‬نفت خیز هستند‪ .‬ذخیره نفتی قشقری ساحه ای در حدود ‪ ۴۵۰۰‬کیلومتر مربع را شامل می گردد‪ .‬برآورد‬
‫شده است که این معدن حدود ‪ ۸۰‬میلیون بیرل نفت دارد که برای ‪ ۲۵‬سال روزانه ‪ ۱۱‬هزار بیرل نفت از آن استخراج‬
‫خواهد شد‪ .‬وزارت معادن افغانستان با شرکت نفت ملی دولتی چین (‪ )CNPC‬قرار داد استخراج این مخزن نفتی را‬
‫امضا کرده است‪ .‬چین نخستین کشور خارجی خواهد بود که در افغانستان نفت استخراج می کند‪ .‬این قرارداد به چین‬
‫امکان می دهد در والیت های سرپل و فاریاب نفت تولید کند‪ .‬این منطقه تحت عنوان حوزه آمور دریا ( بالک قشقری‪،‬‬
‫بالک بازار کمی و بالک زمرد سای) شناخته می شود‪ .‬بر اساس قرار داد ‪ ۱۵‬درصد ریالتی (سود خالص از نفت‬
‫تولید شده) به دولت افغانستان پرداخت خواهد شد‪ .‬در والیت سرپل به یک شرکت دولتی چینی واگذار شده است‪ .‬در‬
‫اطراف منطقه پوسته های امنیتی مستحکمی ایجاد شده است‪]۲۳[.‬‬
‫‪ – ۵.۳.۳‬حوزه نفتی اندخوی و آقینه‬
‫وزارت معادن افغانستان تحقیقات حوزه نفتی اندخوی و آقینه در والیت فاریاب را آغاز کرده است‪ .‬این تحقیقات توسط‬
‫شرکت کانادایی ( تیراسایز) انجام می شود و سه ماه را در بر می گیرد‪ .‬حوزه نفتی اندخوی و آقینه که ‪۲۳۶‬‬
‫کیلومتری زمین را احتوا می کند‪ ،‬با این قرارداد مطالعات اندازه گیری آغاز میشود‪ .‬تحقیقات سایزمیک به مطالعاتی‬
‫گفته می شود که اندازه ذخایر نفتی زیر زمینی توسط آن مشخص می شود‪ .‬شرکت کانادایی تراسایز تحقیقات‬
‫سازیزمیک را پیش از این در حوزه نفتی افغان – تاجک انجام داده و حاال این تحقیقات در حوزه نفتی اندخوی و آقینه‬
‫آغاز کرده است‪ .‬هزینه این تحقیقات ‪ ۶‬میلیون دالر است که از بودجه انکشافی دولت افغانستان پرداخت می شود‪.‬‬
‫‪18‬‬
‫نقشه ‪ - ۲‬حوزه های نفتی افغانستان‬
‫‪ – ۶.۳.۳‬حوزه نفت افغان تاجک‬
‫این حوزه در قسمت شمال و شمال شرق افغانستان موقعیت داشته که مساحت آن به ‪ ۳۱‬هزار کیلومتر مربع می رسد و‬
‫با کشور ترکمنستان در حدود ‪ ۳۶۰‬کیلومتر مرز مشترک دارد‪ .‬این حوزه در شمال و شمال شرق کشور از والیت‬
‫تخار با به والیت جوزجان امتداد یافته است که از طرف شرق به کوهای هندوکش‪ ،‬از طرف غرب و شمال به آمو‬
‫دریا و از طرف جنوب به کوهای البرز می رسد‪ .‬این حوزه در سال ‪ ۱۹۵۸‬میالدی کشف شد و دوسال قبل در نتیجه‬
‫بررسی شرکت کانادایی نفت و گاز تراسایز در ‪ ۳۱‬هزرا کیلومتر مربع و ‪ ۱۲‬بالک تقسیم گردیده است‪ .‬این حوزه‬
‫حدود ‪ ۹۴۶‬میلیون بیرل نفت خام و ‪ ۷‬تریلیون فوت مکعب ذخایر گاز طبیعی دارد‪ .‬حوزه نفت خیز افغان تاجک‬
‫دارای ذخیره پیش بینی شده ‪ ۱۵۹۶‬میلیارد بشکه است‪ ،‬که اگر هر بشکه نفت را ‪ ۷۷‬دالر حساب کنیم ارزش مجموعی‬
‫این ذخیره نفتی به ‪ ۱۲۳‬میلیارد دالر می رسد‪ .‬در حوزه رسوبی افغان تاجک یک سلسله تحقیقات جیولوجیکی انجام‬
‫یافته است که در نتیجه ساختمان های متعدد در آن تثبیت گردیده است‪ .‬برمه کاری های عمیق تفحصاتی باالی یک‬
‫تعداد ساختمان های عمیق جیولوجیکی صورت گرفته که در بعضی ساختمان ها عالیم نفت به مشاهده رسیده و در‬
‫بعضی ساختمان ها در جریان برمه کاری یک سلسله مشکالت حیولوجیکی و تخنیکی بوجود آمده و طبقات مثمر‬
‫مطلوبه در آن باز نگردیده است‪ .‬حوزه نفت و گاز افغان تاجک با سه شرکت امضا شده که بر اساس آن این شرکت ها‬
‫‪ ۱۲‬میلیارد دالر در این حوزه سرمایه گذاری خواهند کرد که بر اساس این قرارداد‪ ،‬در پنج سال نخست این شرکت ها‬
‫یک میلیارد و ششصد میلیون دالر سرمایه گذاری می کنند و در ‪ ۱۲‬سال آن را به ‪ ۱۲‬میلیارد دالر خواهند رساند‪ .‬این‬
‫دو بالک قرارداد شده دارای ‪ ۵۱۴‬میلیون بیرل نفت و ‪ ۹۱‬میلیارد متر مکعب گاز طبیعی می باشند‪ ،‬که طبق قرارداد‬
‫نفت و گاز استخراج شده از این حوزه در ابتدا برای بر طرف کردن نیازمندی افغانستان استفاده میشود و سپس صادر‬
‫خواهد شد‪ .‬با آغاز کار این حوزه‪ ،‬زمینه کار برای هزار نفر فراهم می شود اما سپس تا به ‪ ۱۲‬هزار تن افزایش‬
‫خواهد یافت‪ .‬حوزه افغان تاجک بطرف شمال افغانستان در خاک کشور تاجکستان امتداد یافته و دارای عین مشخصات‬
‫جیولوجیکی می باشد‪ .‬در ساحه تاجکستان نزدیک به مرز افغانستان چندین معادن نفت که دارای ذخایر صنعتی می‬
‫باشد کشف و تثبیت گردیده است‪]۲۴[.‬‬
‫‪19‬‬
‫‪ – ۷.۳.۳‬حوزه نفتی (تیرپل) هرات‬
‫این حوزه در قسمت غرب افغانستان در منطقه ای در نزدیکی به مرز بین ایران و اسالم قلعه در هرات موقعیت داشته‬
‫و با کشور ایران به فاصله ‪ ۹۵‬کیلومتر هم سرحد می باشد‪ .‬مساحت حوزه متذکره ‪ ۱۴‬هزار کیلومتر مربع می باشد و‬
‫حوزه رسوبی هرات تحقیقات امور سایزمیکی امواج منعکسه‪ ،‬گراویمتریک‪ ،‬تحقیقات سروی جیولوجیکی انجام یافته‬
‫که در نتیجه تعداد ساختمان های عمیق جیولوجیکی برای برمه کاری های تفحصاتی آماده ساخته اند‪ .‬امور برمه کاری‬
‫های عمیق تفحصاتی باالی ساختمان های احمد آباد‪ ،‬تیرپل و گوهرشاد بیگم انجام یافته که در نتیجه مثمریت نفت و‬
‫گاز خیزی آن در نقطه اول تفحصاتی احمدآباد به ثبوت رسیده است‪ .‬با آن که درمورد مقدار نفت ذخیره شده قابل بهره‬
‫برداری در این حوزه تا اکنون معلومات دقیق در دست نیست‪ ،‬اما کار اکتشافی روی معادن این حوزه جریان دارد و تا‬
‫اکنون چندین شرکت داخلی و خارجی خواهان استخراج نفت این منطقه شده اند‪ .‬حوزه رسوبی تیرپل از جمله حوزه‬
‫های دلچسب جیولوجیکی بوده که تمام شرایط تشکیل هایدروکاربن ها در آن مساعد می باشد‪]۲۵[.‬‬
‫‪ – ۸.۳.۳‬حوزه نفت کتواز‬
‫حوزه نفت و گاز کتواز یک منطقه مشترک بین ولسوالی های یحیی خیل‪ ،‬زرغون شهر‪ ،‬جانی خیل و خوشامند در‬
‫طرف جنوبی شرنه خوانده می شود‪ .‬این حوزه در قسمت جنوب شرقی کشور موقعیت داشته و مربوط زون جیوسین‬
‫کلینال (عامل بوجودآمدن برآمدگی و فرورفتگی) جوان بوده و مساحت این حوزه در حدود ‪ ۴۰‬هزار کیلومتر مربع‬
‫بوده که ضخامت احجار راسبه آن به ‪ ۶‬هزار متر می رسد‪ ،‬تهداب احجار راسبه عبارت از رسوبات قبل از کمبری‬
‫(تهداب کرستلی) می باشد‪ .‬نفت و گاز حوزه کتواز به رسوبات پالیوجین( دوره اول تشکل) ایوسین(دوره عصر جدید‬
‫تشکل) تحتانی که در قسمت ساحه پاکستان مثمر بوده ارتباط می گیرد‪ ،‬در این حوزه رسوبات تباشیر و جوراسیک نیز‬
‫نفت و گاز پیش بینی می گردد‪ .‬جیولوجیستان پژوهشگر در عرصه نفت و گاز باور دارند که نفت و گاز کتواز‪ ،‬یک‬
‫منطقه رسوبی میباشد که پیش بینی خوب در مورد آینده آن شده می تواند‪ .‬همچنان در منطقه مشترک این حوزه که در‬
‫آن سوی خط دیورند در خاک پاکستان موقعیت دارد‪ ،‬فعال نیز ذخایر خوب نفت و گاز کشف شده است‪ .‬در سال ‪۱۹۷۵‬‬
‫کمپنی فرانسوی بنام توتال یک قرار داد به (ریاست موسسه ملی نفت) آن زمان به امضا رسانید که کمپنی متذگره‬
‫مکلفیت داشت تا در مقابل دو میلیون دالر آمریکایی به مدت دونیم سال تحقیقات جیولوجیکی غرض تثبیت و تشخیص‬
‫نفت گاز به مصرف برساند‪ .‬کمپنی توتال بعد از انجام یک سلسله تحقیقات جیولوجیکی نفت و گاز قبل از تکمیل معیار‬
‫مرحله اول تفحصاتی عدم دلچسبی خویش را به دوام تحقیقات جیولوجیکی ابراز نمود‪ .‬انجنیران کمپنی توتال فرانسوی‬
‫بیشتر از ‪ ۳۰۰‬هزار دالر آمریکایی به مصرف رسانیده و مبلغ متباقی را واپس به وزارت معادن تحویل نموده‬
‫اند‪]۲۶[.‬‬
‫‪ – ۹.۳.۳‬حوزه نفت هلمند (سیستان)‬
‫این حوزه عموما از دشت مارکو و ریگستان تشکیل گردیده و مساحت آن به ‪ ۱۳۱‬هزار کیلومتر مربع می رسد‪،‬‬
‫ضخامت احجار راسبه حوزه متذکره ‪ ۵‬تا ‪ ۶‬کیلومتر بوده برای تشکیل هایدروکاربن ها مساعد می باشد در این حوزه‬
‫مطالعات جیولجیکی تقریبا صورت نگرفته دورنمای آن بعد از انجام یک سلسله تحقیقات جیولوجیکی روشن خواهد‬
‫گردید‪.‬‬
‫‪20‬‬
‫‪ – ۱۰.۳.۳‬حوزه کشک هرات‬
‫گفته می شود نماینده های وزارت معادن برای بررسی ذخایر نفت و گاز به والسوالی های گلران‪ ،‬کشک کهنه و کشک‬
‫رباط سنگی در شمال والیت هرات مناطق هم سرحد با ترکمنستان اعزام شده اند‪ .‬مطالعات اخیر زمین شناسی در‬
‫ولسوالی های کشک کهنه‪ ،‬کشک رباط سنگی و گلران و حتی مناطق در غرب والیت بادغیس نشان می دهد که در‬
‫این مناطق منابع گاز موجوداند‪ .‬فعال تحقیقات در این ساحه جریان دارد‪ .‬دیده شود چه نتایج بدست می آید‪.‬‬
‫‪ – ۴.۳‬ارقام ذخایر نفت و گاز شمال افغانستان (سال ‪)۲۰۱۶‬‬
‫بر اساس معلومات وزارت معادن‪ ،‬در حوزه های نفتی کشف شده و ناشده به صورت مجموعی ‪ ۴۴۴‬میلیارد متر‬
‫مکعب گاز مایع‪ ۲۱۹ ،‬میلیون تن نفت‪ ۷۰ ،‬میلیون تن نفت کاندنسات (نفت مرکب از گاز) است‪ ،‬وجود دارد‪ .‬بر‬
‫اساس مطالعات انجام شده می توان مجموع ذخایر نفت و گاز شمال کشور اعم از ذخایر کشف شده و کشف ناشده که‬
‫قابل استحصال می باشد را به صورت زیر تعیین نمود‪ .‬مجموع ذخایر کشف شده نف ‪ ۸۰‬میلیون بشکه‪ ،‬مجموع ذخایر‬
‫نفت قابل استحصال ‪ ۳۰۰‬میلیون بشکه بهمراه ‪ ۱۴۵‬میلیون بشکه نفت سنگین‪ ،‬مجموع ذخایر کشف شده گاز در حدود‬
‫‪ ۵‬تریلیون فوت مکعب‪ ،‬مجموع ذخایر قابل استحصال گاز در حدود ‪ ۹.۶‬تریلیون فوت مکعب‪ .‬اداره سروی و‬
‫جیولوجیکی ایاالت متحده آمریکا چنین ارقام را ارایه نموده است‪.‬‬
‫نقشه ‪۳‬‬
‫‪21‬‬
‫نقشه ‪۴‬‬
‫نقشه های ‪ ۳‬و ‪ ۴‬موقعیت جیولوجیکی نفت و گاز درنقاط مرزی افغانستان را نشان میدهد که مقدار ذخایر نفتی به‬
‫(‪ )MMBO‬میلیون بیرل نفت و مقدار ذخایر گاز را به (‪ )BCFG‬میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی را نشان میدهد‪]۲۷[.‬‬
‫)‪(Power Sector Master Plan, April 2013‬‬
‫‪22‬‬
‫‪۴‬‬
‫گاز طبیعی (‪)Natural GAS‬‬
‫گاز طبیعی که معموال گاز گفته میشود نوعی سوخت فوسیلی گازی شکل است‪ .‬گاز طبیعی سوختی است که معموال‬
‫اثرات زیانآور کمتری نسبت به سوختهای فوسیلی دارد و جزء منابع تجدیدناپذیر میباشد‪ .‬در حال حاضر ‪ ۲۰‬درصد‬
‫مصرف جهانی انرژی را گاز طبیعی تشکیل میدهد که با آهنگ ‪ ۲.۴‬درصد در حال رشد است‪ .‬بدون شک یکی از‬
‫عوامل مهم در پیشرفت و توسعه جوامع‪ ،‬بهره گیری از انرژی های جدید است‪ .‬پیش بینی شده که برای دستیابی به‬
‫این شرایط و دسترسی مردم کره زمین به این نوع انرژی ها ساالنه ‪ ۳۵‬میلیارد دالر سرمایه گذاری الزم است‪ .‬از‬
‫آنجا که گاز طبیعی یک انرژی های مصرفی دنیاست که طی سالیان آتی به دلیل کیفیت اکتشاف‪ ،‬تولید و تامین آن‬
‫نسبت به سایر انواع انرژی ها رشد مصرف فراوانی خواهد داشت مو توان گفت که گاز طبیعی در سبد مصرفی آینده‬
‫مردم جهان از جایگاه مناسب تری برخوردار خواهد شد‪ ،‬چرا که حتی بحران اقتصادی سال های ‪ ۲۰۰۹-۲۰۰۷‬نیز‬
‫نتوانسته بر آن تاثیر یگذارد‪ .‬از سوی دیگر گاز طبیعی به دلیل سازگاری مناسب با شرایط زیست محیطی کره زمین‬
‫نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است‪ ،‬به طوری که مطالعه توانایی های بازار جهانی گاز از نظر شناخت ذخایر‬
‫نحوه تولید‪ ،‬انتقال‪ ،‬توزیع و مصرف آن بسیار مهم‪ ،‬ضروری و اجتناب نا پذیر است‪ .‬پیش بینی میشود که تا توجه به‬
‫نرخ مصرف کنونی‪ ،‬ذخایر گاز طبیعی مناطق مختلف جهان (با حجمی معادل ‪ ۱۸۵.۷‬تریلیون متر مکعب)‪ ،‬نیاز‬
‫کشور های مصرف کننده ی جهان را بیش از ‪ ۶۰‬سال تامین خواهند کرد‪ .‬گاز طبیعی عمدتا از میتان (‪ )CH4‬یعنی‬
‫ساده ترین نوع هایدروکاربن و هایدروکاربن های پیچیده تری مثل ایتان (‪ ،)C2H6‬پروپان (‪ )C3H8‬و بیوتان (‪)C4H10‬‬
‫تشکیل شده است‪ .‬مصرف گاز طبیعی‪ ،‬تاریخی چند هزار ساله دارد که بعدا به آن میپردازیم‪ .‬با وجود روند افزایشی‬
‫تولید از ذخایر گازی جهان‪ ،‬این ذخایر طی سال های ‪ ۲۰۱۳-۱۹۹۳‬همواره و به طور مداوم روند صعودی داشته اند‪،‬‬
‫به طوری که ذخایر اثبات شده گاز از ‪ ۱۱۸.۴‬تریلیون متر مکعب در ‪ ۲۰۰۳‬و ‪ ۱۸۵.۷‬تریلیون متر مکعب در‬
‫‪ ۲۰۱۳‬افزایش یافته است‪ .‬افزایش چشمگیری ذخایر در این دوران به دلیل کشف مناطق گازی در ونزویال‪ ،‬کانادا‪،‬‬
‫مالزی‪ ،‬اندونیزی‪ ،‬قطر‪ ،‬ایران‪ ،‬شوروی سابق‪ ،‬نروژ‪ ،‬عربستان سعودی‪ ،‬امارت‪ ،‬چین‪ ،‬استرالیا‪ ،‬نیجریه و انگلستان‬
‫بوده و در سایر نقاط نیز ارقام تا حدودی ثابت مانده است‪ .‬بیشترین ذخایر گاز طبیعی جهان با ‪ ۴۳.۲‬در صد در‬
‫اختیار کشور های خاور میانه است و در مجموع ‪ ۳۵‬درصد ذخایر اثبات شده ی گاز دنیا در دو کشور ایران و روسیه‬
‫قرار دارد‪ .‬کشورهای منطقه شوروی سابق نیز با ‪ ۲۸.۵‬درصد ذخایر اثبات شده ی گاز طبیعی در بین مناطق جهان‬
‫در رتبه ی دوم قرار‬
‫دارند‪( ]۲۸[.‬کیانی‪( ۸ ,‬مرداد ‪) :)۱۳۸۶‬‬
‫‪23‬‬
‫جدول ‪ - ۸‬حجم ذخایر اثبات شده ی گاز طبیعی جهان در ‪ ۲۰۱۳‬میالدی [‪( ]۲۹‬گلچین)‬
‫‪ – ۱.۴‬تاریخچه گاز‬
‫گاز طبیعی دارای تاریخ چند هزار ساله است‪ .‬تقریبا در سال ‪ ۹۴۰‬قبل از میالد‪ ،‬مردمان سرزمین چین با استفاده از‬
‫نیهای میان خالی گاز طبیعی را از محل آن در خشکی به ساحل رسانده و از آن برای جوشاندن آب دریا و استحصال‬
‫نمک استفاده میکردند‪ .‬برخی از صاحب نظران اعتقاد دارند که چینیها چاههای گاز را حتی تا عمق ‪ ۶۰۰‬متری نیز‬
‫حفر می کردند‪ .‬همچنین حفر چاههای گاز در ژاپن در حدود سال ‪ ۶۰۰‬قبل از میالد گزارش شدهاست‪ .‬سایر تمدنهای‬
‫باستانی نیز خروج گاز از زمین را متوجه شده و دریافته بودند که قابل اشتعال است و میسوزد‪ .‬لذا معابدی برای‬
‫محصور نگه داشتن این «شعلههای جاودان» پر رمز و راز که بازدیدکنندگان به دیده احترام به آنها مینگریستند بنا‬
‫شد ‪.‬گزارشهای مختلفی از ستونهای آتش و آبی جوشان و سحرآمیز که مانند روغن شعله ور میشد به ثبت‬
‫رسیدهاست‪ .‬اما اهمیت گاز طبیعی به عنوان سوخت مورد استفاده در زندگی بشر از اوایل دهه ‪ ۱۹۳۰‬آغاز شد‪ .‬در‬
‫اواخر قرن بیستم مشخص شد که گاز طبیعی در بخش اعظم جهان صنعتی به یک منبع انرژی بسیار ضروری و‬
‫حیاتی مبدل شدهاست ‪.‬زغالسنگ در قرن نوزدهم انقالب صنعتی را سبب شد و نفت خام که سوخت قرن بیستم بود‬
‫باعث توسعه اقتصادی در جهان شد‪.‬‬
‫‪ – ۲.۴‬ترکیبات گاز طبیعی‬
‫میلیونها سال قبل‪ ،‬گاز طبیعی و نفت خام در اثر تجزیه و فاسد شدن گیاهان و اجساد حیوانات در زیر دریاها و‬
‫اقیانوسهای قدیمی بوجود آمد‪ .‬بخش اعظم این مواد ارگانیک در هوا تجزیه (اکسیده) و وارد جو شد‪ .‬ولی بخشی دیگر‬
‫قبل از تجزیه‪ ،‬مدفون یا وارد آبهای راکد و فاقد اکسیجن شده و از اکسیده شدن آنها جلوگیری به عمل آمد‪.‬‬
‫گاز طبیعی عمدتا از متان )‪ (CH4‬یعنی سادهترین نوع هایدروکاربن و هایدروکاربنهای پیچیده تر و سنگین تری چون‬
‫ایتان)‪ ، (C2H6‬پروپان )‪ (C3H8‬و بیوتان )‪ (C4H10‬تشکیل شدهاست‪.‬در این میان گاز ایتان برخی از میدانها درصد قابل‬
‫مالحظهای (تا حدود ‪ ٪۱۰‬یا کمی باالتر) را تشکیل میدهد‪ .‬حال آنکه گازهای سنگین تر اجزای بسیار کوچکی را در‬
‫ترکیب گاز طبیعی شامل میشوند همچنین ترکیباتی از قبیل ‪ CO2 ،H2S‬و‪ N3‬نیز همراه گاز طبیعی یافت میشوند که‬
‫‪24‬‬
‫درصد آنها در مخازن مختلف و حتی در قسمتهای مختلف از یک مخزن‪ ،‬با یکدیگر متفاوت است‪ .‬همچنین آب نیز‬
‫همیشه با گاز طبیعی استخراج شده از مخازن همراه است که در پاالیشگاهها در بخشی به نام واحد نم زدائی‪ ،‬آب و‬
‫ترکیبهای مزاحم که سبب پائین آوردن ارزش حرارتی گاز شده و همچنین مشکالتی در انتقال و مصرف گاز بوجود‬
‫میآورند‪ ،‬از گاز طبیعی تفکیک میشوند و پس از آن‪ ،‬گاز به خطوط انتقال و در نهایت به مصرف کنندگان تحویل‬
‫میشود‪.‬‬
‫‪ – ۳.۴‬ارزش حرارتی گاز طبیعی‬
‫گاز طبیعی در صورتی که بطور کامل خشک و فاقد مواد زائد باشد و هوای کافی به آن برسد‪ ،‬با شعلهٔ آبی می سوزد‬
‫و در غیر اینصورت شعلههای سرخ‪ ،‬نارنجی‪ ،‬زرد یا سبز حاصل خواهد شد‪ .‬هر متر مکعب گاز طبیعی بصورت‬
‫متوسط هشت هزار و ششصد کیلو کالری ارزش حرارتی دارد‪ ،‬ا ّما این مقدار عمومی است و ارزش حرارتی دقیق‬
‫گاز طبیعی هر میدان گازی‪ ،‬تابع ترکیبات آن بوده و بطور کلی هر چه درصد متان در گاز طبیعی بیشتر باشد ارزش‬
‫حرارتی آن پائین تر است‪.‬‬
‫ارزش یک متر مکعب گاز طبیعی در شرایط استاندارد تقریبا به اندازه یک لیتر بنزین میباشد‪.‬مصرف یک بخاری‬
‫گازی در هر ساعت از نیم تا یک و نیم متر مکعب گاز طبیعی میباشد‪.‬گازی که در منازل‪ ،‬محلهای کسب و کار و‬
‫بخشهای صنعتی استفاده میشود در واقع متان خالص است که گازی بدون رنگ و بی بو و با شعلههای کم رنگ و‬
‫به نسبت روشن میباشد‪.‬‬
‫‪ – ۴.۴‬دالیل مطلوبیت ویژه گاز طبیعی‬
‫تقاضای جهانی انرژی طی دوصد سال اخیر به دلیل نگرانیهای محیط زیست به سمت سوختهایی با محتوای کاربن‬
‫کمترمتمایل شدهاست‪ .‬طی این مدت انرژی مورد نیاز انسان از چوب (با محتوای کربن ‪ ۱.۲۵‬نسبت به هایدروجن‬
‫موجود در آن) به ذغال سنگ سپس به نفت و در حال حاضر به گاز طبیعی (گاز میتان با میزان کاربن ‪ )٪۶۵‬تغییر‬
‫نموده و در این راستا سهم گاز طبیعی به عنوان سوخت در حال افزایش است‪.‬‬
‫گاز طبیعی منبع انرژی تقریبا پاکیزه‪ ،‬فراوان و ارزان قیمت است که هم اکنون نیز به مقیاس وسیع برای مصارف‬
‫صنعتی و خانگی به کار رفته و در طی دهه های آینده بهره برداری از آن گسترش خواهد یافت‪ .‬در توسعه اقتصادی‬
‫جهان‪ ،‬مناطق و کشورهای مختلف‪ ،‬به دلیل منابع و ذخایر عظیم در دسترس و توسعه تکنولوژیهای خالق‪ ،‬باعث‬
‫کاهش هزینهها و زمان اجرای پروژهها و در نتیجه بهبود اقتصاد پروژههای توسعه و انتقال گاز شدهاست‪ .‬همچنین‬
‫تالش جهانی برای کاهش گازهای گلخانهای و گاز ‪ CO2‬مزیت استفاده از گاز طبیعی در مقایسه با سایر سوختها را‬
‫نشان میدهد‪.‬‬
‫دولتها و صاحبان صنایع امروزه به دنبال آن دسته از منابع های انرژی هستند که آلودگی کمتری تولید میکنند‪ .‬به‬
‫همین دلیل جهان به گاز طبیعی روی آورده است‪ .‬در واقع گاز طبیعی در هر واحد انرژی حدود ‪ ۲۴‬درصد نسبت به‬
‫نفت خام و ‪ ۴۲‬درصد نسبت به ذغال سنگ گازهای آلوده کننده کمتری تولید میکند و این بیانگر آن است که می توان‬
‫انرژی بیشتری مصرف و در مقایسه با نفت خام و ذغالسنگ‪ ،‬آلودگی کمتری تولید کرد‪.‬‬
‫‪25‬‬
‫مصرف گاز طبیعی در دهه ‪ ۱۹۹۰‬در اروپا به شدت افزایش یافته‪ ،‬به طوریکه در آلمان ‪ ۳۰‬درصد‪ ،‬در ایتالیا ‪۵۰‬‬
‫درصد و در انگلیس ‪ ۱۰۰‬درصد رشد داشتهاست و در مقابل تولید گاز آلوده کننده ‪ ، CO2‬به همین نسبت کاهش یافته‪.‬‬
‫هر چند انتشار ‪ CO2‬و ذرات معلق در مقایسه با ذغال سنگ و نفت قابل چشم پوشی است‪( ]۳۰[ .‬گلچین)‬
‫‪26‬‬
‫‪ – ۵.۴‬افغانستان و گاز طبیعی‬
‫نخستین عملیات جهت اکتشاف نفت و گاز در افغانستان در سال ‪ ۱۹۵۶‬انجام شدهاست بطوری که در سال ‪۱۹۵۹‬‬
‫منجر به اکتشاف میدان نفت انگوت در والیت سرپل گردید‪ .‬در فاصله سالهای ‪ ۱۹۵۹‬تا ‪ ۱۹۶۶‬پنجاه حلقه چاه‬
‫اکتشافی دیگر نیز در این حوضه حفر گردید که باعث اکتشاف ‪ ۳‬میدان گازی بزرگ میدان گازی یتیم تاق (‪،)۱۹۶۰‬‬
‫میدان گازی خواجه گوگردک (‪ )۱۹۶۱‬و میدان گازی خواجه برهان(‪ )۱۹۶۴‬شد‪ .‬گر چه چنین کشفیات صددرصد‬
‫دقیق نبود اما از سال ‪ ۱۹۶۶‬تا ‪ ۱۹۸۱‬دست کم دو میدان نفتی کوچک‪ ،‬یک میدان گازی بزرگ جرقدوق و دو میدان‬
‫گازی دیگر کشف شدهاست که عمدتا در بخش شمال غربی کشور میباشد‪ .‬بر اثر تحقیقاتی که درین اواخر صورت‬
‫گرفت حوضه شمال قسمتی از حوضه عظیم نفت و گاز آمودریا میباشد که از نظر میزان ذخیره در بین ‪ ۱۵۲‬مین‬
‫حوضه نفتی و گازی کشف شده جهان بوده در رده پانزدهم قرار دارد‪ .‬این حوضه ‪ ۴۰۰‬هزار کیلومتر مربع وسعت‬
‫دارد و در چهار کشور افغانستان‪ ،‬ایران‪ ،‬ترکمنستان و ازبکستان گسترش دارد؛ ولی تحقیقاتی که توسط سازمان ناسا‬
‫انجام گرفت مشخص شد که در افغانستان بیشتر از ‪ ۱۰۰‬نقطه نفت و گاز وجود دارد‪( ]۳۱[ .‬مجید‪)۱۳۴۷ ,‬‬
‫بر اساس مطالعات انجام شده میتوان مجموع ذخایر نفت و گاز شمال کشور افغانستان را اعم از ذخایر کشف شده و‬
‫کشف نشده که قابل استحصال میباشند به صورت زیر تعیین نمود ‪.‬درسالهای ‪ ۱۹۸۰‬متخصصن شوروی سابق‬
‫مجموعا ذخایر معادن افغانستان را ‪ ۹۵‬میلیون بشکه و قابل استحصال را ‪ ۳۰۰‬میلیون بشکه تخمین نموده بود؛ ولی‬
‫بعدا این ارقام اضافه شدهاست ‪.‬ذخیره ساحه نفتی حوزههای افغان‪ -‬تاجیک و آمو دریا در حدود ‪ ۱۵‬تریلیون متر مکعب‬
‫نفت برآورد شدهاست‪ .‬اگر به بشکه تبدیل شود چیزی در حدود ‪ ۶۰‬تریلیون بشکه نفت خواهد شد که در جدول‬
‫کشورهای دارای ذخایر نفت در رتبه ‪ ۹‬بعد از روسیه قرار میگیرد و باالتر از لیبی ‪.‬با توجه به مقدار مصرف جهانی‬
‫و ذخایر کشورهای عمده تولیدکننده نفت‪ ،‬افغانستان در زمره صادرات کنندههای عمده بهشمار نخواهد رفت؛ اما این‬
‫مقدار نفت خام میتواند نیازهای داخلی را برای سالیان متمادی برآورده کند‪.‬‬
‫‪‬‬
‫مجموع ذخایر کشف شده نفت ‪ ۱.۸‬بیلون بیلر تیل خام در بین مزارشریف و شبرغان وجود دارد‬
‫‪‬‬
‫مجموع ذخایر نفت قابل استحصال ‪ ۱۵۶۹‬میلیون بیرل‬
‫‪‬‬
‫مجموع ذخایر کشف شده گاز در حدود ‪ ۴۴۴‬بیلون متر مکعب‬
‫‪‬‬
‫مجموع ذخایر گاز مایع ‪ ۵۶۲‬بیلون متر مکعب گاز‬
‫دراین اواخر تحقیقاتی که توسط سازمان آمریکائی ناسا انجام گرفت مشخص شد در افغانستان بیشتر از ‪ ۱۰۰‬حوضه‬
‫نفت و گاز وجود دارد ‪.‬تاکنون در افغانستان بیشترین تحقیقات انجام شده در پنج حوضه نفت خیز صورت گرفته که دو‬
‫حوضه آن در شمال آمو‪ ،‬یک حوضه آن در هلمند‪ ،‬یک حوضه در هرات و یک حوضه آن در کتواز والیت پکتیکا‬
‫قرار دارد‪ .‬همچنان شرکت بریتیش پترولیم در تازهترین گزارش ساالنه خود اعالم کرد که افغانستان ظرفیت تولید‬
‫‪ ۳۰۰–۲۵۰‬هزار بشکه نفت را در روز دارد‪ ،‬که با توجه به این موضوع تولیدات افغانستان ساالنه حدود نه میلیارد و‬
‫یکصد میلیون دالر درآمد خواهد داشت‪ .‬مقامات بانک مرکزی افغانستان میگویند که افغانستان ساالنه برای رشد‬
‫اقتصادی اش به حدود شش الی هفت میلیارد دالر کمک نیاز دارد و مبالغ زیر زمینی و معادن میتواند منبع خوبی‬
‫‪27‬‬
‫برای رشد اقتصادی باشد ‪.‬قرار بود تا آخر سال ‪ ۲۰۱۲‬میالدی از این چاهها ‪ ۱۵۰‬هزار بشکه نفت استخراج شود که‬
‫این مقدار به تدریج افزایش مییابد و در سال ‪ ۲۰۱۳‬به ‪ ۳۰۰‬هزار بشکه میرسد‪.‬‬
‫‪ – ۱.۵.۴‬اکتشافات جدید منابع فوسیلی افغانستان‬
‫در سال ‪ ۲۰۰۶‬مرکز مطالعات جغرافیایی آمریکا میزان منابع فسیلی کشف نشده افغانستان ‪ ۴۴۴‬میلیارد متر مکعب‬
‫گاز طبیعی و‪ ۵۶۲‬میلیون بشکه گاز مایع برآورد کرد که بیشترین میران گاز طبیعی در حوزه آمودریا وجود دارد‪ .‬اما‬
‫در سال ‪ ۲۰۰۹‬میزان گاز طبیعی افغانستان را بیش از مقدار قبلی یعنی بین ‪ ۶۰۰‬تا ‪ ۷۰۰‬میلیارد متر مکعب برآورد‬
‫کرد‪.‬‬
‫مرکز مطالعات جغرافیایی آمریکا اخیرا اعالم کرد حوزه آمو دریا که شرکت ملی نفت چین پس از پیروزی در‬
‫مناقصه سال گذشته کار اکتشاف و بهرهبرداری آن را به عهده گرفت دارای بیش از یک تریلیون و چهارصد میلیارد‬
‫متر مکعب گاز طبیعی است‪ .‬بنابر گزارش بریتیش پترولیم ذخایر گاز طبیعی افغانستان نیز «یک تریلیون و ششصد و‬
‫پنجاه ودو میلیارد» متر مکعب تخمین زده میشود که حدود نیمی از ذخایر ثابت شده عراق است]‪.[5‬با توجه به این‬
‫حجم از گاز موجود‪ ،‬افغانستان از نظر رتبهبندی باالتر از کشورهایی هم چون لیبی‪ ،‬هند‪ ،‬جمهوری آذربایجان‪،‬‬
‫برزیل‪ ،‬آنگوال و بسیاری از کشورهای صادرکننده گاز قرار میگیرد‪.‬‬
‫‪ – ۲.۵.۴‬میدان گاز خواجه برهان‬
‫این منطقه در ‪ ۳۵‬کیلومتری جنوب شرقی شهر شبرغان واقع گردیده است و ذخیره کلی این میدان در حدود ‪ ۴‬تا ‪۵‬‬
‫میلیارد متر مکعب تخمین زده شده است‪.‬‬
‫‪ – ۳.۵.۴‬میدان گاز یتیم تاق‬
‫میدان گازی یتیم تاق یکی از بزرگترین میدانهای گازی منطقه شبرغان است و مجموع ذخیره آن در حدود ‪۲۵-۲۰‬‬
‫میلیارد متر مکعب می باشد‪ .‬در جریان حفاری چاه شماره ‪ ۴۴‬این میدان به دلیل عدم رعایت استندرد های حفاری و‬
‫عدم تعیین دقیق فشار داخلی مخزن‪ ،‬کلیه تاسیسات حفاری در اثر انفجار جاه منهدم گردید‪ .‬این حادثه باعث آزاد شدن‬
‫گاز و آتش سوزی گردید که قریب به یکسال ادامه داشت تا بالخره با روش های مختلف از جمله تزریق مواد و‬
‫گذاشتن سرپوش فلزی آتش سوزی چاه مهار گردید‪.‬‬
‫‪ – ۴.۵.۴‬میدان گاز خواجه گوگردگ‬
‫این میدان در ‪ ۲۲‬کیلومتری جنوب شرقی شهر شبرغان قرار دارد و ذخیره کلی این میدان در حدود ‪ ۸.۴۶‬میلیارد متر‬
‫مکعب تخمین زده شده و بهر براداری از آن ‪ ۲۱‬اکتبر ‪ ۱۹۶۷‬آغاز شده است‪ .‬در سال ‪ ۱۹۷۳‬میالدی ‪ ۲۸‬حلقه چاه‬
‫جهت استخراج و بهره برداری گاز در این میدان حفر گردیده و تا سال ‪ ۱۹۷۵‬به ‪ ۳۲‬حلقه افزایش یافت‪ .‬بخشی از‬
‫گاز تولیدی این منطقه از طریق خط لوله به شوروی سابق صادر میشد و بخشی دیگر از آن به فابریکه کود و برق‬
‫مزارشریف منتقل می گردید‪ .‬ذخیره گاز ترش خواجه گوگردک در حدود ‪ ۴.۱۸‬میلیارد متر مکعب و گاز شیرین آن‬
‫در حدود ‪ ۳۷‬تا ‪ ۳۸‬میلیارد متر مکعب ارزیابی شده است‪.‬‬
‫‪28‬‬
‫‪ – ۵.۵.۴‬میدان گاز جرقدوق‬
‫این میدان در حوزه گازی شبرغان واقع شده است و ذخیره گاز آن ‪ ۴۱‬میلیارد متر مکعب تخمین شده است‪ .‬عالوه بر‬
‫میدان های ذکر شده‪ ،‬مناطق نفت و گاز خیز دیگری در این ناحیه شناسایی شده اند که می توان به حوضه دشت لیلی‪،‬‬
‫حوضه آقچه‪ ،‬حوضه محمد جان‪ ،‬حوضه بلخ‪ ،‬حوضه ولسوالی غورماچ‪ ،‬حوضه علی آباد‪ ،‬حوضه بازارکلی‪ ،‬حوضه‬
‫کلفت و حوضه جنگل کالن اشاره نمود‪]۳۲[ .‬‬
‫‪ – ۶.۴‬استفاده از گاز برای تولید انرژی برق‬
‫یکی دیگر از منابع تولید برق گاز است که گرچه عمر ذخایر آن کمتر از سایر سوخت های فوسیلی است‪ ،‬اما به کار‬
‫گیری آن به ویژه در تولید برق رشد چشم گیری داشته است به طوری که درسال ‪ ۲۰۰۸‬پس از ذغال سنگ مهم ترین‬
‫منبع تولید برق محسوب می شود‪ .‬قیمت مناسب‪ ،‬راحتی حمل‪ ،‬آلودگی اندک و قابلیت تبدیل به صورت مایع (‪ )LNG‬از‬
‫عوامل موثر در رسیدن به سهم ‪ ۲۱‬درصدی گاز در تولید برق میباشد‪ .‬حدود نیمی از برق تولید شده از گاز طی سال‬
‫‪ ۲۰۰۸‬در پنج کشور ایاالت متحده‪ ،‬روسیه‪ ،‬جاپان‪ ،‬انگلستان و ایران صورت گرفته است‪.‬‬
‫جدول ‪ – ۹‬ده کشور نخست تولیده کننده برق از گاز در سال ‪۲۰۰۸‬‬
‫‪ – ۱.۶.۴‬فابریکه تولید برق از گاز در افغانستان‬
‫پروژه تولید انرژی برق از گاز طبیعی «بیاتپاور» به ظرفیت تولید ‪ ۴۲‬میگاوات انرژی برق در ‪۱۸‬کیلومتری شهر‬
‫شبرغان‪ ،‬ساحه گازدار یتیمتاق با سرمایهگذاری توسط شرکت محترم بیاتپاور در مراحل نهایی کار است وزارت‬
‫معادن و پترولیم از طریق تصدی افغانگاز مسؤولیت عرضه گاز مورد نیاز پروژه را مطابق قرارداد عهدهدار بوده‬
‫که از آن به عنوان یکی از مؤفقترین پروژههای کاری این وزارت و ادارات ذیدخل میتوان یادآور شد با‬
‫بهرهبرداری این پروژه‪ ،‬قرار است هزارها خانواده مشمول شبکه برق شرکت برشنا در والیات جوزجان‪ ،‬بلخ‪،‬‬
‫سمنگان و فاریاب از نعمت برق مستفید شده و باعث ایجاد شغل برای حدود ‪ ۲۵۰‬نفر به گونه مستقیم و بیش از ‪۴۵۰۰‬‬
‫نفر دیگر به گونه غیر مستقیم خواهد شد‪.‬‬
‫پروژه مذکور با داشتن (‪ )۹۰۰‬متر فاصله از ساحه گازی یتیمتاق در مراحل نهایی اجراء قرار داشته که در حال‬
‫حاضر‪ ،‬کار عیارسازی دستگاه تجرید سلفر (تصفیه گاز) و تست پایپالین انتقال گاز از دستگاه تصفیه الی دستگاه‬
‫تولید انرژی برق تکمیل و تا چند روز دیگر به بهرهبرداری سپرده خواهد شد‪]۳۳[ .‬‬
‫‪29‬‬
‫(سیما‪)۱۳۹۸ ,‬‬
‫جدول ‪ – ۱۰‬مشخصه فابریکه تولید برق والیت شبرغان [‪]۳۴‬‬
‫جدول ‪ – ۱۱‬قیمت گاز در والیت شبرغان [‪]۳۴‬‬
‫جدول ‪ - ۱۲‬ذخایر معادن گاز افغانستان [‪]۳۴‬‬
‫‪30‬‬
‫‪ – ۷.۴‬تکنالوژی فابریکه های تولید برق از گاز‬
‫فابریکه های گازی‪ ،‬کابرد های ویژه ای دارند فابریکه گازی به فابریکه های می گویند که بر مبنای سیکل گاز‬
‫(سیکل برایتون) کار می کند‪ ،‬و از سایکل های حرارتی می باشد‪ ،‬یعنی سیال عامل کار یک گاز است‪ .‬فابریکه گازی‬
‫دارای توربین گازی است‪ ،‬یعنی با سایکل برایتون کار می کند‪ .‬ساختمان آن در مجموع ساده است‪:‬‬
‫شکل ‪ – ۷‬نحوه کارکرد دستگاه تولید برق گازی [‪]۳۵‬‬
‫‪‬‬
‫کمپرسور‪ :‬وظیفه فشردن کردن هوا‬
‫‪‬‬
‫اتاق احتراق‪ :‬وظیفه سوزاندن سوخت در محفظه‬
‫‪‬‬
‫توربین‪ :‬وظیفه گرداندن جنراتور‬
‫هوای فشرده کمپرسور وارد اتاق احتراق که دارای سوخت گازویل است می شود‪ .‬چون هوای فشرده شده گرم است و‬
‫در اتاق احتراق سوخت آتش گرفته و هوا فشرده و داغ می شود‪ .‬هوای داغ فشرده کار همان بخار داغ فشرده توربین‬
‫های بخار را انجام می دهد‪ .‬کمپرسور به کار رفته در نیروگاه های گازی شبیه توربین است‪ ،‬دارای راتوری است که‬
‫بر روی این راتور پره متحرک است‪ ،‬هوا به حرکت درآمده و به پره های ساکنی برخورد کرده‪ ،‬در نتیجه جهت‬
‫حرکت هوا عوض شده و این هوا باز به پره های متحرک برخورد کرده و این سایکل ادامه دارد و در هر عمل هوا‬
‫فشرده تر می شود‪.‬‬
‫کمپرسور‪،‬مصرف کننده عظیم انرژی است‪ .‬هوای داغ فشرده را به توربین می دهیم‪ ،‬توربین دارای پره های متحرک‬
‫و ساکن است‪ .‬پره های ثابت چسپیده به استاتور می باشد پره های متحرک چسپیده به رتور می باشد‪ .‬حال جنراتور را‬
‫می توان به محور وصل کرده و از ترمینال های جنراتور می توان برق گرفت‪ ،‬طول نیروگاه ممکن است به ‪ ۲۰‬میتر‬
‫برسد‪ .‬قدرت فابریکه های گازی ‪ ۱‬میگاوات ولی باالی ‪ ۱۰۰‬میگاوات نیز ساخته می شود‪.‬‬
‫‪ – ۱.۷.۴‬فواید فابریکه های گازی‬
‫‪‬‬
‫سادگی آن است تمام آن روی یک شافت سوار است‪.‬‬
‫‪31‬‬
‫‪‬‬
‫ارزان است چون تجهیزات آن کم است‪ .‬یکی از عواملی که بر روی موثریت تاثیر دارد این است‬
‫که هوای ورودی چند درجه حرارت دارد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫احتیاج به آب ندارد(در سایکل اصلی نیروگاه نیاز به آب نیست) اما در تجهیزات جانبی نیاز به آب‬
‫است مثال برای سرد سازی هایدروجن به کار رفته جهت سرد کردن جنراتور در سرعت های‬
‫باال‪.‬‬
‫‪‬‬
‫راه اندازی این نیروگاه سریع است‬
‫‪‬‬
‫نیاز به پرسونل کم دارد‬
‫‪ – ۲.۷.۴‬معایب فابریکه های گازی‬
‫‪‬‬
‫آلودگی محیط زیست‬
‫‪‬‬
‫عمر آن کم است (فرسودگی توربین و کمپرسور) سوخت مازوت به علت آلودگی بیشتری که‬
‫نسبت به سوخت گازوییل دارد‪ ،‬کمتر به کار می رود‪.‬‬
‫‪‬‬
‫استهالک زیاد است‬
‫‪‬‬
‫دارای موثریت پایین است (مصرف سوخت آن زیاد است)‬
‫‪32‬‬
‫‪ - ۵‬نتیجه گیری‬
‫انرژی عاملی حیاتی است که نقش اساسی در تولید دارد‪ .‬منابع انرژی نقش موتور محرکه اقتصادی و تولید ملی را‬
‫دارد و تعیین کننده جایگاه کشور ها در نظام سرمایه داری جهان است‪ .‬انرژی تامین کننده نیاز های اولیه و خدماتی‬
‫همچون گرم کردن‪ ،‬سرد کردن‪ ،‬روشنایی و حمل نقل است‪ .‬رشد سریع اقتصادی در کشور های در حال توسعه و‬
‫رشد مداوم در کشور های صنعتی‪ ،‬باعث افزایش تقاضای انرژی گشته است‪ .‬در فابریکه های تولید برق در جهان‬
‫منابع انرژی مختلفی به گرفته میشود که این منابع می توانند سوخت های فوسیلی (نفت‪ ،‬گاز و ذغال سنگ) باشند یا‬
‫جز منابعی باشند که به آنها انرژی های نو (خورشید‪ ،‬باد و ‪ )...‬اطالق می شود‪ .‬در این بین ذغال سنگ به عنوان‬
‫سوخت فوسیلی و تجدید ناپذیر از سالیان دور تا به امروز همواره نقش موثری در تولید برق داشته است‪ .‬ذغال سنگ‬
‫یکی از با ارزش ترین مواد معدنی انرژی زا در جهان امروز می باشد که از نظر ذخیره بیشترین حجم را در دنیا‬
‫دارا است‪ .‬نیاز به انواع مختلف انرژی مخصوصا انرژی برقی به روند روز افزون صنعتی شدن و افزایش جمعیت‬
‫در جهان‪ ،‬روز به روز در حال افزایش است‪ .‬ذغال سنگ به عنوان سوخت فوسیلی نقش غیر قابل انکاری در توسعه‬
‫کشور ها داشته در بخش های مختلف از قبیل ذوب آهن و تولید فوالد جهان ایفا نموده است‪ .‬وجود پتانسیل فراوان‬
‫ذغال سنگ در کشور خصوصا در مناطق شمال کشور ضرورت استفاده اقتصادی از این منبع را ایجاب میکند میزان‬
‫ذخایر ذغال کشور بسیار باالتر از مقدار ضرورت به برق است لذا استفاده از انرژی حرارتی ذغال سنگ جهت‬
‫تولید برق به عنوان گزینه مهم قابل طرح است‪ .‬از این رو با توجه به وجود منابع عظیم ذغال سنگ حرارتی در‬
‫کشور‪ ،‬بررسی و امکان سنجی استفاده از ذغال سنگ حرارتی جهت تولید برق خصوصا در مناطق شمال کشور‬
‫موضوع مهم جهت ارزیابی می باشد‪.‬‬
‫افغانستان دارای منابع گاز قابل توجه می باشد گاز پاکترین منبع تولید برق میباشد اگر روی این منابع به صورت‬
‫درست سرمایه گذاری و مدیریت کرد بدون شک بهترین روش تولید برق برای افغانستان می باشد یکی از مزیت های‬
‫عمده که دستگاه ها ساده بودن و کم هزینه بودن نسبت به دیگر دستگاه های سوخت منابع فوسیلی است‪ .‬خوشبختانه در‬
‫این اواخریک دستگاه تولید برق از گاز در شهر شبرغان فعال گردیده اگر به همین شکل دیگر گارخانه های تولید‬
‫برق از گاز را تاسیس نماییم بدون شک ما میتوانیم از این طریقه افغانستان را از واردات برق بی نیاز نموده حتا‬
‫میتوانیم برق صادر نماییم پس در نتیجه گفته می توانیم که در افغانستان بهترین راه تولید برق از منابع فوسیلی تولید‬
‫برق از گاز می باشد که ارزانترین و پاک ترین نوع منابع فوسیلی است‪.‬‬
‫‪33‬‬
‫منابع‪:‬‬
‫‪October 2013). 28( Article Sixteen of the 2004 Constitution of Afghanistan. .1‬‬
‫‪.CIA The World Factbook .Crude oil - proved reserves. .2‬‬
‫‪https://www.cia.gov/library/Publications/the-world-factbook/geos/af.html‬‬
‫‪https://momp.gov.af/ Ministry of Mines and Petroleum. Oil and Gas Resources. .3‬‬
‫‪.451 ،Ministry of Energy and Water April 2013).( Power Sector Master Plan. .4‬‬
‫‪Oil And Gas Fields In Afghanistan. Sep. 7, 2012).( Ramya Venugopal Amie Ferris-Rotman. .5‬‬
‫‪Reuters.‬‬
‫‪)Power Magazine, S Sep/Oct, 1996). .6‬‬
‫‪The World Bank Working for a World Free of Poverty Toggle navigatio Afghanistan GDP. .7‬‬
‫اداره همکاری ایاالت متحده آمریکا‪ .‬منابع ذغال سنگ در افغانستان‪ USAID. .‬تم االسترداد من‬
‫‪http://pubs.usgs.gov/fs/2005/3073/2005-3073.pdf‬‬
‫‪ .8‬افغانستان‪ ,‬وزارت معادن و پترولیم‪ .)۱۳۹۷( .‬استراتژی اصالح سکتور ذغا لسنگ افغانستان‪.‬‬
‫‪ .9‬اکرمی سیما‪ .)۱۳۹۸( .‬بیات پاور‪ .‬وزارت معادن و پترولیم‪.‬‬
‫‪ .10‬انجنیر عبدلقدوس مجید‪ .)۱۳۴۷( .‬نفت و گاز طبیعی در افغانستان‪.‬‬
‫‪ .11‬داود کیانی‪ ۸( .‬مرداد ‪ .) ۱۳۸۶‬مشارکت انرژی روسیه‪-‬اتحادیه اروپا‪ .‬پژوهشکده مطالعات راهبردی‪.۱۴۸ ، ،‬‬
‫‪ .12‬ذخایر گاز افغانستان بیش از ‪ ۳‬تریلیون متر مکعب!! افغان نیوز‪.‬‬
‫‪http://www.afghanews.ir/ShowDetails.aspx?NewsId=23236‬‬
‫‪ .13‬سید حجت حسینی در وبسایت‪ .‬نفت و گاز افغانستان‪.‬‬
‫‪ .14‬علی صفری‪ .‬کارآمدترین تکنولوژی پاک زغال سنگ در تولید برق‬
‫‪ .15‬کریم پوپل‪ .)۲۰۱۲( .‬ظرفیت و پوتانشیل تولید نرژی در افغانستان‪.‬‬
‫‪ .16‬نفت و گاز در افغانستان ‪ .‬ارزیابی توسط اداره سروی و جیولوژی ایالت متحده آمریکا‪.‬‬
‫‪http://afghanistan.cr.usgs.gov/oil-and-natural-gas‬‬
‫‪ .17‬نوشته آزانس خبری باختر در وبگاه آزانس خبری باختر‪ ..‬ذخایر حوزه نفتی افغان‪ -‬تاجک سرشار از منابع‬
‫طبیعی است‪.‬‬
‫‪ .18‬ویکیپدیای ‪ ۲۰( .،‬آوریل ‪ .)۲۰۰۸‬دستگاه حرارتی‪.‬‬
‫‪Article Sixteen of the 2004 Constitution of Afghanistan. (28 October 2013). .19‬‬
‫‪The World Bank Working for a World Free of Poverty Toggle navigatio Afghanistan GDP. .20‬‬
‫‪ .21‬کریم پوپل‪ .)۲۰۱۲( .‬ظرفیت و پوتانشیل تولید انرژی در افغانستان‪.‬‬
‫‪ .22‬افغانستان‪ ,‬وزارت معادن و پترولیم‪ .)۱۳۹۷( .‬استراتژی اصالح سکتور ذغا لسنگ افغانستان‪.‬‬
‫‪ .23‬ویکیپدیای ‪ ۲۰( .،‬آوریل ‪ .)۲۰۰۸‬دستگاه حرارتی‪.‬‬
‫‪.Power Magazine, S( Sep/Oct, 1996). .24‬‬
‫‪ .25‬علی صفری‪ .‬کارآمدترین تکنولوژی پاک زغال سنگ در تولید برق‬
‫‪34‬‬
‫‪ .26‬انجنیر عبدلقدوس مجید‪ .)۱۳۴۷( .‬نفت و گاز طبیعی در افغانستان‪.‬‬
‫‪ .27‬سید حجت حسینی در وبسایت پژواک‪ .‬نفت و گاز افغانستان‪.‬‬
‫‪.CIA The World Factbook Crude oil - proved reserves. .28‬‬
‫‪https://www.cia.gov/library/Publications/the-world-factbook/geos/af.html‬‬
‫‪.451 ،Ministry of Energy and Water April 2013).( Power Sector Master Plan. .29‬‬
‫‪ .30‬داود کیانی‪۸( .‬مرداد ‪ .) :)۱۳۸۶‬مشارکت انرژی روسیه‪-‬اتحادیه اروپا‪ .‬پژوهشکده مطالعات راهبردی‪.۱۴۸ ، ،‬‬
‫‪ .31‬مونا گلچین‪ .‬بررسی وضعیت ذخایر گاز طبیعی در جهان‪ .‬معاونت مهندسی نفت‪.‬‬
‫‪ .32‬انجنیر عبدلقدوس مجید‪ .)۱۳۴۷( .‬نفت و گاز طبیعی در افغانستان‪.‬‬
‫‪ .33‬ذخایر گاز افغانستان بیش از ‪ ۳‬تریلیون متر مکعب!! افغان نیوز‪.‬‬
‫‪http://www.afghanews.ir/ShowDetails.aspx?NewsId=23236‬‬
‫‪ .34‬اکرمی سیما‪ .)۱۳۹۸( .‬بیات پاور‪ .‬وزارت معادن و پترولیم‪.‬‬
‫‪.451 ،Ministry of Energy and Water April 2013).( Power Sector Master Plan. .35‬‬
‫‪ .36‬وب سایت برق و الکترونیک‪www.ele.ir .‬‬
‫‪35‬‬
36