ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЛМАТЫ УНИВЕРСИТЕТІ
БЕКІТЕМІН
Педагогика және психология
кафедрасының меңгерушісі
Махмутов Б.Л.
_________________________
«____»____________20___ ж
БІЛІМ АЛУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Басқару психологиясы
(пәннің атауы)
Мамандық;Психология
Алматы, 2020 ж.
Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені:
«Психология» мамандығы бойынша білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешенін
таңдау бойынша оқылатын пәндер каталогы негізінде дайындалды. «___»____________ 20__ ж.
хаттама №_____ бекітілген.
Бағдарламаны жазған _________________________ ________________
(қолы)
«Басқару психологиясы» білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешенін
____________________________________________________________________ дайындады және
Педагогика және психология кафедрасының мәжілісінде қаралды, «___»_____________20__ ж.,
хаттама №_____
Кафедра меңгерушісі
__________________
(қолы)
Пәннің оқу-әдістемелік кешені Университеттің ОӘК мақұлданды
«___»_____________20 _ ж. хаттама №_____
Оқу-әдістемелік жұмыстар жөніндегі әдіскер _______________
(қолы)
___________________
20___ ж.
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
Пәннің оқу-әдістемелік кешенінің мазмұнының тізімдемесі
№
1
2
3
4
5
6
7
8
Құжаттаманың атауы
Силлабус
Дәрістер тезистері
Семинар және практика сабақтарының қысқаша сипаттамасы (жоспарлар,
семинар және практика сабақтарын жүргізуге арналған тапсырмалар,
СОӨЖ, СӨЖ);
Зертханалық және студиялық сабақтардың тақырыптары мен қысқаша
сипаттамалары
Емтиханға дайындалуға және өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар,
соның ішінде тесттер
Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі, соның ішінде электрондық
тасуыштардағы әдебиеттер
Интернет-ресурстардың тізімі
Глоссарий
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
Беті
1. Пәннің мақсаты мен міндеті
Пәнді оқытудың мақсаты: «Басқару психологиясы» пәні магистранттың психологиялық
білімін кеңейту, психологиялық танымын тереңдету, психологиялық ойлауын
қалыптастыру, психологиялық қарым-қатынасты дамыту болып табылады.
«Басқару психологиясы» пәнінің негізгі міндеттері:
- оқу мекемелерінде психологиялық қызметті ұйымдастыру;
- психологтың теориялық кіріспесі және әдістемелік дайындықтың қажеттілігін түсіндіру;
- мәселеге бағытталған байланыс, принциптарды ғылыми жинақтау;
- психологиялық қызметтің міндеті мен тәсілін практикалық психологтардың технологиялық
аспект әрекетінде зерттеу;
- басқару іс-әрекетінің психологиялық негізі туралы жүйелі білімдерді қалыптастыру;
- Кәсіби іс-әрекет психологиясының әдістерімен және оның тәжірибеде қолдану жолдарымен
таныстыру.
«Басқарупсихологиясы» пәнін оқыту нәтижесінде магистрант келесі реттегілерді білу керек:
- кәсіби іс-әрекет психологиясы пәнінің пайда болуы мен дамуын;
- кәсіби іс-әрекет психологиясы психология пәнінің негізгі ұғымдарын, анықтамаларын,
қағидаларын;
- психологиялық құбылыстар, тұлғалық қасиеттер және психикалық үрдістердің
заңдылықтарын білу.
- кәсіби іс-әрекет психологиясының зерттеу әдістері мен әдістемелерін.
Магистрант меңгеруі керек:
- отандық және шетелдік әлеуметтік және ұйымдастырушылық психологиясының
тәжірибесіндегі әдістемелердің ерекшеліктерін меңгеру;
- қазіргі кезеңдегі әр түрлі әдіс, тәсілдерді практикалық тұрғыда қолдану тиімділігінің
меңгеру.
- алған білім, дағды, іскерліктерін болашақ кәсіби іс-әрекет пен оқу-танымдық үрдісінде өз
бетінше пайдалану;
- әлеуметтік және ұйымдастырушылық психология ғылымы мен практикасының негізгі
мәселелерін өз бетінше зерттеу үшін дағдыларды игеру.
ПРЕРЕКВИЗИТТЕР ТІЗІМІ
№
Пәнатаулары, олардың бөлімдері (тақырыптар)
1.
Жалпы психология. Психикалық үрдістер, тұлғалы қасиеттердің
ерекшеліктерін қарастырады.
2.
Әлеуметтік психология. Тұлғаның әлеуметтік психологиясын, тұлға
аралық қарым-қатынас, әлеуметтік топ туралы жалпы ұғымдар.
Ұйым және еңбек саласы.
3.
Мамандыққа кіріспе. Практикалық әдістерді іс-әрекет барысында
қолдану.
ПОСТРЕКВИЗИТТЕР ТІЗІМІ:
№
Пән атаулары
1.
Дифференциалды психология.
2.
Тұлға психологиясы.
3.
Еңбек психологиясы.
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
4.
Даму психологиясы.
2. Пән мазмұны
2.1. Дәрістік курс
Тақырып №
1тақырып
2 тақырып
3 тақырып
4 тақырып
Тақырып, дәрістер
Тақырып мазмұны
аттары
Басқару психологиясы Тәжірибелік қорытындылар мен
пәні және әдістері
ұсыныстар
жасауға
қажет
психологиялық
құбылыстарды
сипаттап, оларды жүйелеу және
олардың
арасындағы
байланыстар мен себептерін
анықтау.
Олар:
басқару
ұйымының жеке құрылымдарын,
жағдайын және өзгерістерін
диагностикалау және болжау,
бағыныштылар
іс-әрекетінің
бағдарламасын
қалыптастыру,
басшының өз жұмысының тиімді
болуын қарастыруы.
Басқару
Басқару
психологиясы
психологиясының
психологияның түрлі зерттеу
негізгі зерттеу әдістері
әдістеріне, оның ең негізгілері
бақылау және экспериментке
сүйенеді. Бақыалау әдісі мәні
және
мазмұнына
қарай
шындықты бейнелейтін күрделі,
объективті процесс.
Басқару
Басқару адамзат іс-әрекетінің
психологиясының
ертеден келе жатқан
саласы.
методологиялық
Басқару психологиясы туралы
негіздері
неміс зерттеушілері В.Зигерт
және Л.Ланг: «Басқару - алдыға
қойылған мақсатқа адамдарды
және материалдық құралдарды
ізгілікпен,
үнемді
және
рационалды пайдалану арқылы
қол жеткізу» деген анықтама
берген.
Басқарудың
Кез келген заңдар сияқты біздің
психологиялық заңдары білетін
білмейтінімізге
байланыссыз
тұлғааралық
қатынаста және топтық қарымқатынасқа байланысты басқару
психологиясының
заңдары
болады. Жалпы басқару ісәрекетіндегі
басқару
психологиясының
негізгі
заңдары:
1.Пікірдің бегісіздік заңы.
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
Сағат Семестр
саны аптасы
1
1
1
2
1
3
1
4
5 тақырып
Басқарудың
психологиялық
теориялары
Психоанализ теориясы.
6 тақырып
Басқару психологиясы
ғылымының
қалыптасып, даму
тарихы
7 тақырып
Қазақстандағы басқару
психологиясының
дамуы
8 тақырып
Басқару қызметінің
мәдениеті
2.Өзара
қабылдаудың
сәйкес болмау заңы.
3.Өзін-өзі
бағалаудың
сәйкес болмау заңы.
4.Ақпаратты
бұрмалау
заңы.
5.Өзін-өзі сақтау заңы.
6.Компенсация
заңы
болып табылады.
Әрбір
әлеуметтік
процесті
зерттеуде
қазіргі
басқару
психологиясы адамға, тұлғалық
басымдылықтарға ерекше назар
аударады. Әр адам өзінің ойлау
тәсілін нәтижесі болғандықтан
тиімді деп есептейді, бірақ
шектелулілігі және сенімділігі,
жаңалықтан
қорқуы
жалған
тәсілдер мен өзіне шектен тыс
сенімділігіне
байланысты
шығармашылықтың
тиімділігі
төмендейді.
Адамдардың іс-әрекеті белгілі
бір басшылық жасап, бағыттауды
қажет етеді, олай болмаса
мақсатқа жету мүмкін емес.
Қазіргі менеджмент теориясын
зерттеушілер
Мескон
Х.М.,
Альберт М.,Хедоури Ф ертедегі
басқару
туралы
мынадай
мысалдарды келтіреді.
Басқару – бұл адамға белгілі бір
өкілеттілікті, берілген билікті
пайдалануға мүмкіндік беретін
қызмет. Адамдар бар жерде
басқару жұмысы болмаса, іс
алға баспайды. Басқару мәселесі
қазақ халқының ұлы ойшылдары
мен
ел
бастаған
ақылгөй
даналарын
ежелден-ақ
ойландырған
күрделі
мәселелердің бірі.
Басқару-(синонимі-менеджмент)
ұйым шеңберінде
қойылған
белгілі бір мақсатқа жету үшін
жасалған
реттелген
ісшаралардың
жиынтығын
көрсетеді. Басқарушылық – бұл
ақыл – ой мен физикалық іс әрекет, ал мақсаты- берілген
әрекеттердің бағынушылардың
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
1
5
1
6
1
7
1
8
9 тақырып
10 тақырып
Басқару функциялары
Басқарушының негізгі
функциялары
11 тақырып
Басқару деңгейлерінің
қызметі
12 тақырып
Қазіргі басқарудың
психологиялық
құрылымы
13 тақырып
Басқару іс-әрекетінің
психологиялық
негіздері
14 тақырып
Мақсатты анықтау
және жоспарлау
орындауы және белгілі бір
тапсырмалардың шешілуі болып
табылады.
Басқару функциясы орындайтын
жұмысының түріне қарамастан
барлық ұйымдарда
бірдей
болады.
Әрбір
функцияны
орындау барысында белглі бір
мақсаттар
шешімн
табады.
Ұйымды басқару үшін барлық
функциялар кешенді орындалуы
қажет.
Басқару жұмысындағы негізгі
тұлға – басшы. Әкімшілік –
ұйымдастырушылық
функциялар. Коммуникативтік
функциялар.
Тәрбиелеу
функциялары.
Еңбектің бөлінуі басқарудың
түрлі
деңгейлерінің
қалыптасуына
әкеледі.
Ұйымдарды
басқару
деңгейлердің санына, мақсатына,
міндетіне, көлеміне, сыртқы
және
ішкі
факторларға
байланысты. Ұйымның көлеміне
байланысты оның деңгейлерінің
саны анықталады.
Кез келген басқару негізі
ақпартпен байланысты мәлімет
жинау, оны өңдеу, мәлімет беру,
сақтау, өзгерту т.б. күрделі
еңбектен тұрады және бұлардың
негізі ақпарат болып табылады.
Ақпараттың
маңызы
оның
нақтылығында.
Басқару
психологиясы
басшылық
іс-әрекетінің
психологиялық заңдылықтарын
зерттейтін
психологияның
саласы. Оның мақсаты - басқару
жүйесінде жұмыстың тиімділігін
арттырып,
сапалылығын
жетілдірудегі
психологиялық
жағдай
мен
ерекшеліктерін
талдау.
Басқару
психологиясының
басты
категориясы - басқару іс-әрекеті
(бұдан ары қарай-БІ) түсінігі.
Басқаруды
теориялық
және
қолданбалы
жоспарлауда
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
1
9
1
10
1
11
1
12
1
13
1
14
психологиясы
15 тақырып
Басқарудағы
ұйымдастыру
психологиясы және
принциптері
оптимизациялау
мәселесінің
шешімі басшының қызметін
зерттеуден басталады. Басшы
қызметі – ұйымның қалыпты
қызметін
ұйымдастыруды
қамтамасыз ету үшін шешілуі
тиіс
қайталанатын
біртекті
міндеттердің жиынтығы, оны бір
күйден
алға
қойылған
мақсаттарға толық жауап беретін
екінші күйіне ауыстыру.
Жоспар құрастырылғаннан кейін
оның орындалуын, қамтамасыз
ету керек. Бұл – басқаруды
ұйымдастырудың негізгі мәніне
негізделеді.
Ұйымдастыру
қызметі логикалық үш құраушы
жүйені құруды қарастырады:
жұмыс жасайтын адам немесе
адамдар тобы; экономикалық
қатынастар;
техникалық
құралдар.
Барлығы:
1
15
15
15
2.2. Семинарлық, практикалық сабақтар
Тақырып №
1 тақырып
Сабақ тақырыбының аттары
Басқару субъектісінің
психологиясы
2 тақырып
Басқару іс-әрекетіндегі
таным процестері және зейін
мен түйсік
3 тақырып
Қабылдау
Тақырып мазмұны
Жүйе ретінде психиканың
белгілі
бір
ұйымдастырылу
ерекшелігі болады. Онда
психикалық
процесті,
психикалык
жағдай,
кейіпті,
психикалық
қасиетті,
психикалық
жасалымды ажыратады.
Түйсік
сезім
органдарына әсер етудің
және бас ми жүйке
орталықтарының
қозуының
нәтижесінде
реалды
шындықтың
бейнелену қасиеті. Түйсік
сан
қырлы
сыртқы
ортаның адамға қажетті
сапаларын бейнелейді.
Басқару
іс-әрекетінде
оның субъектісі және
объектісі
болып
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
Барлығы
(сағ.)
1
Семестр
аптасы
1
1
2
1
3
4 тақырып
Ес- жад
5 тақырып
Ойлау
6 тақырып
Зейін
7 тақырып
Басшылық жасау және
көшбасшылық
табылатын
адамдардың
қабылдауының даралық
стилінің
ерекшеліктері
белгілі
роль атқарады.
Қабылдау затты тұтас
бейнелейтін
процес.Ең
алдымен, мыналарды атап
көрсету қажет.
Мнемикалық
үрдістер
басқарудағы
кәсіби
маңызды
ақпаратты
сақтау,
өңдеу
және
қолдануды
қамтамасыз
етеді. Олар жад немесе ес
деп
аталатын
жалпы
ұғыммен
біріктірілген.
Жад - психика қызметінің
жалпы бүтін жүйесі, онда
адам тәжірибесі бекітіледі,
сақталады,
ұмытылады
және
қайта
жаңғыртылады.
Ойлау ең күрделі, әрі
интегративті
танымдық
психикалық үрдіс болып
табылады және басқаруда
маңызды рөл атқарады.
Ол өзінде таңбалық жүйе
мен
сөз
арқылы
логикалық,
сезімді
танудың
элементтерін
интеграциялайды.
Зейін таным процестерінің
бірі, оның мәні мен жеке
дара қарастыру жағынан
келгенде психолгтардың
арасында қалыптасқан бір
пікір
жоқ.
Көптеген
психологтар зейін тәуелсіз
жеке дара процесс емес,
барлық таным процестері
мен іс -әрекеттер сәтінің
бір моменті ғана деп
есептейді.
Басшы қызметінің басты
мақсаты ұйым мақсатына
қол
жеткізу
болып
табылады.
Ол
оны
қызметкерлер
арқылы
жасай алады. Басшының
қызметкерлерге қатысты
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
1
4
1
5
1
6
1
7
8 тақырып
9 тақырып
10 тақырып
11 тақырып
12 тақырып
үйреншікті мәнері – ұйым
мақсатына қол жеткізуге
түрткі болу және әсер ету
– бұл басшылық ету стилі
болып табылады.
Басшының тиімді
К.Левин тәжірибе түрінде
басшылық жасау әдістері
басқарудың негізгі үш
стилін бөліп, сипаттады:
авторитарлық
(директивтік),
демократиялық
(ұжымдық), либералдық
(бейтарап, араласпайтын).
Блейк пен Мутонның
Огайо
штатының
басқарушылық торы
университетінде
Блейк
пен Мутон
басқару
психологиясы туралы өз
концепциясын
жасады.
Олар
кез-келген
басқарушылық қызметтің
тиімділігін
екі
«өлшеммен»
өлшеуді
ұсынды
Жоғары деңгейдегі
Гарри Шродердің (1989)
басқарушылық қабілеттер
жоғарғы
деңгейдегі
басқарушылық қабілеттер
туралы
концепциясы
күрделі және тез өзгеретін
қоршаған ортада басқару
қызметтерінің
дәстүрлі
түрлерінен
(жоспарлау,
ұйымдастыру,
бақылау,
мотивация) ерекшеленетін
қосымша
қабілеттерді
талап етеді.
Басқару
жұмысындағы Басқару
психологиясы
мотивтер және мотивация
ұғымы
білімдердің
жиынтығы ретіндегі сана
семантикасымен
түсіндіріледі.
Басқару
психологиясының
басқару
функциясы
сананың базалық қызметін
реттеумен байланысты.
Іскерлік қарым-қатынастар
Кең мағынада алғанда
және басқару жұмысындағы қарым-қатынас
шиеленістер
адамдардың жеке және
әлеуметтік
өмірінің
міндетті
жағдайы.
Адамдардың бірлескен ісәрекеті, яғни басқару
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
1
8
1
9
1
10
1
11
1
12
13 тақырып
14 тақырып
15 тақырып
әрекеті тек қана адамның
бір-бірімен
қарымқатынас
жасауының
арқасында ғана мүмкін
болады.
Жауапкершілік
«Жауапкершілік»термині
психологиясы
психологияның
түрлі
салаларына
тікелей
қатысты. Бұл түсініктің
мазмұны жеке тұлғаны
зерттеуде,
когнитивтік
процестерде,
басқару
психологиясында,
адамгершілік тәрбиесінде
талданады.
Сондай-ақ
жауапкершілікті заңгерлер
де, әлеуметтанушылар да,
философтар да зерттейді.
Ұйымдағы стресс
Қазір біздің өмірімізде
сөзімізге тұрақты енген,
ғылыми зерттеуде кең
тараған термин «стресс».
Ағылшын тілінде стресс
сыртқы
әсердің
ықпалының
күшеюін
білдіреді.
Басқару мақсаттары және Әрбір ұйымның іс-әрекеті
олардың ерекшеліктері
тиімді болуы үшін алдына
белгілі бір мақсат қоюы
керек. Ұйымның ішінде
қойылатын
міндеттер
басқарушылық міндеттер
деп аталады және оны
шешуде басшы жауапты.
Барлығы
1
13
1
14
1
15
15
15
2.3.Студенттермен оқытушы жетекшілігімен жасайтын өзіндік жұмыстары (СОӨЖ)
№
1
2
3
4
5
МОӨЖ арналған тапсырмалардың
Өткізу түрлері
тақырыбы мен мазмұны
Басшылардың басқару қызметі.
Ұжымдық
пікірталас
Басқарудағы қиындықтарды шешу
Дебат
Басқару
мақсаттарын
шешудің Дискуссия
стратегиясы және тактикасы
Әріптестік немесе кооперация.
Дөңгелек үстел
Басқару
қабылдау
қызметіндегі
шешім Дебат
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
Сағат
саны
2
Семестр
аптасы
1
2
2
2
3
2
4
2
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Шешім қабылдаудағы көшбасшының
ролі.
Басқару мақсаттарын шешу әдістері
Басшы кадрларды дайындау және
бағалау
Мойындауды қамтамасыз ету
Өкілеттік беру
Кері байланыс
Түйсік
Қабылдау
Ойлау
Зейін
Барлығы:
Коллективті
диспут
Пікірталас
Дебат
2
6
2
2
7
8
Дөңгелек үстел
Дискуссия
2
2
9
10
Коллективті
диспут
Реферат қорғау
Пікірталас
Топтық талқылау
Реферат қорғау
2
11
2
2
2
3
30
12
13
14
15
15
2.4. Студенттердің өзіндік жұмысы
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
СӨЖ арналған тапсырмалардың
тақырыбы мен мазмұны
Басшының дұрыс шешім қабылдауы
Бақылау
түрлері
Жедел
сауалдама
М.Басадур ұйымдастыру мәселелерін Конспект
үзідіксіз, динамикалық
үрдіс ретінде тексеру
шешу
Басқару мақсаттарын шешу
Реферат
Ұжымдық шешімдердің ерекшеліктері
Жедел
сауалдама
Интуитивтік шешім қабылдау
Коллоквиум
Рационалды шешім қабылдау және оның Әдістемелерді
кезеңдері
конспектілеу
Басқару
мақсаттарын
шешуде Жедел
қолданылатын тактикалар
сауалдама
Шиеленісті
жағдайда
басшылардың Реферат
әлеуметтік мінезі
Басқару мақсатының негізгі типтері және Сауалнама
олардың ерекшеліктері
Басшылардың басқару қызметі
Реферат қорғау
Жағымды және жағымсыз стрестердің Баяндама
айырмашылықтары
Жауапкершілік
атрибуциясы
және Коллоквиум
инстанция
Әлеуметтік жауапкершілік
Дөңгелек
үстел
Шиеленіс
жағдайындағы
мінездің Пікірталас
моделдері
Шиеленістен шығудың жолдары
Конспект жазу
Барлығы:
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
Сағат
саны
2
Семестр
аптасы
1
2
2
2
2
3
4
2
2
5
6
2
7
2
8
2
9
2
2
10
11
2
12
2
13
2
14
2
30
15
15
3. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
3.1.Ұсынылатын әдебиеттер көздері
Негізгі әдебиеттер
1. Психология: Адамзат ақыл-ойының қазынасы. Алматы, 2005 ж. 10 том.
2.Құнанбаев А. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1968. -Б.123-216.
3.Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. Пер. с английского М.Дело, 1992
4.Тейлор Ф.У. Менеджмент. Пер. с английского М.,Контроллинг,1992.
5. Файоль А. Общее и промышленное управление.Пер. с французск М.,Контроллинг,1992.
5.Ладанов В. Практический менеджмент. Часть1-ш. М.: Ника,1992
6.Зингерт В., Ланг Л., Руководить без конфликтов Пер. с нем. М., Экономика,1990.
Қосымша әдебиеттер
Морозов А.В. Деловая психология. Курс лекции: учебник для вузов. СПб.: Изд. Союз, 2000.
2.Маслоу А.Г.Мотивация и личность /Пер. с англ. СПб.: Евразия, 2001.
3.Кабаченко Т.С. Психология управления.М.,2003.
4.Азрилиян Л.Н. редакциялаған-М.: «Правовая культура» қоры, 1994.-528 б.
5.Азаматтық қоғам терминдерінің орысша-қазақша сөздігі-Алматы,2007.-154 б.
6.«Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызметкерлерінің ар-ұждан кодексі туралы» Қазақстан
Республикасы Президентінің 2005 жылғы 3 мамырдағы №1567 Жарлығы
7.Огнев А.С. Организационное консультирование в стиле коучинг. СПб.: Речь, 2003.
Анықтамалық әдебиеттер
1. Краткий
психологический
словарь
/
Ред.-сост.Л.А.Карпенко.,
А.В.Петровского. – Ростов н/Д., 1989.
2. Психологический словарь – под ред. В.П. Зинченко. – М., 1997.
Интернет-көздері
1. http:// www.nlp. kiev.ua/literature.ru
2. http:// www.nlp.by.ru/
3. http:// gipnoz.lgg.ru/
4. http:// pptus.ru / server_psytechserver.html
5. http:// www. people.nnov.ru/kamin/ccc.htm
6. http:// psybook/newmail.ru/
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
под.общ.ред.
3.2 Емтиханға дайындық сұрақтары
Басқару психологиясы пәнiнен емтихан сұрақтары
1. Басқару психологиясы пәні, мақсаты.
2. Басқару психологиясының принциптері.
3. Қарым- қатынастың түрлері.
4. Басқару стильдері.
5. Топтың әлеуметтік- психологиялық құрылымы.
6. Басқару ғылымының негізгі мектептері мен бағыттары.
7. Топтағы адамдардың бір-бірін қабылдаудың ерекшеліктері.
8. Басқару психологиясының басқа ғылым саласымен байланысы.
9. Қазіргі басқару психологиясының құрылымы.
10. Басқару психологиясындағы ұйымдастыру туралы түсінік.
11. Топ туралы түсінік.
12. Басқару үрдісіндегі қарым-қатынас.
13. Жетекші психологиясы.
14. Басқарушының мәртебесі.
15. Басқарушының негізгі қызметі.
16. Басқару деңгейлерінің қызметі.
17. Басқару мен басшылықтың ұқсастығы мен айырмашылықтары.
18. Топ түрлері, ондағы қарым- қатынас ерекшеліктері.
19. Жетекші психологиясы туралы теориялар.
20. Жеке адам - басқару нысаны ретінде.
21. Басқарудың ұжымдық тұжырымдамасы.
22. Басшы жұмысының күшті және әлсіз жақтары.
23. Мотив жеке адамды басқару факторы ретінде.
24. Басқару ғылымының негізгі мектептері мен бағыттары.
25. Лидерге-көшбасшыға тән мінез- құлық ерекшеліктері
26. Басқарушының атқаратын қызметі.
27. Мотив түрлері және оның басқару іс- әрекеті барысындағы рөлі.
28. Басқару функциялары.
29. Басқару мен ұйымның бірлігі.
30. Персоналды бағалау.
31. Құзырлылық мінез-құлық индикаторы.
32. Ұйымішілік жоспарлау, құрамы.
33. Ұйымішілік жұмысты жобалау
34. Басқару психологиясындағы қызығушылықтың мәні.
35. Басқару психологиясында мақсатты іске асыру өлшемін қалай түсінесіз?
36. Басқару үрдісіндегі қарым-қатынас.
37. Ұжымдық басқарудағы ақпараттың орны.
38. Социометрия әдісі арқылы топтағы лидерді анықтау.
39. Лидерге тән қасиеттер мен оның қалыптасуындағы ортаның ықпалы.
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
40. Басқару іс-әрекетінің мәні.
41. Басқару мәдениеті туралы түсінік.
42. Басқарудағы лидер және басшы мәселесі.
43. Басқару іс- әрекетінің психологиялық ерекшелігі.
44. Басқарушының атқаратын қызметі мен оның мәні.
45. Басшының мінез-құлқындағы ерекшеліктер.
46. Жетекші психологиясы.
47. Мотив туралы түсінік.
48. Басқару іс- әрекетінің түрлері мен ерекшелігі.
49. Жеке адам- басқару субъектісі ретінде.
50. Шиеленістен шығу жолдары.
51. Басқару іс-әрекетінің құрылымы.
52. Ұжымдағы дау-жанжалды шешудегі басшының рөлі.
53. Басшының мінез-құлқындағы ерекшеліктер.
54. Дау-жанжалды басқару психологиясы.
55. Жетекшіге тән психологиялық қасиеттер туралы түсінік.
56. Шиеленістен шығу жолдары.
57. Басқарудағы шешімділік.
58. Сөзсіз қарым-қатынас жасау ерекшелігі.
59. Басқару стильдерін талданыз.
60. Қарым- қатынас психологиясы.
61. Басқару шешімін қабылдаудың деңгейлері.
62. Басқару қарым-қатынасындағы психологиялық принциптер.
63. Келіссөз барысының психологиясы.
64. Имидж және оның құрамдас бөліктері.
65. Шешім қабылдаудағы басқарушының мінез- құлық ерекшелігі.
66. Басқару үрдісіндегі қарым-қатынас.
67. Басқару стильдерін жіктеудегі түрлі авторлардың ой- пікірлері.
68. Басқару стилін анықтауда іскерлік ойындар жүргізу маңызы.
69. Басқарылатын объектіге сәйкес басқару түрлері қандай
70. Әлеуметтік менеджмент және оның ғылыми мектептері.
71. Басқару салалары.
72. Менеджменттің әлеуметтік ресурстары.
73. Басқару теориясы мен практикасындағы адамзаттық фактор ролі.
74. Әлеуметтік ресурстардың талаптары және олардың құрылымы.
75. Қазіргі әлеуметтік басқару мәдениетінің феномені.
76. Менеджмент құралдарында әлеуметтік ресурстарды тиімді қолдану жолдары.
77. Басқару және ұйымдастыру мәдениетінің басты мазмұны- адам ресурстары.
78. XX ғасырдың соңындағы әлеуметтік менеджменттің қалыптасуының жалпы
қағидалары.
79. Әлеуметтік ресурстарды игеру технологиялары.
80. Эмоция мен сезімнің қарым-қатынастағы орны.
81. Қарым-қатынаста сезімнің байқалуы.
82. Адамдардың бірін-бірі қабылдауының негізі.
83. Адамдардың бірін-бірі түсінуіндегі кедергілер.
84. Жеке бастың «ақпараттық кеңістігі» деген не?
85. «Кері байланыстың» тиімділігін арттыру ережелері.
86. Шиеленіс жағдайындағы мінездің моделдері.
87. Шиеленіс жағдайын шешудің факторлары.
88. Жауапкершілік туралы түсінік.
89. Әлеуметтік жауапкершіліктің сипаты.
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
90. Жағымды және жағымсыз стрестер.
1. Пән туралы ақпарат
Пән атауы Басқару психологиясы
Кредиттер саны_2
Курс, семестр_2 курс, 3 семестр
Мамандықтың шифры мен атауы_6М010300-Педагогика және психология
Педагогика-психология институты, Педагогика және психология кафедрасы
Пәнді өткізу уақыты және орны Сейсенбі, 14.00-12.50, 15.00-13.50, 507 ауд.
Оқытушының аты-жөні, лауазымы, дәрежесі, атағы Ибраимова Жанар Қажыбаевна, п.ғ.к., доцент
Контактілік ақпарат (телефон 87070594298, e-mail:ranazh@mail.ru)
2. Пәннің қысқаша сипаттамасы.
Пәнді оқытудың мақсаты: «Басқару психологиясы» пәні магистранттың психологиялық
білімін кеңейту, психологиялық танымын тереңдету, психологиялық ойлауын
қалыптастыру, психологиялық қарым-қатынасты дамыту болып табылады.
«Басқару психологиясы» пәнінің негізгі міндеттері:
- оқу мекемелерінде психологиялық қызметті ұйымдастыру;
- психологтың теориялық кіріспесі және әдістемелік дайындықтың қажеттілігін түсіндіру;
- мәселеге бағытталған байланыс, принциптарды ғылыми жинақтау;
- психологиялық қызметтің міндеті мен тәсілін практикалық психологтардың технологиялық
аспект әрекетінде зерттеу;
- басқару іс-әрекетінің психологиялық негізі туралы жүйелі білімдерді қалыптастыру;
- Кәсіби іс-әрекет психологиясының әдістерімен және оның тәжірибеде қолдану жолдарымен
таныстыру.
«Басқарупсихологиясы» пәнін оқыту нәтижесінде магистрант келесі реттегілерді білу керек:
- кәсіби іс-әрекет психологиясы пәнінің пайда болуы мен дамуын;
- кәсіби іс-әрекет психологиясы психология пәнінің негізгі ұғымдарын, анықтамаларын,
қағидаларын;
- психологиялық құбылыстар, тұлғалық қасиеттер және психикалық үрдістердің
заңдылықтарын білу.
- кәсіби іс-әрекет психологиясының зерттеу әдістері мен әдістемелерін.
Магистрант меңгеруі керек:
- отандық және шетелдік әлеуметтік және ұйымдастырушылық психологиясының
тәжірибесіндегі әдістемелердің ерекшеліктерін меңгеру;
- қазіргі кезеңдегі әр түрлі әдіс, тәсілдерді практикалық тұрғыда қолдану тиімділігінің
меңгеру.
- алған білім, дағды, іскерліктерін болашақ кәсіби іс-әрекет пен оқу-танымдық үрдісінде өз
бетінше пайдалану;
- әлеуметтік және ұйымдастырушылық психология ғылымы мен практикасының негізгі
мәселелерін өз бетінше зерттеу үшін дағдыларды игеру.
3. Пән пререквизиттері: Жалпы психология. Психикалық үрдістер, тұлғалы қасиеттердің
ерекшеліктерін қарастырады.Әлеуметтік психология. Тұлғаның әлеуметтік психологиясын,
тұлғааралық қарым-қатынас, әлеуметтік топ туралы жалпы ұғымдар. Ұйым және еңбек
саласы.Мамандыққа кіріспе. Практикалық әдістерді іс-әрекет барысында қолдану.психология,
педагогика,
4. Пән постреквизиттері: Дифференциалды психология.Тұлға психологиясы.
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
Еңбек психологиясы.Даму психологиясы.
5. Күнтізбелік-тақырыптық жоспар.
Пән
тақырыптарын
ың аталуы
Аудиториял
ық сабақтар
Дәрі Пр/сем.
с
саб.
(сағ.)
(сағ.)
апта
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Тапсырма түрі (сипаттамасы)
МОӨЖ
МӨЖ
Барлығы
(сағ)
Басқару
психологиясы
пәні және
әдістері
Басқару
психологиясын
ың негізгі
зерттеу әдістері
Басқару
психологиясын
ың
методологиялы
қ негіздері
1.
1
1
Ұжымдық
пікірталас
(3 с.)
Жедел
сауалнама
(5 с.)
6
2.
1
1
Дебат
(3 с.)
Конспект
тексеру
(5 с.)
6
3.
1
1
Дискуссия
(3 с.)
Реферат
(5 с.)
6
Басқаруд
4.
1
1
Дөңгелек үстел Жедел
(3 с.)
сауалдама
(5 с.)
6
5.
1
1
Дебат(3 с.)
Коллоквиум
(5 с.)
6
6.
1
1
Коллективті
диспут
(3 с.)
Әдістемелерді
конспектілеу(5
с.)
6
7.
1
1
Пікірталас
(3 с.)
Жедел
сауалдама
(5 с.)
6
8.
1
1
Дебат
(3 с.)
Реферат
(5 с.)
6
9.
1
1
Дөңгелек үстел Сауалнама
(3 с.)
(5 с.)
10.
1
1
Дискуссия
(3 с.)
ың
психологиялық
заңдары
Басқарудың
психологиялық
теориялары
Психоанализ
теориясы.
Басқару
психологиясы
ғылымының
қалыптасып,
даму тарихы
Қазақстандағы
басқару
психологиясын
ың дамуы
Басқару
қызметінің
мәдениеті
Басқару
функциялары
10 Басқарушының
негізгі
функциялары
6
Реферат қорғау 6
(5 с.)
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
11 Басқару
деңгейлерінің
қызметі
12 Қазіргі
басқарудың
психологиялық
құрылымы
13 Басқару ісәрекетінің
психологиялық
негіздері
14 Мақсатты
анықтау және
жоспарлау
психологиясы
15 Басқарудағы
ұйымдастыру
психологиясы
және
принциптері
Барлығы:
Коллективті
диспут
(3 с.)
Реферат қорғау
(3 с.)
Баяндама
(5 с.)
6
Коллоквиум
(5 с.)
6
1
Пікірталас
(3 с.)
Дөңгелек үстел 6
(5 с.)
1
1
Топтық
талқылау
(3 с.)
Пікірталас
(5 с.)
1
1
Реферат қорғау Конспект жазу 6
(3 с.)
(5 с.)
15
15
11.
1
1
12.
1
1
13.
1
14.
15.
15
30
30
6
90
6.Оқытуға арналған әдебиеттер
Негізгі әдебиеттер
1. Розанова В.А. Психология управления.(Учебно-практическое пособие. ЧастьI-иII) .-М.: ЗАО
«Бизнес-Школа «Интел-Синтез»,1997.
2. Уотермен Р. Фактор обновления. Как сохраняют конкурентоспособность лучшие компании М.:
Прогресс,1980.
3. Чередниченко И. П., Тельных Н. В. Психология управления / Серия «Учебники для высшей
школы». - Ростов-на-Дону: Феникс, 2004. - 608 с.
4. Немов Р.С. Общая психология: Краткий курс.-СПб.:Питер, 2006.
5. Кабаченко Т.С. Психология управления. - М., 2003 г.
6. Кишкель Е.Н. Управленческая психология. – М., 2002 г
7. Организационная психология. / Сост. Л.В. Винокурова, И.И. Скрипюка. СПб. «Питер», 2001 г.
8. Ревская Н.Е. Психология менеджмента: конспект лекций – СПб., 2001 г.
9. Урбанович А.А. Психология управления. – Мн.: Харвест, 2004 г.
10. Свенцицкий А.Л. Социальная психология.: учеб.- М.:ТК . Велби, Изд-во Проспект, 2005.
11. Бороздина Г.В. Психология делового общения.: Учебник.- 2-е изд.- М.:Инфра.-М., 2003.
Қосымша әдебиеттер
1. Морозов А.В. Деловая психология. Курс лекции: учебник для вузов. СПб.: Изд.
Союз, 2000.
2. Маслоу А.Г.Мотивация и личность /Пер. с англ. СПб.: Евразия, 2001.
3. Кабаченко Т.С. Психология управления.М.,2003.
4. Азрилиян Л.Н. редакциялаған-М.: «Правовая культура» қоры, 1994.-528 б.
5. Азаматтық қоғам терминдерінің орысша-қазақша сөздігі-Алматы,2007.-154 б.
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
6. «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызметкерлерінің ар-ұждан кодексі туралы»
Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 3 мамырдағы №1567 Жарлығы
7. Огнев А.С. Организационное консультирование в стиле коучинг. СПб.: Речь, 2003.
8. Касьяник П.М.Психология управления: Конспект лекций.М.: АСТ;СПб.: Сова. 2005.
9. Downey M.Effective Coaching.Texere.-London,2002.
Анықтамалық әдебиеттер
1.
2.
Краткий
психологический
словарь
/
Ред.-сост.Л.А.Карпенко.,
А.В.Петровского. – Ростов н/Д., 1989.
Психологический словарь – под ред. В.П. Зинченко. – М., 1997.
под.общ.ред.
7. Бағалау критерийі
Р/с
1
2
3
4
Жұмыс түрі
І-Аралық бақылау
2-Аралық бақылау
Қорытынды тест
Барлығы:
Баға(max балл)
30
30
40
100
Саны
1
1
1
1
Қосындысы
30
30
40
100
8. Оқытушы талабы.
 Барлық сабақтарға міндетті түрде қатысу. Сабақтан кешікпеу.
 Тапсырмаларды уақытында және сапалы түрде орындау.
 Тапсырмаларды дер кезінде орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендеуі мүмкін.
 Ұялы телефондар сабақ үстінде өшірілуі тиіс немесе дірілді қағысқа қойылуы шарт.
 Қарым-қатынас мәдениеттілігін сақтап, топта жағымды психологиялық ахуал болу
мүмкіндігін туғызу.
Оқытушы
Ж.А.Карибаев
Кафедра меңгерушісі
Б.Л.Махмутов
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
3. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ЖАБДЫҚТАУ КАРТАСЫ
Педагогика және психология мамандығы бойынша
« Басқару психологиясы» пәні
№
Оқылатын бөлім
Негізгі әдебиет
(авторы, аталуы, басылым жылы,
оқылатын бөлім бойынша беттері)
Қосымша әдебиет және Интернет
көздері
Қажет болған жағдайдағы басқа
да ресурстар
(программалық
қамтамасыздандыру,
презентациялар, көрнекті
құралдар және т.б.)
1 бөлім. Кіріспе.
1.
Басқару 1. Урбанович А.А. Психология
1. Ревская Н.Е. Психология
1. Свенцицкий А.Л. Социальная
психологиясы пәні және управления. – Мн.: Харвест, 2004 г.
менеджмента: конспект лекций –
психология.: учеб.- М.:ТК .
әдістері.
2. Гудвин Дж. Исследование в
СПб., 2001 г.
Велби, Изд-во Проспект, 2005.
психологии: методы и планирование. 2. Урбанович А.А. Психология
2. Бороздина Г.В. Психология
СПб.: Питер, 2004. – 558с.
управления. – Мн.: Харвест, 2004 г.
делового общения.: Учебник.3. Василюк Ф.Е. Методологический
3.Аллахвердян А.Г., Мошкова Т.Ю., 2-е изд.- М.:Инфра.-М., 2003.
анализ в психологии. М.:МГППУ,
Юревич А.В., Ярошевский М.Г.
Смысл, 2003. – 240с.
Психология науки. М.: Феникс,
1998. – 312с.
4.www.koob.ru/
libin_a_v/differencialnaya_psihologiya.
5.www.ucheba/ru 2682. html.
2 бөлім. Қазақстандағы
2.
1. Кабаченко Т.С. Психология
1. Грейсон Дж младший, О.Делл К. 1. Кишкель Е.Н.
басқару психологиясының управления.М., 2003
Американский менеджмент на Управленческая психология. –
дамуы.
2. Никандров В.В.
пороге
века.
Пер.с англ., М., 2002 г.
Методологические основы
М.:Экономика,1991
2. Организационная
психологии. СПб.: Речь, 2008. –
2. Карнеги Д. Как
выбрать психология. / Сост. Л.В.
235с.
уверенность в себе и влиять на Винокурова, И.И. Скрипюка.
людей, выступая публично. Пер.с СПб. «Питер», 2001 г.
англ., М.: Прогресс,1990.
3. Ревская Н.Е. Психология
3.Брушлинский В.А. Мышление: менеджмента: конспект лекций
процесс, деятельность, общение.М.:
Наука,1982
4.www.psylist.net/difpsi.
5.www.sp.mgppu.ru/498
3 бөлім 3.
Басқарушының 1.
Касьяник
П.М.Психология
1. Чередниченко И. П., Тельных Н.
негізгі
управления:
Конспект
лекций.М.:
В. Психология управления / Серия
Функциялары.
АСТ;СПб.: Сова. 2005.
«Учебники для высшей школы». 2. Тютюник В. Основы
Ростов-на-Дону: Феникс, 2004. - 608
психологических исследований. М.: с.
УМК»Психология», 2002. – 208с.
2. Немов Р.С. Общая психология: Краткий
курс.-СПб.:Питер, 2006.
3.Даринская В.М., Чаплыгин И.Н.
Оценка и развитие пресонала
методом «ACCECCMEHT-ЦЕНТР».СПб.: Речь, 2008.
4.revolution. Allbest.ru/html
Оқытушы
Ж.А.Карибаев
Кафедра меңгерушісі
Б.Л.Махмутов
. Ф АУ 703-09-20 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінщі басылым
– СПб., 2001 г.
1. Розанова В.А. Психология
управления.(Учебнопрактическое пособие. ЧастьIиII) .-М.: ЗАО «Бизнес-Школа
«Интел-Синтез»,1997.
2.Шушанский Я. Методология
рационализации
М.:
Экономика,1987.
3.Уотермен
Р.
Фактор
обновления. Как сохраняют
конкурентоспособность лучшие
компании М.: Прогресс,1980.
4. ДӘРІСТЕР ТЕЗИСТЕРІ
Апта
№
1
2
Дәріс атауы және тезистері
Сағат көлемі
1-тақырып. Басқару психологиясы пәні және әдістері.
Басқару өте ертеден белгілі қызмет болғанымен жаңа ғылым болып
есептелінеді. Басқару ғылымы үнемі жинақталатын білім мен әдістер
және оларды алу тәсілдерінің жиынтығы. Басқару психологиясы бір
адамның екінші адамға, топқа немесе тұтас қоғамға ықпалының
табиғатын және оны жетілдіру тетігі туралы жаңа мәліметтерді үнемі
ізестіріп, зерттеп отырады. Басқару психологиясының өзіне тән зерттеу
пәні бар. Ол басқару процесін ұйымдастыру және сол процесс
кезіндегі адамдардың қарым-қатынасының заңдылықтарын зерделеп,
зерттеу объектісінің ерекшеліктеріне сәйкес методологиялық негізін
анықтап, басқару объектісіне белсенді ықпал ететін әдістер мен
жүйелерді жасау және зерттелетін процесті болжап, алдын алу
әдістерін анықтау.
Басқару ғылымының басты мақсаты – тәжірибелік
қорытындылар мен ұсыныстар жасауға қажет психологиялық
құбылыстарды сипаттап, оларды жүйелеу және олардың арасындағы
байланыстар мен себептерін анықтау.Сонымен қатар басқару процесі
басшының мынадай негізгі іс-әрекеттері арқылы іске асады. Олар:
басқару ұйымының жеке құрылымдарын, жағдайын және өзгерістерін
диагностикалау
және
болжау,
бағыныштылар
іс-әрекетінің
бағдарламасын
қалыптастыру, басшының өз жұмысының тиімді
болуын қарастыруы.
Басқару психологиясы басшының жеке тұлғаның психологиялық
ерекшеліктерін: оның басқарушылыққа талпынысын және қабілетін, өз
міндеті мен оны көре білуін қамтитын басқару тұжырымдамасын,
басқару ниетін, сондай
- ақ
басқару ережесі мен ұстанымдары
туралы ішкі шешімдерін зерттейді.
Тәжірибеде бақылау жүргізу процесінде қамтылатын мәнді
элементтердің тізімі қалыптасқан, олар:
а) бақыланатын - ситуацияға қатысатын адамдар санын,топтың
әлеуметтік-демографиялық құрылымын, ондағы қарым-қатныастың
сипатын, ситуацияға қатысатын адамдардың ролдерін анықтау;
ә) бақыланатын ситуацияның орны және
оны қоршаған
заттардың іс-әрекетке әсері;
б) топтың іс-әрекетінің мақсаты - белгілі бір формальды және
формалды емес мақсаттардың болуы, ситуацияға қатынасушылардың
мақсаттары бірдей ме, әлде қарама-қарсы ма? бақыланатын жағдай
кездейсоқ па, әлде заңды ма?
в) әлеуметтік мінез-құлық: бақыланатын топ іс-әрекетінің
сипаты, іс-әрекеттің кімге, неге бағытталатыны, стимулы, топтағы
психологиялық жағдай, сол жағдайға тән әлеуметтік мінез-құлық,
бақыланатын топта кездесетін ауытқулар;
г) бақыланатын жағдайдың уақыты - тез немесе ұзақ өтуі,
созылуы-ұзақтығы және бақыланатын ситуацияның қайталануы, оның
ерекшелігі немесе әдеттегі түрі.
1
2-тақырып. Басқару психологиясының негізгі зерттеу әдістері.
Басқару психологиясы психологияның түрлі зерттеу әдістеріне, оның
ең негізгілері бақылау және экспериментке сүйенеді. Бақыалау әдісі
1
мәні және мазмұнына қарай шындықты бейнелейтін күрделі,
объективті процесс. Себебі бақылау ұйымның табиғи қызметі
жағдайында іске асатындықтан бақылаушы өзінің бақыланушысына
және ақпарат жинап оны жалпылауға өзіндік әсер етеді. Бақылау
әдісінде бақылаушы адамдардың қарым-қатынасы процесіндегі
дәйектер мен құбылыстарды және байқалған пікірлерді тіркеп
отырады. Бақылаушының қарым-қатынастағы ролі пассивті. Бақылау
әдісі түрлі жағдайларда ақпарат жинау үшін қолданылады. Мысалы
жоспарланған
зерттеудің
бағытын
алдын
ала
анықтауда
пайдаланылады. Мұндай мақсаттағы бақылау зерттелетін құбылысты
көру ауқымын кеңейтіп, мәнді жағдайды бөліп қарауға, оған қатысатын
адамдарды анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар психологиялық
ақпарат алу үшін басқа зерттеу әдістерін жүргізу мүмкін болмаған
жағдайда бақылау жеке зерттеу әдісі ретінде де қолданылады.
Тәжірибеде бақылау жүргізу процесінде қамтылатын мәнді
элементтердің тізімі қалыптасқан, олар:
а) бақыланатын - ситуацияға қатысатын адамдар санын,топтың
әлеуметтік-демографиялық құрылымын, ондағы қарым-қатныастың
сипатын, ситуацияға қатысатын адамдардың ролдерін анықтау;
ә) бақыланатын ситуацияның орны және
оны қоршаған
заттардың іс-әрекетке әсері;
б) топтың іс-әрекетінің мақсаты - белгілі бір формальды және
формалды емес мақсаттардың болуы, ситуацияға қатынасушылардың
мақсаттары бірдей ме, әлде қарама-қарсы ма? бақыланатын жағдай
кездейсоқ па, әлде заңды ма?
в) әлеуметтік мінез-құлық: бақыланатын топ іс-әрекетінің
сипаты, іс-әрекеттің кімге, неге бағытталатыны, стимулы, топтағы
психологиялық жағдай, сол жағдайға тән әлеуметтік мінез-құлық,
бақыланатын топта кездесетін ауытқулар;
г) бақыланатын жағдайдың уақыты - тез немесе ұзақ өтуі,
созылуы-ұзақтығы және бақыланатын ситуацияның қайталануы, оның
ерекшелігі немесе әдеттегі түрі.
Бақылаушының орнына, бақылауды ұйымдастыруға және
басқа да факторларға байланысты бақылаудың бірнеше түрлері
болады. Олар:
1.Формальдану дәрежесіне қарай құрылымданған және
құрылымданбаған бақылау.
2.Бақылаушының зерттелетін жағдайға қатысуына қарай
бақылаушы кіріскен және кіріспеген бақылау.
3.Жүргізілетін орнына, ұйымдастыру жағдайына қарай далалық
және зертханалық бақылау.
4.Жүргізілу жиілігіне қарай жүйелі және жүйесіз бақылау
болып бөлінеді.
Әдетте басшының жүргізетін бақылауы өзі тікелей қатысатын,
далалық және, құрылымсыз, жүйесіз болып келеді. Құрылымдалмаған
бақылау нашар формалданған болып келеді. Оны жүргізгенде
бақылаушы жоспарын мұқият құрастырмайды, тек зерттелетін
жағдайды жалпы анықтайды. Егер басшы нақты зерттеу жоспарын
жасап, зерттейтін жағдайының жеке бөліктерін мұқият анықтауға
мүмкіндігі болса, сондай – ақ бақылаудың нәтижелерін үнемі тіркеп
отырса, құрылымданған бақылауды жүргізуге мүмкіндік болады.
Бақылау әдісінің мұндай типі стандарттаудың жоғары талабына сәйкес
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
3
4
келеді, нәтижелерін тіркеуге арнайы ресми парақтар пайдаланылады.
Тәжірибеде түрлі бақылаушылардың алған мәліметтері бір-біріне
жақын болатыны белгілі.
3-тақырып. Басқару психологиясының методологиялық негіздері
Басқару адамзат іс-әрекетінің ертеден келе жатқан саласы. Басқару
психологиясы туралы неміс зерттеушілері В.Зигерт және Л.Ланг:
«Басқару - алдыға қойылған мақсатқа адамдарды және материалдық
құралдарды ізгілікпен, үнемді және рационалды пайдалану арқылы
қол жеткізу» деген анықтама берген. Адамзат тарихындағы мол
материалдық
және
әлеуметтік
құндылықтар
адамдардың
үйлестірілген жұмыстарының нәтижесінде ғана жасалып, қалыптасты.
XX ғасырға дейін басқару ғылыми зерттеудің дербес саласы болып
саналмаған. 1911 жылы Фредерик Уинслоу Тейлор «Менеджмент»
немесе «Фабриканы басқару» атты кітабында басқару еңбегінің негізгі
ұстанымдарын (принциптерін) атап көрсетті. Өткен ғасырдың 30 – шы
жылдарында менеджмент теоретиктері еңбек әрекетіндегі адамның
мотивінің роліне ерекше назар аудара бастады. Ол басқаруда
адамның іс-әрекетінің орны мен мәніне назар аударудағы үлкен
жетістік болды. Басқарудағы мұндай жетістік «экономикалық адам»
түсінігінің орнына «әлеуметтік адам» түсінігін енгізіп, Элтон Мэйоның
«адамдар қарым-қатынасы мектебінің» дамуына негіз болды. Бұл
мектептің ұстанымы бойынша өндірістік ұйым белгілі тұтас бір
әлеуметтік дене, ал онда қызмет істейтін адамдар сол әлеуметтік
жүйенің мотивтік, тұлғалық, дара-психологиялық сапаларының
көрсеткіші- деп қарастырылды. Э. Мэйоның «адамдардың қарымқатынасы» менеджмент практикасына мынадай түзетулер:
1. адамның әлеуметтік қажеттіліктеріне көбірек көңіл аудару,
2. еңбекті шексіз мамандандырудан бастарту,
3. ұйым ішіндегі билік иерархиясынан бастартудың қажеттілігі,
4. өндіріс ішіндегі адамдар қарым-қатынасының формальды
емес
түрін барынша қалыптастыруды,
5. ұйым ішіндегі формальды және формальды емес топтарды
зерттеу
әдістерін жетілдіруді енгізді.
4-тақырып . Басқарудың психологиялық заңдары
Кез келген заңдар сияқты біздің білетін білмейтінімізге байланыссыз
тұлғааралық қатынаста және топтық қарым-қатынасқа байланысты
басқару психологиясының заңдары болады. Жалпы басқару ісәрекетіндегі басқару психологиясының негізгі заңдары:
1.Пікірдің бегісіздік заңы.
2.Өзара қабылдаудың сәйкес болмау заңы.
3.Өзін-өзі бағалаудың сәйкес болмау заңы.
4.Ақпаратты бұрмалау заңы.
5.Өзін-өзі сақтау заңы.
6.Компенсация заңы болып табылады.
Пікірдің бегісіздік заңын
сыртқы әсерлердің бастапқы
психологиялық жағдайларға тәуелділік заңы деп те атайды. Ол
апперент пен психологиялық сана стереотиптерінің болуына
байланысты. Апперент-қабылдаудың бұрынғы тәжірибеге тәуелділігі.
Сана стереотиптері - қоршаған шындықты жартылай және нақты түрде
бейнелеу нәтижесінде тұрақталған пікір, бағалау, ой түйініні. Сана
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
1
стереотиптері мінез-құлыққа әсер етіп, қарым-қатынас жасауда ашық
немесе жабық түрде кедергі тудырады.
Өзара қабылдаудың сәйкес болмау заңы. Адамның қабылдауы іс
жүзінде қабылданатын затқа сәйкес ешқашан нақты және толық
болмайды.
Тіпті қарапайым көзалдымызда
тұрған заттың
рецепторларымызға тікелей әсер ететін, көзге түсетін бөлігін көреміз,
ешқашан тұтас және толық
қабылдамаймыз. Мұндай бұрмалау
көптеген себептермен байланысты, психологтардың пікірінше
негізгілері мыналар:
1.Адамның физикалық, физиологиялық, интеллектуальдық,
әлеуметтік, адамгершілік, эмоциалық және сексуалдық ерекшеліктері
үнемі өзгеріп отыратыны белгілі. Бұл адамның үнемі өзгеріп тұратын
жағдайда болатынын көрсетеді.
2.Адам үнемі кейбіреудің айласына жем болмас үшін саналы
немесе санасыз түрде өзінің ерекшеліктері мен «әлсіз жерін»
білдіртпеуге тырысады.
3.Адам өзін өзі толық білмейтіндіктен өзі туралы түпкілікті,
толық ақпарат бере алмайды. Кей жағдайда өзі сондай екенін білмесе
де сондай болып көрінгісі келмейді. Психологтар адамның өзі қандай
болса да, жақсы жағынан көрінуге тырысуын басқару шешімдерін
қолдануда ескеруге болатынын айтады.
Басшы басқару іс-әрекетінде қабылдаудың сәйкес болмау заңын
ескере отырып, адамдармен
жүргізетін жұмыстарында мынадай
ұстанымдарды басшылыққа алуы тиіс:
а) басқару тұрғысынан әмбебап таланттылық ұстанымы
бойынша «қабілетсіз,талантсыз адам жоқ, тек өз жұмысымен
айналыспайтын адамдар бар»;
ә)даму ұстанымы бойынша жалпы және арнайы қабілтеттердің
дамуы, жетілуі мүмкін;
б) адамға берілетін ешбір баға нақты, аяқталған деп айтуға
болмайды.
Өзін-өзі бағалаудың сәйкес болмау заңының мәні адам өзін - өзі
бағалауы кезіндегі сияқты басқа адамдарды бағалауда да ішкі
кедергілер мен шектеулерге тап болады. Өзін-өзі бағалаудың сәйкес
болуы сирек кездесетіні белгілі, ол не асыра, не төмен бағаланады.
Ақпаратты бұрмалау заңын кей жағдайда басқарушылқ
ақпараттың жоғалуы, немесе басқару ақпараты мәнінің жоғалуы деп те
атайды. Бұл заңның мәні басқару ақпараттарының (бұйрық,
өкім,нұсқаулар) «жоғарыдан төмен» қозғалу процесінде өзгеріске
түседі. Бұрмалауды барынша азайтып, немесе болдырмау үшін басқару
психологиясы саласының мамандары мыналарды ұсынады:
а) ақпаратты беру процесіне қатнасушы сатыларды барынша
азайту.
ә) қызметкерлерді олар шешетін сұрақ бойынша барлық қажетті
ақпаратпен дер кезінде қамтамасыз ету.
б)алған
материалды
меңгергендігін
білу
мақсатында
бағыныштылармен кері байланыс орнату.
Өзін-өзі сақтау заңының мәні
адамның
жеке дәрежесін,
адамгершілігін сақтаудағы басты мінез-құлқ мотиві. Тікелей немесе
жанама түрде адамның сапасын дұрыс бағаламау, іштарлық көрсету,
көреалмаушылық жағымсыз реакция тудырады.
Компенсация заңы жалпы адамның өмірдің бір саласы бойынша
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
5
қиындықтары мен күрделі мәселелері және кемшіліктері болса, ол
саналы, кейде санасыз түрде көп еңбектенумен оларды толықтыруға
тырысады. Егер компенсация санасыз түрде жүрсе, адам жасап көріп,
қателесу әдісімен қолын жеткізеді. Егер саналы түрде жүрсе, оның
әсері арта түседі. Мысалы ес процесін ұтымды ұйымдастырылған
еңбек арқылы және ақпаратты жазып алу, қайталау арқылы дамытуға
болады.
5- тақырып. Басқарудың психологиялық теориялары. Психоанализ
теориясы.
Психоанализ теориясы. Әрбір әлеуметтік процесті зерттеуде қазіргі
басқару психологиясы адамға, тұлғалық басымдылықтарға ерекше
назар аударады. Әр адам өзінің ойлау тәсілін нәтижесі болғандықтан
тиімді деп есептейді, бірақ шектелулілігі және сенімділігі, жаңалықтан
қорқуы жалған тәсілдер мен
өзіне шектен тыс
сенімділігіне
байланысты шығармашылықтың тиімділігі төмендейді.
Алғашқылырдың бірі болып тұлғаны және адамның мінез-құлық
мотивтерін 1856-1939 жылдары австрия дәрігер-психиатры Зигмунд
Фрейд зерттеуге талпыныс жасады. Ол психоанализдің негізін
қалаушы ғалым. Зигмунд Фрейд әрбір психикалық құбылыстың
негізінде белгілі бір себеп болады, ол санасыз процестермен
байланысты
деп есептеді.Адамның мінезі екі инстинктивті
талпыныстармен анықталады: өмір сүруге талпыныс (эрос) және өлімге
талпыныс (танатос). Осы талпыныстардың әрқайсысының энергиясы
шексіз.
Эрос энергиясын «либидо» және танатос энергиясын
«мортидо» (бұл түсінікті Фрейдтің жолын қуушы Э.Берн енгізген) деп
аталады. Тек осы бағыттар адамның белсенділігін анықтайды.
Психоанализдің негізгі теориясы мінез-құлық талпынысын анықтайтын
санасыздық идеясы. З.Фрейд кез келген шығармашылықтың негізі
қанағаттанбау, соның ішінде
көп жағдайда адам
өзінен де
жасыратындықтан санасыздыққа ысырылып қалатын сексуалдық,
қалау деп есептейді. Ол қалаулар сублимацияланып, яғни сексуалдық
энергия шығармашылық энергияға ауысады. З.Фрейд барлық
өркениеттің дамуы жыныстық қалаудың басқа қалауға ауысу
процесіне қарыздар деп есептеді.
Сублимация жасампаздықта байқалатын адамның инстинктивтік
талпынысынан қорғануының бір түрі болып табылады. Қорғанудың
невротикалық түрі басшының да бағыныштының да іс-әрекетін
өзгертеді. Қорғанудың бұл түрі мәселені нақты шешудің орнына одан
алшақтатады.
Бұл туралы қазақ халқында: «Ас тасыса қатығы төгілер, ашу тасыса
ақылы төгілер» деген мақал бар. Адамдардың қарым-қатынасындағы
көптеген мәселелердің негізі әлеуметтену процесінде кездескен
жағымсыз жағдайларға, яғни психосекусалдық дамумен байланысты
деп есептеді. Егер, адам дамуының белгілі бір сатысы жағымсыз болса
фиксация пайда болады, яғни ересек адам өмірде кездесетін қиын
жағдайларда белгілі бір жастағы баланың қылығын жасайды.
Зигмунд Фрейд әлеуметтенудің төрт сатысын бөліп қарастырды,
олар: оралдық, анальдық, фаллилық және генитальдық. Осы
сатылардың әрқайсысында бала қиналу және рахаттану сезімдеріне
қатысатын өз денесінің түрлі бөліктеріне көңіл аударады.
Алдыңғы үшеуінің ересек адамның психикасының бұзылуына
ықпалы ерекше. Ересек адамдармен қарым-қатынастағы оралдық
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
6
(туғаннан 1,5-2 жасқа дейінгі) сатыдағы жағымсыз мәселелердің тууы
адамның қиналған кезінде өз аузына көңіл аударудан байқалатын
фиксация тудыруы мүмкін.Темекі шегу, алкоголизм, сағыз шайнау,
дәмді нәрсені шайнауға ұмтылу, боқауыздық, төбелесу-осының
барлығы сол бала дамуының оралдық сатысында
жағымсыз
жағдайдың болғанын көрсетеді.
6 - тақырып. Басқару психологиясы ғылымының қалыптасып,
даму тарихы
Адамдардың іс-әрекеті белгілі бір басшылық жасап, бағыттауды
қажет етеді, олай болмаса мақсатқа жету мүмкін емес. Қазіргі
менеджмент теориясын зерттеушілер Мескон Х.М., Альберт
М.,Хедоури Ф
ертедегі басқару туралы мынадай мысалдарды
келтіреді. Ертедегі Шумерлер біздің э.д, IIIғ. қыш құмыраларға
коммерциялық сауда туралы жазып қалдырған. Сондай-ақ
археологиялық қазбалардан табылған заттар дәлелдегендей қазіргі
тарихқа дейінгі адамдар ұйымдасқан топ болып, яғни қоғамдасып өмір
сүрген. Тек адамдардың
үйлескен
күшінің арқасында әлем
кереметтері-Египет пирамидасы, Вавилонның аспалы бағы т. б.
ғажайып ескерткіштер пайда болған. Ертедегі Македония, Рим
империялары кездейсоқ пайда болған кереметтер емес, тек басқарудың
арқасында қалыптасып дамыған. Бұл айтылғандардан басқару мәнінің
өзгермейтінін, тек оның формасы мен құрылымы ғана өзгеретінін
байқаймыз. XIX ғ. бірінші жартысында Англияда басқару тәжірибесін
жүйелеу басталғанымен XX ғ. дейін басқару мәселесі ғылыми
зерттеудің жеке объектісі болмаған. XX ғ. басқару туралы ғылымның
технико-технологиялық, биологиялық және әлеуметтік жүйеде
эвалюциялық даму кезеңі болды. Басқару туралы «Экономика машин и
производство» атты бірінші оқулықты ағылшынның
математика
профессоры,
инженер,
кәсіпкер Ч.Бейббиджа (1832) жазған.
Әлеуметтік басқару туралы ғылымның негізін салушы әлемге әйгілі
Америка өнертапқышы, инженер Ф.У. Тейлор. Ол ұсынған еңбекті
ұйымдастырып, басқару қатынасын қалыптастыру жүйесі өндіріс
саласында және оны басқаруда шын мәнінде «ұйымдастыру
революциясын» тудырды. Ф.У.Тейлордің 1911ж. «Менеджмент немесе
фабриканы басқару» атты кітабының шығуына сәйкес басқару
еңбегінің негізгі принциптері анықталды. Ф.У.Тейлор еңбекті ғылыми
ұйымдастырудың атасы болып саналады. Ол басқару психологиясының
қалыптасып, дамуына теңдесі жоқ үлес қосып, менеджменттің классигі
атанды. Ф.У.Тейлордың басқару жүйесінің негізі:
-жұмысты талдай білу, оны орындаудың сабақтастығын зерделеу;
-жұмыстың сол түрін орындай білетін жұмысшыларды іріктеу;
-жұмысшыларды оқыту, үйрету;
-әкімшіліктің жұмысшылармен ынтымақтастығы. Бұл жүйенің
маңызды ерекшелігі - ол белгілі бір құралдар немесе «техника жүйесі»
арқылы іске асырылды. Ф.У.Тейлордің пікірі бойынша, ол мыналарды
қамтиды:
жұмыс уақытын нақты анықтау және есепке алу, осыған
байланысты еңбекті нормалау;
қызметті атқаратын-жобалау, қозғалыс бойынша нормалау және
жалақы туралы, құралдарды жөндеу, жоспарлы- бөлу жұмыстары
бойынша дау-дамайды шешу және тәртіп туралы мамандарды іріктеу;
еңбек құралдарын, инструменттерді, жұмыс операцияларын,
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
7
8
қозғалысты стандарттау;
жұмыс түрлерін анықтайтын, бөлетін бюро құру және ол
бойынша орындаушыларды бекіту;
дифференциалдық еңбекақы төлеу;
өндіріске кеткен шығынды калькуляциялау.
7– тақырып. Қазақстандағы басқару психологиясының дамуы
Басқару – бұл адамға белгілі бір өкілеттілікті, берілген билікті
пайдалануға мүмкіндік беретін қызмет. Адамдар бар жерде басқару
жұмысы болмаса, іс алға баспайды. Басқару мәселесі қазақ халқының
ұлы ойшылдары мен ел бастаған ақылгөй даналарын ежелден-ақ
ойландырған күрделі мәселелердің бірі. Әрине, басқару басшыдан
білімділікті, тәжірибені, ғаламдық деңгейдегі асқан көрегендікті, алдын
- ала болжай білу қабілетін талап етеді. Бұл туралы еліміздің
тарихында «Қасымханның қасқа жолы», «Есімханның ескі жолы»
басқару ісінде
сол кездегі ел өміріндегі мәселелерді шешуде
адамгершілікке негізделген ұстанымдарды ту еткен. Бұл
қазақ
халқының басқару ісінде ежелден әділеттілікке, адамның құқын
қорғауға, оның қақын жемеуге, өтірік айтпауға, ұрлық жасамауға
үйреткенін көрсетеді.
Кеңестік дәуірде басқару қызметінің
теориялық
мәселелері
моральдық кодекске негізделді.
1991 жылы тәуелсіз, дербес мемлекет болуының арқасында қазақ
халқы басқару саласында қол жеткен әлемдік жетістіктерге сүйене
отырып, өз басқару психологиясын қалыптастыруда.
Қазақстан Республикасының Конституциясында басқару ісінің 3
тармағы және олардың міндеттері нақты көрсетілген.
Басқару психологиясының заңнамалық, құқықтық-нормативтік негізі
Қазақстан Республикасының
Конституциясының баптарын іске
асыруға бағытталған 1999 жылғы 23 шілдеде қабылданған №453-I
Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы және
2005 жылғы 3 мамырдағы №1567 Қазақстан Республикасы
Президентінің
«Қазақстан
Республикасы
Мемлекеттік
қызметкерлерінің ар-ұждан кодексі туралы» Жарлығы.
Заңдылық және билік пен халық арасындағы байланысты нығайтумемлекеттің тұрақты дамуының кепілі. Заңдылық - легитимность
тұжырымдамасы Үкімет пен құқық арасындағы өзара әрекетті
қамтиды. Ол мемлекеттің өкілеттігін айқындайды, яғни мемлекетке өз
азаматтарына билік жүргізу құқын және осы билік дұрыс жүзеге
асатындай дәрежеде мойындау құқын береді.
Қазақстан Республикасында әрбір азаматтың ұйым жұмысына, оның
ішінде қаржылық жағдайы туралы құжаттарға, орындалып жатқан
бағдарламалар мен жобалар және өткізіліп жатқан тендерлерге
қатысты ақпараттың тиімділігін арттырып, азаматтардың қоғам
өміріне белсене араласуы үшін ұйымның жұмысы жайлы ақпараттың
құпия болмауы, яғни транспаренттілік талап етіледі.
8-тақырып. Басқару қызметінің мәдениеті
Басқару-(синонимі-менеджмент) ұйым шеңберінде қойылған белгілі
бір
мақсатқа жету үшін жасалған
реттелген іс-шаралардың
жиынтығын көрсетеді. Басқару психологиясы саласындағы белгілі
зерттеуші В.Зигерт «Басқару-қойған мақсаттарды ізгілікпен, үнеммен
және тиімді орындауға жағдай жасайтын адамдарды басқару және
құрал-жабдықтарды пайдалана білу» деген. Басқаруға американдықтар
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
1
9
өте қарапайым түрде «Бір нәрсені екінші адамның қолымен істеу»
деген анықтама береді. Басқарушылық – бұл ақыл – ой мен физикалық
іс - әрекет, ал мақсаты- берілген әрекеттердің бағынушылардың
орындауы және белгілі бір тапсырмалардың шешілуі болып табылады.
Басқару қызметінің қоғамның
тарихи дамуында қалыптасқан
материалдық және рухани құндылықтар деңгейі бар. Ол басқару
мәдениетінің, яғни ақпарат, ұйым, техника, технология, әдіс, стиль,
еңбек жағдайы, жұмысшылармен қарым - қатынас, кадрларды
топтастырудағы жетістік деңгейін көрсетеді.
2005 жылғы 3 мамырдағы № 1567 Қазақстан Республикасы
Президентінің
«Қазақстан
Республикасы
Мемлекеттік
қызметкерлерінің ар-ұждан кодексі туралы» Жарлығында мемлекеттік
қызметкерлердің өзін-өзі ұстай білуі, адамдармен қарым-қатынасы,
топ алдында атқаратын жұмысына жауапкершілігі туралы нақты ереже
берілген. Әрбір қызметкердің іс-әрекетінде
осы этикалық
нормалардың сақталуы - оның мәдени деңгейінің көрсеткіші.
Басқару мәдениетінің мынадай түрлері бар:
1.Ақпараттық-ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау, жіберу, қызметтік
сұбхат, құжатпен жұмыс істеу мәдениеті.
2.Ұйымдастырушылық- ұйымның жұмысын жүргізуді жоспарлау
заңдар мен заңнамалық құжаттарды басшылыққа алу, нормалар
мен нормативтерді орындау, жұмыс орындарын ұйымдастыру,
жиналыс өткізу, тексеру, бақылау, келушілерді қабылдау мәдениеті.
3.Әлеуметтік - басқару аппаратындағы әлеуметтік жағдай, басшы
қызметкерлердің жұмыс орындарын күту, персоналды-кадрларды
әлеуметтік қорғау мәдениеті.
4.Экономикалық - бизнес, шаруашылық, экономикалық
серіктестік, экономикалық аудит, анализ мәдениеті.
5.Психологиялық - ұйымда өзара түсіністікті қамтамасыз ету,
жеке персоналдың тұлғалық сапаларын: мінез-құлқын, қабілетін,
темпераментін тани білу мәдениеті.
6.Құқықтық - заңдар мен заңнамалық құжаттарды басшылыққа
алу, нормалар мен нормативтерді орындау ұйымдағы легитимділік пен
трансперенттілікті іске асыру мәдениеті.
7.Техникалық - персоналдардың денсаулығын сақтап, түрлі
кенеттен болатын техногендік, өндірістік апаттардан қорғаудың алдын
алу мақсатындағы
техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтау
мәдениеті.
Басқару – бұл адамға белгілі бір өкілеттілікті, берілген билікті
пайдалануға мүмкіндік беретін қызмет.
9 - тақырып. Басқару функциялары
Басқару функциясы орындайтын жұмысының түріне қарамастан
барлық ұйымдарда
бірдей болады. Әрбір функцияны орындау
барысында белглі бір мақсаттар шешімн табады. Ұйымды басқару үшін
барлық функциялар кешенді орындалуы қажет. Ұйымның негізгі
байлығы, ресурсы адами факторлар.
Басқару психологиясында мынадай
басқару функциялары бөліп
қарастырылады.
1. Жоспарлау.
2. Ұйымдастыру.
3. Мотивация.
4. Бақылау.
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
10
Басшы осы функциялардың әрқайсысында адамдармен күрделі жұмыс
жасайды. Жоспарлау (стратегиялық)
барлық басшылық жасаудың
негізін қамтамасыз ететін басқарудың ең негізгі функцияларының бірі.
Басқарудың қалған ұйымдастыру, мотивация, бақылау функциялары
стратегиялық жоспарды орындауға бағытталады.
Стратегиялық жоспарлау ұйымның арнайы стратегиялық мақсатына
жетуін қолдауға бағытталған басшылардың шешмі және іс-қимылдар
жиынтығы болып табылады. Ұйымдастырушылық стратегиясын түсіну
басқарудағы кәсіптік деңгейді көтеру және барынша жетілген
стратегиялық бағытты қарастырып, үнемі ойлауды талап ететін белгілі
бір іс-әрекет. Жоспарлаудағы ең негізгі мәселе ұйымның мақсатын
анықтау. Егер ұйымның құрылымы көлемді болса, оның мақсаты да
кеңінен қамтылуы тиіс. Ұйым жұмысының тиімділігін арттыру үшін
мақсат мынадай талаптарға сәйкес болуы қажет. Біріншіден, мақсат
нақты және өлшенетін болуы тиісті. Жоспарлау функциясы мақсатты
анықтаудан басталады және ол басқарудың бірінші функциясы болып
табылады.. Ол бірнеше сатыдан тұрады.
1. Мақсатты таңдау.
2. Қабалданатын шешімнің соңғы нәтижесін анықтау.
3. Барларының ішінен ең жақсы баламасын таңдау.
4. Жоспарды орындау. Тиімді қабылданған жоспар екі маңызды
факторға
байланысты:
- ең жақсы баламасын таңдау,
- қабылданатын шешімді орындаушылардың мүмкіндіктерін
ескеру. Бұл
факторлар арқылы шешімнің сапасы анықталады. Формула түрінде
шешімнің тиімділігі шешімнің сапасы және оны орындаушылардың
қабылдауының көбейтіндісіне тең. Жоспардың тиімділігі оған кеткен
шығынның шамасымен өлшенеді.
Жоспарлау функциясын іске асруда мынадаай талаптар ескеріледі:
1. Жағымсыз әсер ететін белгісіздік және өзгеістерді жою.
2. Сол сатының басты мақсатына назар аудару
3. Бюджетті құру.
4. Басқарудың бақылау функциясын жеңілдету. Жоспарлау
функциясын
орындауда міндетті қабылдау принципі, яғни шығын тәуекелін азайту
(қаржылық, материалдық) іске асады.
Психологияда – сөйлеудің күрделі функционалдық жүйе ретінде
талдануы. Сөйлеу түрлері мен қызметі. Іштей ойлау және сөйлеу.
Сөйлеу әрекетіндегі болжау. «Тіл және ойлау» мәселесі: сараптамалық
зерттеу. Тіл мен жады. Лингвистикалық қатысымдылық және
детерминизм. Тіл және таным үрдістері. Лингвистикалық интуиция.
Тілдік мүмкіншіліктер мен тілдегі белсенділік. Адамның жоғары
психикалық функциясы құрылымындағы тілдік белгілер рөлі. Тілдік
белгі (таңба) туралы түсінік.
Структурализм – тілдің таңбалық жүйесі. Фердинанд де Соссюр
бойынша тілдік таңба схемасы.
10 - тақырып. Басқарушының негізгі функциялары
Басқару жұмысындағы негізгі тұлға – басшы. Басшы өзіне
тапсырылған жұмысты іске асыру үшін белгілі қызметтерді атқарады.
Олар:
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
11
1. Әкімшілік – ұйымдастырушылық функциялар. Басқарушы өзінің
ресми берілген құқықтары мен міндеттеріне сәйкес қызметкерлер
арқасындағы міндеттерді реттейді, тапсырмалардың орындалуын
бақылайды, нәтижені бағалайды және қызметкерлердің іс - әрекетіне
жауапты болады.
2. Коммуникативтік функциялар. Басқарушы маңызды ақпараттың
қайнар көзі болып табылады. Бұл ақпарат топпен және оның бөлек
мүшелерімен қарым-қатынас кезінде жеткізіледі. Коммуникативтілік,
адамдармен қарым -қатынас жасай алу – басқарушының маңызды
қасиеттері.
3.Тәрбиелеу функциялары. Шешімдерді қабылдағанда және
ұжымның алдына қойылған мақсаттарға жетуге бағыттағанда
басқарушы өзіне
бағынушылардың тұлғасын қалыптастыруда
тәрбиелеу эффектісін қамтамасыз етеді. Басшы оларды өзінің іске
деген қатынасымен, кәсіби біліктілігімен, жеке басының үлгі
өнегесімен тәрбиелейді, қажетіне қарай оқытады. Тәрбиелеу
функциясы ынталандыру және жазалау әдістерінен тұрады.
Басқарушының міндетіне, сонымен қатар, қызыметкерлерде
адекватты кәсіби мотивацияны қалыптастыру кіреді. Бұрынғы заманда
басқарушылар мотивацияны қалыптастыруда көбінесе ақша түрінде
қорқытуды немесе марапаттауды қолданды. Мәдени деңгейі
көтерілген сайын адамдарды одан да жақсы жұмыс істеуге ақша ғана
ынталандырмайды. Өйткені олар үшін жұмысқа
қызығушылық,
шешілетін тапсырмалардың мәнін түсіну, қарым – қатынас, өзара
түсіністік, адамгершілік мәселелері маңызды орын алады. Сондықтан
басқарушы
бағынушылардың
қажеттіліктерін
анықтап,
сол
қажеттіліктерді қанағаттандыратын жағдайларды қарастырып, шешуі
тиіс.
Тәрбиелеу функциясына психотерапевтік функциясын да жатқызуға
болады.
Басқарушы
өзінің
қызметкерлерінің
эмоционалды
жағдайларын ескеруі және стрестік жағдайлардың алдын алуды
ойластыруы қажет. Басқарудың эмоциалық жағы ұжымның іс - әрекеті
мен психологиялық климатына едәуір деңгейде әсер етеді.
4. Өкілеттілік функциясы. Басқарушы – сыртқы әлеуметтік ортада
топтың өкілі ретінде қабылдайды. Кеңестерде, конференцияларда
топтың барлық мүшелерінің атынан сөз сөйлейді, оның жүріс –
тұрысына қарап, топқа сипаттама беріледі. Сондықтан басқарушының
жүріс-тұрысы жоғары қоғамдық жүріс – тұрыс стандарттарына сай
болуы қажет. Оның мәдени қарым – қатынас әдеттері, мимика мен
пантомимикасы, сөйлеу мәдениеті қоғамдық талап деңгейінде болуы
керек. Сонымен қатар, өзінің келбеті мен жасын ескеріп, дұрыс киіне
білуі қажет. Басқарушы топтың абыройын, ақыл – ойы мен еркін
білдіретінін есінен шығармауы керек.
5. Стратегиялық функциялар.Олар мақсаттардың қойылуы мен оған
жетудегі әдістерді таңдаумен байланысты. Осы функциялардың жүзеге
асырылуы басқарушыға шығармашылық мүмкіндігін, тапқырлығын,
ұстамдылығын, жаңа идеяларды табу қабілетін көрсетуге мүмкіндік
береді. Стратегиялық функцияның құрылымына болжам жасау
қабілеті, яғни қорытынды нәтежені болжай білу кіреді. Сонымен қатар,
басқарушы өзінің есінде кәсіби ақпараттың үлкен көлемін сақтауы
керек.
11– тақырып. Басқару деңгейлерінің қызметі
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
Еңбектің бөлінуі басқарудың түрлі деңгейлерінің қалыптасуына
әкеледі. Ұйымдарды басқару деңгейлердің санына, мақсатына,
міндетіне, көлеміне, сыртқы және ішкі факторларға байланысты.
Ұйымның көлеміне байланысты оның деңгейлерінің саны анықталады.
Барлық басқару деңгейлерін ұйымның ішінде үш категорияға бөледі.
1.институтционалдық деңгей
2.басқару деңгейі
3.техникалық деңгей
Институтционалдық деңгейде қызмет істейтін адамдар саны басқа
деңгейлерге қарағанда ең азы. Ондай деңгейдегі қызметтер: президент,
вице- президент, компания директорлары, Кеңесінің басшысы.
Мемлекеттік қызметте - министрлер, армияда-генералдар.
Осы күрделі жүйенің әрбір деңгейінің басқарушылары, өзіндік
арнайы функцияларды орындайды. Басқарушыларды әдетте үш
категорияға бөледі.
Төменгі бөлімшенің басқарушысы. Басқарудың осы деңгейі тікелей
жұмыстың нақты орындаушыларының үстінде болады. Ұйымдардағы
басқарушылардың басым бөлігі – бұл төменгі деңгейінің
басқарушылары. Осындай басқарушылардың жұмысы қызу және түрлі
әрекеттерге толы. Ол оперативтілікпен сипатталады – бір міндет
екіншісіне жиі ауысып отырады. Шешімді қабылдау уақыты және оның
жүзеге асырылуы да аса ұзақ болмайды. Төменгі деңгей
басқарушылары жұмыс уақытының жартысын қызметкерлермен
тікелей қарым – қатынаста өткізеді. Уақыттың басым бөлігі өз
бағынушылармен қарым – қатынасына кетеді, басқа төменгі деңгейдегі
басқарушылармен қарым – қатынасына аз уақыт кетеді, одан аз уақыт
өз бастықтарымен қарым – қатынасына кетеді. Орта бөлімшесінің
басқарушылары төменгі бөлімшелердің жұмысын реттейді және
бақылайды. Орта бөлімшенің жұмыс сипаты түрлі ұйымдарда біраз
өзгеріп тұрады, бірақ осы басқарушылар негізінен шешімдерді
қабылдау процесіне қатысады: мәселелерді анықтайды, талқылайды,
төменгі басқарушыларға ұсыныстар береді. Зерттеулердің нәтежесі
бойынша орта бөлімшелердің басқарушылары жұмыс уақыттарының ¾
бөлігін қызметтік ақпаратты қайта жасаумен айналысып, жалғыздықта
өткізеді. Жұмыс уақытың қалған бөлігі басқа орта және төменгі
бөлімшелердің басқарушылармен қарым – қатынасына кетеді.
Жоғары басқару деңгейі – бұл жоғары бөлімнің басқарушылары.
Олар ұйым үшін маңызды шешімдердің қабылдануына жауап береді.
Осы басқарушылардың жұмысы жүйке – психологиялық қысыммен,
билік
екпінімен,
көлемінің
үлкендігімен
және
аса
жауапкершіліктігімен сипатталады. Күрделі әлеуметтік ұйымдарда
жоғары бөлімшелердің басқарушылары барлық жерде де өте жоғары
бағаланады.
Ұйымның барлық басқарушылық деңгейлері бір тұтас жүйе ретінде
жұмыс жүргізеді. Әрбір деңгейдің жұмысының табысты болуы
басқарушылардың жұмысының табысты болуына әсер етеді.
Менеджмент түсінігінің негізі- басқару ісінде көп көңіл аударылатын
ағылшын етістігі «to manage». Ол біздің тілімізге аударғанда
«басқару» дегенді білдіреді. Менеджер-басқару қызметін жүзеге
асыратын субъект. Менеджменттегі басты практикалық принципбасқарушы өнім өндірмейді, өнім өндіруші басқармайды. «Менеджер»
сөзі шетел тәжірибесіне бұрынанан енген.
Оған туыстас сөз
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
12
«менеджмент». Ағылшын сөздігінде «менеджмент» «басқару, басшы,
дирекция, әкімшілік» деген сөздерді білдіреді. Арнайы менеджмент
туралы шетелдік материалдарда «менеджмент» басқа адамдардың
көмегімен ұйымның алға қойған мақсатына жету процесі деп
түсіндіріледі және мақсат түсінігі-жаңа тауарды жасаудан бастап
идеяға дейін бәрі кіретін тұтас спектр.
12 - тақырып. Қазіргі басқарудың психологиялық құрылымы
Кез келген басқару негізі ақпартпен байланысты мәлімет жинау, оны
өңдеу, мәлімет беру, сақтау, өзгерту т.б. күрделі еңбектен тұрады және
бұлардың негізі ақпарат болып табылады. Ақпараттың маңызы оның
нақтылығында. Заттардың, құбылыстардың, объективті іс-әрекет
процестерінің жан -жақты қаситеттерінің сипаты анықталған ақпарат
арқылы алынады. Ақпарат басқару
арқылы жүзеге асады. 1948
Шеннон сананы зерттеуде анықталмаған ақпаратты азайтуды ұсынды.
Басқару жұмысындағы ақпараттың ролі туралы екінші дүниежүзілік
соғыста АҚШ ВВС эскадриля командирлерінің екі түрлі ісқимылдарын мысалға келтіруге болады. Толық жақсы нәтиже көрсете
алмаған эскадрилияда, оның командирі офицерлермен жиналыста алда
тұрған мақсатты айтып, қатысып отырғандардан олардың бұл туралы
не ойлайтынын сұраған. Жауап стереотипті «дәл солай, жолдас
полковник» пен аяқталып, тек кеңес біткен соң өз пікірлерін өзара
айтысқан. Бірақ ол енді ештемеге пайдаланылмаған. Екінші
эскадрилияда жағымды командир басқаша жасаған. Ол офицерлердің
аз тобына ұжымдық іс-әрекет жоспарын жасауды тапсырған. Мұндай
жағдайда офицерлер қорықпай өз пікірлерін айтып, толықтырып,
жоспар жасаған. Американың белгілі психологі Дж. Блейк кез келген
басшы өз жұмысында кездесетін, болашақ қызметкерді жұмысқа
алғанда алғашқы әсер бойынша қорытынды жасаудан сақ болу туралы
психологиялық жағдайды ескертеді. Мұндай бағалауда басшылар бет әлпетінің шынайы, ашықтығына, батыл қарасына, қол алысына,
ерекше бір белгілеріне-көзінің қылилығы т.б. қарайды. Мұндай
әдістерді ешкім ғылыми дәлелдемегенін ескерту қажет. Сондай-ақ кез
келген алааяқта да мұндай белгілер болуы мүмкін. Қызмет істейтін
кадрларды бағалауда ешбір жеке сапаның абсалютті бағалы
болмайтынын да ескеру қажет. Мінездің бір сапасының белгілі бір
қызмет лауазымында белгілі бір жағдайда жағымды да, жағымсыз да
болуы мүмкін. Бір жағдайда шешімділік болып көрінген сапа, келесі
жағдайда бірбеткейлік болуы мүмкін. Батыл және іскер бір жағдайда
жеңілтектік, авантюризм болып көрінуі мүмкін. Сондықтан қатыгездік
пен бетсіздіктің, жағымпаздық пен сөзге ерушіліктің аражігін ажырату
қиынға соғады. Мысалы, жылдам шешім қабылдау адамның тәжірибесі
мен біліміне сүйеніп шешілсе, жағымды сапасын көрсетеді. Ал ондай
болмаса, керісінше болады. Басқару психологиясында «адам факторы»
(human faktor) деген түсінік екінші дүниежүзілік соғыс кезінде
бомбылаушы ұшқыштардың төмен биіктікте ұшқандықтан зенитшілер
атып өлтіруі мүмкін болса да, өздеріне өлім қаупі төніп тұрғанына
қарамастан алдарына қойған бомбаны тастау мәселесін өздері
шешіп отырған. Содан бері бұл термин психологияға мықтап енген.
Неғұрлым басқару күрделі болған сайын адамның интеллектуалдық
қызметіне қойылатын талап артады, басқаша айтқанда қабылдау мен
зейіннен бастап адам өміріне жауапкершілікпен қарауға дейін басшы
жауапкершілікті толық сезінуі тиіс. «Адам факторы» арқылы түрлі
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
13
өнімдерді өндіруде қателік жібермеуге қол жеткізуге болады. «Адам
факторын ескермеу неге әкеліп соғады?» деген заңды сұрақ туады.
Әдетте адам факторын ескермеу өндірісте түрлі шиеленістің
туындауына әкеліп соғады. Соның салдарынан кадрлардың жұмыстан
кетуі көбейеді.
Нәтижесінде еңбек өнімділігі төмендейді.
Экономикалық шығынсыз-ақ адам факторын ақылмен шешіп, жеке
сапалары мен әлеуметтік-психологиялық,
психофизиологиялық,
мотивтік ерекшеліктерін ескеру арқылы
елеулі экономикалық
жетістіктерге қол жеткізуге болады. Мысалы ұйымдасқан топ құру,
топтың бірлігімен басқа да әлеуметтік-психологиялық феномендерін
ескеру. Менеджмент мәселесімен айналысатын профессор И.Д.Ладанов
батыстың бәсекеге қабілетті фирмаларының бәрінде де менеджерлер
типі-менеджер-ұйымдастырушы бар екенін атап көрсетеді. Қоғамдық
өндірісте ол түрлі ролдерді атқарады, мәселен- басқарушы, дипломат,
ұйымның көшбасшысы, тәрбиеші, жаңашыл, тұлға. Менеджердің
қызметі өте көп салалы.
13 - тақырып. Басқару іс-әрекетінің психологиялық негіздері
Басқару психологиясы - басшылық іс-әрекетінің психологиялық
заңдылықтарын зерттейтін психологияның саласы. Оның мақсаты басқару жүйесінде жұмыстың тиімділігін арттырып, сапалылығын
жетілдірудегі психологиялық жағдай мен ерекшеліктерін талдау.
Басқару психологиясының басты категориясы - басқару іс-әрекеті
(бұдан ары қарай-БІ) түсінігі. Сондықтан басқару психологиясы
курсында басшы іс-әрекетінің құрылымы, құрамы және мазмұны
нақты қаралады; оның басқару қызметінің жүйесі ашылып көрсетіліп,
олардың басты психологиялық заңдылықтары сипатталады.
Басқару туралы заңдылықтарды, ұйымдардағы адамның мінезқұлқының психикалық ерекшеліктерін білу қазіргі
кез-келген
маманның жалпы мәдениетінің бөлінбес бөлшегі. Ол адамның
белсенді өмір сүру позициясының қалыптасуына ықпал етеді. Басқару
саласындағы білімділік кейбір жағымсыз ықпалдарға, басқа адамның
мүмкіндігін өз мақсатына өрескел пайдалануға - манипуляцияға
(жарнаманы, саясатты, алаяқтық әрекетті қоса алғанда) қарсы тұруға
мүмкіндік береді.
Жалпы іс-әрекеттің өмірде тиімді болуы ұйымдастыру және басқару
заңдылықтарын білумен байланысты. Маманның заттық іс-әрекеті әр
түрлі болуына байланысты оның басқару әдістері де ерекшеленеді.
Солай бола тұрғанымен, басқарудағы ең бастысы - адам, оның
психологиялық ерекшеліктері. Басқару іс-әрекетінің мәні - субъектінің
шындыққа қатысты алдыға қойған мақсатқа жетуге бағытталуы және
қоғамдық құндылықтармен байланысты
саналы,
белсенді ісәрекетінің формасы. Мұнда басты көңіл аударатын мәселелер:
біріншіден, адамның іс-әрекетінің саналылық сипаты бар, ол
мақсатына сай өз белсенділігін және оған жетудің тәсілдерін түсінеді;
мақсатқа қол жеткізуді жоспарлап нәтижесін алдын ала жобалап көре
(болжай) алады;
екіншіден, адамның іс-әрекеті
еңбек заттарын жасап,
пайдаланып және сақтаумен (жетілгендерін қоса алғанда) байланысты;
үшіншіден, адамның іс-әрекетінің қоғамдық сипаты бар, ол
әдетте топта, әлеуметтік заңдылықтар негізінде басқа адамдармен
қарым-қатынасқа түсу процесінде күрделі әлеуметтік іс- әрекет
жасайды. Іс-әрекеттің сыртқы сипаты:
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
14
- субъект және объект іс-әрекетін қамтиды;
- іс-әрекет заты – қызмет барысында субъект амалдар жасайтын
заттар, құбылыстар, үрдістер жиынтығы;
-іс-әрекет құралдары – қызмет затына әсер ету құралдарының
жиынтығы;
-іс-әрекет
жағдайлары
қызметтің
санитарлық-гигиеналық,
психологиялық және әлеуметтік жүйелер жиынтығымен анықталады.
Іс-әрекеттің ішкі сипаттамасы оны жүзеге асырудың амалдық
құралдарының, оның мазмұны мен құрылымының, психикалық
реттелуінің үрдістер мен механизмдер жүйесімен анықталады.
Іс-әрекеттің негізгі психологиялық сипаттамалары белсенділік,
түсінушілік, мақсаттылық, заттық және оны құру жүйелілігі болып
табылады.
Іс-әрекеттің құрылымдық құраушыларына: мақсаттар - адам
нені көздейді, нені қалайды;
мотивтер-не үшін әрекет жасайтынына қарай адамды ісәрекетке итермелейтін себептер, амалдар мен құралдар;
алға қойған мақсатқа жету үшін пайдаланылатын құралдар-білім
мен түрлі әрекеттер: дағдылар, әдіс-тәсілдер, шеберліктер, бастан
кешірген сезімдердің тәжірибесі мен операциялар, ақпарат, жоспар,
шешім қабылдау, басқару нысанының психологиялық ерекшеліктері,
психикалық
үрдістер
(танымдық,
эмоциялық,
реттеушілік),
бақылаудың психологиялық механизмдері, түзету, түсіну, реттеу, т.б.
тәрізді психологиялық білімдер жатады.
14 - тақырып. Мақсатты анықтау және жоспарлау психологиясы
Басқаруды
теориялық
және
қолданбалы
жоспарлауда
оптимизациялау мәселесінің шешімі басшының қызметін зерттеуден
басталады. Басшы қызметі – ұйымның қалыпты қызметін
ұйымдастыруды қамтамасыз ету үшін шешілуі тиіс қайталанатын
біртекті міндеттердің жиынтығы, оны бір күйден алға қойылған
мақсаттарға толық жауап беретін екінші күйіне ауыстыру.
Басшының мақсаты арнайы және жалпы деп бөліп қарастырылады.
Арнайы қызметі жоспарлық-экономикалық, қаржылық, кадрлікперсоналдық, технологиялық-өндірістіктен тұрады.
Басқару субьектінің жалпы қызметі әдетте басқарушылық циклдің
кезеңдерімен байланысты:
мақсатты жорамалдау (жобалау, мақсаттарды анықтау, оларға қол
жеткізу әдістерін таңдау, жоспарлау); ұйымдастыру (жұмысты бөлуүлестіру, басқарушы жүйені ұйымдастыру, кеңес беру, өкілдік, жеке
қызметтердің координациясы); мотивация-қозғау (стимулдау, тәртіп,
тәрбиелеу, психотерапия); бақылау (есепке алу, бақылау,
атқарушылықты бақылау, тиімділікті бағалау, реттеу және түзету).
Басқару циклының әр сатысында қажет болатын «аралық» қызметтері
болады: ақпараттық, шешім қабылдау, коммуникативтік.
Мақсатты жорамалдаудың құрылымы мен негізгі параметрлері.
Мақсатты жорамалдау – басқарушылық қызметтің бастамасы мен
негізі. Ол өткен жағдайды қарастырудан, қазіргі жағдайды талдаудан,
болашаққа шынайы мақсаттарды қоюдан тұрады.
Р.Дилтс мақсатты жорамалдаудың алты типін бөліп
қарастырады :
1.Мақсаттар әдетте кезіндегі жағдайға немесе оны терістейтін
мәселеге қатысты анықталады. Мақсатты бұлай тұжырымдау
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
15
жағымсыз болып саналады және мұнда «Мен нені қалаймын?» деген
сұрақтың орнына «Мен нені қаламаймын?» сұраққа жауап береді.
2.Мақсатты жорамалдаудың келесісі әдеттегі стратегия –
мәселелік жағдайының қарама-қайшылығы немесе полярлығы ретінде
анықтау. Мұндай мақсаттың кемшілігі – ішкі қарама-қайшылық пен
шиеленіс тудыру, өйткені ол тұрақты түрде мәселелік жағдайға
итермелеп тұрады.
3.Мақсатты жорамалдаудың үшінші типі - қажет жағдайды
анықтау үшін сыртқы үлгіні қолдану. Ұйымды жоспарлап және дамыту
үшін оны аса сәтті бәсекелестермен салыстыру керек. Алайда, ол
күтпеген жағдайды, немесе теріс ассоциациялар тудыруы мүмкін,
өйткені мұндай жағдайда ұйымның тікелей өзіне тән ерекшеліктері
толық ескерілмейді.
4.Мақсатты анықтаудың басқа әдісі – қажет жағдайдың
құрылымын, қажет қасиеттердің тізімін белгілеу (мысалы, үнемділік,
танымдылық, ерекшелік). Сонымен қатар, қызмет пен құралдарда
үлкен икемділікке қол жеткізуге болады. Соған қоса, бұл әдіс көбіне
жалпы болғандықтан , бұрмалау, қателікке, белгісіздікке ұшыратуы
ықтимал.
5. Келесі стратегия мәселелік жағдайға немесе сыртқы
салыстыруға емес, «көбірек», «күштірек», «жылдамырақ» т.б.
сөздермен сипатталатын қазіргі кезде бар қорлық сапаларды кеңейтуге
қатысты тұжырымдалады. Бұл елеулі артықшылықтарға ие, өйткені
ұйым сәйкес жағымды сапаларға қол жеткізгендігін көрсетеді, алайда,
егер мәселелік жағдайларда қайшылық болса, бірқатар қиыншылықтар
туады.
6.Мәселелік жағдайдан қажет жағдайға ауысқан кездегі стратегия өте
күрделі болып табылады, себебі бұл кезде қажет жағдайға қол
жеткізгендей болып сипатталады.
15 - тақырып. Басқарудағы ұйымдастыру психологиясы және
принциптері
Жоспар құрастырылғаннан кейін оның орындалуын, қамтамасыз ету
керек. Бұл – басқаруды ұйымдастырудың негізгі мәніне негізделеді.
Ұйымдастыру қызметі логикалық үш құраушы
жүйені құруды
қарастырады: жұмыс жасайтын адам немесе адамдар тобы;
экономикалық қатынастар; техникалық құралдар. Мұнда жоспардың
жүзеге асу үрдісіне кім жауап береді және кім - кіммен оның
орындалуының әр түрлі кезеңдерінде қатынасуы керектігін анықтау
керек. Бұл басқаруды ұйымдастырудың басты міндеті. Ұйым
құрылымы қаншалықты мұқият ойластырылғандығына тәуелсіз
қызмет. Ол ең алдымен осы ұйымға кіретін адамдармен және олардың
қабілеттерімен, еңбекке қатынастарымен анықталады.
Ұйымдастыру – қандай да бір жұмысты орындауға қажетті қызметтер
мен амалдарды орындау, сондай-ақ осы қызметтерді мекеме, топ,
бөлімшелерге біріктіру.
Ұйымдастырудың нақты формаларының арасындағы қызметті:
1) өкілеттік беру;
2) мекеменің ұйымдастыру құрылымын құру – бағыну және
жауапкершілік құрылымдары;
3) қызметкерлерге кеңес пен нұсқау беру;
4) басқарушылық шешімдерді қабылдау, бұйрық беру, әмір ету
ретінде қарастыруға болады.
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
Өкілдік ауқымына орталықтандыру және орталықсыздандыру деңгейі
тәуелді. Өкілдікті орталықтандырудың негізгі мақсаты – басқару
ауқымдары
аса жоғары болғанда және үрдістің өзі арнайы
тапсырмаларды орындауға төменгі шендегі басшыларға өкілдік беруді
қарастыратын ұйымды орталықтандыруды мүмкін ету. Барлық
жауапкершілікті үлкен басшы атқарады, төменгілеріне тек өкілдік қана
беріледі.
Идеалды
тәртіпке
келтірілген
ұйымдастыру
құрылымы
бюрократиялық деп аталады. Өткен ғасырдың басында неміс
психологы М.Вебер ұсынған «идеалды бюрократия» концепциясында
идеалды түрде құрылған ұйымды мынадай принциптер бойынша:
еңбекті нақты бөлу және нәтижесінде белгілі бір облыста
жоғары кәсіби мамандардың пайда болуы;
әрбір төменгі сатыдағы деңгейді жоғарғылары бақылайды және
ол соларға бағынатын басқарудың иерархиялық деңгейі;
координацияланған, стандартталған, қалыптасқан ережелер мен
стандарттардың мекеме мүшелерімен өз міндеттерін орындауда
жүйенің болуы;
міндеттерді
орындаудың
ресми
тұлғасыздану
рухы:
ұйымдастыру – бұл адамдар бірлестігі емес, міндеттерінің жүйесі;
құзыреттік міндеттерінен шығатын кәсіби талаптар негізінде
атқарушыларды таңдау түрінде сипаттайды.
Мұндай бюрократия, ең алдымен, «тәртіп». Мұның кемшіліктеріне
мыналарды
жатқызуға
болады:
стандарттар,
нормалар,
процедуралардың
гипертрофтылығы;
шешім
қабылдау
механизмдерінің және жоспарлардың үйлесімінің ауқымдылығы және
инерциялығы; басқарудың ішкі және сыртқы ортасының өзгерісіне
жауап беру икемділігінің төмендеуі; инновацияларға иммунитет; өзінөзі дамыту мен жетілдіруге қабілеттіліктің әлсіз болуы.
Бюрократиялық тік-иерархиялық ұйымдастырудың елеулі
кемшіліктеріне жүйе ішіндегі ақпараттың айналымы қоршаған
ортадағы (нарықта) ақпараттың айналу уақытынан біршама артуы
жатады.
Басқаруда психологиялық фактордың рөлінің күшеюі мекеменің
жаңа ұйымдастыру құрылымдарын құруға негізделеді. Бюрократиялық
құрылымдағы ұйымдастыруға «органикалық» типті ұйымдастыру
сәйкес келеді.
Өткен ғасырдың соңғы тоқсанында адамзат өзінің дамуының
жаңа сатысы – ақпараттық қоғамды қалыптастыруға өтті. Осыған
байланысты «ақпараттық» ортада сәтті қызмет етіп жатқан
ұйымдардың әр түрлі жаңа типтері пайда болуда. Олар: эдхократиялық,
көп
өлшемді,
партисипативті
және
кәсіпкерлік
типтегі
ұйымдастырулар.
Жаңа ұйымдастыру құрылымдарының пайда болуына жағдай
жасайтын негізгі факторлар:
-байланыстың техникалық құралдары арқылы нарық субьекттері
арасында ақпарат алмасудың бірнеше есе жеделдетілуі, бұл
бюрократиялық «монстрларды» ерекше икемсіз етеді;
-жаңа өнімдер жасау жылдамдығының артуы және олардың
өміршеңдігінің қысқаруы, бұл үлкен қорларды иерархиялық
құрылымдағы көптеген үйлесіміне жұмсамауға мүмкіндік береді;
-персоналдың еңбек қозғамдамасының тік бюрократиялық
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
құрылымдарда жүзеге асыру қиынға соғатын өзін-өзі жетілдіру мен
өзін-өзі жүзеге асыру себептерінің басымдылық жағына қарай өзгерту;
-күрделіліктің, ортаның белгісіздігі мен динамикасының артуы, бұл
көне тәжірибенің және қалыптасқан әдістердің қолданылуын
қиындатады.
Барлығы:
15 с.
5. СЕМИНАР, ПРАКТИКА, ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖӘНЕ СТУДИЯЛЫҚ
САБАҚТАРДЫҢ ЖОСПАРЛАРЫ
Апта №
1
2
3
Семинар, практика, зертханалық және студиялық сабақтардың атауы
1
1-тақырып. Басқару психологиясы пәні және әдістері.
ЖОСПАР:
• Басқару өте ертеден белгілі қызмет болғанымен жаңа ғылым болып
есептелінеді.
• Басқару ғылымы үнемі жинақталатын білім мен әдістер және оларды алу
тәсілдерінің жиынтығы.
• Басқару психологиясы бір адамның екінші адамға, топқа немесе тұтас
қоғамға ықпалының табиғатын және оны жетілдіру тетігі туралы жаңа
мәліметтерді үнемі ізестіріп, зерттеп отырады.
• Басқару психологиясы басшының жеке тұлғаның психологиялық
ерекшеліктерін: оның басқарушылыққа талпынысын және қабілетін, өз
міндеті мен оны көре білуін қамтитын басқару тұжырымдамасын, басқару
ниетін, сондай
- ақ басқару ережесі мен ұстанымдары туралы ішкі
шешімдерін зерттейді.
1
2-тақырып. Басқару психологиясының негізгі зерттеу әдістері.
ЖОСПАР:
• Басқару психологиясы психологияның түрлі зерттеу әдістеріне, оның ең
негізгілері бақылау және экспериментке сүйенеді.
• Бақыалау әдісі мәні және мазмұнына қарай шындықты бейнелейтін
күрделі, объективті процесс.
• Бақылау әдісінде бақылаушы адамдардың қарым-қатынасы процесіндегі
дәйектер мен құбылыстарды және байқалған пікірлерді тіркеп отырады.
• Бақылаушының қарым-қатынастағы ролі пассивті.
1
3-тақырып. Басқару психологиясының методологиялық негіздері
ЖОСПАР:
• Басқару адамзат іс-әрекетінің ертеден келе жатқан саласы.
• Басқару психологиясы туралы неміс зерттеушілері В.Зигерт және Л.Ланг:
«Басқару - алдыға қойылған мақсатқа адамдарды және материалдық
құралдарды ізгілікпен, үнемді және рационалды пайдалану арқылы қол
жеткізу» деген анықтамасы.
• Адамзат тарихындағы мол материалдық және әлеуметтік құндылықтар
адамдардың
үйлестірілген жұмыстарының нәтижесінде ғана жасалып,
қалыптасты.
• XX ғасырға дейін басқару ғылыми зерттеудің дербес саласы болып
саналмаған.
•Э. Мэйоның «адамдардың қарым-қатынасы» менеджмент практикасына
мынадай түзетулер:
6. адамның әлеуметтік қажеттіліктеріне көбірек көңіл аудару,
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
Сағаты
көлемі
4
5
6
7
7. еңбекті шексіз мамандандырудан бастарту,
8. ұйым ішіндегі билік иерархиясынан бастартудың қажеттілігі,
9. өндіріс ішіндегі адамдар қарым-қатынасының формальды емес
түрін барынша қалыптастыруды,
10. ұйым ішіндегі формальды және формальды емес топтарды
зерттеу әдістерін жетілдіруді енгізді.
4-тақырып . Басқарудың психологиялық заңдары
ЖОСПАР:
• Пікірдің бегісіздік заңы.
• Өзара қабылдаудың сәйкес болмау заңы.
• Өзін-өзі бағалаудың сәйкес болмау заңы.
• Ақпаратты бұрмалау заңы.
• Өзін-өзі сақтау заңы.
• Компенсация заңы.
5- тақырып. Басқарудың психологиялық теориялары. Психоанализ
теориясы.
• Психоанализ теориясы.
• Тұлғаны және адамның мінез-құлық мотивтерін 1856-1939 жылдары
австрия дәрігер-психиатры Зигмунд Фрейд.
• Эрос энергиясын «либидо» және танатос энергиясын «мортидо» (бұл
түсінікті Фрейдтің жолын қуушы Э.Берн енгізген) деп аталады.
• З.Фрейд барлық өркениеттің дамуы жыныстық қалаудың басқа қалауға
ауысу процесі.
• Сублимация жасампаздықта байқалатын адамның
инстинктивтік
талпынысынан қорғануының бір түрі болып табылады.
6 - тақырып. Басқару психологиясы ғылымының қалыптасып, даму
тарихы
ЖОСПАР:
• Адамдардың іс-әрекеті.
• Қазіргі менеджмент теориясын зерттеушілер Мескон Х.М., Альберт
М.,Хедоури Ф.
• Ертедегі Шумерлер біздің э.д, IIIғ. қыш құмыраларға коммерциялық сауда
туралы жазып қалдырған.
• Әлем кереметтері-Египет пирамидасы, Вавилонның аспалы бағы т. б.
ғажайып ескерткіштер пайда болған.
• Ертедегі Македония, Рим империялары кездейсоқ пайда болған
кереметтер емес, тек басқарудың арқасында қалыптасып дамыған.
• XIX ғ. бірінші жартысында Англияда басқару тәжірибесін жүйелеу
басталғанымен XX ғ. дейін басқару мәселесі ғылыми зерттеудің жеке
объектісі болмаған. XX ғ. басқару туралы ғылымның техникотехнологиялық, биологиялық және әлеуметтік жүйеде эвалюциялық даму
кезеңі болды.
• Ф.У.Тейлордың басқару жүйесінің негізі.
7– тақырып. Қазақстандағы басқару психологиясының дамуы
ЖОСПАР:
• Басқару – бұл адамға белгілі бір өкілеттілікті, берілген билікті
пайдалануға мүмкіндік беретін қызмет.
• Басқару мәселесі қазақ халқының ұлы ойшылдары мен ел бастаған
ақылгөй даналарын ежелден-ақ ойландырған күрделі мәселелердің бірі.
• Кеңестік дәуірде басқару қызметінің теориялық мәселелері моральдық
кодекске негізделгендігі.
• 1991 жылы тәуелсіз, дербес мемлекет болуының арқасында қазақ халқы
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
1
1
1
8
9
10
11
12
басқару саласында қол жеткен әлемдік жетістіктерге сүйене отырып, өз
басқару психологиясын қалыптастыруы.
• Заңдылық және билік пен халық арасындағы байланысты нығайтумемлекеттің тұрақты дамуының кепілі.
8-тақырып. Басқару қызметінің мәдениеті
ЖОСПАР:
• Басқару-(синонимі-менеджмент) ұйым шеңберінде қойылған белгілі бір
мақсатқа жету үшін жасалған реттелген іс-шаралардың жиынтығы.
• Басқару психологиясы саласындағы белгілі зерттеуші В.Зигерт «Басқаруқойған мақсаттарды ізгілікпен, үнеммен және тиімді орындауға жағдай
жасайтын адамдарды басқару және құрал-жабдықтарды пайдалана білуі»
туралы.
• Басқаруға американдықтар өте қарапайым түрде «Бір нәрсені екінші
адамның қолымен істеу» деген анықтамасы.
• Басқару қызметінің қоғамның
тарихи дамуында қалыптасқан
материалдық және рухани құндылықтар деңгейі.
• Басқару мәдениетінің мынадай түрлері.
9 - тақырып. Басқару функциялары
ЖОСПАР:
• Басқару функциясы орындайтын жұмысының түрі.
• Ұйымды басқару үшін барлық функциялардың кешенді орындалуы.
• Ұйымның негізгі байлығы, ресурсы адами факторлар.
• Басқару психологиясында мынадай басқару функциялары.
10 - тақырып. Басқарушының негізгі функциялары.
ЖОСПАР:
• Басқару жұмысындағы негізгі тұлға – басшы.
• Әкімшілік – ұйымдастырушылық функциялар.
• Коммуникативтік функциялар.
•Тәрбиелеу функциялары.
• Өкілеттілік функциясы.
• Стратегиялық функциялар.
11– тақырып. Басқару деңгейлерінің қызметі
• Институтционалдық деңгей
• Басқару деңгейі
• Техникалық деңгей
• Төменгі бөлімшенің басқарушысы.
• Орта бөлімшесініңбасқарушылары
• Жоғары басқару деңгейі.
12 - тақырып. Қазіргі басқарудың психологиялық құрылымы
ЖОСПАР:
• Кез келген басқару негізі ақпартпен байланысты мәлімет жинау, оны
өңдеу, мәлімет беру, сақтау, өзгерту т.б. күрделі еңбектен тұрады және
бұлардың негізі ақпарат.
• Ақпараттың маңызы оның нақтылығында.
• 1948 Шеннон сананы зерттеуде анықталмаған ақпаратты азайтуды
ұсынуы.
• Басқару жұмысындағы ақпараттың ролі туралы екінші дүниежүзілік
соғыста АҚШ ВВС эскадриля командирлерінің екі түрлі іс-қимылдары.
• Менеджмент мәселесімен айналысатын профессор И.Д.Ладанов батыстың
бәсекеге қабілетті фирмаларының бәрінде де менеджерлер типі-менеджерұйымдастырушы бар екенін атап көрсетеді.
• Қоғамдық өндірісте ол түрлі ролдерді атқарады, мәселен- басқарушы,
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1
1
1
1
1
13
14
15
дипломат, ұйымның көшбасшысы, тәрбиеші, жаңашыл, тұлға.
• Менеджердің қызметі өте көп салалы.
1
13 - тақырып. Басқару іс-әрекетінің психологиялық негіздері
ЖОСПАР:
• Басқару психологиясы - басшылық іс-әрекетінің
психологиялық
заңдылықтарын зерттейтін психологияның саласы.
• Оның мақсаты - басқару жүйесінде жұмыстың тиімділігін арттырып,
сапалылығын жетілдірудегі психологиялық жағдай мен ерекшеліктерін
талдау.
• Басқару психологиясының басты категориясы - басқару іс-әрекеті (бұдан
ары қарай-БІ) түсінігі.
• Басқару туралы заңдылықтарды, ұйымдардағы адамның мінез-құлқының
психикалық ерекшеліктерін білу қазіргі кез-келген маманның жалпы
мәдениетінің бөлінбес бөлшегі.
• Басқару іс-әрекетінің мәні.
1
14 - тақырып. Мақсатты анықтау және жоспарлау психологиясы
ЖОСПАР:
• Басқаруды теориялық және қолданбалы жоспарлауда оптимизациялау
мәселесінің шешімі басшының қызметін зерттеу.
• Басшы қызметі – ұйымның қалыпты қызметін ұйымдастыруды
қамтамасыз ету үшін шешілуі тиіс қайталанатын біртекті міндеттердің
жиынтығы, оны бір күйден алға қойылған мақсаттарға толық жауап беретін
екінші күйіне ауыстыру.
• Басшының мақсаты арнайы және жалпы деп бөліп қарастырылуы.
• Мақсатты жорамалдау
•Ұйымдастыру
• Мотивация-қозғау
• Басқару циклының әр сатысында қажет болатын «аралық» қызметтері
болады.
• Мақсатты жорамалдаудың құрылымы мен негізгі параметрлері.
15 - тақырып. Басқарудағы
ұйымдастыру психологиясы және 1
принциптері
ЖОСПАР:
• Ұйымдастыру қызметі логикалық үш құраушы
жүйені құруды
қарастырады.
• Жұмыс жасайтын адам немесе адамдар тобы;
• экономикалық қатынастар;
• техникалық құралдар.
• Ұйымдастырудың нақты формаларының арасындағы қызмет.
Барлығы:
15 с.
6. ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖӘНЕ СТУДИЯЛЫҚ
САБАҚТАРДЫ ОРЫНДАУДЫҢ НҰСҚАУЛЫҒЫ
Бекітілген зертханалық және студиялық сабақтарды орындаудың нұсқаулығы
негізінде
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
1. БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ЖӘНЕ БАСҚАРУҒА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР:
Апта
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
МОӨЖ-на арналған тапсырмалар
Кейс-стади құрастыру
3 кезеңнен тұрады. Жағдаяттың мәтінімен танысып, студент
мәселенің мәнісін өз бетінше түсіндіреді, бағалауда өзінің
көзқарасын анықтайды, сұрақтарға жауап іздестіреді және
мәселені шешудің нақтылы жолдарын табу керек.
Эксперимент жүргізу
Басқару психологиясының негізгі зерттеу әдістері. Алдын-ала
әдістемелер таңдап алынады. Табиғи, қалыптастырушы,
лабраториялық болып бөлінеді. Сыналушылар табу қажет.
Эссе жазу. «Эссе» ұғымы француз сөзінен, яғни байқау, ал
латын сөзінен-ақылға салып өлшеу. Көлемі шағын,нақтылы
тақырып,еркін,ашық ойды білдіру,әдеттен тыс жазылады.
Жобалау әдісі.
Әңгімелесу мен пікірталастан проблемалық мәселе
ойластырылады. Мақсат пен міндет қойылады. Миға
шабуылдан болжам жасалады.
«Брейнс-торминг» әдісі.
Топтық талдау әдісі, қатысушылар шешімді іздеуде ойын
еркін білдіреді. Оқытушы пікірталастың тақырыбын
белгілейді.
Аналогтарды салыстыру әдісі.
Мәдени-тарихи аналогтардың болжамдарын салыстыру үшін
қолданылады.
«635» әдісі.
6 адам 3 идея 5 мин. ұсынады.
Идеяларды жазбаша орындауға болады.
Іскерлік ойындар.
Ойынға қатысушылар арасында рөлдер бөлінеді.
Олардың өзара әрекеті, ортақ мақсаттың болуы. «Шешімдер
тізбегін» жүзеге асыру.
«515»әдісі.
Оқытушы проблема ұсынады.5 минуттың ішінде 15 идея
жазбаша тапсырылу керек.
«Сұрақ-жауап»әдісі
Топ екіге бөлінеді.Тақырып бойынша сұрақтар
дайындайдыСұрақтар алмастырылады.Бір команда
екіншісінің жауабын бағалайды. Ең көп ұпай жинаған
команда жеңеді.
«Газет» әдісі.
1/Сұрақтың тарихы.
2/Бір нәрсені қаперге алу.
3/ «Бұл қызық екен»
Белгілерін қою.
Жалғастыруға болмайтындарды қосу жаттығуы.
Оқытушы алдын-ала сөздер жазылған карточкаларды
дайындайды. Әрқайсысына мәндері бір-бірінен алшақ екі
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
Сағаты
көлемі
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
13
14
15
Апта
№
1
сөзді жазады.10 мин.беріледі.
SPAN-әдіс.
Қатысушының әрқайсысы ұсынған идеялардың әрқайсысына
ұпай беріледі. Идея маңызды болса, ұпай қойылады. Ұпайдың
жалпы саны -100.
4-7 адамға арналған.
М.Книсариннің «Конструирования» әдісі. Алдын-ала
тіректенетін ұғымдар тақтаға жазылады.
Дәрістің мазмұны, рөлі анықталуы керек.
Жаттығу.
«Сөз»(вербальды, вербальды емес қарым-қатынасқа
түсу).
Әр адамның жақсы,жағымды сезімді бастан өткізуі. Нақты
дұрыс сөздер таба білуге үйрету.
Барлығы:
МӨЖ-на арналған тапсырмалар
Оқытушы ұсынған әдістемелерді қолдана отыра, университет
студенттеріне сауалнама жүргізу, анықталған мәдени
айырмашылықтарды кросс-мәдени психологияның теориялық
үлгілері негізінде түсіндіру.
2
Қазақ және орыс (ұйғыр, кәріс т.б.)студенттерінің мәдени
құндылықтары мен инновацияларға қатынасына қолданбалы
зерттеулер.
3
Оралман қазақтардың бейімделуі мен аккультурациясының
этнопсихологиялық аспектісіне
бақылау тестісін толтырыңыз және өз нәтижелеріңізді
дұрыс жауаптармен салыстырыңыз.
4
Кенттену жағдайындағы ауыл жастарының психологиялық
бейімделуі мен аккультурациясына арналған бағдарлама
жасаңыз.
5
Этнопсихология және жоғары мектеп: толеранттықтан
полимәдени білім беруге қарай.
Жаттығу. «Мамандықтағы менің бейнем». Мақсат:
Кәсіби шараларды кеңейту, әрі жаңарту.
6
Мәдениаралық коммуникацияның психологиялық
технологиясы.
7
Психолог мамандарды даярлаудың тілдік аспектісі.
Жартышарлардың ассиметрия мәселесі.
8
Қазақстандық жарнама аясында этностық сәйкестілік пен
этнокоммуникация. Терминдерге глоссарий жасау.
9
Кросс-мәдени зерттеулер және бейвербалды қарым-қатынас
Болашақ психологиялық маманның сөйлеу мәдениеті.
10
С.Жақыповтың 2012ж. шыққан «Жалпы психология
негіздері» атты оқулығының «Сөйлеу және тіл» бөлімін
түсіндіру.
11
Ә.Алдамұратовтың 2006ж. жазылған
«Тілдік
конструкцияларды меңгеру психологиясы» деп аталатын
еңбегінен реферат жазу.
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
2
2
2
30 с.
Сағаты
көлемі
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
12
М.Мұқановтың 1973 ж шыққан «Ойды этно және лингвопсихологиялық тұрғыдан дәлелдеу» еңбегін қарастыру.
Аннотация дайындау.
2
13
Ж.Пиаженің конструктивті теориясы. Ойлау мен
интеллектінің дамуында тіл ешқандай рөл атқармайды деген
ойын талқылау.
Сөз ойлаудың құралы, тәсілі болумен қатар, қарым-қатынас
құралы болып табылады. Жалпы алғанда тіл адамның орынды
жоспарындағы танымын көрсетеді.
Эссе жазу.
Қарым-қатынастағы сөйлеу қызметі экспрессивті сөйлеу
формасы, қабылдаушының субъектінің импрессивті сөйлеу
формасында қатысуын қарастыру.
2
14
15
Барлығы:
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
2
2
30 с.
8. БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМІН (ПӘНДІК БІЛІКТІЛІГІНІҢ
ҚАЛЫПТАСУ ДЕҢГЕЙІН) МОНИТОРИНГІЛЕУГЕ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУҒА
АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР:
 Емтихан сұрақтары
 ағымдық, рубеждік және аралық бақылауға арналған тапсырмалар
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
Емтихан сұрақтары
Басқару психологиясы пәні, мақсаты.
Басқару психологиясының принциптері.
Қарым- қатынастың түрлері.
Басқару стильдері.
Топтың әлеуметтік- психологиялық құрылымы.
Басқару ғылымының негізгі мектептері мен бағыттары.
Топтағы адамдардың бір-бірін қабылдаудың ерекшеліктері.
Басқару психологиясының басқа ғылым саласымен байланысы.
Қазіргі басқару психологиясының құрылымы.
Басқару психологиясындағы ұйымдастыру туралы түсінік.
Топ туралы түсінік.
Басқару үрдісіндегі қарым-қатынас.
Жетекші психологиясы.
Басқарушының мәртебесі.
Басқарушының негізгі қызметі.
Басқару деңгейлерінің қызметі.
Басқару мен басшылықтың ұқсастығы мен айырмашылықтары.
Топ түрлері, ондағы қарым- қатынас ерекшеліктері.
Жетекші психологиясы туралы теориялар.
Жеке адам - басқару нысаны ретінде.
Басқарудың ұжымдық тұжырымдамасы.
Басшы жұмысының күшті және әлсіз жақтары.
Мотив жеке адамды басқару факторы ретінде.
Басқару ғылымының негізгі мектептері мен бағыттары.
Лидерге-көшбасшыға тән мінез- құлық ерекшеліктері
Басқарушының атқаратын қызметі.
Мотив түрлері және оның басқару іс- әрекеті барысындағы рөлі.
Басқару функциялары.
Басқару мен ұйымның бірлігі.
Персоналды бағалау.
9. ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛДАР (ҰСЫНЫСТАР)
№
1
2
3
Әдістемелік құралдар, ұсыныстар
Огнев А.С. Организационное консультирование в стиле коучинг. СПб.: Речь,
2003.
Байбекова М.М., П.М.Ибраева. Әлеуметтік-психологиялық тренингтер,
әдістемелер мен жаттығулар. Шымкент, 2009- 263 б.
Касьяник П.М.Психология управления: Конспект лекций.М.: АСТ;СПб.:
Сова. 2005.
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
10. ОҚЫТУШЫЛАРДЫҢ РЕСМИ ДАЙЫНДАЛҒАН ОҚУ ЖӘНЕ ОҚУӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛДАРЫ (ЖАРИЯЛАНҒАН ЖАҒДАЙДА)
№
1
Оқу және оқу-әдістемелік
құралдардың атауы
Басқару психологиясы
Автордың
аты-жөні
Іргебаева Н.М.
Басылымнан
шыққан жылы
Астана, 2010
Көлемі (б.т.)
немесе беті
196 б.
11. ТІЗІМ:
 қажетті жабдықтар (зертханалық, лингафондық, ОҚТ, мудьтимедиялық және
т.т.),
 программалық қамтамасыздандыру,
 көрнекі құралдар.
Дәріс
атауы
Қажетті жабдықтар
(зертханалық, лингафондық, ОҚТ,
мудьтимедиялық және т.т.),
Программалық
қамтамасыздандыру
Көрнекі
құралдар
12. ОҚУ ӘДЕБИЕТТЕРІ ЖӘНЕ/НЕМЕСЕ
ЭЛЕКТРОНДЫҚ ТАСУЫШТАРДАҒЫ МАТЕРИАЛДАР
Негізгі әдебиеттер
1. Розанова В.А. Психология управления.(Учебно-практическое пособие. ЧастьI-иII) .-М.: ЗАО
«Бизнес-Школа «Интел-Синтез»,1997.
2. Уотермен Р. Фактор обновления. Как сохраняют конкурентоспособность лучшие компании М.:
Прогресс,1980.
3. Чередниченко И. П., Тельных Н. В. Психология управления / Серия «Учебники для высшей
школы». - Ростов-на-Дону: Феникс, 2004. - 608 с.
4. Немов Р.С. Общая психология: Краткий курс.-СПб.:Питер, 2006.
5. Кабаченко Т.С. Психология управления. - М., 2003 г.
6. Кишкель Е.Н. Управленческая психология. – М., 2002 г
7. Организационная психология. / Сост. Л.В. Винокурова, И.И. Скрипюка. СПб. «Питер», 2001 г.
8. Ревская Н.Е. Психология менеджмента: конспект лекций – СПб., 2001 г.
9. Урбанович А.А. Психология управления. – Мн.: Харвест, 2004 г.
10. Свенцицкий А.Л. Социальная психология.: учеб.- М.:ТК . Велби, Изд-во Проспект, 2005.
11. Бороздина Г.В. Психология делового общения.: Учебник.- 2-е изд.- М.:Инфра.-М., 2003.
Қосымша әдебиеттер
1. Морозов А.В. Деловая психология. Курс лекции: учебник для вузов. СПб.: Изд. Союз, 2000.
2. Маслоу А.Г.Мотивация и личность /Пер. с англ. СПб.: Евразия, 2001.
3. Кабаченко Т.С. Психология управления.М.,2003.
4. Азрилиян Л.Н. редакциялаған-М.: «Правовая культура» қоры, 1994.-528 б.
5. Азаматтық қоғам терминдерінің орысша-қазақша сөздігі-Алматы,2007.-154 б.
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
6. «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызметкерлерінің ар-ұждан кодексі туралы» Қазақстан
Республикасы Президентінің 2005 жылғы 3 мамырдағы №1567 Жарлығы
7. Огнев А.С. Организационное консультирование в стиле коучинг. СПб.: Речь, 2003.
8. Касьяник П.М.Психология управления: Конспект лекций.М.: АСТ;СПб.: Сова. 2005.
9. Downey M.Effective Coaching.Texere.-London,2002.
Анықтамалық әдебиеттер
1.
2.
Краткий
психологический
словарь
/
Ред.-сост.Л.А.Карпенко.,
А.В.Петровского. – Ростов н/Д., 1989.
Психологический словарь – под ред. В.П. Зинченко. – М., 1997.
Ф ҚазҰПУ 703-10-11. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Үшінші басылым.
под.общ.ред.