NAUCZYCIEL WYCHOWAWCA Definicja Kto to jest wychowawca? Cechy wychowawcy Kompetencje wychowawcy Autorefleksja Moje cechy i kompetencje jako zasoby osobiste Słabe strony Pasje, zainteresowania, talenty, które mogę wykorzystać w pracy Co chciałbym/chciałabym robić, jakie zajęcia prowadzić? Trudności/obawy przy prowadzeniu grupy Warunki do wychowywania Centralną postacią w edukacji nie jest ani wychowawca ani wychowanek ale interakcja Wychowawczą funkcję nauczyciel może pełnić urzeczywistniając następujące kategorie: dialog, autentyzm, spotkanie (z wartościami), zaangażowanie (J.Tarnowski, 1995) MOTTO – miłość, odpowiedzialność, tolerancja, troskliwość, otwartość (na potrzeby) (G.Klimowicz, 1988) Klimat bezpieczeństwa psychologicznego i zaufania, otwarta komunikacja, uważne słuchanie, powstrzymywanie od wyrażania ocen (krytycznych), używanie informacji zwrotnych, swobodne poszukiwanie informacji i rozwiązań, autentyczność, akceptacja i zaufanie do ludzi, empatyczne rozumienie (H.Rylke, G.Klimowicz, 1982) Koncepcja L.Brammera Czynniki związane z osobą nauczyciela – cechy, postawy, wartości Świadomość siebie i swojego systemu wartości. Wspomagający powinien znać odpowiedź na pytanie "Kim jest" i "Co jest dla niego ważne". Świadomość ta pozwoli mu być uczciwym, etycznym w zaspakajaniu swoich potrzeb i czytelnym dla wspomaganego/wychowywanego. Pozwoli mu to uniknąć niebezpieczeństwa projektowania własnych cech i wartości na innych oraz patrzenia oceniająco. Przeżywanie i okazywanie uczuć. Każdemu działaniu towarzyszą emocje i uczucia. Świadomość ich daje możliwość otwartego i wrażliwego kontaktu ze wspomaganym. Jednocześnie eliminuje ryzyko generalizacji i stosowanie mechanizmów obronnych w pracy z drugim człowiekiem. Pomagający w roli modela. Każdy edukator, niezależnie czy tego chce czy nie, jest żywym przykładem różnych zachowań dla osób, z którymi pracuje. Jego satysfakcjonujące życie pozwoli mu na unikanie kompensacji niezaspokojonych potrzeb oraz na wydajniejszą pracę. Przeżywane przez nas trudności wpływają niewątpliwie na jakość działania. Żywe zainteresowanie ludźmi i problemami społecznymi. Umożliwia odpowiedź na dwa istotne pytania - "po co pomagam?". Czy są to motywy altruistyczne i prospołeczne? Ponadto cecha ta prowadzi do zbierania informacji o funkcjonowaniu człowieka. Zasady etyczne. Należą do nich zarówno czytelne normy moralne, społeczne jak i jasny kodeks etyki zawodowej. Poczucie odpowiedzialności. Ta cecha obejmuje zarówno odpowiedzialność za siebie i swoje działanie jak i za to co dzieje się z wychowankiem. Odpowiedzialny profesjonalista czuwa nad wspomaganym od momentu zawiązania kontraktu aż do chwili gdy ten radzi sobie sam w społeczeństwie lub przejmie go inny specjalista. Umiejętności ważne dla rozumienia siebie i innych: słuchanie, prowadzenie ukierunkowanej rozmowy, odzwierciedlanie, podsumowywanie, udzielanie informacji zwrotnych, interpretowanie, informowanie. Umiejętności dawania wsparcia i postępowania w sytuacjach kryzysowych: wspieranie, interweniowanie w kryzysie, wzmacnianie poczucia tożsamości i spójności „ja”. Umiejętności powodowania pozytywnych działań i zmiany zachowania: rozwiązywanie problemów i podejmowania decyzji, wywoływanie zmiany zachowania. Warunki sprzyjające wychowaniu/ wspomaganiu: Empatia - rozumiana jako zdolność do wnikliwego i wrażliwego zrozumienia świata przeżyć wspomaganego. Skuteczność rozumienia empatycznego wspomagającego ujawnia się w momencie kiedy wspomagany może uzyskać informacje o sobie do usprawnienia swego funkcjonowania. Postawa empatii w procesie wspomagania zajmuje kontinuum od sytuacji kiedy wspomagający mniej widzi niż komunikuje mu wspomagany aż po sytuację odwrotną kiedy to wspomagający "wyprzedza o pół kroku" wspomaganego w nazywaniu jego odczuć. Jest to pięciostopniowy proces. Ciepło i opiekuńczość - warunek ten pozwala osobie wspomaganej poczuć głębokie zainteresowanie wspomagającego oparte na emocjonalnych komunikatach w postaci gestów, mimiki czy innych sygnałach niewerbalnych i werbalnych. Otwartość - w kontakcie pomocnym niezmiernie ważnym jest zaufanie współpracujących stron. Osiąga się je w wyniku wzajemnej otwartości, zgodnie z zasadą iż otwartość budzi otwartość. Bez tego warunku trudno jest wychowankowi odkryć swoje słabe strony. Wyżej analizowany proces wspomagania rozwoju dziecka decyduje o tym na ile wychowawca jest w stanie odczytać potrzeby ucznia a jednocześnie daje mu możliwość (tworzy warunki) do zakomunikowania ich. W efekcie, czy zostaną one zaspokojone. Pozytywny stosunek i szacunek dla wychowanka - ten warunek daje szansę brania człowieka takim jakim jest, bez żadnych zastrzeżeń, co tworzy atmosferę zaufania i otwartości. W ten sposób wspomagający komunikuje troskę osobie, z którą pracuje. Podkreśla jego indywidualność i szacunek do niego. Konkretność i specyficzność – a nie ogólnikowość i niejasność - ułatwia komunikację i efektywność Kompetencje nauczyciela - pojęcie Zdolność podmiotu do wykonywania zadań na oczekiwanym poziomie. Kompetencja powstaje w wyniku zintegrowania wiedzy, dużej liczby drobnych umiejętności oraz sprawności w dokonywaniu wartościowań. Bywa uważana za rezultat procesu kształcenia W pedagogice pojęcie kompetencje używane jest w odniesieniu do umiejętności umożliwiających realizację określonych zadań dydaktyczno – wychowawczych oraz optymalne funkcjonowanie w obszarze procesów edukacyjnych oraz możliwości i zdolności nauczyciela w zakresie osobistej samorealizacji Spektrum jego zdolności, integracja wiedzy i umiejętności, suma kwalifikacji zdobywanych w toku kształcenia wraz z pozyskiwanym doświadczeniem zawodowym oraz zakresem zdobywanych uprawnień do wykonywanego zawodu Kompetencje nauczyciela niejednokrotnie błędnie utożsamiane są z posiadanymi przez niego kwalifikacjami formalnymi, które stanowią jedynie zadatek kompetencji; Pojęcie kompetencji mieści w sobie kwalifikacje w ścisłym tego słowa znaczeniu, a także postawy społeczne, umiejętności pracy w zespole, zdolność do podejmowania inicjatyw, nieunikanie ryzyka. Zatem kompetencje – to połączenie wiedzy i umiejętności działania z osobistym zaangażowaniem i umiejętnością bycia; Definicja kategorii kompetencje ma ograniczony charakter i zasięg społeczny, ponieważ należą one do cech niezwykle zindywidualizowanych i są właściwościami konstytutywnymi dla określonej osoby. Kompetencje stanowią indywidualny atrybut człowieka. Kompetencje zawodowe nauczyciela S. Dylak (1995, s. 38-39) dzieli je na trzy grupy: kompetencje bazowe, są zakresem jego podstawowych, kardynalnych umiejętności. Odnoszą się przede wszystkim do optymalnego poziomu jego rozwoju intelektualnego, moralnego, społecznego. Określają one konieczny, minimalny stopień profesjonalizmu intelektualno-moralnego nauczyciela oraz optymalny zasób wiedzy pedagogicznej oraz praktycznej. Wyznaczają poziom zdolności twórczych nauczyciela, odpowiedni dla realizacji zadań edukacyjnych oraz samorealizacji nauczyciela w procesie konstrukcji i doskonalenia jego profilu zawodowego. Należą do nich zdolności interpersonalne nauczyciela oraz zdolność do przyswojenia i przestrzegania określonych zasad etycznych, społecznych itd. – umożliwiając budowanie wartościowych relacji ze wszystkimi podmiotami edukacji (uczniami, rodzicami, gronem pedagogicznym). Kompetencje bazowe są podstawowymi umiejętnościami nauczyciela, są zespołem kompetencji fundamentalnych dla charakteru pracy i funkcji jego osoby, zdolności pożądanych i niezbędnych dla właściwej realizacji zawodu nauczycielskiego. Są swoistą „podwaliną” profesjonalizmu nauczyciela, ponieważ jedynie na ich bazie możliwa jest odpowiednia konstrukcja profilu intelektualnego i osobowego; kompetencje konieczne - to zespół umiejętności umożliwiających konstruktywne oraz skuteczne działania nauczyciela w obrębie specyfiki zawodu, właściwe wypełnianie jego posłannictwa; odpowiadają one umiejętnościom nauczyciela niezbędnym w profesjonalnym wypełnianiu zadań edukacyjnych oraz fachowej realizacji działań dydaktyczno-wychowawczych. Stanowią swego rodzaju „klucz” do mistrzostwa zawodowego nauczyciela; należą do nich 3 rodzaje kompetencji: interpretacyjne, które definiowane są, jako zdolności rozumnego odnoszenia się do świata, jako zmiennej rzeczywistości, która wymaga stałej interpretacji; odnoszą się do umiejętności w zakresie właściwej interpretacji otaczającej rzeczywistości (osób, rzeczy i zjawisk) oraz rozumnego i refleksyjnego budowania wiedzy, ustawicznej konstrukcji światopoglądu oraz ciągłego dążenia do szeroko pojętej mądrości (życiowej, pedagogicznej, oscylującej wokół zagadnień nauczanego przedmiotu); autokreacyjne polegają na podejmowaniu i świadomym wprowadzaniu zmian we własnej osobowości; specyfika zawodu wymaga od nauczyciela poznania samego siebie; jedynie na bazie tzw. samowiedzy oraz świadomości istoty relacji Ja i Inni, nauczyciel jest zdolny do autentyzmu w działaniach pedagogicznych, do relacji budowanych na prawdzie, wiedzy i wartościach; nauczyciel w zakresie tym buduje rzetelny oraz autentyczny obraz samego siebie – konstrukcję profilu pedagogicznego opartą na świadomości swojej wartości - dzięki owej świadomości możliwe jest konstruktywne wprowadzanie zmian we własnej osobowości, dążenie do profesjonalizmu oraz samorozwoju. realizacyjne to jego styl pracy, determinujący sposób realizacji procesów dydaktyczno-wychowawczych oraz efekty jego działań; jest to umiejętność odpowiedniego doboru środków i stwarzanie warunków, które pozwolą osiągnąć cel; dzięki nim nauczyciel urzeczywistnia listę zadań edukacyjnych; To dysponowanie „gamą” technik, metod i czynności; składają się na nie zachowania ekspresyjne nauczyciela (związane ze sferą emocjonalną i w znacznej mierze przez nią zdeterminowane i nieuświadomione), prezentowane postawą ciała, eksponowane przez gestykulację, obecne w sposobie mówienia i poruszania się; zachowania socjotechniczne – nauczyciel wpływa na postawę i zachowanie uczniów poprzez kierowanie klasą, organizację czynności uczniów, wzbudzając ich uwagę i zainteresowanie itp.; zorganizowane czynności metodyczne nauczyciela – wykorzystywane przez niego techniki, metody i formy pracy zmierzające do realizacji założeń metodycznych, treści i celów nauczania i wychowania. kompetencje pożądane to umiejętności, zdolności i zainteresowania nauczyciela, które wprawdzie nie są konieczne dla konstrukcji jego sylwetki oraz profesjonalizmu zawodowego, aczkolwiek są niewątpliwie użyteczne, przydatne i pomocne w realizacji zadań edukacyjnych; są nimi przede wszystkim pasje, zdolności kierunkowe i umiejętności nauczyciela oscylujące wokół aspektów artystycznych i społecznych (socjologia, muzyka, architektura, sport itd. itp.) Kompetencje wychowawcy W. Strykowski (2003, s. 23) kompetencje nauczyciela dzieli na trzy grupy: merytoryczne – dotyczące treści nauczanego przedmiotu; dydaktyczno-metodyczne – koncentrujące się na warsztacie pracy nauczyciela i ucznia; wychowawcze – dotyczące różnych sposobów oddziaływania na uczniów. K. Denek (1998, s. 215-217) wyróżnia: kompetencje prakseologiczne, wyrażające się skutecznością nauczyciela w planowaniu, organizowaniu, kontroli i ocenie procesów edukacyjnych; kompetencje komunikacyjne, wyrażające się w skuteczności zachowań językowych w sytuacjach edukacyjnych; kompetencje współdziałania, manifestujące się skutecznością zachowań prospołecznych i sprawnością działań integracyjnych; kompetencje kreatywne, objawiające się w innowacyjności i niestandardowości działań nauczycielskich; kompetencje informatyczne, uwidaczniające się w sprawnym korzystaniu z nowoczesnych źródeł informacji; kompetencje moralne, wyrażające się w zdolności do pogłębionej refleksji moralnej przy ocenie dowolnego czynu etycznego. Według R. Kwaśnicy (2003, s.298-302) można wyodrębnić dwie grupy kompetencji. Pierwszą z nich stanowią kompetencje praktycznomoralne: kompetencje interpretacyjne, rozumiane jako zdolności rozumiejącego odnoszenia się do świata (dzięki nim świat ujmowany jest jako rzeczywistość wymagająca ciągłej interpretacji i bezustannego wydobywania na jaw jej sensu); kompetencje moralne, które są zdolnością prowadzenia refleksji moralnej (w miejsce ustalania norm i nakazów moralnych); kompetencje komunikacyjne, ujmowane jako zdolność do dialogowego sposobu bycia, czyli bycia w dialogu z innymi i z samym sobą. Druga grupa to kompetencje techniczne. W odróżnieniu od poprzednich są one umiejętnościami, od których zależy instrumentalnie rozumiana efektywność działania i które mają przedmiotowo określony zakres zastosowań. Zawierają się w nich: kompetencje postulacyjne (normatywne), ujmowane jako umiejętność opowiadania się za instrumentalnie pojętymi celami i identyfikowanie się z nimi; kompetencje metodyczne, stanowiące umiejętność działania według reguł określających optymalny porządek czynności (treścią owych reguł jest przepis działania mówiący co i jak należy robić, aby został osiągnięty zamierzony cel); kompetencje realizacyjne, rozumiane jako umiejętność doboru środków i tworzenia warunków sprzyjających osiąganiu celów. Zadania wychowawcy Tworzenie warunków wspomagających rozwój ucznia, proces jego uczenia się, przygotowania do życia w rodzinie i społeczeństwie; Inspirowanie i wspomaganie działań zespołowych uczniów; Podejmowanie działań umożliwiających rozwiązywanie konfliktów w zespole uczniów oraz pomiędzy uczniami a innymi członkami społeczności szkolnej; Współpraca z rodzicami uczniów; Współpraca z pedagogiem i innymi specjalistami świadczącymi pomoc uczniom; Współpraca z innymi nauczycielami; Współpraca z instytucjami środowiska pozaszkolnego; Realizacja założeń programu wychowawczego i profilaktyki Formy aktywności wychowawcy K.Socha – Kołodziej (1994) zalicza do nich: działania badawczo – kontrolne związane z ustawiczną analizą sytuacji, problemów i potrzeb uczniów oraz całego zespołu klasowego; działania interwencyjne polegające na obronie praw uczniów w szkole, rodzinie, wobec negatywnych postaw rówieśników, a także pomocy w trudnych sytuacjach losowych; działania profilaktyczne dotyczące diagnozy indywidualnej i społecznej ucznia, opracowania planu postępowania oraz doboru odpowiednich form opieki i pomocy, a także bieżącej obserwacji ucznia – jego zachowań, uzyskiwanych wyników i zmian zachodzących na drodze jego rozwoju. Model /Zadania wychowawcy wg A.Guryckiej Funkcja administracyjna: prowadzenie dokumentacji dydaktyczno – wychowawczej klasy (dziennik klasowy, arkusze ocen); poświadczanie osiągnięć szkolnych uczniów (świadectwa, nagrody, wyróżnienia); statystyka i sprawozdawczość (zestawienia ocen, frekwencji); prowadzenie spraw finansowych; inne wg ustaleń statutu szkoły/placówki. Funkcja wychowawczo – opiekuńcza: diagnozowanie (ucznia jako jednostki, , klasy jako grupy, innych elementów środowiska rodzinnego, rówieśniczego, lokalnego); planowanie pracy (z uczniem, klasą, rodzicami); organizowanie środowiska wychowawczego (realizowanie pracy z uczniem, klasą, rodzicami); prowadzenie terapii (reedukacja, zajęcia korekcyjne, kompensacyjne, terapia grupowa, rodzinna). Zadania wychowawcy klasy wg D.Pankowskiej Działalność opiekuńczo – wychowawcza: Diagnostyka – poznawanie klasy i ucznia; Interwencja – rozwiązywanie bieżących problemów i konfliktów; Profilaktyka – zapobieganie patologiom i problemom; Działalność organizatorsko – wychowawcza Prowadzenie godzin wychowawczych; Animowanie życia klasy; Stymulowanie rozwoju osobistego uczniów; Stymulowanie integracji i rozwoju grupy; Działalność organizatorsko – administracyjna: Prowadzenie dokumentacji; Organizowanie współpracy i kontaktów z rodzicami; Organizowanie współpracy z instytucjami w środowisku lokalnym; Reprezentowanie interesów klasy i uczniów na forum szkoły i na zewnątrz; Współpraca z instytucjami wspierającymi wychowanie w szkole. Funkcje nauczyciela jako osoby kierującej klasą Formułowanie planów i określanie sposobów ich realizacji zgodnie z zasadami i celami grupy; Analizowanie, organizowanie i pomaganie grupie w podejmowaniu decyzji i układaniu planów; Staranie, aby indywidualne cele działania członków grupy harmonizowały z zasadami i celami grupy; Wyrażanie aprobaty i dezaprobaty zgodnie z ustalonymi zasadami; Udzielanie informacji i ułatwianie porozumiewania się wewnątrz grupy; Tworzenie i podtrzymywanie morale i solidarności grupy. Szczególne uwarunkowania do pracy wychowawcy Przebiega nieschematycznie; wymaga kreatywnych cech podmiotów (głównie wychowawcy); Większy margines swobody w doborze programu działania zwiększa osobistą odpowiedzialność za wyniki; Organizowanie działań wiąże się z koniecznością ich podziału na czynności cząstkowe, potrzebą koordynacji tych czynności, ich ukierunkowanie; Inne czynniki związane z funkcjonowaniem uczniów: wnoszą różne opinie, postawy, przyzwyczajenia; ważny jest nurt nieformalny życia grupy; nie wszyscy uczniowie są jednakowo podatni na wpływy; trudno uwzględnić wszystkie czynniki warunkujące efekty zabiegów wychowawczych. Style kierowania wychowawczego Autokratyczny Demokratyczny Liberalny Dobór stylu kierowania odpowiednio do sytuacji Polecenie – kierownik podejmuje decyzję i wydaje zespołowi polecenie dotyczące tego, co ma robić; grupa nie ma wpływu na czas i okoliczności związane z wykonywanym zadaniem; Sprzedawanie – kierownik podejmuje decyzję, po czym stara się przekonać grupę do tego, aby dostrzegała korzyści wynikające z jej wprowadzenia; Testowanie – kierownik przedstawia rozwiązanie i pyta grupę, czy zgadza się na wysunięte przez niego propozycje; Konsultowanie – kierownik przedstawia problem, proponuje rozwiązanie, zwraca się do grupy z prośba o przedyskutowanie i przedstawienie jeszcze innych propozycji; Współpraca – kierownik formułuje problem i prosi grupę o samodzielne jego rozwiązanie, z zastrzeżeniem, iż musi być ono zgodne z założeniami funkcjonowania grupy; Delegowanie – pozostawia grupie całkowitą swobodę i nie narzuca sposobów rozwiązania. Zasady pracy wychowawczej K.Lech wyodrębnia następujące zasady organizacji pracy uczniów: Zasada humanizacji – rozumienie sensu podejmowanych zadań, ich społecznej przydatności; Zasada kooperacji – zgodnego współżycia i współpracy; Zasada karności – uznawania norm i zasad, dotrzymywania zobowiązań; Zasada ekonomii i racjonalizacji – rzetelności, racjonalnego wykorzystania sił i środków. S.Kawula formułuje zasady wychowania opierając je na koncepcji relacji osobowych M.Bubera: Zasada dialogu – mówienie i słuchanie; Zasada otwartości na informacje zwrotne (empatia, syntonia, asertywność); Zasada partnerstwa i uczciwości oraz tolerancji odmienności; Zasada symetryczności (równowagi aktywności i pasywności między podmiotami); Zasada bliskości intelektualnej, emocjonalnej, duchowej miedzy partnerami. A.Radziwiłł wyróżnia zasady: Wzajemnej akceptacji Wzajemnego poznania Autorytetu nauczyciela Dystansu – nie mylenia ról Naturalności – autentyczności Zbliżenia – wspólne przeżywanie Wzajemności Konsekwencji w postępowaniu wychowawczym Wzajemnego zaufania Empatii Wytrwałości Weryfikacji własnej – autoewaluacji Dystansu intelektualnego i psychicznego