Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Niên khóa 2011-2013
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Raphael Kaplinsky và Mike Morris
Chúng tôi xin cảm tạ các đồng nghiệp thuộc hai tổ chức và trong hội thảo Truyền bá lợi ích từ
mạng lưới toàn cầu hóa (đặc biệt là những người tham dự hội thảo Bellagio vào tháng 9-2000) đã
thảo luận xung quanh nhiều vấn đề bao hàm trong Sổ tay này và cũng xin cảm tạ Stephanie
Barrientos, Jayne Smith và Justin Barnes.
1 GIỚI THIỆU
Đối với phần lớn dân số thế giới, sự hội nhập ngày càng tăng của nền kinh tế toàn cầu đã mang
lại cơ hội tăng trưởng thu nhập và kinh tế đáng kể. Toàn cầu hóa trong thời đại mới bao gồm việc
sản xuất các thành phần linh kiện hàng hóa công nghiệp được kết nối và điều phối trên qui mô
toàn cầu; sự kiện này mở ra những cơ hội to lớn cho các nước đang phát triển và khu vực. Đối
với người dân trong thế giới đang phát triển, toàn cầu hóa bao gồm cam kết gia tăng tỷ lệ và
phạm vi tăng trưởng công nghiệp cũng như nâng cấp các hoạt động công nghiệp chế tạo và dịch
vụ. Họ hiểu rằng nếu không có tăng trưởng kinh tế bền vững ở đất nước họ, gần như chẳng có hy
vọng gì giải quyết tình trạng đói nghèo và bất bình đẳng tràn lan. Do đó, họ xem hội nhập kinh tế
toàn cầu ngày càng tăng là cơ hội bước vào một kỷ nguyên tăng trưởng kinh tế và công nghiệp
mới, chẳng những phản ánh qua khả năng gặt hái thu nhập cao hơn, mà còn biểu hiện trong sự
cải thiện mức độ sẵn có những sản phẩm sau cùng ngày càng khác biệt và chất lượng tốt hơn.
Tuy nhiên, cùng lúc đó, toàn cầu hóa cũng có mặt tối của nó. Ngày càng có xu hướng bất bình
đẳng gia tăng trong phạm vi một nước và giữa các nước và tầm ảnh hưởng ngày càng tăng của
mức đói nghèo tuyệt đối, không chỉ ở các nước nghèo. Các thuộc tính tích cực và tiêu cực này
của toàn cầu hóa đã được trải nghiệm ở một số cấp độ khác nhau – cá nhân, hộ gia đình, doanh
nghiệp, thành phố, khu vực, ngành, và quốc gia. Diễn biến phân phối đang nổi lên trong những
thập niên gần đây của toàn cầu hóa vì thế có tính dị biệt và phức tạp.
Giá như những người bị thiệt hại từ toàn cầu hóa chỉ giới hạn trong phạm vi những người không
tham gia mà thôi, thì ý nghĩa chính sách thật rõ ràng: thực hiện mọi biện pháp để trở thành người
tham gia tích cực trong sản xuất và thương mại toàn cầu. Tuy nhiên, thử thách thực tế khắc
nghiệt hơn nhiều, vì những kẻ thiệt thòi còn bao gồm cả những người từng tích cực tham gia vào
quá trình hội nhập toàn cầu. Vì thế, cần phải quản lý phương thức gia nhập vào nền kinh tế toàn
cầu để bảo đảm rằng thu nhập sẽ không giảm sút và phân cực nhiều hơn.
Có bốn vấn đề trọng tâm phát sinh từ những quan sát này:

Tại sao việc tham gia vào thị trường sản phẩm toàn cầu và phân tán địa lý các hoạt động
kinh tế không dẫn đến sự lan truyền liên tục các lợi ích kinh tế và xã hội đối với những
thành phần dân số mới hội nhập? Hay nói cách khác, tại sao có sự phân hóa giữa các mức
độ hội nhập kinh tế cao trong thị trường sản phẩm toàn cầu và mức độ mà các nước và
dân chúng thật sự hưởng lợi từ toàn cầu hóa?
R. Kaplinsky & M. Morris
1
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright



Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Trong chừng mực nào người ta có thể nhận diện được mối quan hệ nhân quả giữa toàn
cầu hóa và bất bình đẳng?
Ta có thể làm gì để ngăn chặn xu hướng bất bình đẳng của toàn cầu hóa?
Làm thế nào phân tích những yếu tố và quá trình tạo điều kiện thuận lợi cho việc nâng
cấp hoạt động công nghiệp chế tạo phân tán toàn cầu nhằm mang lại mức sống cao hơn?
Những câu hỏi có liên quan này có những ý nghĩa phương pháp luận quan trọng – cách tốt nhất
để mang lại thông tin cần thiết chứng minh cho các diễn tiến phát triển này trong sản xuất và
chiếm hữu là gì? Và làm thế nào nhận diện được các công cụ chính sách giúp ngăn chặn, và có
thể đảo ngược phần nào những diễn tiến phát triển này?1
Phân tích chuỗi giá trị mang lại những hiểu biết quan trọng trong bốn vấn đề này. Lẽ dĩ nhiên,
việc phân tích không cho ta biết toàn bộ câu chuyện, mà muốn hoàn chỉnh đòi hỏi phải giải quyết
các vấn đề kinh tế vĩ mô (nhất là dòng vốn và sự biến động của dòng vốn), các vấn đề chính trị
(nhất là các yếu tố xác định tỷ lệ và năng suất đầu tư) và các yếu tố xác định nguồn vốn xã hội.
Nhưng phân tích chuỗi giá trị, vốn tập trung vào động học về các mối liên kết lẫn nhau trong một
ngành sản xuất, đặc biệt là cách thức các công ty và đất nước hội nhập toàn cầu, đưa ta đến với
nhiều vấn đề hơn so với các phương thức phân tích kinh tế và xã hội truyền thống.
Phân tích chuỗi giá trị khắc phục một số nhược điểm quan trọng của phân tích ngành truyền
thống, vốn có xu hướng mang tính chất tĩnh và khốn khổ vì nhược điểm ràng buộc thông số. Vì
bị hạn chế trong phân tích ngành, việc phân tích phải khó nhọc giải quyết các mối liên kết động
giữa các hoạt động sản xuất vượt ra ngoài một ngành cụ thể, bất kể các hoạt động đó mang bản
chất liên ngành hay giữa các hoạt động ngành chính thức và phi chính thức. Chuỗi giá trị cũng
vượt xa phân tích theo từng doanh nghiệp của phần lớn tư liệu nghiên cứu đổi mới. Thông qua sự
tập trung vào các mối liên kết qua lại, phân tích chuỗi giá trị cho phép ta dễ dàng khám phá dòng
hoạt động kinh tế, tổ chức và cưỡng chế năng động giữa các nhà sản xuất trong các ngành khác
nhau thậm chí trên qui mô toàn cầu. Ví dụ, các nhà thu gom kim loại phế liệu phi chính thức ở
Nam Phi được kết nối chặt chẽ với hoạt động xuất khẩu toàn cầu. Họ đưa kim loại phế liệu vào
những chiếc xe đẩy trực tiếp đến các đại lý vận chuyển; các đại lý này thanh toán cho họ theo giá
giao ngay Luân Đôn và chuyển hàng ngay lập tức lên tàu xuất khẩu đến các lò sắt thép trên toàn
cầu. Hơn nữa, khái niệm các mối liên kết lẫn nhau về mặt tổ chức làm nền tảng cho phân tích
chuỗi giá trị giúp ta dễ dàng phân tích mối quan hệ qua lại giữa công việc chính thức và phi
chính thức (với người lao động, đặc biệt là tại các nước đang phát triển, không ngừng thay đổi từ
công việc này sang công việc khác) và không xem họ như những lĩnh vực hoạt động tách biệt.
1
Một vấn đề phương pháp luận có liên quan nhưng không được bao hàm trong Sổ tay này là liệu có nên sử dụng các
phương pháp nghiên cứu hành động hay không, nghĩa là trực tiếp liên quan đến các thành phần liên đới trong định
nghĩa và thực hiện dự án nghiên cứu. Điều này giúp nâng cao chất lượng thông tin thu thập và giúp kết quả nghiên
cứu có nhiều khả năng tác động đến chính sách hơn. Tuy nhiên, nghiên cứu hành động không dễ thực hiện và gặp
phải vấn đề là các nhà nghiên cứu không đủ khách quan trong phân tích và thu thập số liệu. Tìm đọc một chương
trình nghiên cứu dựa vào hành động chuỗi giá trị trong nghiên cứu của Morris (2001).
R. Kaplinsky & M. Morris
2
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hơn nữa, phân tích chuỗi giá trị đặc biệt bổ ích đối với các doanh nghiệp sản xuất mới – bao
gồm những nhà sản xuất nghèo và các nước nghèo – đang cố gắng tham gia thị trường toàn cầu
theo cách thức sao cho mang lại tăng trưởng thu nhập bền vững. Cuối cùng, phân tích chuỗi giá
trị cũng bổ ích như một công cụ phân tích nhằm tìm hiểu môi trường chính sách điều chỉnh việc
phân bổ hiệu quả nguồn lực trong nền kinh tế nội địa, cho dù ứng dụng cơ bản của nó là một
công cụ phân tích để tìm hiểu cách thức các doanh nghiệp và đất nước tham gia vào nền kinh tế
toàn cầu.
Mục đích của quyển Sổ tay này là hỗ trợ các nhà nghiên cứu trong việc định hình và thực hiện
nghiên cứu chuỗi giá trị, đặc biệt là với quan niệm xác lập môi trường chính sách nhằm hỗ trợ
các nhà sản xuất nghèo và các nước nghèo tham gia hữu hiệu vào nền kinh tế toàn cầu. Ngoài
chương giới thiệu này, phần còn lại của quyển Sổ tay này được chia thành ba phần riêng biệt,
mỗi phần bao gồm một số chương:



Phần 1 trình bày tổng quan, định nghĩa các chuỗi giá trị, giới thiệu các khái niệm then
chốt và thảo luận sự đóng góp của phân tích chuỗi giá trị như một công cụ phân tích
chính sách và chính sách.
Phần 2 xem xét các công trình nghiên cứu lý thuyết cơ bản trong phân tích chuỗi giá trị.
Trong phần 3, chúng ta trình bày phương pháp luận để thực hiện nghiên cứu chuỗi giá trị.
Sổ tay này kết thúc bằng chương kết luận, trình bày một số ý nghĩa chính sách của phân tích
chuỗi giá trị.
Sổ tay này nhắm mục tiêu vào cả hai cấp độ học thuật và thực hành. Do đó, chúng tôi cố gắng
trình bày dưới hình thức dễ tiếp cận. Vì thế, các tài liệu tham khảo nói chung không được lồng
vào bài viết chính mà thay vì thế được trình bày (với phần Câu hỏi hướng dẫn) ở một vài chỗ
trong bài viết.
Mối quan tâm của chúng tôi là tạo điều kiện thuận lợi cho việc nghiên cứu và hành động chính
sách sử dụng phân tích chuỗi giá trị. Độc giả có đề xuất bổ sung hay cải thiện Sổ tay này có thể
gửi thư điện tử về:
Raphael Kaplinsky theo địa chỉ: kaplinsky@ids.ac.uk, Viện Nghiên cứu phát triển ở trường Đại
học Sussex và Trung tâm nghiên cứu quản lý đổi mới ở trường Đại học Brighton, hay liên hệ với
Mike Morris theo địa chỉ: morrism@nu.ac.za, Trường Nghiên cứu phát triển Đại học Natal. Và
hy vọng những ý kiến này sẽ được dán vào trang web của hai tổ chức chúng tôi:
(www.ids.ac.uk/global, www.centrim.bus.bton.ac.uk/ và
www.nu.ac.za/csds)
PHẦN 1: CÁC ĐỊNH NGHĨA CƠ BẢN VÀ BỐI CẢNH
2 CHUỖI GIÁ TRỊ LÀ GÌ?
2.1 Định nghĩa
2.1.1 Chuỗi giá trị đơn giản
R. Kaplinsky & M. Morris
3
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Chuỗi giá trị mô tả toàn bộ những hoạt động cần thiết để đưa một sản phẩm hay dịch vụ từ khái
niệm, đi qua các công đoạn sản xuất khác nhau (liên quan đến việc kết hợp giữa chuyển hóa vật
chất và đầu vào các dịch vụ sản xuất khác nhau), đưa đến người tiêu dùng sau cùng, và bố trí sau
sử dụng. Xem xét dưới dạng tổng quát, chuỗi giá trị có dạng như mô tả trong Hình 1. Như ta thấy
từ hình này, bản thân hoạt động sản xuất không thôi chỉ là một trong nhiều mắt xích giá trị gia
tăng. Hơn nữa, có nhiều hoạt động trong từng mắt xích của chuỗi giá trị. Cho dù thường được
mô tả như một chuỗi hàng dọc, các mắt xích trong nội bộ chuỗi thường có bản chất hai chiều; ví
dụ, các cơ quan thiết kế chuyên ngành không chỉ ảnh hưởng đến bản chất quá trình sản xuất và
tiếp thị mà tiếp đến còn chịu ảnh hưởng bởi các điều kiện ràng buộc trong các mối liên kết hạ
nguồn này trong chuỗi giá trị.
Hình 1: Bốn mắt xích trong một chuỗi giá trị đơn giản
Thiết kế
và phát
triển sản
phẩm
Thiết kế
Sản xuất:
-Logistics hướng nội
-Chuyển hóa
-Đầu vào
-Đóng gói
-v.v…
Tiếp thị
Sản xuất
Logistics
hướng nội
Chuyển hóa
Đầu vào
Đóng gói
Tiếp thị
Tiêu thụ/
Tái chế
Tiêu thụ và
Tái chế
2.1.2 Chuỗi giá trị mở rộng
Lẽ dĩ nhiên trong đời thực, chuỗi giá trị phức tạp hơn nhiều. Vì một lẽ, trong chuỗi thường có xu
hướng có nhiều mắt xích hơn. Ví dụ như trường hợp ngành đồ gỗ nội thất chẳng hạn (hình 2).
Chuỗi giá trị này liên quan đến việc cung ứng đầu vào giống cây trồng, hóa chất, thiết bị và nước
cho ngành lâm nghiệp. Các súc gỗ đốn được chuyển sang khu vực nhà máy cưa, nơi nhận các
đầu vào sơ khai từ ngành máy móc. Từ đó, gỗ xẻ được chuyển đến các nhà sản xuất đồ gỗ; tiếp
đến các nhà sản xuất này lại nhận đầu vào từ các ngành máy móc, keo và sơn, và cũng dựa vào
các kỹ năng thiết kế và quảng bá thương hiệu từ ngành dịch vụ. Tùy thuộc vào thị trường phục
vụ, đồ gỗ được chuyển sang các công đoạn trung gian khác nhau cho đến khi tới tay khách hàng
sau cùng; và sau khi sử dụng, họ lại chuyển đồ gỗ đi tái chế.
R. Kaplinsky & M. Morris
4
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 2: Chuỗi giá trị ngành lâm nghiệp, đốn gỗ và đồ gỗ nội thất
Giống
Máy móc
Hóa chất
Lâm nghiệp
Nhà máy cưa
Thiết kế
Nhà sản xuất đồ
gỗ
Nước
Dịch vụ
thâm canh
Máy móc
Kho vận, dịch
vụ chất lượng
Máy móc
Khách hàng
Người bán buôn
trong nước
Sơn, keo, vải bọc
v.v…
Người bán buôn nước
ngoài
Bán lẻ nước ngoài
Bán lẻ trong nước
Người tiêu dùng
Tái chế
2.1.3 Một hay nhiều chuỗi giá trị
Ngoài các mắt xích nhiều mặt trong một chuỗi giá trị, thông thường các nhà sản xuất trung gian
trong một chuỗi giá trị có thể tham gia vào một số chuỗi giá trị khác nhau (Hình 3). Trong một số
R. Kaplinsky & M. Morris
5
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
trường hợp, các chuỗi giá trị khác nhau này có thể chỉ hấp thu một phần nhỏ sản lượng của họ;
trong những trường hợp khác, có thể có sự trải đều khách hàng. Nhưng tỷ trọng doanh số vào
một thời điểm cụ thể không thể hiện được toàn bộ câu chuyện – động học về một thị trường hay
một công nghệ cụ thể có thể có nghĩa là một khách hàng hay nhà cung ứng tương đối nhỏ (hay
lớn) có thể trở nên tương đối lớn (hay nhỏ) trong tương lai. Hơn nữa, tỷ trọng doanh số có thể
che khuất vai trò then chốt mà một nhà cung ứng cụ thể kiểm soát một công nghệ hay vấn đề cốt
lõi (có thể chỉ là một phần tương đối nhỏ trong sản lượng) vẫn đạt được đối với phần còn lại của
chuỗi giá trị.
Hình 3: Một hay nhiều chuỗi giá trị?
Lâm nghiệp
Giấy và bột
giấy
Xây dựng
Cổ đông
trong nước
Khai thác
khoáng sản
Nhà máy cưa
Đồ gỗ
Khu vực
DIY
Cổ đông
nước ngoài
2.1.4 Một hay nhiều tên gọi?
Có sự trùng lắp đáng kể giữa khái niệm chuỗi giá trị và những khái niệm tương tự sử dụng trong
các bối cảnh khác. Một nguồn lẫn lộn quan trọng – nhất là trong những năm trước khi chuỗi giá
trị phác thảo trên đây trở nên phổ biến rộng rãi trong lĩnh vực nghiên cứu và chính sách – là về
danh pháp và phát sinh từ nghiên cứu của Michael Porter vào giữa thập niên 80. Porter phân biệt
hai yếu tố quan trọng của phân tích chuỗi giá trị hiện đại:

Các hoạt động khác nhau được thực hiện trong những mắt xích cụ thể trong chuỗi giá trị.
Ở đây, ông rút ra sự phân biệt giữa các công đoạn khác nhau trong quá trình cung ứng
(logistics hướng nội, hoạt động, logistics hướng ngoại, tiếp thị và bán hàng, và dịch vụ
hậu mãi), việc chuyển hóa các đầu vào này thành đầu ra (các quá trình sản xuất, kho vận,
chất lượng và cải tiến liên tục), và các dịch vụ hỗ trợ mà doanh nghiệp bố trí để hoàn tất
R. Kaplinsky & M. Morris
6
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright

Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
nhiệm vụ này (lập kế hoạch chiến lược, quản lý nguồn nhân lực, phát triển công nghệ và
thu mua).2 Tầm quan trọng của việc tách biệt các chức năng khác nhau này là, nó lôi kéo
sự chú ý ra khỏi việc tập trung duy nhất vào việc chuyển hóa vật chất.3 Như ta sẽ thấy
trong các phần sau của quyển Sổ tay này, các chức năng này không nhất thiết được thực
hiện trong một mắt xích duy nhất trong chuỗi, mà có thể được cung ứng bởi các mắt xích
khác (ví dụ như thông qua hoạt động khai thác nguồn lực bên ngoài hay gia công ngoài).
Một cách rối rắm, Porter gọi các hoạt động nội bộ mắt xích này là chuỗi giá trị.
Porter bổ sung cho thảo luận về các chức năng nội bộ mắt xích này bằng khái niệm về
chuỗi giá trị nhiều mắt xích, mà ông gọi là hệ thống giá trị. Về cơ bản, hệ thống giá trị
mở rộng ý tưởng của ông về chuỗi giá trị (như mô tả trong đoạn trên) cho các mối liên
kết giữa các mắt xích, và là chuỗi giá trị như trình bày trong Hình 1 trên đây.
Do đó, về bản chất, cả hai yếu tố này trong phân tích của Porter đều được gộp chung bằng phân
tích chuỗi giá trị hiện đại. Vấn đề cơ bản là vấn đề lẫn lộn danh pháp, và vấn đề này lại càng
trầm trọng qua nghiên cứu có ảnh hưởng của Womack và Jones về sản xuất tinh giản. Tương tự,
họ sử dụng cụm từ dòng giá trị để gọi cái mà hầu hết mọi người (kể cả quyển Sổ tay này) hiện
gọi là chuỗi giá trị.
Một khái niệm khác tương tự với chuỗi giá trị trong một vài khía cạnh là khái niệm filiere (từ
tiếng Pháp có nghĩa là ‘sợi chỉ’).4 Khái niệm này được sử dụng để mô tả dòng đầu vào vật chất
và dịch vụ trong quá trình sản xuất ra một sản phẩm sau cùng (hàng hóa hay dịch vụ) và thực
chất không khác gì với hình vẽ trong Hình 1 hay dòng giá trị của Porter cũng như Womack và
Jones trên phương diện liên quan đến các mối quan hệ kỹ thuật định lượng. Các học giả người
Pháp xây dựng trên các phân tích về quá trình giá trị gia tăng trong nghiên cứu nông nghiệp Hoa
Kỳ để phân tích quá trình hội nhập hàng dọc và hợp đồng công nghiệp chế tạo trong nông nghiệp
Pháp trong thập niên 60. Các phân tích filiere ban đầu chú trọng vào ảnh hưởng cấp số nhân kinh
tế địa phương của mối quan hệ đầu vào-đầu ra giữa các công ty và tập trung vào lợi ích hiệu quả
đạt được từ lợi thế kinh tế theo qui mô, chi phí giao dịch và giao thông vận chuyển v.v… Sau đó
phân tích được áp dụng vào chính sách thuộc địa của Pháp trong lĩnh vực nông nghiệp, và trong
thập niên 80 được áp dụng cho chính sách công nghiệp, đặc biệt là trong điện tử và viễn thông.
Việc nghiên cứu trong chính sách công nghiệp mang lại cho phiên bản hiện đại của phân tích
filiere một bình diện kinh tế chính trị khi nó xem xét đến vai trò đóng góp của các thể chế nhà
nước vào cái mà thực chất là các mối quan hệ định lượng kỹ thuật, qua đó đưa phân tích này đến
gần hơn với phân tích chuỗi giá trị hiện đại về mặt phân tích.5 Tuy nhiên, phân tích filiere có xu
2
Nội dung trong dấu ngoặc đơn trong câu này là các hoạt động liệt kê trong mắt xích Sản xuất trong hình 1.
3
Từ đây dẫn đến sự thừa nhận rằng giá trị gia tăng lớn nhất thường đạt được trong các dịch vụ hỗ trợ này, và ‘cho
dù các hoạt động giá trị là các khối xây dựng lợi thế cạnh tranh, chuỗi giá trị không phải là một tổ hợp các hoạt động
độc lập. Các hoạt động giá trị được liên kết bằng các mắt xích trong chuỗi giá trị’ (Porter 1985: 48).
4
Tìm đọc tổng quát lịch sử khái niệm filiere trong nghiên cứu của Raikes, Jensen và Ponte (2000).
5
Ví dụ, tìm đọc chiến lược công nghiệp IDS/UNDP ở Cộng hòa Dominic (IDS/UNDP 1992) và nghiên cứu của
Berstein về ngành bắp ngô Nam Phi (Berstein 1996).
R. Kaplinsky & M. Morris
7
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
hướng được xem là có tính chất tĩnh, phản ánh các mối quan hệ vào một thời điểm cụ thể. Nó
không cho thấy các dòng hàng hóa hay tri thức đang tăng trưởng hay thu hẹp, mà cũng không thể
hiện sự thăng trầm của các tác nhân. Cho dù không có lý do gì về mặt khái niệm giải thích tại sao
điều này quả đúng như vậy, nói chung phân tích filiere được áp dụng cho chuỗi giá trị nội địa, vì
thế chỉ dừng lại trong biên giới quốc gia.
Câu hỏi hướng dẫn 1




Vẽ một chuỗi giá trị của một hay nhiều ngành, phân biệt giữa các chuỗi giá trị, các
mắt xích giá trị, và các hoạt động.
Sự khác biệt giữa chuỗi giá trị, dòng giá trị, hệ thống giá trị, filiere và chuỗi hàng hóa
toàn cầu là gì?
Bao nhiêu tỷ trọng trong tổng sản lượng phải được đưa vào một chuỗi giá trị cụ thể thì
một nhà cung ứng trung gian mới được xem là thành viên của chuỗi?
Vẽ biểu đồ các loại hoạt động khác nhau và các mắt xích trong một chuỗi giá trị, phân
biệt giữa những hoạt động nào liên quan đến sự chuyển hóa vật chất, và những hoạt
động nào phản ánh đầu vào dịch vụ.
Bài đọc thêm
Bernstein, H. (1996) “The Political Economy of the Maize Filiere”, Journal of Peasant Studies, tập 23, số 2/3.
Gereffi, G. (1994), “The Organization of Buyer-Driven Global Commodity Chains: How U. S. Retailers Shape
Overseas Production Networks”, trong nghiên cứu của Gereffi và Korzeniewicz (chủ biên), Commodity Chains
and Global Capitalism, London: Praeger.
Kaplinsky R. (2000), “Spreading the gains from globalisation: What can be learned from value chain analysis?”,
Journal of Development Studies, tập 37, số 2.
Porter M. E (1985), Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior Performance, N. York: nhà xuất
bản The Free.
Raikes P., M. Friis-Jensen và S. Ponte (2000), “Global Commodity Chain Analysis and the French Filière
Approach”, Economy and Society.
Womack, James P. và Daniel T Jones (1996), Lean Thinking: Banish Waste and Create Wealth in Your
Corporation, N. York: Simon & Schuster.
Khái niệm thứ ba đã được sử dụng để mô tả chuỗi giá trị là khái niệm chuỗi hàng hóa toàn cầu,
được giới thiệu trong tư liệu qua nghiên cứu của Gereffi vào giữa thập niên 90. Như chúng ta sẽ
thấy dưới đây, đóng góp của Gereffi giúp người ta đạt được những tiến bộ quan trọng trong việc
sử dụng khái niệm chuỗi giá trị về mặt phân tích và chuẩn tắc, đặc biệt thông qua chú trọng vào
sự kết nối mạnh mẽ thể hiện trong phân tích chuỗi giá trị. Thông qua công khai tập trung vào sự
điều phối các hệ thống sản xuất phân tán toàn cầu nhưng liên kết với nhau, Gereffi cho thấy rằng
đặc trưng của nhiều chuỗi giá trị là một nhóm chi phối (hay đôi khi nhiều nhóm), nhóm này xác
định tính cách chung của chuỗi, và trở thành công ty dẫn đầu (hay các công ty dẫn đầu) chịu
trách nhiệm nâng cấp hoạt động trong từng mắt xích và điều phối sự tương tác giữa các mắt xích.
Đây là vai trò ‘quản lý’ và ở đây, người ta phân biệt giữa hai loại quản lý: Những trường hợp
trong đó sự điều phối được đảm trách bởi khách hàng (‘chuỗi hàng hóa do khách hàng điều
R. Kaplinsky & M. Morris
8
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
phối’) và những trường hợp trong đó nhà sản xuất đóng vai trò then chốt (‘chuỗi hàng hóa do nhà
sản xuất điều phối’).
3 TẠI SAO PHÂN TÍCH CHUỖI GIÁ TRỊ CÓ VAI TRÒ QUAN TRỌNG?
Có ba chùm lý do khiến phân tích chuỗi giá trị là quan trọng trong thời đại toàn cầu hóa nhanh
chóng này. Đó là:



Với sự phân công lao động ngày càng tăng và sự phân tán toàn cầu hoạt động sản xuất
các thành phần linh kiện, sức cạnh tranh hệ thống trở nên ngày càng quan trọng.
Hiệu quả trong sản xuất chỉ là điều kiện cần để thâm nhập thành công vào thị trường toàn
cầu.
Để việc tham gia thị trường toàn cầu mang lại tăng trưởng thu nhập bền vững – nghĩa là
trở thành người giỏi nhất trong toàn cầu hóa – thì đòi hỏi phải am hiểu các yếu tố động
trong toàn thể chuỗi giá trị.
3.1 Tầm quan trọng ngày càng tăng của sức cạnh tranh hệ thống
Adam Smith nhận thấy rằng sự phân công lao động được xác định bởi tầm vóc của thị trường.
Qua đó, ông muốn nói rằng các thị trường qui mô nhỏ gần như không cho phép chuyên môn hóa
– nhà kinh doanh chế tạo một lượng ghế ít ỏi sẽ không thuê mướn ai cả và đảm trách mọi nhiệm
vụ khác nhau cần thiết để làm ra sản phẩm sau cùng. Nhưng khi thị trường mở rộng, việc kinh
doanh sẽ trở nên có lời khi thuê mướn lao động, và cho phép mỗi người chuyên môn hóa. Smith
lập luận rằng chuyên môn hóa công việc có nghĩa là người lao động không lãng phí thời gian
nhấc lên đặt xuống những việc đang làm dang dở, và cho phép họ tập trung phát triển những kỹ
năng chuyên biệt. Hơn nữa, chuyên môn hóa cũng mở đường cho việc du nhập cơ giới hóa vì
những công việc đơn giản, lặp đi lặp lại dễ dàng được cơ giới hóa hơn những công việc phức tạp.
Nhìn từ góc độ nhà máy sản xuất, gia tăng qui mô có nghĩa là quá trình làm việc có thể được chia
thành một số công đoạn nhiều hơn, và mục tiêu của lý thuyết F. W. Taylors về tổ chức công việc
là tăng hiệu quả của từng công đoạn thông qua các qui trình ‘quản lý khoa học’. Phương pháp tổ
chức sản xuất này chiếm ưu thế từ những năm 1890 cho đến cuối thập niên 1970. Thậm chí nó
còn thâm nhập vào tư duy về những điển hình đầu tiên của quá trình sản xuất tự động bằng điện
tử. Thế nhưng càng ngày, phương pháp tổ chức sản xuất nội bộ công ty và nội bộ nhà máy này
dịch chuyển sang một trọng tâm hệ thống hơn. Ngay từ đầu, việc áp dụng các nguyên tắc ‘vừa
kịp lúc’ cho dòng sản xuất đã cho thấy rõ ràng là sự phấn đấu hướng tới ‘hiệu quả ốc đảo’
thường dẫn đến tình trạng thắt cổ chai và phi hiệu quả hệ thống (Hộp 1). Điều này có nghĩa là
đôi khi điều quan trọng là chịu đựng tình trạng ‘phi hiệu quả’ ở một điểm cụ thể nào đó trong
dây chuyền sản xuất nhằm đạt được hiệu quả nhà máy. Ví dụ, mục tiêu của giảm hàng tồn kho
(mà giờ đây chúng ta biết là cốt yếu để đạt được sản xuất cạnh tranh) có nghĩa là từng người lao
động chỉ nên tiếp tục làm việc nếu công đoạn tiếp theo trong quá trình sản xuất đòi hỏi phải có
nguyên vật liệu; nếu không, họ nên dừng lại và tránh ‘đẩy” thêm vật liệu dở dang vào công đoạn
kế tiếp mà có thể dẫn đến dồn đống những vật liệu dở dang. Trong quá trình, từng người lao
R. Kaplinsky & M. Morris
9
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
động có thể trở nên kém ‘hiệu suất’, nhưng toàn bộ hệ thống sẽ hoạt động với mức hàng tồn kho
thấp nhất, trách nhiệm lớn hơn và trình độ chất lượng cao hơn.
Lý do thứ hai thúc đẩy tư duy hệ thống là, việc sử dụng các công nghệ điện tử tự động trong các
công đoạn khác nhau của nhà máy dẫn đến khả năng điều phối các máy móc khác nhau thông
qua trao đổi dữ liệu điện tử (EDI). Và cuối cùng, nhu cầu đưa sản phẩm ra thị trường nhanh
chóng hơn có nghĩa là sự chia cắt lịch sử giữa phát triển, thiết kế, sản xuất và tiếp thị phải được
bắc cầu nối lại. Sự đổi mới sản phẩm nhanh chóng đòi hỏi rằng các chức năng riêng biệt trước
kia giờ đây cùng hợp tác với nhau trong một quá trình thiết kế công trình ‘song song/ đồng thời’.
Cách tiếp cận hệ thống hướng tới hiệu quả nội bộ nhà máy và nội bộ doanh nghiệp này bắt đầu
lan vào tư duy về các mối liên kết liên ngành trong thập niên 1980. Ở đây, có hai diễn biến phát
triển đặc biệt quan trọng. Thứ nhất, từ cuối thập niên 1970, công ty Toyota ở Nhật Bản đã cho
thấy rằng sự phát triển các qui trình cải thiện liên tục và quản lý chất lượng đồng bộ, vừa kịp lúc
trong phạm vi doanh nghiệp không mang lại sự khác biệt có thể nhận rõ hướng tới sức cạnh tranh
riêng trừ khi các lớp nhà cung ứng linh kiện khác nhau – chiếm đến 60-70 phần trăm tổng giá
thành sản phẩm – cũng áp dụng các thông lệ thực hành tương tự (hộp 1). Do đó, công ty bố trí
các nhà cung ứng linh kiện cấp một của họ để bảo đảm rằng các quá trình tương tự cũng được áp
dụng trong toàn bộ chuỗi cung ứng. Ảnh hướng lớn thứ hai ở đây, với nguồn gốc từ Hoa Kỳ, là
sự phát triển tư duy về năng lực cốt lõi. Logic của tư duy này là, các công ty nên tập trung vào
những nguồn lực họ có mà tương đối độc đáo, mang lại một dịch vụ giá trị cho khách hàng và
khó bắt chước, và họ nên khai thác nguồn lực bên ngoài (hay gia công ngoài) cho những năng
lực còn lại từ các doanh nghiệp khác trong chuỗi giá trị. Điều này làm tăng tính phức tạp của sản
xuất và tăng nhu cầu bảo đảm sức cạnh tranh hệ thống giữa các doanh nghiệp.
Hộp 1: Sản xuất tinh giản




Sản xuất tinh giản (còn gọi là công nghiệp chế tạo đẳng cấp thế giới) bắt nguồn từ ba
hệ thống đổi mới tổ chức liên kết được triển khai đầu tiên ở Nhật Bản. Đó là:
Sản xuất vừa kịp lúc (just in time production, JIT), tập trung vào việc kéo thay vì đẩy
hàng tồn kho đi qua doanh nghiệp, cung ứng nguyên liệu và sản phẩm vừa đúng số
lượng, vào đúng lúc và đúng nơi.
Quản lý chất lượng đồng bộ (total quality management, TQM) liên quan đến việc
kiểm tra chất lượng trong quá trình sản xuất chứ không phải vào lúc kết thúc quá trình
sản xuất.
Cải tiến liên tục (continuous improvement, CI) liên quan đến toàn bộ lực lượng lao
động tham gia vào một chương trình thay đổi dần dần, cộng dồn thành sự thay đổi
nhanh chóng và đáng kể theo thời gian.
Thoạt đầu được triển khai để đẩy mạnh hiệu quả trong nhà máy, chẳng bao lâu người ta thấy
rõ ràng là tác động của cách tiếp cận này bị hạn chế trừ khi những thay đổi trong nhà máy
được bổ trợ bằng những thay đổi tương đương trong mối quan hệ giữa các mắt xích khác
nhau trong chuỗi giá trị.
R. Kaplinsky & M. Morris
10
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Bài đọc thêm
Các nguyên tắc cơ bản và ứng dụng tại các nước đang phát triển được mô tả trong nghiên cứu của Kaplinsky, R.
(1994), Easternisation: The Spread of Japanese Management Techniques to Developing Countries, London:
Frank Cass.
Các kỹ thuật sử dụng để đạt được các mục đích này được thảo luận trong nghiên cứu của Bessant John (1991),
Managing Advanced Manufacturing Technology, London, Basil Blackwell. Schonberger, R J, (1986) World
Class Manufacturing: The Lessons of Simplicity Applied, New York: Nhà xuất bản The Free.
Cấu phần hệ thống của những thay đổi này được thảo luận với các tình huống nghiên cứu trong nghiên cứu của
Womack, James P. và Daniel T Jones (1996), Lean Thinking: Banish Waste and Create Wealth in Your
Corporation, N. York: Simon & Schuster.
Năng lực cốt lõi được thảo luận trong nghiên cứu của Hamel G. và C.K. Pralahad (1994), Competing for the
Future, Cambridge Mass, Nhà xuất bản trường Kinh doanh Harvard Business.
Phân tích chuỗi giá trị đóng vai trò then chốt trong việc tìm hiểu nhu cầu và phạm vi sức cạnh
tranh hệ thống. Việc phân tích và xác định các năng lực cốt lõi sẽ đưa doanh nghiệp đến chỗ khai
thác từ bên ngoài (hay gia công ngoài) những chức năng mà doanh nghiệp không có năng lực ưu
việt. Vẽ bản đồ dòng lưu chuyển đầu vào – hàng hóa và dịch vụ – trong chuỗi sản xuất cho phép
mỗi doanh nghiệp xác định hành vi của những doanh nghiệp khác đóng vai trò quan trọng trong
thành công của mình. Như vậy, trong những trường hợp mà doanh nghiệp không nội tác hóa
được phần lớn hay hầu hết chuỗi giá trị trong hoạt động riêng của họ, nỗ lực riêng của doanh
nghiệp để nâng cấp và đạt hiệu quả sẽ ít có ảnh hưởng. Thử thách này cũng đúng với quản lý
kinh tế khu vực và quốc gia – việc nâng cấp kết quả của từng công ty riêng lẻ trong một ngành
không chắc có tác dụng nếu họ đang bị nhấn chìm trong một đại dương phi hiệu quả.
3.2 Sản xuất hiệu quả liệu đã đủ chưa?
Lý do thứ hai khiến phân tích chuỗi giá trị quan trọng là, nó giúp ta tìm hiểu các ưu và nhược
điểm của những công ty và đất nước chuyên môn hóa trong sản xuất thay vì dịch vụ, và tìm hiểu
tại sao cách thức kết nối của các nhà sản xuất với thị trường sau cùng có thể ảnh hưởng đến khả
năng hưởng lợi từ việc tham gia vào thị trường toàn cầu.
Khi ngày càng có nhiều doanh nghiệp và khu vực cải thiện năng lực trong thời hậu chiến, nhất là
trong hai thập niên cuối cùng của thế kỷ hai mươi, các nguồn cung chi phí thấp cũng gia tăng đối
với những khách hàng thu mua trên phạm vi toàn cầu. Ở một số nước – cụ thể như Mexico,
Brazil, Hong Kong, Malaysia, Singapore và Thái Lan – hoạt động sản xuất ngày càng được đảm
nhận bởi các chi nhánh của các công ty đa quốc gia sở hữu nước ngoài. Trong những trường hợp
khác, hoạt động sản xuất xảy ra hoặc thông qua giấy phép nước ngoài hoặc bởi những doanh
nghiệp đã xoay xở xây dựng được trình độ năng lực công nghệ và thiết kế địa phương. Phần lớn
những nhà sản xuất này có thể đáp ứng được tiêu chuẩn chất lượng và mức giá toàn cầu, và có
thể cung ứng với khối lượng thỏa đáng. Vấn đề là hoạt động sản xuất của ai sẽ được sử dụng?
Chính sách thương mại trên các thị trường sau cùng đóng vai trò chi phối ở đây. Bất chấp nhiều
thập niên tự do hóa thương mại sau chiến tranh, trở ngại đối với dòng lưu thông hàng hóa tự do
vẫn còn tồn tại, ngay cả ở những nước giàu (Hộp 2). Đôi khi đó là những trở ngại dựa vào thuế
R. Kaplinsky & M. Morris
11
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
quan, nhưng trong những trường hợp khác, trở ngại phản ánh diễn biến tiếp cận hạn ngạch phức
tạp. Các hàng rào thương mại này thường tùy theo vùng – ví dụ, EU dành cho các nước ACP
(châu Phi, Caribe và Thái Bình Dương) sự tiếp cận thị trường ưu đãi theo Công ước Lome.
Nhưng trong những trường hợp khác, đáng kể như hàng dệt may, hoạt động thương mại được
điều tiết nghiêm ngặt theo Hiệp định Dệt may quốc tế (trước đây là Hiệp định Đa sợi). EU cũng
đặc biệt nổi bật do cơ chế bảo hộ chống lại nông sản nhập khẩu.
Hộp 2: Số quốc gia vẫn được tiếp cận ưu đãi với thị trường EU
Công ước Lome (70 quốc gia)
Hiệp định song phương (31 quốc gia)
Siêu GSP (20 quốc gia)
Nguồn: Stevens, C và J. Kennan, (2001), “Food Aid and Trade”, trong sách của S. Deveraux và S. Maxwell
(chủ biên), Food Security in Sub Saharan Africa, London: Nhà xuất bản ITDG Publishing.
Nhưng việc tham gia vào thị trường toàn cầu không chỉ được điều chỉnh bởi chính sách thương
mại ở quốc gia thị trường sau cùng. Nó còn phản ánh quyết định chiến lược của các công ty dẫn
đầu trong chuỗi giá trị. Họ có thể có một quyết định chiến lược về việc chọn lựa địa điểm hoạt
động tại một quốc gia hay khu vực cụ thể, có thể để cân đối các hệ quả của sự biến động tỷ giá
hối đoái hay các quan hệ văn hóa và dân tộc. Ví dụ, trước khi ban hành đồng euro, các công ty ô
tô lớn đã cố gắng cân đối việc mua linh kiện và ô tô sau cùng trên các thị trường lớn của châu
Âu, sao cho nếu tỷ giá hối đoái biến động, thì những biến động này sẽ cân bằng lẫn nhau. Việc
nước Anh không tham gia đồng euro đang tác động đến các nhà sản xuất Anh chính xác vì lý do
này, nghĩa là không phải do chi phí sản xuất cao, mà vì các công ty dẫn đầu cảnh giác tránh xa sự
bất ổn tỷ giá hối đoái.
Nhưng hiện tượng sự kết nối với các thị trường toàn cầu phản ánh quyết định chiến lược của các
công ty dẫn đầu không chỉ giới hạn ở châu Âu. Ngành linh kiện ô tô Nam Phi được tác động
chính xác theo cách này. Nói khái quát, các công ty lắp ráp ô tô thuộc sở hữu của Đức – BMW,
Mercedes và Volkswagen – đã có quyết định chiến lược là sử dụng Nam Phi làm cơ sở sản xuất
nhằm đáp ứng một số yêu cầu toàn cầu của họ. Điều này có nghĩa là các nhà cung ứng linh kiện
cho các công ty Đức này có một thị trường xuất khẩu mở rộng. Trái lại, các công ty lắp ráp của
Nhật Bản, Pháp và Hoa Kỳ không đối xử với các chi nhánh Nam Phi của họ theo cách thức
tương tự, có nghĩa là các nhà cung ứng linh kiện của họ, dù hiệu quả đến mức nào, cũng được
R. Kaplinsky & M. Morris
12
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
tiếp cận thị trường toàn cầu ít hơn so với những nhà cung ứng phục vụ các nhà máy lắp ráp của
Đức. Một yếu tố thú vị của câu chuyện này – phản ánh phổ biến trong các môi trường khác – là
chính sách bắt chước một cách mù quáng của các công ty đa quốc gia khác nhau (thường từ cùng
một đất nước) trên các thị trường độc quyền nhóm. Như vậy, quyết định của Mercedes Benz
chọn địa điểm sản xuất ở Nam Phi đã khiến các đối thủ cạnh tranh Đức khác phản ứng bằng
những dự án đầu tư tương tự.
Phân tích chuỗi giá trị đóng vai trò quan trọng ở đây. Điều nhà phân tích làm là bảo đảm phân
tích xem xét toàn bộ chu trình sản xuất, bao gồm chu trình điều chỉnh quan hệ với thị trường sau
cùng. Điều này buộc nhà phân tích phải xem xét không chỉ hiệu quả của mắt xích sản xuất trong
chuỗi giá trị, mà cả những yếu tố xác định sự tham gia của các nhóm nhà sản xuất cụ thể trên các
thị trường sau cùng. Nghiên cứu gần đây của Gereffi về cái mà ông gọi là ‘tam giác công nghiệp
chế tạo’ trong chuỗi may mặc là một ví dụ điển hình về việc sử dụng phân tích chuỗi giá trị trên
phương diện này. Ông cho thấy rằng thoạt đầu ngành may mặc Hong Kong sản xuất trực tiếp cho
thị trường Hoa Kỳ. Khi nơi này đóng cửa (vì hạn ngạch đã được thực hiện hết), các nhà kinh
doanh này thay đổi chức năng trong chuỗi giá trị, điều phối hoạt động sản xuất quần áo ở các
nước thứ ba – thoạt đầu là Trung Quốc và trong khu vực, rồi tiếp đến ở các nước khác như
Mauritius – rồi giao hàng sang khách hàng ở các thị trường sau cùng. Gần đây hơn, họ bắt đầu
gắn thương hiệu của chính họ cho các sản phẩm, trong một số trường hợp thông qua mua lại các
điểm bán lẻ ở châu Âu và Bắc Mỹ (như hàng may mặc để chơi gôn Pringle và Tommy Hilfiger)
và trong những trường hợp khác thông qua phấn đấu xây dựng thương hiệu riêng. Thông thường,
các mắt xích dân tộc đóng vai trò quan trọng, khiến các khách hàng cốt lõi chọn các công ty sản
xuất cụ thể và các nước cụ thể từ nhiều phương án tiềm năng. Ví dụ, Renault và Peugeot Citroen
cố ý chọn địa điểm phần lớn cơ sở cung ứng của họ xung quanh các vùng nói tiếng Pháp.
Phân tích của Schmitz về chuỗi giá trị giày da, tập trung vào các nhà sản xuất ở Brazil và Trung
Quốc và khách hàng ở Hoa Kỳ cũng cho thấy rằng các hình thức kết nối cụ thể sẽ ảnh hưởng đến
mức độ nâng cấp của các công ty. Trong trường hợp Brazil, các khách hàng Mỹ mua khối lượng
lớn khá hài lòng với những công ty phát triển chiều sâu giá trị gia tăng trong sản xuất; thật vậy,
họ khuyến khích và thúc đẩy điều này. Tuy nhiên, họ hết sức phản đối các nhà sản xuất phát triển
năng lực thiết kế và tiếp thị giày, mà họ xem là nguồn gốc lợi thế cạnh tranh và đặc lợi của họ
trong chuỗi giá trị.
Câu hỏi hướng dẫn 2
Khi các hàng rào thương mại hạ xuống, những yếu tố gì quyết định sự tiếp cận thị trường sản
phẩm sau cùng?
Các mắt xích dân tộc quan trọng như thế nào trong việc kết nối các nhà sản xuất với thị
trường sau cùng?
Cách thức các nhà sản xuất kết nối với thị trường sau cùng ảnh hưởng như thế nào đến năng
lực thay đổi tổ hợp hoạt động ủa họ, hay những mắt xích mà họ thực hiện trong chuỗi giá trị?
Việc chọn vị thế cạnh tranh của các công ty đa quốc gia ảnh hưởng đến năng lực của các nhà
R. Kaplinsky & M. Morris
13
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
sản xuất gốc địa phương tham gia vào thị trường toàn cầu đến mức độ nào?
Bài đọc thêm
Tìm đọc thảo luận về các hàng rào thương mại thay đổi, đặc biệt là liên quan đến EU trong nghiên cứu của
Stevens, C. và J. Kennan (2001), "Post-Lome WTO-Compatible Trading Arrangements", Economic Paper No
45, London: Commonwealth Secretariat.
Việc định vị cạnh tranh độc quyền nhóm của các công ty đa quốc gia là một quá trình tiếp diễn với nguồn gốc
lịch sử vững chắc: Hymer S (1975), “The Multinational Corporation and the Law of Uneven Development”
trong nghiên cứu của H Radice (chủ biên), International Firms and Modern Imperialism, London, Penguin.
Ví dụ về nguồn gốc khác nhau của sở hữu công ty đa quốc gia có thể ảnh hưởng đến sự kết nối với thị trường
toàn cầu có thể thấy trong kinh nghiệm gần đây của ngành ô tô Nam Phi trong nghiên cứu của Barnes J. và
Kaplinsky R (2000), “Globalisation and the death of the local firm? The automobile components sector in South
Africa”, Regional Studies, tập 34, số 9, 2000, trang 797-812., 2000.
Vai trò của tính dân tộc trong khai thác chuỗi giá trị toàn cầu được mô tả trong nghiên cứu của Saxenian, A
(1996), Regional Advantage, Cambridge, Mass: Nhà xuất bản Đại học Harvard.
Vai trò của tam giác công nghiệp chế tạo trong chuỗi giá trị may mặc được mô tả trong nghiên cứu của Gereffi,
G (1999), “International Trade and Industrial Upgrading in the Apparel Commodity Chain”, Journal of
International Economics, tập 48, số 1, trang 37-70.
3.2.1 Trở thành người giỏi nhất trong toàn cầu hóa
Lý do thứ ba khiến phân tích chuỗi giá trị quan trọng là nó giúp giải thích sự phân phối lợi ích,
cụ thể là thu nhập, cho những người tham gia vào nền kinh tế toàn cầu. Phân tích giúp ta nhận
diện dễ dàng hơn những chính sách có thể được thực hiện để giúp các nhà sản xuất và các nước
gia tăng phần mình trong những lợi ích này. Đây là một chủ đề đặc biệt lúc bước vào thiên niên
kỷ mới và đã thu hút sự chú ý của nhiều bên. Cuộc tranh luận không tránh khỏi phân cực giữa
hai quan điểm – toàn cầu hóa là tốt cho người nghèo hay toàn cầu hóa có hại cho người nghèo.
Thế nhưng đây là một góc nhìn quá đơn giản hóa, vì vấn đề không phải là toàn cầu hóa là tốt hay
xấu, mà vấn đề là các nhà sản xuất và các nước tự hòa nhập vào nền kinh tế toàn cầu như thế
nào. Muốn tìm hiểu lý do tại sao như vậy, và tìm hiểu xem phân tích chuỗi giá trị có thể giúp ta
am hiểu động học (phân tích thực chứng) và hoạch định phản ứng chính sách thích hợp (phân
tích chuẩn tắc) như thế nào, ta cần phải đi vòng qua cuộc thảo luận, nhận diện những mối nguy
hiểm phát sinh từ một phương thức có hại để hòa nhập vào nền kinh tế toàn cầu.
3.2.2 Sự tiến triển của toàn cầu hóa
Toàn cầu hóa được định nghĩa là sự hạ thấp các hàng rào cản trở dòng lưu thông toàn cầu của
thông tin, ý tưởng, yếu tố sản xuất (nhất là vốn và lao động có kỹ năng), công nghệ và hàng hóa.
Toàn cầu hóa cũng phức tạp, vì các hàng rào ngăn cản sự trao đổi toàn cầu trong các môi trường
tương tác con người khác nhau cũng thay đổi với nhịp độ biến thiên, và thường có các bình diện
khu vực (ví dụ, hội nhập trong phạm vi châu Âu hiện đang diễn ra với nhịp độ nhanh chóng hơn
hội nhập giữa châu Âu và châu Phi). Một chỉ báo quan trọng của toàn cầu hóa – người ta thường
đã quen không bao hàm các chỉ báo khác – là về sự hội nhập quốc tế thông qua thương mại. Như
ta có thể thấy trong hình 4, tỷ số kim ngạch xuất khẩu toàn cầu trên GDP toàn cầu tăng đều và
R. Kaplinsky & M. Morris
14
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
đáng kể từ đầu thế kỷ 19, cho dù (và đây là một cảnh báo quan trọng), xu hướng lao xuống thật
sâu vào thập niên 1930 mà sau đó phải mất ba thập niên mới đạt được những mức trước đó).
Hộp 3: Quốc tế hóa và toàn cầu hóa
Toàn cầu hóa có thể được định nghĩa là sự hạ thấp các hàng rào cản trở dòng lưu thông toàn
cầu của thông tin, ý tưởng, các yếu tố sản xuất (đặc biệt là vốn và lao động có kỹ năng), công
nghệ và hàng hóa.
Quốc tế hóa vào cuối thế kỷ 19 có xu hướng diễn ra trong hàng hóa hay các sản phẩm sau
cùng. Toàn cầu hóa vào cuối thế kỷ 20 ngày càng diễn ra trong các thành phần linh kiện và
dịch vụ.
Bài đọc thêm
Tìm đọc thảo luận về sự tiến hóa của nền kinh tế toàn cầu và sự hội nhập ngày càng tăng trong nghiên cứu của
Bairoch Paul và Richard Kozul-Wright (1996), "Globalization Myths: Some Historical Reflections on
Integration, Industrialization and Growth in the World Economy", UNCTAD Discussion Papers No 13 March,
Geneva. Dicken P (1998) Global Shift: Transforming the World Economy, Paul Chapman, London.
Maddison, A., (1995), Monitoring the World Economy 1820-1992, Paris: OECD
Tìm đọc phân tích về sự phân khúc ngày càng tăng của thương mại toàn cầu trong nghiên cứu của Feenstra R. C.
(1998), ‘Integration of Trade and Disintegration of Production in the Global Economy’, Journal of Economic
Perspectives, tập 12, số 4, trang 31–50. Hummels D., Jun Ishii và Kei-Mu Yi (1999), “The Nature and Groof
wth of Vertical Specialization in World Trade”, Staff Reports Number 72, New York: Federal Reserve Bank
New York.
R. Kaplinsky & M. Morris
15
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 4: Tỷ số kim ngạch xuất khẩu thế giới trên GDP thế giới (theo USD không đổi năm
1990)
Nguồn: Maddison 1995.
Mức độ hội nhập các nền kinh tế khác nhau vào thị trường sản phẩm toàn cầu thì khác nhau và
chịu ảnh hưởng của một số yếu tố (đáng kể nhất là qui mô của nền kinh tế). Điều đặc biệt ấn
tượng và có tầm quan trọng ngày càng tăng đối với các doanh nghiệp xuất khẩu ở các nước đang
phát triển như ta sẽ thấy dưới đây, là sự tăng trưởng của tỷ số kim ngạch xuất khẩu trên GDP của
các nước thu nhập thấp trong những thập niên gần đây, nhất là Trung Quốc và Ấn Độ (bảng 1).6
6
Đây là những sự kiện được ghi nhận phổ biến theo thời gian. Nhưng tìm đọc nghiên cứu của Baldwin và Martin
(1999) xem xét tổng quan gầy đây về bằng chứng này và sự so sánh bổ ích với các mức độ hội nhập vào cuối thế kỷ
19.
R. Kaplinsky & M. Morris
16
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Bảng 1: Thương mại tính theo tỷ lệ trong GDP
Nhập khẩu + Xuất khẩu (% GDP)
Theo mức thu nhập:
Thu nhập cao
Thu nhập trung bình
Thu nhập trung bình cao
Thu nhập trung bình thấp
Theo vùng:
Đông Á và Thái Bình Dương
Châu Mỹ Latin và vùng Caribbe
Châu Phi cận Sahara
Thu nhập thấp, không kể Trung Quốc và Ấn Độ
Trung Quốc
Ấn Độ
Thế giới
1960
1970
1985
1995
Nguồn: Các chỉ báo kinh tế thế giới, 1998.
3.2.3 Người được và kẻ mất từ toàn cầu hóa
Nhiều người đã được lợi từ toàn cầu hóa…
Nhiều người trên thế giới đã được lợi từ sự mở cửa ngày càng tăng trên các thị trường yếu tố sản
xuất và sản phẩm, trong truyền thông, giao lưu văn hóa và du lịch. Nhiều thành phần dân số thế
giới trải qua những cải thiện đáng kể về mức sống trong những năm gần đây. Năm 1998 đã có
thêm 670 triệu người sống trên mức ‘đói nghèo tuyệt đối’ so với năm 1990. (Nghĩa là thu nhập
của họ, đo lường theo các tiêu chuẩn tiêu dùng ngang bằng sức mua năm 1985 mà có xem xét
đến chi phí sinh hoạt tại các nước khác nhau, cao hơn 1 USD một ngày). Điều này tiêu biểu cho
sự tiến bộ lớn trong phúc lợi con người, và một nhịp độ và mức độ cải thiện chưa từng có trong
lịch sử. Đông Á là một nước hưởng lợi chính, đặc biệt là sau thập niên 1960, cũng như Trung
Quốc và Ấn Độ sau năm 1980. Ví dụ, nền kinh tế Trung Quốc tăng trưởng với tỷ lệ hàng năm
10.2 phần trăm trong thập niên 1980 và 12.8 phần trăm trong suốt nửa đầu thập niên 1990. Phần
lớn lợi ích của sự tăng trưởng này đã thấm qua đông đảo dân chúng. Hơn 80 triệu người Trung
Quốc được kéo ra khỏi đói nghèo tuyệt đối từ năm 1987 đến 1998.
Nhưng không phải ai cũng được lợi…
Áp lực tiếp tục thôi thúc mở cửa là bằng chứng cho tầm vóc của những lợi ích này và cho sức
mạnh kinh tế và chính trị của những người hưởng lợi. Thế nhưng, đồng thời cũng có đông đảo
những ‘kẻ thương vong’:


Những người bị loại ra khỏi toàn cầu hóa
Những người khốn khổ vì toàn cầu hóa
R. Kaplinsky & M. Morris
17
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright

Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Những người được lợi nhưng vẫn mãi nghèo
Đây không phải là một hiện tượng ‘bắc đấu với nam’ như một số người thích mô tả như thế, vì ta
có thể tìm thấy những nhóm người này ở cả những nước công nghiệp tiên tiến lẫn những nền
kinh tế đang phát triển. Tác động của toàn cầu hóa đối với bất bình đẳng cực kỳ phức tạp. Để bóc
tách sự phức tạp này, thử thách cốt lõi là phân biệt về mặt phân tích và thực nghiệm một số bình
diện khác nhau ảnh hưởng đến sự phân bố lợi ích từ toàn cầu hóa. Đó là:7




Số người sống trong mức đói nghèo tuyệt đối vẫn ổn định vào khoảng 1,2 tỷ người từ
năm 1987 đến 1998.
Phân phối thu nhập giữa các nước đã trở nên không đồng đều hơn một cách rõ rệt. Điều
này đặc biệt đúng khi phân phối thu nhập toàn cầu được đo lường theo số người (xem xét
đến tình trạng bất bình đẳng trong nước xấu đi) chứ không phải đo lường theo thu nhập
trên đầu người giữa các nước. Phân phối thu nhập giữa các nước cũng thể hiện diễn biến
‘hai hướng’, với một số nước đuổi kịp Hoa Kỳ, và những nước khác tụt lại phía sau.
Phân phối thu nhập nội bộ từng nước trở nên xấu đi ở phần lớn thế giới. Ngoại lệ chính
của xu hướng này nằm ở Tây Âu. Ở đây, chuyển giao chính phủ có xu hướng đền bù cho
tình trạng bất bình đẳng thu nhập gia tăng sao cho bất bình đẳng tiêu dùng không tăng
đáng kể.
Bất bình đẳng giữa lao động phổ thông và lao động có kỹ năng gia tăng ở nhiều nơi trên
thế giới, cho dù ở một số nước giàu tỷ lệ bất bình đẳng hóa chậm dần trong suốt nửa sau
thập niên 1990.
Câu hỏi hướng dẫn 3



Ai là người hưởng lợi chính của toàn cầu hóa vào cuối thế kỷ 20?
Ai là người thua thiệt chính của toàn cầu hóa vào cuối thế kỷ 20?
Nếu ta phân biệt hai cấu phần của đói nghèo – mức sống tương đối và mức sống tuyệt
đối – điều này làm thay đổi phán đoán của chúng ta về mức độ người được và kẻ mất
từ toàn cầu hóa như thế nào?
Bài đọc thêm
Tìm đọc số liệu về sự phân bố lợi ích từ toàn cầu hóa trong nghiên cứu của:
Förster, M. và M. Pearson (2000), “Income Distribution in OECD Countries”, tài liệu chuẩn bị cho hội thảo
Trung tâm phát triển OECD về đói nghèo và bất bình đẳng thu nhập tại các nước đang phát triển: A Policy
Dialogue on the Effects of Globalisation, Paris
UNDP (2000), Human development Report, N. York, United Nations
Wade, R. (2001), “Is globalisation making world income distribution more equal?”, LSE DSI Working Paper
7
Tìm đọc chi tiết về sự dàn trải bất bình đẳng và tính phức tạp của nó trên trang web www.ids.ac.uk/global.
R. Kaplinsky & M. Morris
18
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Series, Số 01-01. London: LSE Development Studies Institute.
www.ids.ac.uk/global
World Bank - www.worldbank.org/html/extdr/pb/globalization/papers1
3.2.4 Trở thành người giỏi nhất của toàn cầu hóa
Các diễn biến phát triển khác nhau này đặt ra các vấn đề nghiêm trọng cho quản lý kinh tế,
không chỉ trong phạm vi chính phủ các nước, mà cả trong phạm vi doanh nghiệp và các tổ chức
khác. Vấn đề ở đây là vấn đề củ cà rốt và cây gậy. ‘Củ cà rốt’ là làm thế nào tranh thủ được lợi
ích phát sinh từ việc hạ thấp các hàng rào toàn cầu cho phép nhiều công ty và đất nước chuyên
môn hóa để tăng trưởng và hưởng lợi từ toàn cầu hóa. ‘Cây gậy’ là áp lực hình thành từ các tổ
chức đa phương (như WTO, IMF và Ngân hàng Thế giới) và hầu hết các nhà viện trợ song
phương khác (chính phủ các nước) đang buộc những nước chống đối tự hòa nhập sâu sắc hơn
vào nền kinh tế toàn cầu.
Như vậy, vấn đề chính sách then chốt không phải là tham gia vào thị trường toàn cầu hay
không, mà là làm điều đó như thế nào để mang lại tăng trưởng thu nhập bền vững. Điều này,
như chúng ta đã thấy, là một vấn đề cụ thể đối với các nhà sản xuất nghèo và các nước nghèo
mà xem ra đã trải qua nhiều ảnh hưởng sa sút hơn là ảnh hưởng nâng cao của toàn cầu hóa
trong hai thập niên vừa qua.
3.2.5 Trở thành người dở nhất của toàn cầu hóa
Làm thế nào lại xảy ra chuyện các nhà sản xuất dấn sâu vào thị trường toàn cầu, nhưng đi đến
chỗ trở nên sa sút hơn so với trước khi bắt đầu? Vấn đề mà các công ty, khu vực và đất nước gặp
phải là nếu họ tiếp tục chuyên môn hóa trên những thị trường hết sức cạnh tranh, thì họ sẽ ngày
càng gánh chịu sự bào mòn sinh lợi do tỷ số giá ngoại thương giảm sút. Đây là bóng ma từ lâu
vẫn ám ảnh những doanh nghiệp sản xuất các sản phẩm chuẩn hóa và nông sản, nhưng ngày càng
được nhận thấy trong xuất khẩu hàng công nghiệp chế tạo.
Các công ty cũng có thể trở nên sa sút. Ví dụ, ta hãy xem trường hợp một công ty ‘sản xuất công
nghiệp’ quần bò trong một khu chế xuất ở Cộng hòa Dominic vào đầu thập niên 1990 (bảng 2).
Công ty nhận định năng lực cốt lõi của họ là nằm trong việc việc may gia công nguyên liệu nhập
khẩu từ Hoa Kỳ, được thiết kế ở Hoa Kỳ và được cắt ở Hoa Kỳ, rồi bán ra dưới thương hiệu của
một công ty quốc tế lớn. Ngay cả hoạt động kho vận của công việc kinh doanh này cũng được
kiểm soát bởi đơn vị ủy thác Hoa Kỳ. Công ty địa phương, làm việc theo hợp đồng gia công, bắt
đầu bằng cách kiếm 2,18 USD cho mỗi chiếc quần bò họ may được. Sau đó, khi các nước láng
giềng phá giá (làm giảm chi phí lao động của họ tính bằng USD), công ty Cộng hòa Dominic
buộc phải giảm giá gia công của họ một cách hệ thống; nhưng thậm chí việc giảm giá gia công
cũng không đủ và công việc cuối cùng được chuyển sang gia công ở nước khác. Do đó, tính chất
dễ bị tổn thương của công ty là công ty đã chuyên môn hóa trong một chức năng hạn hẹp (may)
trong một mắt xích cụ thể (sản xuất) của chuỗi giá trị. Giá trị gia tăng của mắt xích đó quá thấp
R. Kaplinsky & M. Morris
19
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
không cho phép công ty nâng cao hiệu quả, và phần lớn giá trị đều được chiếm hữu trong các
mắt xích thiết kế và thương hiệu của chuỗi giá trị.
Bảng 2: Đơn giá giảm và bất ổn đầu tư: Trường hợp công nghiệp chế tạo quần bò ở Cộng
hòa Dominic
Khối lượng (mỗi tuần)
Đơn giá (USD)
Tháng 1-1990
9000
2.18
Tháng 10-1990
5.000
2.05
Tháng 12-1990
3.000
1.87
Tháng 2-1991
Kết thúc hợp đồng và việc lắp ráp được chuyển sang Honduras
Tổng đầu tư vào trang thiết bị của công ty Cộng hòa Dominic là 150.000 USD
Nguồn: Kaplinsky (1993).
Không phải chỉ có các công ty hòa nhập một cách không thích hợp vào chuỗi giá trị toàn cầu.
Điều này cũng có thể áp dụng cho toàn thể ngành và khu vực. Ví dụ, ta hãy xem kinh nghiệm
của ngành đồ gỗ Nam Phi (hộp 4) hay một cụm công nghiệp chế tạo giày ở thung lũng Sinos,
Brazil. Trong hai thập niên, các doanh nghiệp sản xuất giày này phát triển thành một công ty lớn
cung ứng giày phụ nữ, đặc biệt là cho thị trường Hoa Kỳ, chiếm khoảng 12 phần trăm tổng xuất
khẩu toàn cầu. Thoạt đầu doanh số và xuất khẩu tăng trưởng nhanh trong thập niên 1970, và cho
dù tiền công thực không tăng trưởng đáng kể, chắc chắn cũng không giảm. ‘Sự kết nối’ với thị
trường Hoa Kỳ được hình thành bởi một số ít khách hàng qui mô lớn, chuyên cung cấp hàng cho
các chuỗi cửa hàng rất lớn ở Mỹ. Nhưng sau khi những khách hàng này xây dựng được những
nhà cung ứng chất lượng, đáng tin cậy ở Brazil, kế đến họ chuyển năng lực quản lý chuỗi cung
của họ sang Trung Quốc, xây dựng năng lực cạnh tranh và cắt giảm chính những nhà sản xuất
Brazil mà họ đã từng giúp nâng cấp trong thập niên 70! Hậu quả là giảm 40 phần trăm mức
lương trong ngành giày dép ở thung lũng Sinos trong những năm 80. Ở đây, vấn đề mà ngành
sản xuất giày dép và khu vực trên bình diện tổng thể gặp phải cũng hết sức tương tự như những
trải nghiệm của một công ty Cộng hòa Dominic đơn lẻ, đáng kể là họ đã chuyên môn hóa trong
những mắt xích cụ thể này của chuỗi giá trị (sản xuất giày da) vốn chịu sự cạnh tranh khốc liệt.
Các mắt xích thiết kế và thương hiệu vẫn nằm ở Hoa Kỳ.
R. Kaplinsky & M. Morris
20
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hộp 4: Giảm giá toàn cầu trong ngành đồ gỗ cực kỳ nguy hiểm khi các doanh nghiệp sản
xuất không thể nâng cấp
Cạnh tranh gia tăng trong ngành đồ gỗ có một tác động to lớn đối với ngành này. Ở cấp độ
tổng thể, giá toàn cầu đang giảm, như có thể thấy qua trường hợp của hàng nhập khẩu EU
trong thập niên 90.
Đơn giá của đồ gỗ phòng ăn nhập khẩu vào EU
Giá trên một tấn
Giá bình quân di động ba năm
Đối với một số doanh nghiệp xuất khẩu ở các nước đang phát triển bị khóa chặt vào phân
đoạn hàng hóa của thị trường này (nội thất phòng ăn bằng gỗ thông), mức giảm giá có thể rất
đáng kể. Ví dụ, giá bằng bảng Anh của giường đôi và đồ gỗ nhà bếp mà hai công ty Nam Phi
xuất khẩu cửa nhà bếp nhận được giảm mạnh, hơn 20 phần trăm trong bốn năm. Như ta thấy.
yếu tố duy nhất cứu nhà sản xuất cửa gỗ này là tỷ giá hối đoái giảm, vốn đã được phá giá
nhiều hơn so với tỷ lệ lạm phát trong khu vực này. Cho dù điều này có thể cứu doanh nghiệp
sản xuất đồ gỗ, kết quả cuối cùng đối với tổng thể nền kinh tế là giảm sức mua quốc tế của
giá trị gia tăng nội địa.
Giá nhận được bởi nhà sản xuất công nghiệp: cửa gỗ
Chỉ số của giá
Nhưng tác động này không giới hạn trong các nhà sản xuất riêng lẻ. Ngành đồ gỗ Nam Phi
R. Kaplinsky & M. Morris
21
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
trên bình diện tổng thể cũng chứng kiến sự mở rộng khối lượng xuất khẩu và gia tăng kim
ngạch nhập khẩu bằng nội tệ. Nhưng đơn giá giảm (từ hơn 16 USD/tấn vào năm 1991 còn 6
USD/tấn vào năm 1999) khi qui đổi thành USD, nên sức mua quốc tế của kim ngạch xuất
khẩu mở rộng này thực sự giảm sút.
Kim ngạch xuất khẩu đồ gỗ Nam Phi: 1988 đến 1999
Triệu Rands
Nghìn USD
Cuối cùng, toàn thể các nhóm nước cũng có thể hòa nhập vào thị trường toàn cầu một cách
không phù hợp. Về mặt lịch sử, những nước chuyên môn hóa trong những hàng hóa sơ khai
(khoáng sản và nông nghiệp) nhận thấy tỷ số giá ngoại thương của họ giảm sút so với công
nghiệp chế tạo, và đây là một trong những lý do cơ bản làm nền tảng cho nỗ lực hướng tới công
nghiệp hóa. Tuy nhiên, như ta thấy từ Hình 5, và nhất là từ khi Trung Quốc tham gia thị trường
toàn cầu vào giữa thập niên 80, ta đã bắt đầu chứng kiến sự giảm sút đáng kể trong lịch sử về tỷ
số giá ngoại thương của xuất khẩu công nghiệp chế tạo từ các nước đang phát triển. Vì thế, thậm
chí công nghiệp chế tạo cũng không còn là lĩnh vực được bảo vệ - những nước chuyên môn hóa
trong hàng công nghiệp chế tạo xuất khẩu thâm dụng lao động cũng dễ bị tổn thương hệt như vậy
khi hòa nhập không phù hợp vào thị trường toàn cầu.
R. Kaplinsky & M. Morris
22
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 5: Giá hàng công nghiệp chế tạo xuất khẩu của các nước kém phát triển so với giá
hàng công nghiệp chế tạo xuất khẩu máy móc, thiết bị giao thông và dịch vụ của các nước
công nghiệp tiên tiến
Nguồn: Wood 1997.
Hệ lụy của việc các doanh nghiệp riêng lẻ, các nhóm doanh nghiệp và các nền kinh tế quốc gia
không thể hòa nhập thích hợp vào nền kinh tế toàn cầu là: bóng ma ‘tăng trưởng bần cùng hóa’
hiện ra lơ lửng (hộp 5). Hộp này mô tả tình huống trong đó có sự gia tăng hoạt động kinh tế
(nhiều sản lượng và việc làm hơn) nhưng sinh lợi kinh tế giảm sút.
Hộp 5: Tăng trưởng bần cùng hóa
Tăng trưởng bần cùng hóa được định nghĩa là một kết quả xảy ra khi hoạt động kinh tế chung
gia tăng, nhưng sinh lợi từ hoạt động kinh tế này giảm sút. Ví dụ:


Nếu giá xuất khẩu giảm nhanh hơn so với mức tăng số lượng xuất khẩu, công ty hay
đất nước có thể trở nên sa sút hơn cho dù hoạt động kinh tế gia tăng. Điều này đã xảy
ra với năm nước xuất khẩu đồ gỗ vào EU trong suốt thập niên 1987-1996.
Xuất khẩu gia tăng chỉ có thể được trả bằng tiền lương thấp hơn; trong ngành xuất
khẩu giày dép Brazil từ năm 1970 đến 1980, tiền lương bình quân theo giá trị thực
không tăng, và trong thập niên 90, tiền lương bình quân giảm xấp xỉ 40 phần trăm
theo giá trị thực.
Bài đọc thêm
Kaplinsky, R. và J. Readman (2000), “Globalisation and Upgrading: What can (and cannot) be Learnt from
International Trade Statistics in the Wood Furniture Sector?”, bản in mimeo, Brighton, Trung tâm Nghiên cứu
và Quản lý đổi mới, Đại học Brighton và Viện Nghiên cứu phát triển, Đại học Sussex.
Schmitz, Hubert (1995), "Small Shoemakers and Fordist Giants: Tales of a Supercluster", World Development,
tập 23 số 1, trang 9-28.
R. Kaplinsky & M. Morris
23
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
3.2.6 Phân tích chuỗi giá trị thấm nhuần trong cuộc tranh luận về toàn cầu hóa như thế
nào?
Vấn đề then chốt là làm thế nào các nhà sản xuất – bất kể là doanh nghiệp, vùng, hay quốc gia –
tham gia vào nền kinh tế toàn cầu, chứ vấn đề không phải là họ có nên tham gia hay không. Nếu
họ làm điều đó không phù hợp, họ có thể bước vào một ‘cuộc đua tới tận đáy’, nghĩa là bước vào
hành trình tăng trưởng bần cùng hóa trong đó họ bị khóa chặt vào sự cạnh tranh tàn khốc hơn
bao giờ hết và thu nhập giảm sút.
Phân tích chuỗi giá trị mang lại điểm khởi đầu then chốt cho phân tích này, cũng như cho ý nghĩa
chính sách được đặt ra:






Phân tích chuỗi giá trị giúp tìm hiểu bản chất và các yếu tố xác định sức cạnh tranh, và
đóng góp cụ thể vào việc nâng cao tầm nhìn từ từng công ty riêng lẻ đến nhóm các công
ty kết nối lẫn nhau.
Thông qua tập trung vào tất cả các mắt xích trong chuỗi giá trị (chứ không chỉ mắt xích
sản xuất) và vào tất cả các hoạt động trong từng mắt xích (ví dụ như sự chuyển hóa vật
chất của nguyên vật liệu trong mắt xích sản xuất), nó giúp nhận diện những hoạt động
nào có sinh lợi tăng dần, và những hoạt động nào có sinh lợi giảm dần.
Như một hệ quả của khả năng phân biệt bản chất của sinh lợi trong các mắt xích khác
nhau của chuỗi giá trị, các nhà hoạch định chính sách được hỗ trợ định hình các chính
sách thích hợp và đưa ra những chọn lựa cần thiết. Điều này có thể là bảo vệ những mắt
xích bị đe dọa (ví dụ như những người nghèo hoạt động trong khu vực phi chính thức) và
(hoặc) tạo điều kiện thuận lợi cho việc nâng cấp những mắt xích khác nhằm tạo ra sinh
lợi lớn hơn.
Phân tích chuỗi giá trị cho thấy rằng cho dù sức cạnh tranh có thể đạt được, phương thức
kết nối vào nền kinh tế toàn cầu có thể đòi hỏi phải tập trung vào các chính sách vĩ mô và
các mối liên kết thể chế, và điều này đòi hỏi một tập hợp phản ứng chính sách khác nhau
đối với những mối liên kết giúp mang lại sức cạnh tranh cấp doanh nghiệp.
Tham gia vào thị trường toàn cầu, bất kể cạnh tranh đến mức nào vào một thời điểm cụ
thể, không chắc mang lại tăng trưởng thu nhập bền vững theo thời gian. Thông qua tập
trung vào quỹ đạo tiến hóa của sự tham gia vào thị trường toàn cầu, phân tích chuỗi giá
trị giúp ta am hiểu các yếu tố động học xác định phân phối thu nhập.
Phân tích chuỗi giá trị không nhất thiết hạn chế trong việc đánh giá mức độ mà việc tham
gia vào thị trường toàn cầu xác định sự phân bố lợi ích từ toàn cầu hóa như thế nào. Phân
tích chuỗi giá trị cũng có thể được sử dụng để tìm hiểu động học phân phối thu nhập
trong nội bộ đất nước, nhất là ở các nền kinh tế lớn.
R. Kaplinsky & M. Morris
24
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Câu hỏi hướng dẫn 4






Việc tham gia vào thị trường toàn cầu có bảo đảm sự gia tăng bền vững mức sống?
Nếu câu trả lời là không, bằng cách nào các nhà sản xuất tham gia thành công vào thị
trường toàn cầu rồi lại trở nên sa sút hơn so với trước kia?
Nếu một số công ty không tham gia hữu hiệu vào thị trường toàn cầu, phải chăng điều
đó có nghĩa là ngành hay đất nước trên bình diện tổng thể nhất thiết sẽ trở nên sa sút
hơn?
Bằng cách nào người ta có thể đo lường sự tăng trưởng bần cùng hóa từ số liệu tăng
trưởng sản lượng xuất khẩu, tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu và đơn giá?
Phân tích chuỗi giá trị có thể giúp giải thích cách thức các công ty riêng lẻ hay các
nhóm công ty tham gia hữu hiệu hơn vào thị trường toàn cầu như thế nào?
Có phải hiệu quả sản xuất – ngay cả hiệu quả sản xuất liên quan đến sự hợp tác chặt
chẽ giữa các công ty trong chuỗi giá trị – là đủ để duy trì tăng trưởng thu nhập trong
nền kinh tế toàn cầu?
.....
R. Kaplinsky & M. Morris
25
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
PHẦN 2: CÁC KHÁI NIỆM PHÂN TÍCH THEN CHỐT
5 CHUỖI GIÁ TRỊ, ĐỔI MỚI VÀ NÂNG CẤP
Trong Phần 1, ta đã phân biệt hai lộ trình hòa nhập vào nền kinh tế toàn cầu. Lộ trình thấp là lộ
trình tăng trưởng bần cùng hóa, một quỹ đạo mà trong đó các nhà sản xuất đứng trước sự cạnh
tranh khốc liệt và tham gia vào một ‘cuộc đua đến tận đáy’. Trái lại, những người đặt chân lên lộ
trình cao, và thể hiện khả năng tham gia vào một chu kỳ tốt đẹp của sự hòa quyện vào nền kinh
tế toàn cầu, sẽ đạt được tăng trưởng thu nhập bền vững. Điều gì giải thích cho sự khác biệt giữa
hai lộ trình? Khả năng then chốt là khả năng đổi mới, và bảo đảm liên tục cải thiện phát triển sản
phẩm và quá trình. Nếu đạt được điều này, thì việc chú trọng vào sản xuất cần được thay thế
bằng khả năng học hỏi, và điều này có ý nghĩa không chỉ đối với ngành sản xuất mà cả đối với
tổng thể Hệ thống đổi mới quốc gia (Lundvall 1992; Nelson và Winter 1993).
Nhưng đổi mới không thôi không đủ. Nếu tốc độ đổi mới thấp hơn so với các đối thủ cạnh tranh,
điều này có thể dẫn đến giảm sút giá trị gia tăng và thị phần; trong trường hợp cực đoan, nó cũng
có thể liên quan đến tăng trưởng bần cùng hóa. Vì thế, đổi mới phải được đặt vào bối cảnh tương
đối – nhanh đến mức nào so với đối thủ cạnh tranh – và đây là một quá trình có thể được gọi là
nâng cấp. Khái niệm nâng cấp (phân biệt với đổi mới) chính thức công nhận nguồn lực tương
đối sẵn có, và vì thế thừa nhận sự tồn tại của đặc lợi.
Các loại nâng cấp khác nhau
Nhưng làm thế nào ta biết liệu công ty có thể xoay xở để nâng cấp hoạt động của họ hay không?
Có hai trường phái tìm hiểu vấn đề này trong những năm gần đây. Trường phái thứ nhất tập
trung vào năng lực cốt lõi (Hamel và Pralahad 1994). Mạch tư duy ở đây là, các công ty cần xem
xét năng lực của họ để xác định những năng lực nào có đặc điểm là:



Mang lại giá trị cho khách hàng sau cùng
Tương đối độc đáo theo ý nghĩa là gần như không đối thủ cạnh tranh nào có được
Khó bắt chước, nghĩa là có hàng rào cản trở sự tham gia hoạt động.
Do đó, công suất đổi mới phát sinh từ sự tập trung vào những năng lực này và khai thác nguồn
lực bên ngoài (gia công ngoài) đối với những chức năng không đáp ứng được ba tiêu chí này. Bổ
sung hữu ích cho mạch tư duy này là, trong một thế giới động học, năng lực cốt lõi có thể dễ
dàng trở thành sự cứng nhắc cốt lõi (Leonard Barton 1995) và một phần nhiệm vụ nâng cấp là từ
bỏ những lĩnh vực tài năng chuyên môn quá khứ.
Quan hệ mật thiết với trường phái này là trường phái tập trung vào năng lực động (Teece và
Pisano 1994). Tư liệu nghiên cứu này chính thức xây dựng trên khái niệm đặc lợi của
Schumpeter thảo luận trước đây. Họ lập luận rằng lợi nhuận công ty trong dài hạn không thể duy
trì bền vững thông qua kiểm soát thị trường (ví dụ, thông qua sử dụng thông lệ thực hành gần
như độc quyền), mà thông qua sự phát triển các năng lực động phát sinh từ:
R. Kaplinsky & M. Morris
26
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright



Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Các quá trình nội bộ tạo điều kiện thuận lợi cho việc học hỏi, bao gồm khả năng định
hình lại những gì công ty từng làm trong quá khứ.
Vị thế của công ty, nghĩa là sự tiếp cận với các năng lực cụ thể, hoặc trong phạm vi các
hoạt động riêng của công ty, hoặc những năng lực được rút ra từ hệ thống đổi mới khu
vực hay quốc gia
Lộ trình, nghĩa là quỹ đạo của công ty, vì thay đổi luôn luôn phụ thuộc vào lộ trình.
Cả hai khái niệm có liên quan này đều mang lại nền tảng để tìm hiểu hiện tượng nâng cấp. Các
khái niệm này đặc biệt hữu ích trong việc tìm hiểu các yếu tố dẫn dắt và tạo điều kiện thuận lợi
cho sự cải thiện sản phẩm và qui trình phát sinh từ các hoạt động của chính công ty. Nhưng các
khái niệm này cũng yếu ớt vì chỉ dừng lại ở cấp độ doanh nghiệp, và không nắm bắt được các
quá trình nâng cấp vốn có bản chất hệ thống và liên quan đến các nhóm doanh nghiệp móc xích
với nhau trong chuỗi giá trị. Điều này đặc biệt có hại đối với cách tiếp cận năng lực cốt lõi, vốn
chính thức bỏ qua chuỗi giá trị thông qua kết luận mang tính chuẩn tắc rằng nâng cấp luôn luôn
liên quan đến khai thác nguồn lực bên ngoài.
Vì lẽ đó, ta cần nhìn nhận thử thách nâng cấp dưới một góc độ rộng lớn hơn, nắm bắt ý tưởng
trọng tâm rằng nâng cấp có thể liên quan đến những thay đổi về bản chất và tổ hợp hoạt động, cả
trong từng mắt xích của chuỗi giá trị và trong sự phân phối hoạt động nội bộ chuỗi. Điều này liên
quan đến thành tựu phát triển sản phẩm và qui trình mới, cũng như liên quan đến việc xác lập lại
chức năng ai làm gì trong toàn thể chuỗi giá trị. Vì thế, ta có thể nhận diện bốn quỹ đạo mà
doanh nghiệp có thể áp dụng để theo đuổi mục tiêu nâng cấp, ấy là:




Nâng cấp qui trình: Nâng cao hiệu quả của các qui trình nội bộ sao cho các qui trình
này trở nên tốt hơn đáng kể so với các đối thủ cạnh tranh, cả trong từng mắt xích của
chuỗi (ví dụ như tăng vòng quay hàng tồn kho, giảm phế liệu) và giữa các mắt xích của
chuỗi (ví dụ, giao hàng thường xuyên hơn, khối lượng ít hơn và kịp thời hơn).
Nâng cấp sản phẩm: Giới thiệu sản phẩm mới hay cải tiến sản phẩm cũ nhanh hơn các
đối thủ cạnh tranh. Điều này liên quan đến việc thay đổi quá trình phát triển sản phẩm
mới cả trong từng mắt xích của chuỗi giá trị cũng như trong mối quan hệ giữa các mắt
xích khác nhau của chuỗi.
Nâng cấp chức năng: Nâng cao giá trị gia tăng thông qua thay đổi tổ hợp hoạt động
được thực hiện trong phạm vi doanh nghiệp (ví dụ, đảm nhận trách nhiệm đối với các
chức năng kho vận và chất lượng, hay là gia công ngoài hai chức năng này), hoặc thông
qua dịch chuyển quỹ tích hoạt động sang các mắt xích khác nhau trong chuỗi giá trị (ví
dụ từ công nghiệp chế tạo sang thiết kế) (hình 10).
Nâng cấp chuỗi giá trị: Chuyển sang một chuỗi giá trị mới (ví dụ, các công ty Đài Loan
chuyển từ công nghiệp chế tạo radio bán dẫn sang máy tính tay, sang ti vi, màn hình máy
tính, máy tính xách tay và hiện nay là điện thoại WAP).
R. Kaplinsky & M. Morris
27
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 10: Nâng cấp chức năng trong chuỗi giá trị
Sản xuất
Thiết kế
Kho vận
Chuyển hóa
đầu vào
Chất lượng
Đóng gói
v.v…
Thương hiệu
Tiếp thị
Nâng cấp chức năng là thay đổi tổ hợp hoạt động trong mắt xích và giữa các mắt xích
Ta có thể xác định trình tự thứ bậc của nâng cấp hay không? Nghĩa là, kinh nghiệm quốc tế có
cho thấy rằng những công ty tham gia vào lộ trình nâng cấp nên tiến hành dọc theo một trình tự
đã có nhiều người đi theo? Quả thật phần lớn tư liệu nghiên cứu đã vạch ra một quỹ đạo như vậy
(Gereffi 1999, Lee và Chen 2000). Đó là lộ trình bắt đầu bằng nâng cấp qui trình, rồi chuyển
sang nâng cấp sản phẩm, sang nâng cấp chức năng và cuối cùng là nâng cấp chuỗi giá trị (Hình
11). Điều này phù hợp với khẳng định chung rằng các công ty Đông Á đã thực hiện sự chuyển
đổi từ sản xuất lắp ráp thiết bị nguyên gốc (original equipment assembling, OEA, nghĩa là hoạt
động lắp ráp có giá trị gia tăng ít theo hợp đồng gia công với một khách hàng toàn cầu) chuyển
sang sản xuất thiết kế riêng (own design manufacturer, ODM) rồi đến sản xuất thương hiệu riêng
(own brand manufacturing, OBM). Tất nhiên, đây là một quỹ đạo liên quan đến hàm lượng các
hoạt động mới lạ tăng lên không ngừng.
R. Kaplinsky & M. Morris
28
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 11. Có chăng một trình tự thứ bậc của hoạt động nâng cấp?
Qui trình
Sản phẩm
Chức năng
Chuỗi giá trị
Quỹ đạo
Ví dụ
Lắp ráp thiết bị
nguyên gốc
(OEA)
Sản xuất thiết kế
nguyên gốc
Mức độ
hoạt động
mới lạ
Sản xuất thương
hiệu nguyên gốc
Thay đổi chuỗi –
Ví dụ, đi từ vỏ ti
vi trắng đen sang
màn hình máy
tính
Chế tạo thiết bị
nguyên gốc
(OEM)
Hàm lượng mới lạ của giá trị gia tăng không ngừng tăng lên
Câu hỏi hướng dẫn 6





Làm thế nào phân biệt giữa đổi mới và nâng cấp?
Các hình thức nâng cấp cơ bản trong các chuỗi giá trị là gì, và ta có thể phân biệt như
thế nào so với nâng cấp trong từng công ty?
Có hay không một trình tự thứ bậc của hoạt động nâng cấp, và nếu có, liệu công ty có
thể nhảy vượt cấp trình tự đó hay không?
Liệu công ty có thể duy trì sự nâng cấp mà không cần phải di chuyển qua trình tự thứ
bậc này hay không?
Việc chú trọng vào năng lực cốt lõi và khai thác nguồn lực bên ngoài có phải là điều
kiện cần để nâng cấp bền vững hay không?
Bài đọc thêm
Humphrey, J. và H. Schmitz, (2001), “Governance in Global Value Chains”, trong tác phẩm của G. Gereffi và
R. Kaplinsky (chủ biên), IDS Bulletin, tập 32, số 3.
Gereffi, G (1999), “International Trade and Industrial Upgrading in the Apparel Commodity Chain”, Journal of
International Economics, Tập 48, Số 1, trang 37-70.
Lee, J. và J. Chen (2000), “Dynamic Synergy Creation with Multiple Business Activities: Toward a
Competence-based Growth Model for Contract Manufacturers”, trong tác phẩm của R. Sanchez và A. Heene
(chủ biên), Research in Competence-based Research, Advances in Applied Business Strategy Series, Tập C, nhà
xuất bản JAI.
.....
R. Kaplinsky & M. Morris
29
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
PHẦN 3: PHƯƠNG PHÁP LUẬN ĐỂ TIẾN HÀNH NGHIÊN CỨU CHUỖI GIÁ TRỊ
14. NÂNG CẤP TRONG CÁC CHUỖI GIÁ TRỊ
Quá trình nâng cấp trong chuỗi giá trị không thể dễ dàng tách rời với khái niệm đặc lợi, hàng rào
tham gia và phân phối sẽ được trình bày trong phần tiếp theo của thảo luận phương pháp luận
này. Điều này là do, như ta đã thấy theo định nghĩa, nâng cấp có một cấu phần cạnh tranh, và
theo ý nghĩa này mà nâng cấp khác với đổi mới. Tuy nhiên, tạm thời trong thảo luận phương
pháp này, ta sẽ xem xét nâng cấp tách biệt với kinh nghiệm của các công ty khác trong phạm vi
chuỗi giá trị và của các chuỗi giá trị khác.
Khi theo đuổi thảo luận này, chúng ta dựa vào bốn hình thức nâng cấp đã thảo luận trên đây.
Như ta thấy, thông qua mở rộng quan hệ giữa các công ty, cũng như nhận diện vấn đề nâng cấp
chức năng, phân tích chuỗi giá trị đưa cuộc thảo luận nâng cấp vượt ra ngoài góc độ tiêu chuẩn
về năng lực cốt lõi và năng lực động. Bốn hình thức nâng cấp liên quan đến:




Cải tiến qui trình, hoặc trong phạm vi doanh nghiệp, hoặc như một hệ quả của một loạt
các hành động móc xích với nhau trong mối quan hệ giữa các doanh nghiệp
Cải tiến sản phẩm, hoặc trong phạm vi doanh nghiệp, hoặc như một hệ quả của một loạt
các hành động móc xích với nhau trong mối quan hệ giữa các doanh nghiệp
Thay đổi vị thế chức năng, thông qua điều chỉnh những hoạt động đảm nhận trong một
mắt xích cụ thể, hay chuyển sang những hoạt động diễn ra ở các mắt xích khác
Chuyển ra khỏi chuỗi giá trị, bước vào một chuỗi giá trị mới.
Các hình thức nâng cấp khác nhau này được nghiên cứu như thế nào? Để thực hiện việc nghiên
cứu này, điều quan trọng là duy trì sự phân biệt trong thảo luận về mốc so sánh, nghĩa là cần phải
phân tích và so sánh cả thực hành nâng cấp và kết quả của việc thực hành này. Hình 30 trình bày
một tập hợp hoạt động thực hành và kết quả tương ứng có thể được dẫn chứng. (Hầu hết các chỉ
báo kết quả này đã được công nhận rộng rãi và dễ hiểu. Ngoại lệ là vấn đề đơn giá tương đối gia
tăng và sự liên hệ với thị phần – tìm đọc giải thích về điều này trong nghiên cứu của Kaplinsky
và Readman 2000).
R. Kaplinsky & M. Morris
30
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 30: Ví dụ về các chỉ báo đổi mới và nâng cấp: Thực hành và kết quả
Loại nâng cấp
Cải tiến hiệu quả qui trình
Thực hành
Kết quả
Trong phạm vi mắt xích
Nghiên cứu và phát triển; thay đổi
trong cách thực hành logistics và
chất lượng; du nhập máy móc mới
Giữa các mắt xích
Nghiên cứu và phát triển; các qui
trình quản lý chuỗi cung ứng; năng
lực kinh doanh điện tử; tạo điều
kiện thuận lợi cho nhận thức học
hỏi chuỗi cung
Chi phí thấp hơn; chất lượng và kết
quả giao hàng nâng cao; thời gian
ra thị trường rút ngắn hơn; lợi
nhuận cải thiện; hoạt động phát
minh nâng cao.
Giá thành sản phẩm sau cùng thấp
hơn; chất lượng thành phẩm cao
hơn và thời gian ra thị trường rút
ngắn hơn; lợi nhuận cải thiện trong
khắp chuỗi giá trị; hoạt động phát
minh nâng cao.
Giới thiệu sản phẩm mới hay cải
tiến sản phẩm hiện hữu
Trong phạm vi mắt xích
Giữa các mắt xích
Mở rộng các bộ phận thiết kế và
tiếp thị; thiết lập hay củng cố phát
triển sản phẩm mới giữa các đội
ngũ chức năng
Hợp tác với các nhà cung ứng và
khách hàng trong phát triển sản
phẩm mới: thiết kế đồng thời.
Phần trăm doanh số đạt được từ sản
phẩm mới (ví dụ những sản phẩm
được giới thiệu trong năm qua, hai
năm qua và ba năm qua)
Phần trăm doanh số đạt được từ
những mặt hàng đã có thương hiệu.
Số thương hiệu có bản quyền
Tăng đơn giá tương đối mà không
hy sinh thị phần.
Thay đổi tổ hợp hoạt động
Trong phạm vi mắt xích
Giữa các mắt xích
Chuyển sang một chuỗi giá trị
mới
Những chức năng riêng của chuỗi
có giá trị gia tăng mới cao hơn
được hấp thu từ các mắt xích khác
trong chuỗi và (hoặc) những hoạt
động có giá trị gia tăng thấp được
đưa ra gia công ngoài.
Chuyển sang các mắt xích mới
trong chuỗi và (hoặc) bỏ rơi những
mắt xích hiện có.
Bỏ rơi hoạt động sản xuất trong
một chuỗi và chuyển sang một
chuỗi mới; hoạt động tăng thêm
trong một chuỗi giá trị mới
Phân công lao động trong chuỗi
Các chức năng then chốt được đảm
nhận trong từng mắt xích của chuỗi
Lợi nhuận cao hơn; tăng kỹ năng
và tiền lương
Lợi nhuận cao hơn; tỷ lệ doanh số
đạt được từ lĩnh vực sản phẩm mới
và sản phẩm khác
Suy nghĩ về những nỗ lực tiến hành để nâng cấp sản xuất, và đo lường kết quả của những nỗ lực
này chỉ là một phần của câu chuyện nâng cấp. Điều quan trọng là xác định người đại diện, nghĩa
là nhận diện những bên chịu trách nhiệm nâng cấp những hoạt động này. Thảo luận ở đây liên
quan đến những vấn đề trình bày trên đây về sự quản lý, vì nâng cấp không chỉ phản ánh năng
lực đáp ứng các qui tắc của tổ chức chuỗi, mà còn phản ánh tính năng động trong việc xác định
R. Kaplinsky & M. Morris
31
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
qui tắc. Ở một cấp độ, tính năng động này có thể phản ánh qua năng lực xác định những qui tắc
mà những người khác buộc phải tuân theo (nghĩa là năng lực lãnh đạo chuỗi). Tuy nhiên, năng
lực cạnh tranh có thể là một cách khác để thay đổi hệ thống qui tắc thông qua bao hàm những
phẩm chất quyết định thành công, nghĩa là năng lực thực hiện theo những tiêu chuẩn mà đưa
người quản lý chuỗi đến chỗ ấn định các qui tắc khắt khe hơn buộc các đối thủ cạnh tranh phải
tuân theo (xem thảo luận trên đây về những phẩm chất quyết định thành công, so với những
phẩm chất quyết định tư cách tham gia). Ở đây, một mắt xích cụ thể trong chuỗi có thể đạt được
trình độ kết quả (ví dụ như chất lượng tốt hơn với chi phí giảm) hay giới thiệu một phẩm chất
công nghệ mới thông qua giới thiệu các công nghệ thông tin và truyền thông liên công ty mà
thực chất loại trừ các đối thủ cạnh tranh ra khỏi chuỗi. Như một sự lựa chọn, khả năng đạt kết
quả nâng cấp qui trình này có thể giúp công ty thực hiện một bước nhảy vọt lên một chuỗi, thông
qua giành được những hợp đồng đòi hỏi khắt khe hơn về kết quả mà thường được ủy thác cho
một công ty khác, qua đó loại trừ công ty đó ra khỏi chuỗi. Điều quan trọng cũng cần lưu ý là
một trong những chỉ báo về sức mạnh trong chuỗi giá trị phản ánh qua năng lực của các công ty
riêng lẻ có thể làm ngơ trước hệ thống ấn định qui tắc của những người khác, nghĩa là vượt qua
các ràng buộc và sức ép đối với hoạt động nâng cấp của họ.
Ở đây cũng cần phân biệt giữa những yếu tố cản trở và những yếu tố hỗ trợ các hoạt động nâng
cấp. Thật ra ta không thể theo đuổi phân tích này nếu không hình thành sự phán đoán về các lĩnh
vực đặc lợi trong chuỗi, và các hàng rào tồn tại cản trở những người mới tham gia, cả hai đều sẽ
được thảo luận trong phần tiếp theo. Tuy nhiên, điều quan trọng là tập trung vào những yếu tố
cản trở và hỗ trợ nội sinh trong công ty, và những yếu tố vốn là kết quả của hành động của những
người khác. Hình 31 trình bày một vài ví dụ về những yếu tố cản trở và hỗ trợ này, nhưng thật
khó mà xây dựng một cấu trúc kiểu mẫu để xem xét những hiện tượng vốn có bản chất phát sinh
ngẫu nhiên này.
R. Kaplinsky & M. Morris
32
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 31: Ví dụ về các yếu tố cản trở và hỗ trợ nâng cấp
Nội bộ công ty
Bên ngoài công ty
Những yếu tố cản trở
 Sự chống đối của giới quản lý
bậc trung trước những cách
thực hành công việc mới;
 Giới quản lý cấp cao không
cam kết dành nguồn lực cho
việc phát triển sản phẩm mới;
 Thiếu những kỹ năng thỏa
đáng
 Khách hàng cản trở nhà cung
ứng sử dụng thiết kế riêng;
 Quyền sở hữu trí tuệ
 Thiếu kỹ năng trong nền kinh
tế
 Cơ sở hạ tầng công nghệ
thông tin yếu kém
Những yếu tố hỗ trợ
 Giám đốc điều hành cam kết
nâng cấp;
 Quản lý nghiên cứu và phát
triển hữu hiệu;
 Các qui trình cơ cấu để cải tiến
liên tục
 Người quản lý chuỗi thúc đẩy
và hỗ trợ sự nâng cấp của các
thành viên chuỗi
 Các nhà cung ứng dịch vụ kinh
doanh năng động và kỳ cựu liên
minh với các chương trình hỗ
trợ của chính phủ
 Luật pháp mới buộc các doanh
nghiệp phải nâng cấp
 Giá tăng đối với đầu vào và
(hoặc) cạnh tranh gia tăng
14.1 CÁC VẤN ĐỀ PHÂN PHỐI
Một trong những đặc điểm phân biệt của nghiên cứu chuỗi giá trị trong các nghiên cứu phát triển
là mối bận tâm về những vấn đề phân phối. Theo ý nghĩa này, việc thảo luận, lĩnh vực nghiên
cứu và phương pháp luận sử dụng ở đây khác biệt đáng kể so với trong phân tích chuỗi giá trị
trong các nghiên cứu kinh doanh, vốn chỉ tập trung vào sức cạnh tranh mà thôi. Điều này không
phải phủ nhận sự trùng lặp giữa hai dòng nghiên cứu, mà đúng hơn là làm rõ sự kiện là các mối
quan tâm của nghiên cứu phát triển đặc biệt và bao quát hơn so với trong các ngành khác, vì
chương trình xã hội của lĩnh vực này và cũng vì trọng tâm liên ngành của nó (cho dù ở mức độ ít
hơn).
Phân phối có cả hai cấu phần thế lực và thu nhập. Cấu phần thế lực liên quan đến sự cân bằng
đòn bẩy mà các bên khác nhau có được trong việc phân công ai làm gì trong chuỗi giá trị và sinh
lợi mang về cho các bên khác nhau. Vì thảo luận trên đây về quản lý và nâng cấp đã tập trung
vào các vấn đề thể chế và quản lý, trong thảo luận tiếp theo, nhìn chung chúng ta sẽ quan tâm
đến sự phân phối thu nhập. Khi theo đuổi chương trình nghiên cứu thu nhập này, điều cần thiết là
làm việc thông qua các cấu phần sau đây trong phân tích chuỗi giá trị:
R. Kaplinsky & M. Morris
33
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright








Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Các hình thức khác nhau của đặc lợi và hàng rào gia nhập vốn là yếu tố cơ bản xác định
sự phân phối sinh lợi từ chuỗi sản xuất toàn cầu là gì?
Đơn vị hạch toán, hay đồng tiền nào được sử dụng để đo lường thu nhập?
Trong những tình huống nào thì số liệu giá trị gia tăng và doanh thu minh họa cho phân
tích?
Làm thế nào đo lường lợi nhuận, và lợi nhuận có phải là số đo thích hợp của kết quả phân
phối?
Các bình diện vị trí địa điểm của phân phối chuỗi giá trị: toàn cầu, quốc gia và địa
phương
Phân tích thành phần dòng thu nhập: tầng lớp, nhóm thu nhập, giới tính và dân tộc
Làm thế nào đưa vào phân tích một trọng tâm tri thức, tìm hiểu sự phân phối thu nhập
giữa các kỹ năng?
Các doanh nghiệp vừa và nhỏ hài hòa trong chuỗi giá trị toàn cầu như thế nào?
14.2 Đặc lợi và hàng rào gia nhập
Trong phần 2 trên đây, chúng ta đã phác thảo lý thuyết đặc lợi, trong đó ta lập luận rằng tăng
trưởng thu nhập bền vững đòi hỏi phải có năng lực tự bảo vệ trước sự cạnh tranh, nghĩa là tranh
thủ lợi thế của các hàng rào tham gia thị trường hay dựng lên các hàng rào đó. Ta cũng nhận diện
một số loại đặc lợi, như đặc lợi dựa vào hành động cấp công ty (công nghệ, đào tạo, tổ chức và
tiếp thị tốt hơn), đặc lợi dựa vào hành động cấp chuỗi (sự liên kết tốt hơn giữa các công ty), đặc
lợi dựa vào nguồn lực (tiếp cận nguyên vật liệu chất lượng tốt hơn) và đặc lợi mang lại bởi các
bên nằm ngoài chuỗi (chính sách hữu hiệu của chính phủ, cơ sở hạ tầng, trung gian tài chính).
Khi theo đuổi phân tích này, điều quan trọng cần lưu ý là đặc lợi chỉ có ý nghĩa theo giá trị so
sánh – tiếp cận những năng lực mà những người khác không có – và vì thế phương pháp luận và
phân tích cần phản ánh tính khan hiếm và hàng rào gia nhập. Hơn nữa, trong hầu hết các trường
hợp, đặc lợi có tính động, vì không có hàng rào gia nhập nào là tuyệt đối. Cuối cùng, các điểm
thảo luận dưới đây và trong hình 32 chỉ có tính chất minh họa; đây là bố cục nghiên cứu rộng
lớn, thường liên quan đến việc tìm hiểu chuyên sâu và chi tiết.


Về đặc lợi công nghệ, người ta thường sử dụng cả số liệu đầu vào (tỷ lệ phần trăm của
doanh số dành để chi tiêu cho R&D) và số liệu đầu ra (số bằng phát minh đăng ký);
không số liệu nào là một chỉ báo hoàn hảo, nhưng hợp lại có thể kể cho ta nghe một câu
chuyện. Cả hai bộ số liệu đều đòi hỏi sự kết hợp khảo sát cấp độ doanh nghiệp và tiếp cận
nguồn số liệu công, trong đó Văn phòng phát minh Hoa Kỳ (một nguồn số liệu đặc biệt
phong phú về bằng phát minh) và số liệu điều tra dân số quốc gia và OECD (số liệu về
nghiên cứu phát triển (R&D)).
Phẩm chất nguồn nhân lực nói chung phản ánh qua đào tạo, nhưng cũng liên quan đến
thực hành công việc. Các bộ số liệu so sánh không mạnh (cho dù ILO và niên giám thống
kê của UNESCO cũng có phần nào), vì thế phân tích cấp doanh nghiệp là nguồn số liệu
quan trọng nhất ở đây.
R. Kaplinsky & M. Morris
34
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright






Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Các kỹ năng tổ chức trong công ty, ngày nay chủ yếu gắn liền với sản xuất tinh giản,
phản ánh qua kết quả hoạt động về hàng tồn kho, chất lượng, phát triển sản phẩm mới và
thời gian từ lúc bắt đầu đến lúc hoàn thành một quá trình sản phẩm mới. Tương tự, đặc
lợi quan hệ trong chuỗi cũng phản ánh trong các chỉ báo kết quả này, nhưng ở cấp độ
chuỗi chứ không phải cấp độ công ty. Các số liệu này được thu thập tốt nhất ở cấp độ
công ty, vì số liệu công bố và số liệu có sẵn trong các báo cáo tư vấn có xu hướng quá
khái quát.
Đặc lợi tiếp thị phản ánh rõ rệt nhất qua sự hiện diện của thương hiệu, tiếp đến nói chung
được tiếp sức bằng quảng cáo. Tuy nhiên, các sản phẩm trung gian nói riêng có xu hướng
không gắn liền với thương hiệu đặc thù này, nhưng cũng có thể đòi hỏi phải được tiếp thị.
Vì thế, số liệu cấp công ty về chi tiêu tiếp thị là một nguồn số liệu quan trọng.
Đặc lợi tài nguyên phát sinh từ trữ lượng khoáng sản năng suất cao và đất đai, và số liệu
này sẵn có ở cấp công ty hay trang trại và trong các nghiên cứu ngành được thực hiện bởi
các cơ quan quốc tế và các công ty tư vấn. Tham vấn cấp công ty hiển nhiên cũng là một
nguồn số liệu quan trọng.
Đặc lợi chính sách phản ánh cả việc thiết kế chính sách và hiệu lực thực hiện, và được
nghiên cứu tốt nhất ở cấp công ty.
Đặc lợi cơ sở hạ tầng phản ánh hiệu lực tương đối của sự truyền thông, nhất là trong thế
kỷ 21, liên quan đến viễn thông và internet. Văn phòng viễn thông quốc tế (ITO) và Ngân
hàng Thế giới cung cấp nguồn số liệu tốt về năng lực phẩm chất cấp độ quốc gia, nhưng
phân tích cấp độ công ty cũng quan trọng.
Đặc lợi tài chính phản ánh sự kết hợp mức độ quan liêu thấp, lãi suất thấp, tiếp cận nguồn
vốn mạo hiểm và qui định về an toàn. Số liệu này được thu thập tốt nhất ở cấp độ công
ty.
R. Kaplinsky & M. Morris
35
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Bảng 32: Ví dụ về các chỉ báo đặc lợi và nguồn số liệu phù hợp
Loại đặc lợi
Đặc lợi do doanh nghiệp
xây dựng
Công nghệ
Nguồn nhân lực
Tổ chức
Tiếp thị
Đặc lợi do chuỗi xây dựng
Đặc lợi quan hệ
Đặc lợi tài nguyên
Đặc lợi đạt được từ hành
động bên ngoài chuỗi
Đặc lợi chính sách
Đặc lợi cơ sở hạ tầng
Đặc lợi tài chính
R. Kaplinsky & M. Morris
Các chỉ báo đặc lợi và
hàng rào gia nhập
Nguồn số liệu
Đầu tư vào nghiên cứu và
phát triển
Hồ sơ công ty; Financial Times và
Business Week (có trang web); số
liệu quốc gia của OECD
Thống kê bằng phát minh
Hồ sơ kỹ năng, đào tạo
www.uspto.gov/web/menu/search.html
Hồ sơ công ty; niên giám của ILO và
UNESCO
Hồ sơ công ty; tư liệu xuất bản và báo
cáo tư vấn
Các chương trình cải tiến
liên tục, kết quả hàng tồn
kho và chất lượng, thời gian
từ lúc bắt đầu đến lúc hoàn
thành quá trình sản xuất
mới
Chi tiêu quảng cáo, kết quả
thương hiệu
Hồ sơ công ty;
www.advertisingadage.com
Các chương trình cải tiến
liên tục, kết quả hàng tồn
kho và chất lượng, thời gian
từ lúc bắt đầu đến lúc hoàn
thành quá trình sản xuất
mới cho chuỗi
Hiệu suất quặng khoán sản
và đất đai
Hồ sơ công ty, đặc biệt là công ty ở
đỉnh của chuỗi
Hiệu lực hỗ trợ của chính
phủ; các biện pháp khuyến
khích
Viễn thông và đường sá
Phân tích so sánh công ty và phân tích
chính sách
Lãi suất; các chính sách về
chứng khoán
36
Hồ sơ công ty; UNIDO, FAO và các
nghiên cứu ngành của Ngân hàng Thế
giới; hồ sơ công ty
ITO, các nghiên cứu của Ngân hàng
Thế giới
Phân tích so sánh công ty
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
14.3 Đơn vị hạch toán, nghĩa là đồng tiền nào được sử dụng để đo lường thu nhập
Các chuỗi giá trị toàn cầu mô tả và phân tích sự kết hợp các nhà sản xuất trên thị trường sản
phẩm toàn cầu; các chuỗi giá trị nói chung cũng liên quan đến các thị trường yếu tố sản xuất toàn
cầu, vì không chỉ hàng hóa và dịch vụ lưu thông giữa các nước mà cả kỹ năng nhân lực, tài chính
và công nghệ cũng thế. Điều này dẫn đến những vấn đề lớn trong việc so sánh chi phí yếu tố sản
xuất, và sinh lợi của nguồn lực đầu tư vào sản xuất. Có một số khó khăn phát sinh ở đây. Một là
tỷ lệ lạm phát khác nhau trên thế giới, và tỷ giá không luôn luôn bắt kịp một cách dễ dàng và
nhanh chóng sự biến thiên này. Vấn đề thứ hai là tỷ giá hối đoái ngày càng chịu ảnh hưởng của
dòng vốn đầu cơ. Ví dụ, trong giai đoạn 1999-2001, gần như ai cũng xác nhận rằng đồng euro đã
được định giá quá thấp so với USD, và trong những năm 1997-99, đồng tiền các nước Đông Á
đã bị định giá quá thấp một cách nghiêm trọng sau cuộc khủng hoảng khu vực. Và thứ ba, 1 USD
ở một nước này hiếm khi mua được những gì người ta có thể mua được ở một nước khác, và
trong một số trường hợp, tình trạng không ngang bằng sức mua này có thể rất đáng kể.
Về cơ bản có hai cách để cung cấp đơn vị hạch toán, cho phép đo lường chính xác chi phí và thu
nhập giữa các nước:


Tỷ giá hối đoái thực
Tỷ giá hối đoái điều chỉnh ngang bằng sức mua
Tỷ giá hối đoái thực giúp ta có thể tính đến những thay đổi trong tỷ giá giữa các nước phát sinh
từ tỷ lệ lạm phát khác nhau và đặc biệt hữu ích trong việc so sánh diễn tiến thay đổi chi phí theo
thời gian. Thực chất, tỷ giá này được tính bằng tỷ số:
Tỷ giá hối đoái danh nghĩa nhân cho chỉ số giá thế giới
Chỉ số giá trong nước
Vấn đề với tỷ giá hối đoái thực nằm ở chỗ tính toán các chỉ số giá. Nhìn từ góc độ trong nước,
hiện có một số chỉ báo (ví dụ như niên giám thống kê của IMF), nhưng có lẽ tốt nhất là sử dụng
hệ số giảm phát GDP (một chỉ báo mức giá chung) hoặc sử dụng chỉ số giá bán buôn hay giá sản
xuất (một chỉ báo giá sản xuất). Các chỉ số này sẵn có đối với hầu hết các nước. Vấn đề lớn hơn
nằm ở chỗ sử dụng cái gì để đo lường ‘giá thế giới’. Thông thường, hệ số giảm phát GDP Hoa
Kỳ được sử dụng, nhưng điều này chỉ có ý nghĩa nếu đất nước xuất khẩu có toàn bộ hoạt động
giao thương với Hoa Kỳ, mà điều này chẳng bao giờ đúng. Do đó, để có ích, tỷ giá hối đoái thực
phải được lấy trọng số thông qua sử dụng các chỉ số giá của tất cả các đối tác thương mại chính
(cả nhập khẩu và xuất khẩu) tỷ lệ với tỷ trọng của họ trong kim ngạch xuất khẩu và nhập khẩu.
Do đó, trên thực tế, cho dù có những phương pháp luận rõ ràng để sử dụng tỷ giá hối đoái thực,
nhưng làm điều đó quá mất thời gian đối với hầu hết các phân tích chuỗi giá trị và do đó tốt hơn
người ta sử dụng giá ngang bằng sức mua như một phương thức điều chỉnh tính không chính xác
của tỷ giá hối đoái danh nghĩa.
R. Kaplinsky & M. Morris
37
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 33: Cảnh báo và nguồn số liệu để tính tỷ giá hối đoái thực
Tỷ giá hối đoái danh nghĩa
Chỉ số giá trong nước
Chỉ số ‘giá thế giới’
Cảnh báo
Phải nhất quán và sử dụng số
liệu giữa năm hay cuối năm
Phụ thuộc vào chỉ số nào có
sẵn; nếu có thể chọn lựa, sử
dụng hệ số giảm phát GDP
hay chỉ số giá sản xuất hay
giá bán buôn
Không sử dụng chỉ số giá
Hoa Kỳ, mà sử dụng chỉ số
giá trọng số
Nguồn số liệu
Niên giám IMF
Niên giám IMF, Các chỉ báo
phát triển của Ngân hàng Thế
giới, thống kê tài khoản quốc
gia mỗi nước
Niên giám IMF, Các chỉ báo
phát triển của Ngân hàng Thế
giới, thống kê tài khoản quốc
gia mỗi nước
Thống kê thương mại từ số
liệu thương mại mỗi nước
hay từ cơ sở dữ liệu UN
COMTRADE
Tỷ giá hối đoái ngang bằng sức mua (PPP) được thiết kế để phản ánh sức mua thực của các
đồng tiền. Tỷ giá này chẳng những dễ sử dụng hơn tỷ giá hối đoái thực, mà còn liên quan trực
tiếp hơn đến sức tiêu dùng của thu nhập, và vì trọng tâm phân tích trong phần này là về các kết
quả phân phối đối với mạng lưới sản xuất toàn cầu, nên đây là một số đo phù hợp hơn. Chỉ số
được tính thông qua so sánh chi phí thu mua một giỏ hàng hóa như nhau tại các nước khác nhau.
Bảng 5 trình bày tình trạng chênh lệch và những hiểu lầm có thể phát sinh khi so sánh số liệu
theo tỷ giá hối đoái hiện hành và khi xem xét đến sức mua của đồng tiền. Đối với các nước này,
hai trường hợp cực đoan nhất là Ấn Độ (có thu nhập trên đầu người theo giá thị trường hầu như
không thay đổi từ năm 1990 đến 1997, cho dù thu nhập theo PPP tăng hơn 50 phần trăm), và
Nhật Bản (có thu nhập theo giá thị trường tăng thêm 45 phần trăm trong khi theo PPP chỉ tăng 30
phần trăm). Một cách lý tưởng, các nghiên cứu về phân phối thu nhập giữa các nước nên sử dụng
tỷ giá PPP, dễ dàng thu được từ bộ số liệu các chỉ báo của Ngân hàng Thế giới hoặc từ
http://cansim.epas.utoronto.ca:5680/pwt.
Các tỷ giá PPP này có thể được so sánh như một tỷ số trên tỷ giá hối đoái chính thức và được sử
dụng để ‘chuẩn hóa’ tất cả các giá trị đo lường thành một dạng số liệu tương thích toàn cầu. Tỷ
giá PPP cũng chẳng phải là không có vấn đề, đáng kể nhất là việc chọn lựa giỏ hàng hóa dùng để
so sánh giá, nhưng xem xét hết mọi thứ, có lẽ đây là tỷ giá dùng cho phân tích chuỗi giá trị tốt
hơn so với tỷ giá hối đoái thực; một lý do không kém phần quan trọng là tỷ giá này dễ dàng đo
lường. Nhưng không có số đo nào hoàn hảo, và nhà phân tích cần phải xem xét đến những điểm
không hoàn hảo này khi lý giải số liệu.
R. Kaplinsky & M. Morris
38
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Bảng 5: Chênh lệch giữa GNP trên đầu người theo tỷ giá thị trường và tỷ giá PPP, USD
hiện hành
1990
1997
Bangladesh
Giá thị trường
Giá PPP
Brazil
Giá thị trường
Giá PPP
Trung Quốc
Giá thị trường
Giá PPP
Ấn Độ
Giá thị trường
Giá PPP
Pháp
Giá thị trường
Giá PPP
Nhật Bản
Giá thị trường
Giá PPP
Ngân hàng Thế giới (1999), Các chỉ báo phát triển thế giới.
14.4 Trong những tình huống nào số liệu doanh thu và giá trị gia tăng minh họa cho phân
tích
Bước đầu tiên trong phân tích chuỗi giá trị như chúng ta đã thấy trong thảo luận trên đây mô tả
chuỗi giá trị, là xây dựng một cây giá đầu ra gộp, bắt đầu bằng nguồn nguyên vật liệu và kết thúc
với thành phẩm bán cho khách hàng. Đây là một công việc khá đơn giản, nhưng chỉ có giá trị hạn
chế để giúp phân tích các diễn biến phân phối. Trong phân tích phân phối, điều quan trọng hơn là
thu thập số liệu về giá trị gia tăng trong mỗi công đoạn sản xuất ra một hàng hóa hay dịch vụ.
Giá trị gia tăng này có thể diễn ra:




Trong các bộ phận cụ thể của các hoạt động sản xuất của một nhà máy hay công ty hay
nông trại
Trong một nhà máy, công ty hay nông trại cụ thể
Trong một mắt xích của chuỗi giá trị (ví dụ như trong thiết kế hay tiếp thị hay sản xuất,
mà không luôn luôn đồng nghĩa với các hoạt động của các công ty riêng lẻ trong từng
mắt xích này)
Trong các cấp địa phương và ở cấp độ quốc gia.
R. Kaplinsky & M. Morris
39
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Trước khi thảo luận các phương pháp và nguồn có thể sử dụng để thu thập số liệu này, cần ghi
nhớ một trong những bài học quan trọng về các nguyên tắc sản xuất tinh giản (Beesant 1991), là
có sự khác biệt giữa chi phí và giá trị trong sản xuất. Có thể hiểu và đo lường chi phí một cách dễ
dàng; giá trị thì phức tạp hơn và liên quan đến giá trị của một sản phẩm đối với khách hàng sau
cùng. Với hệ thống sản xuất ‘hiệu quả hoàn hảo’, hai khái niệm này có thể cho ta cùng một câu
trả lời. Nhưng nếu có bất kỳ sự lãng phí nào trong hệ thống, và sự lãng phí này có thể phát sinh
từ những thứ hữu hình như chi phí vốn lưu động cần thiết để tài trợ cho những chuỗi có hàng tồn
kho cao, hay phế phẩm phế liệu quá nhiều – thì chi phí sẽ không song hành với giá trị. Khái niệm
giá trị này khó ước lượng hơn nhiều so với chi phí, vì thế gần như luôn luôn người ta dễ bị cám
dỗ mà đánh đồng hai khái niệm.
Khi đánh giá giá trị gia tăng, nguyên tắc trọng tâm là lấy chi phí đầu ra gộp – bao gồm chi phí
nguyên liệu, chi phí khấu hao thiết bị, chi phí lao động, chi phí tiện ích và lợi nhuận - rồi trừ tổng
chi phí đầu vào (nguyên liệu, linh kiện và dịch vụ mua vào). Qui trình này sẽ được áp dụng cho
tất cả các cấp phân tích, thấm nhuần các vấn đề cụ thể theo cấp độ phân tích như sau:




Phân tích sự bồi dần hay gia tăng dần của giá trị trong phạm vi từng bộ phận của công ty
hay nông trại thường không phải là một nhiệm vụ đơn giản, nhất là trong các doanh
nghiệp lớn và đa dạng hóa. Điều này là do theo truyền thống, chi phí được tính trên cơ sở
chức năng trong mọi sản phẩm – ví dụ, chi phí tiền lương, chi phí đầu tư cố định, chi phí
tiện ích – trong khi mục tiêu nghiên cứu là theo dõi diễn biến chi phí của một cấu phần cụ
thể hay một sản phẩm cụ thể đi qua một nhà máy hay công ty hay nông trại sản xuất ra
nhiều sản phẩm đa dạng. Trong những năm gần đây, việc hạch toán chi phí dựa vào hoạt
động đã được triển khai để giúp doanh nghiệp đánh giá chính xác hơn chi phí sản xuất
của các cấu phần cụ thể hay sản phẩm cụ thể (Johnson và Kaplan 1987) nhưng xem ra
hiếm có doanh nghiệp nào tại các nước đang phát triển sử dụng hệ thống này. Trong
những trường hợp này, nhà phân tích sẽ phải thu thập số liệu trong quá trình thảo luận với
bộ phận tài chính của doanh nghiệp.
Tính toán giá trị gia tăng ở cấp độ nhà máy, công ty và nông trại thì dễ dàng hơn nhiều.
Việc thu thập tổng chi phí xuất xưởng/công ty/trang trại là vấn đề tương đối đơn giản
cũng như chi phí mua nguyên liệu và linh kiện. Tất cả các bộ số liệu này sẽ có sẵn từ bộ
phận chức năng tài chính của nhà máy hay công ty.
Số liệu về giá trị gia tăng trong các mắt xích cụ thể trong chuỗi nói chung cũng không
khó thu thập. Giá được thu thập vào điểm cuối của mỗi mắt xích có thể được sử dụng để
tính toán một giá trị thô về sự bồi dần giá trị dọc theo chuỗi, như trong trường hợp hoa
quả đóng hộp xuất khẩu từ Nam Phi trong bảng 3 trên đây.
Việc đo lường giá trị gia tăng trong một tiểu vùng cụ thể của một đất nước thì khó khăn
hơn nhiều, vì gần như không tồn tại các hệ thống hạch toán theo vùng. Nói chung, chỉ có
thể có những phép tính gần đúng thô sơ, có thể dựa vào phân tích các công ty then chốt
và (hoặc) thông qua xây dựng một tổ hợp đầu vào-đầu ra đơn giản cho các yếu tố đầu
vào. Các hệ thống chính trị liên bang (ví dụ như Ấn Độ và Đức) có xu hướng có cơ sở dữ
liệu theo vùng tốt hơn so với các hệ thống chính trị thống nhất (ví dụ như Jamaica và
Kenya).
R. Kaplinsky & M. Morris
40
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright

Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Chỉ hơi đỡ khó khăn hơn một chút là việc tính toán giá trị gia tăng ở cấp độ quốc gia. Ở
đây có thể có hai vấn đề. Vấn đề thứ nhất phát sinh khi các đầu vào và đầu ra không có
giao dịch ngoại thương, và đây là một vấn đề tương đối đơn giản vì nó phản ánh trong giá
bán sau cùng của sản phẩm. Nhưng chỉ trong rất ít trường hợp thì hàng hóa và dịch vụ và
các yếu tố đầu vào của chúng mới hoàn toàn được khai thác trong nước. Vì thế, vấn đề
thứ hai phát sinh khi ta cố gắng ước lượng tỷ trọng của đầu vào trong nước (và đầu vào
của chúng) trong giá trị gia tăng. Trên nguyên tắc, ta có thể làm được điều này thông qua
lấy kim ngạch xuất khẩu trừ đi nhập khẩu, nhưng ở đây lại có vướng mắc phát sinh vì
xem ra khó mà nhận diện tất cả cấu phần và dịch vụ nhập khẩu trong sản xuất, và (quan
trọng hơn) vì ảnh hưởng vòng thứ hai và thứ ba. Nghĩa là, những hàng hóa ‘thu mua tại
địa phương’ thật ra bản thân chúng đã có thành phần nhập khẩu cao rồi, hay đầu vào của
chúng có thành phần nhập khẩu cao. Một vấn đề phụ phát sinh là, hai hệ thống sẵn có để
ghi nhận đầu ra (phân loại ISIC) và ngoại thương (Hệ thống hài hòa HS và phân loại
SITC) không tương ứng chặt chẽ với nhau; số liệu đầu ra của đất nước nói chung sẽ khó
hòa hợp với thống kê thương mại.
Hình 34: Các bối cảnh khác nhau của giá trị gia tăng và nguồn số liệu
Giá trị gia tăng trong Điều tìm kiếm
Hoạt động trong phạm Đo lường vai trò của từng công
vi nhà máy/ nông trại đoạn cụ thể
Nguồn số liệu
Sử dụng các kỹ thuật hạch toán
chi phí dựa vào hoạt động trong
quá trình thảo luận với bộ phận tài
chính của công ty
Chi phí đầu ra (bao gồm lợi nhuận)
trừ đi chi phí nguyên liệu đầu vào
và dịch vụ; phân tích thành phần Bộ phận chức năng tài chính của
Nhà máy/ nông trại
chức năng của chi phí (lao động, nhà máy
khấu hao, nguyên vật liệu, tiện ích)
nói chung cũng giúp ích
Chi phí đầu ra (bao gồm lợi nhuận)
trừ đi chi phí nguyên liệu đầu vào
và dịch vụ; phân tích thành phần Bộ phận chức năng tài chính của
Doanh nghiệp
chức năng của chi phí (lao động, công ty
khấu hao, nguyên vật liệu, tiện ích)
nói chung cũng giúp ích
Chênh lệch giữa chi phí đầu vào và Bộ phận chức năng bán hàng
trong công ty ở đỉnh của từng mắt
Mắt xích trong chuỗi đầu ra cho từng mắt xích trong
chuỗi
xích
Sau khi xác định vùng, chênh lệch Bộ số liệu nói chung rất nghèo
giữa chi phí đầu ra sau cùng và
nàn, vì thế sẽ phải thực hiện phép
Địa phương
nguyên vật liệu và dịch vụ nhập tính gần đúng, mô phỏng các mối
khẩu vào trong vùng
quan hệ đầu vào-đầu ra địa
R. Kaplinsky & M. Morris
41
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
phương (thường liên quan đến
nghiên cứu cơ bản)
Giá trị của doanh số sau cùng trừ
chi phí đầu vào
Đóng góp vào GNP
Đất nước
Thu nhập ngoại hối ròng
Trong một số trường hợp mà chỉ
liên quan đến việc khai thác
nguồn lực nội địa, từ kim ngạch
xuất khẩu. Nhưng trong những
trường hợp khác, kim ngạch xuất
khẩu trừ kim ngạch nhập khẩu
hàng hóa và dịch vụ tương ứng
khi có thể nhận diện được và lợi
nhuận chuyển về nước
14.5 Làm thế nào đo lường lợi nhuận, và lợi nhuận có phải là số đo thích hợp của kết quả
phân phối?
Việc chú trọng vào doanh nghiệp và vào vai trò của đặc lợi được xây dựng (hay đặc lợi
‘Schumpeter’) khi xác định diễn tiến phân phối thu nhập thường lôi cuốn sự chú ý vào lợi nhuận,
và lợi nhuận thường được cho là yếu tố then chốt để tìm hiểu kết quả phân phối của hệ thống sản
xuất toàn cầu. Ví dụ, Liên minh nhà nông quốc gia của Canada đã thực hiện việc phân tích chuỗi
giá trị kinh doanh nông nghiệp (bảng 6). Mục đích cơ bản của Liên minh nhà nông trong việc thu
thập số liệu này là để chứng minh rằng sinh lợi từ nông nghiệp (0.7 phần trăm trên vốn sở hữu
trong thời gian năm năm) là thấp hơn nhiều so với sinh lợi trong các mắt xích khác của chuỗi
(nói chung hơn 17 phần trăm).
Nhưng có những vấn đề với số đo lợi nhuận này. Xem xét kỹ hơn số liệu trong bảng 6 cho thấy
rằng gần như không có liên hệ gì giữa tỷ số lợi nhuận-trên-doanh số và sinh lợi trên vốn sở hữu.
Ví dụ, IBP (đóng gói thịt bò và thịt lợn) và McDonalds (nhà hàng) có mức doanh số và sinh lợi
trên vốn sở hữu tương tự nhau, nhưng có mức lợi nhuận tuyệt đối hết sức khác nhau (lần lượt là
279 triệu và 2279 triệu dollars Canada). Điểm bất thường này rõ ràng phát sinh do cơ sở vốn sở
hữu của IBP nhỏ hơn nhiều so với McDonalds. Điều này làm lộ rõ vấn đề sử dụng ‘vốn sở hữu’
trong mẫu số trong công thức tính lợi nhuận, vì các công nghiệp khác nhau (và quả thật là các hệ
thống tài chính quốc gia khác nhau) sẽ có những chính sách khác nhau đối với việc tài trợ nhu
cầu đầu tư. Trong một số trường hợp, nhu cầu đầu tư nói chung được tài trợ bằng vốn sở hữu,
trong những trường hợp khác (ví dụ như trong các công ty công nghệ cao được tài trợ bằng vốn
mạo hiểm), hầu hết nguồn lực đến dưới hình thức vốn vay. Hơn nữa, đối với những công ty kỳ
cựu lâu đời, lợi nhuận tái đầu tư có thể là nguồn tài sản quan trọng, và sẽ không nhất thiết được
phản ánh trong cơ sở vốn sở hữu.
Do đó, thay vì sử dụng sinh lợi trên vốn sở hữu, tốt hơn nên sử dụng sinh lợi trên tài sản ròng.
Tài sản ròng được tính bằng cách lấy tất cả tài sản gộp của công ty, bao gồm vốn sở hữu, lợi
R. Kaplinsky & M. Morris
42
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
nhuận tái đầu tư, và các khoản thanh toán nợ đang lưu hành đến hạn từ con nợ, rồi trừ đi tất cả
nghĩa vụ nợ mà công ty có, bao gồm nợ ngắn hạn và vốn vay dài hạn và tiền nợ các chủ nợ.
Nhưng sinh lợi trên tài sản ròng có tính đến sinh lợi từ những tài sản vô hình như quảng cáo,
thiết kế và thương hiệu đến mức độ nào? Thực chất, những khoản mục này được bao gồm trong
dòng chi phí như chi tiêu hàng năm cho các hoạt động dịch vụ này. Sinh lợi của những hoạt động
này cũng được bao gồm trong dòng doanh thu liên quan đến chênh lệch giá nhận được trên
doanh số bán hàng. Như vậy, trên phương diện sinh lợi trên đầu tư của công ty, đó là một chỉ báo
bổ ích của sinh lợi từ tài sản vô hình. Nhưng nó kém hữu ích hơn khi xem xét sinh lợi của nhà
đầu tư vốn sở hữu từ thị trường cổ phiếu, trong đó giá vốn sở hữu là sự phản ánh ảnh hưởng danh
tiếng lâu đời. Ví dụ, thương hiệu Coca Cola phản ánh trong giá vốn sở hữu có thể chỉ tương ứng
một cách lỏng lẻo với sinh lợi từ đầu tư của công ty.
Một chỉ báo ‘lợi nhuận’ khác cũng thường được sử dụng nhưng kém thỏa mãn là chênh lệch giữa
giá bán và chi phí giá thành (markup). Đôi khi người ta lập luận rằng chênh lệch này càng cao,
‘lợi nhuận’ trong một phân đoạn của chuỗi càng lớn. Tuy nhiên, đây là một số đo khiếm khuyết,
vì ‘giá trị’ của chênh lệch giá bán-chi phí giá thành này phụ thuộc vào lượng bán. Ví dụ, các siêu
thị có thể có mức chênh lệch này thấp, nhưng vẫn rất có lời ứng với qui mô vòng quay hàng hóa
của họ. Mặt khác, một nhà sản xuất thời trang cao cấp có thể có khối lượng hàng bán thấp, nhưng
độ lớn của chênh lệch giá bán-chi phí giá thành làm cho họ hết sức có lời. Do đó, tóm lại, độ lớn
của chênh lệch giá bán-chi phí giá thành tự nó không cho ta biết nhiều về tỷ lệ lợi nhuận của
doanh nghiệp.
Cuối cùng, nếu có sẵn số liệu (điều không chắc xảy ra trong hầu hết các chuỗi giá trị), người ta
có thể tính tổng lợi nhuận tạo ra xuyên suốt chuỗi, rồi phân bổ lợi nhuận này cho các mắt xích
khác nhau trong chuỗi, tính tỷ trọng của họ trong tổng lợi nhuận. Điều này mang lại sự phản
ánh tỷ trọng lợi nhuận của các mắt xích khác nhau trong chuỗi chứ không phải tỷ lệ lợi nhuận.
(Chênh lệch phát sinh do tổng đầu tư khác nhau cần thiết để tạo ra lợi nhuận trong từng mắt xích
của chuỗi). Nhưng, tùy thuộc vào lăng kính phân phối cụ thể sử dụng trong phân tích, nếu ta có
thể tính được tỷ trọng lợi nhuận, thì việc điều chỉnh tỷ trọng này theo sức mua, thông qua điều
chỉnh giá trị PPP của lợi nhuận này, cũng sẽ có ích.
R. Kaplinsky & M. Morris
43
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Bảng 6: Lợi nhuận trong chuỗi giá trị kinh doanh nông nghiệp Canada
Mắt xích trong
chuỗi giá trị
Công ty được Doanh thu Lợi nhuận
chọna
(triệu
(triệu CAD)
CAD)
(1998)
(1998)
Dầu khí
Phân bón
Hóa chất và
hạt giống
Imperial Oil
Máy móc
Ngân hàng
Deere
Ngân hàng
Montreal
Trang trại
276,548 tr.trại
Chế biến ngũ
cốc
Đường sắt
United Grain
Growers
Canadian
Pacific
Chế biến thực
phẩm
Nestle
Đóng gói thịt
bò và thịt lợn
IBP
Rượu bia và
nước giải khát
Coca Cola
Bột ngũ cốc
Nhà hàng
Kellogg
McDonalds
% sinh lợi % sinh lợi
trên vốn sở trên vốn
hữu (1998) sở hữu 5
năm
Agrium Inc
Monsanto
a
Nguồn nguyên thủy cung cấp số liệu về một số công ty trong từng mắt xích của chuỗi.
Nguồn: Chọn lọc từ Liên minh nhà nông quốc gia Canada (2000).
R. Kaplinsky & M. Morris
44
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 36: Các chỉ báo lợi nhuận khác nhau, ưu và nhược điểm
Các chỉ báo lợi nhuận
Các chỉ báo yếu kém về lợi
nhuận
1. Sinh lợi trên vốn sở hữu
2. Lợi nhuận trên doanh số
3. Tỷ trọng trong tổng lợi
nhuận của chuỗi giá trị
Ưu và nhược điểm
Nguồn số liệu
Bỏ qua sự tài trợ thông qua
sử dụng vốn vay hay lịch
thanh toán với các chủ nợ và
con nợ
Lợi nhuận trên doanh số nói
chung nghèo nàn nhất khi
giá trị gia tăng mỏng nhất,
nhưng điều này không chắc
có liên quan đến sinh lợi
trên tài sản ròng
Các doanh nghiệp thường
tham gia vào một số chuỗi
giá trị; không xem xét đến
đầu tư
Bảng cân đối kế toán
Chỉ báo tốt hơn về lợi nhuận
Sinh lợi trên tài sản ròng
Xem xét đến vốn sở hữu và
vốn vay và lịch thanh toán
với các chủ nợ và con nợ
Phỏng vấn bộ phận tài chính
trong công ty; bảng cân đối
kế toán
Bảng cân đối kế toán và
phỏng vấn bộ phận tài chính
trong công ty
Bảng cân đối kế toán
Tuy nhiên, thậm chí nếu các số đo lợi nhuận phù hợp đã được xác định, những số đo này sẽ đo
lường phân phối giá trị tốt đến mức nào? Câu trả lời là chỉ có bản chất hạn chế, vì vốn (được đền
đáp bằng lợi nhuận) chỉ là một yếu tố sản xuất. Nói cách khác, công ty không phải là một đơn vị
hạch toán tốt khi xem xét phân phối thu nhập vì chính các yếu tố sản xuất (chứ không phải tổ
chức) là người thụ hưởng thu nhập. Ví dụ, hãy xem trường hợp trong đó các hàng rào ngăn cản
sự tham gia thị trường của các nhà sản xuất mới là thấp xuyên suốt chuỗi giá trị, như trường hợp
các thị trường cạnh tranh tương đối hoàn hảo như chè và cà phê. Ở đây, rất ít người tham gia
trong chuỗi kiếm được lợi nhuận, vì thế ta gần như không thể học hỏi gì về diễn tiến phân phối
thu nhập toàn cầu từ việc phân tích lợi nhuận.
Thế nhưng, đồng thời người ta cũng không thể phủ nhận rằng những người làm việc trong các
chuỗi siêu thị tại các nước giàu và trong các cơ quan quảng cáo có thu nhập cao hơn nhiều so với
những người hái chè ở Ấn Độ và Kenya, thậm chí khi đã tính đến sự ngang bằng sức mua của
các thu nhập này. Lý do khiến điều này xảy ra là do có những hàng rào cản trở sự lưu thông lao
động phổ thông (thông qua các biện pháp kiểm soát xuất nhập cảnh) giúp bảo đảm rằng người
lao động ở siêu thị các nước giàu không bị sức ép giảm tiền lương; và có những hàng rào kỹ
năng khiến người ta không thể tham gia vào các cơ quan quảng cáo giúp bảo vệ mức lương ở đó.
Tiền lương trả cho những bộ phận này trong chuỗi giá trị phản ánh năng suất chung của nền kinh
R. Kaplinsky & M. Morris
45
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
tế tổng thể, mà xác định tỷ lệ tuyển dụng kỹ năng sử dụng trong hai hoạt động này trong chuỗi
giá trị, chứ không phải động học của bản thân chuỗi giá trị. Thế nhưng, đồng thời, vì nhiều công
ty ở nước giàu tham gia vào ngành bán lẻ và quảng cáo, tỷ lệ lợi nhuận trong hai mảng hoạt động
này cũng có thể thấp.
Vì lý do này, thay vì sử dụng lợi nhuận, hay có lẽ ngoài việc tập trung vào tỷ lệ lợi nhuận trên tài
sản ròng hay trên vốn chủ sở hữu, sẽ bổ ích hơn nếu ta tập trung vào thu nhập duy trì trong các
phần khác nhau của chuỗi giá trị (hình 37). Đối với lao động, điều này xem xét đến cả việc làm
chính thức và phi chính thức, toàn thời gian và bán thời gian, thường xuyên và không thường
xuyên, cũng như giới tính (và có thể cả dân tộc) và nên được tính trên cơ sở hàng giờ (để phản
ánh sự khác nhau về ngày làm việc/tuần/năm). Thêm vào đó, vì việc gia công ngoài đã trở thành
một hiện tượng ngày càng quan trọng, có thể cũng cần thực hiện cùng bài tập này trong số các
nhà cung ứng chính và lấy bình quân các kết quả chung cho một số mắt xích trong chuỗi (tùy
thuộc vào trọng tâm của phân tích chuỗi giá trị cụ thể).
Ở những nơi mà đặc lợi tài nguyên là quan trọng, cũng nên thực hiện việc đánh giá sinh lợi của
người giữ những tài sản này. Điều này có thể phản ánh qua lợi nhuận (trong những trường hợp
sở hữu tư nhân, ví dụ như các công ty dầu vào những thời kỳ giá dầu tăng) hay phản ánh qua tiền
thuê mỏ trả cho chính phủ (trong những trường hợp nhà nước cũng là người hưởng đặc lợi tài
nguyên, như trường hợp thuế xuất khẩu đối với chuối của Costa Rica).
Điều mà phương pháp này không làm là bóc tách phân phối thu nhập trong phạm vi công ty –
bình quân thu nhập duy trì có thể là một số liệu gây hiểu lầm của thu nhập trung vị. Chúng ta sẽ
xem xét vấn đề này dưới đây.
Hình 37: Tính toán sinh lợi của tất cả các yếu tố sản xuất trong chuỗi giá trị
Yếu tố sản xuất
Lao động
Vốn
Tài nguyên thiên
nhiên
R. Kaplinsky & M. Morris
Phương pháp tính
Tổng tiền công và
tiền lương chung chia
cho số giờ lao động;
bao gồm người lao
động tạm thời và bán
thời gian
Chỉ báo phân phối
Thu nhập duy trì
Tỷ lệ lợi nhuận (trên
tài sản ròng hay vốn
cổ đông)
Đọc ra từ bảng cân
đối kế toán
Tỷ lệ lợi nhuận (trên
tài sản ròng hay vốn
cổ đông)
Đọc ra từ bảng cân
đối kế toán
Tiền thuê mỏ
Đọc ra từ chứng từ
46
Nguồn số liệu
Bảng cân đối kế toán
và bộ phận tài chính
và nhân sự trong
doanh nghiệp
Bảng cân đối kế toán
và bộ phận tài chính
và nhân sự trong
doanh nghiệp
Bảng cân đối kế toán
và bộ phận tài chính
trong doanh nghiệp
Ấn bản của chính
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
chính thức
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
phủ; bộ phận tài
chính của công ty
14.6 Bình diện địa điểm của phân phối thu nhập
Điểm bắt đầu đối với phần lớn phân tích chuỗi giá trị là về phân phối sinh lợi giữa các nước và
điều này như ta đã thấy, có thể phản ánh tốt nhất qua giá trị gia tăng và thu nhập duy trì (điều
chỉnh thích hợp sự biến dạng tỷ giá hối đoái bằng tỷ giá PPP hay tỷ giá hối đoái thực). Tuy
nhiên, đất nước không phải là đơn vị hạch toán địa lý duy nhất. Các đơn vị hạch toán khác bao
gồm:




Một khu vực bao trùm nhiều nước – ví dụ, NAFTA hay EU
Vùng địa phương nằm trong một quốc gia – ví dụ, tỉnh Central ở Kenya
Quận huyện bên dưới cấp tỉnh – ví dụ, quận Kiambu thuộc tỉnh Central ở Kenya
Thị xã và vùng ngoại vi nằm trong quận huyện (thị xã Limuru nằm trong quận Kiambu
thuộc Kenya)
Mỗi địa phương này đều là một đơn vị địa lý quan trọng, nhưng không phải dễ dàng nghiên cứu
như nhau (hình 38). Các nhà nước và một số khu vực bao trùm nhiều nước thường có cơ sở dữ
liệu toàn diện có thể thực hiện việc phân tích. Tùy thuộc vào mức độ liên bang hóa, qui mô đất
nước và trình độ thu nhập trên đầu người, cũng có thể có một số dữ liệu cấp tỉnh hay cấp tiểu
bang và cấp quận huyện. Cấp thị xã hiếm khi có dữ liệu toàn diện hay bổ ích để phân tích vùng
sâu xa hơn, ngoại trừ ở những nước giàu.
Hình 38: Nguồn số liệu để xem xét phân phối sinh lợi theo vùng địa lý
Khu vực bao
trùm nhiều quốc
gia
Quốc gia
Vùng địa
phương thuộc
một quốc gia
Quận huyện
Thị xã
R. Kaplinsky & M. Morris
Sự sẵn có số liệu
Vừa phải
Tốt
Vừa phải, tốt hơn
trong các hệ thống
chính trị liên bang, ở
những nước lớn và
những nước giàu hơn
Nghèo nàn
Hiếm khi có sẵn,
nhưng tốt hơn ở
những nước giàu hơn
Nguồn số liệu
Các tổ chức đại diện (ví dụ như EU); các tổ
chức quốc tế (ví dụ như WTO về thương mại,
UNIDO về công nghiệp, FAO về nông nghiệp,
ITO về viễn thông
Các ấn bản của Tổng cục thống kê
Các ấn bản của Tổng cục thống kê; ấn bản của
tiểu bang/ tỉnh
Các ấn bản của Tổng cục thống kê; ấn bản của
tiểu bang, tỉnh
Các ấn bản của chính quyền địa phương
47
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
14.7 Phân tích thành phần dòng thu nhập – tầng lớp, giới tính, dân tộc, và các nhóm thu
nhập
Nếu thu nhập duy trì bình quân có ưu điểm là sinh lợi tổ chức cho tất cả các yếu tố sản xuất, chứ
không phải chỉ là sinh lợi của vốn, thì chúng có nhược điểm là che dấu tình trạng bất bình đẳng
giữa các nhóm khác nhau được hưởng sinh lợi từ sản xuất. Trọng tâm phân phối của phân tích
chuỗi giá trị sẽ đặc biệt nhấn mạnh vào việc phân tích thành phần thu nhập này. Việc sử dụng
hình thức phân tích thành phần nào tùy thuộc vào lăng kính phân phối sử dụng. Nhưng một vài
trọng tâm chính là:



Phân phối thu nhập theo chức năng, tách biệt giữa sinh lợi của vốn (lợi nhuận) và lao
động (tiền lương), lưu ý tầm quan trọng của việc công nhận các nhà sản xuất kinh tế phi
chính thức sử dụng nguồn vốn có hạn của họ cũng như lao động phi chính thức gia công
ngoài.
Phân phối theo giới tính, tìm hiểu thu nhập của phụ nữ
Phân phối theo dân tộc và đẳng cấp, ví dụ như đối với tầng lớp ‘không thể chạm đến’ ở
Ấn Độ, người da màu ở Nam Phi và người dân tộc Mã Lai ở Malaysia hay người Fiji ở
Fiji.
Nói chung, số liệu duy nhất có thể có sẵn là số liệu phản ánh phân phối thu nhập theo chức năng
trong nền kinh tế chính thức. Các chủng loại khác – nền kinh tế phi chính thức, giới tính và dân
tộc – gần như luôn luôn đòi hỏi phải thực hiện nghiên cứu cơ bản, và trong một số trường hợp có
thể liên quan đến việc thu thập những số liệu đặc biệt nhạy cảm vì sự phân chia này luôn luôn
phản ánh mối quan hệ quyền lực ở nơi làm việc, và người nắm giữ những thông tin then chốt có
thể miễn cưỡng cung cấp số liệu. Trong những trường hợp khác, vấn đề xem ra không phải là giữ
lại thông tin, mà đúng hơn là không ai thu thập những số liệu này.
Bảng 39: Phân tích thành phần thu nhập; phân tích vòng thứ nhất trong doanh nghiệp
Nhóm thu nhập
Nhóm:
Vốna
Lao động
Số liệu yêu cầu
Nguồn số liệu
Lợi nhuận hàng năm
Tổng tiền lương và tiền
công hàng năm
Bảng cân đối kế toán; bộ phận tài chính
Tiền lương và tiền công từ bộ phận tài
chính, số lao động từ bộ phận nhân sự
Nhà sản xuất phi
chính thứcb
Lao động gia công
ngoài
Giới tính
Thu nhập,
Dân tộc và đẳng cấp
Thu nhập trên giờ
Tìm hiểu chi tiết với nhà sản xuất
Tìm hiểu chi tiết với người lao động và
đại diện gia công, từ bộ phận tài chính
và nhân sự công ty
Tìm hiểu chi tiết với bộ phận tài chính
và nhân sự
Tìm hiểu chi tiết với bộ phận tài chính
R. Kaplinsky & M. Morris
Chi tiêu, thu nhập
Thu nhập trên giờ
48
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
và nhân sự
a
Trong trường hợp chủ sở hữu cũng là giám đốc, số liệu lợi nhuận cũng sẽ bao gồm chênh lệch giữa tiền lương thực
tế chủ sở hữu nhận được và tiền lương mà họ lẽ ra phải thanh toán cho giám đốc hưởng lương chuyên nghiệp.
b
Thu nhập của nhà sản xuất/ kinh doanh phi chính thức từ hoạt động sản xuất kinh doanh của họ biến động mạnh, vì
thế, có thể phải thu thập số liệu trong một khoảng thời gian – ví dụ thu nhập và chi tiêu cho tuần này, ba tuần trước,
ba tháng trước. Hơn nữa, vì họ hiếm khi phân biệt giữa chi tiêu cho tiêu dùng cá nhân và chi phí đầu vào, nhà nghiên
cứu phải sáng tạo trong việc thu thập và phân loại thông tin về thu nhập và chi tiêu phù hợp.
Việc tìm hiểu cấp doanh nghiệp về phân phối thu nhập thì không mới. Nhưng phân tích chuỗi giá
trị có tiềm năng đem đến sự am hiểu mới mẻ và hiệu lực trong phân tích phân phối thu nhập theo
thành phần này, nhất là về vấn đề giới tính. Theo hiểu biết tốt nhất của chúng ta, cách tiếp cận
phân phối này cho đến giờ vẫn chưa được áp dụng. Phương pháp luận sẽ giúp mô tả phân phối
thu nhập (theo giới tính) xuyên suốt chuỗi giá trị (hình 40):
R. Kaplinsky & M. Morris
49
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 40: Phương pháp đề xuất để tìm hiểu phân phối thu nhập theo giới tính trong chuỗi
giá trị quần áo sợi bông
Mắt xích
Công ty giống cây
trồng
Phân bón, thuốc trừ
sâu
Dụng cụ, máy móc
Cày bừa (nông trại
nhỏ)
Trồng trọt, chăm
bón (nông trại nhỏ)
Thu hoạch (nông
trại nhỏ)
Xe sợi
Dệt vải
Hoàn tất, nhuộm
Công nghiệp may
quần áo
Vận chuyển, xử lý
Thiết kế
Tiếp thị và quảng
cáo
Mua
Bán lẻ
Cửa hàng vòng hai,
cửa hàng từ thiện
Tái chế
R. Kaplinsky & M. Morris
Phương pháp tính toán
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tỷ trọng giới tính trong thu nhập hộ nhân
cho tỷ trọng của sợi bông trong thu nhập hộ
Tỷ trọng giới tính trong thu nhập hộ nhân
cho tỷ trọng của sợi bông trong thu nhập hộ
Tỷ trọng giới tính trong thu nhập hộ nhân
cho tỷ trọng của sợi bông trong thu nhập hộ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
Tiền lương/tiền công bình quân của nam
giới và phụ nữ
50
Nguồn số liệu
Bộ phận tài chính
Bộ phận tài chính
Bộ phận tài chính
Nghiên cứu cơ bản
Nghiên cứu cơ bản
Nghiên cứu cơ bản
Bộ phận tài chính
Bộ phận tài chính
Bộ phận tài chính
Bộ phận tài chính
Bộ phận tài chính
Bộ phận tài chính
Bộ phận tài chính
Nghiên cứu cơ bản
Bộ phận tài chính
Nghiên cứu cơ bản
Bộ phận tài chính
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Cho dù hình 39 và 40 cho ta những phương thức bổ ích để bắt đầu phân tích thành phần thu nhập
trong chuỗi giá trị, các phương thức này có nhược điểm là chỉ tập trung vào ảnh hưởng vòng đầu
tiên. Sự chú trọng toàn diện hơn vào phân phối đòi hỏi nhà phân tích phải đào sâu hơn, và đánh
giá hệ quả phân phối của chi tiêu theo các nhóm người lao động khác nhau. Đôi khi, các kết quả
phân tích loại này có thể mang lại những kết quả bất ngờ. Ví dụ, một cách tương đồng, một nỗ
lực trong thập niên 70 (Berry 1977) mô phỏng tác động của tái phân phối thu nhập đối với việc
làm ở Ấn Độ, dự kiến sẽ tìm thấy rằng phương thức phân phối đồng đều hơn sẽ tạo ra nhiều việc
làm hơn và vì thế sẽ củng cố kết quả phân phối đồng đều hơn nữa. Thay vì thế, những gì Berry
tìm thấy là thu nhập biên của người giàu được chi tiêu cho các dịch vụ (thâm dụng lao động),
trong khi thu nhập biên của người nghèo được chi tiêu cho các sản phẩm công nghiệp (thâm
dụng vốn). Tương tự, trừ khi chúng ta biết thu nhập của các nhóm khác nhau trong chuỗi giá trị
được chi tiêu như thế nào – và trên lý thuyết, ta phải biết thu nhập được chi tiêu như thế nào
trong các đợt chi tiêu thứ 3 và thứ 4 – ta sẽ không thể đo lường đầy đủ kết quả phân phối của các
hoạt động chuỗi giá trị.
Phân tích sau này đặc biệt quan trọng nếu trọng tâm phân phối là về các nhóm thu nhập – ví dụ
như những người ‘rất nghèo’. Không chắc rằng những người này, chủ yếu trình độ giáo dục rất
thấp, sẽ được trực tiếp tuyển dụng vào những chuỗi giá trị cung cấp cho thị trường toàn cầu
(Wood 1994). Thế nhưng, các chuỗi giá trị toàn cầu vẫn có thể ảnh hưởng đến đời sống của họ,
có lẽ thông qua thu nhập mà một vùng nhỏ có thể tạo ra như một hệ quả của các hoạt động của
các trang trại hay doanh nghiệp địa phương.8 Hoặc, như một ví dụ không dễ chịu khác, những cô
gái mại dâm phục vụ các tài xế xe tải đường dài chở hàng ra cảng xuất khẩu ở Đông Phi (và trở
thành những người mang mầm bệnh lan truyền HIV/AIDS) thường được rút ra từ những nhóm
thu nhập nghèo nhất.
15 ĐƯA TRỌNG TÂM TRI THỨC VÀO PHÂN TÍCH CHUỖI GIÁ TRỊ
Trong các phần trên đây, ta đã chứng minh rằng trong gần như mọi sản phẩm, hàm lượng kỹ
năng trong sản xuất đã gia tăng. Nếu ta liên hệ lại chuỗi giá trị quần áo sợi bông trong hình 40
trên đây chẳng hạn, ngay lập tức ta thấy rõ ràng là trong gần như mọi mắt xích của chuỗi, hàm
lượng tri thức đã gia tăng. Thử xem một vài mắt xích ngẫu nhiên:


Trong thiết kế giống cây trồng, tiến bộ về công nghệ sinh học đã dẫn đến sự phát triển
GMO (sinh vật biến đổi gien), mang lại tiềm năng to lớn gia tăng năng suất và đề kháng
sâu bệnh, nhưng liên quan đến sự đầu tư to lớn vào nghiên cứu và phát triển (R&D).
Trong sản xuất công cụ và máy móc, các hệ thống sản xuất linh hoạt và thiết kế bằng máy
tính, tiêu biểu cho sự đầu tư đáng kể vào R&D và đòi hỏi những người lao động kỹ năng
8
Nghiên cứu đang được Neil McCulloch thực hiện ở IDS, sử dụng một mô hình đầu vào-đầu ra theo vùng ở Kenya,
được thiết kế để tìm hiểu ảnh hưởng vòng thứ hai và thứ 3 của các nhà sản xuất hoa quả tươi cung cấp cho các chuỗi
giá trị toàn cầu.
R. Kaplinsky & M. Morris
51
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright


Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
cao, đã thay thế cho việc phác thảo và thiết kế thủ công và các công cụ máy móc truyền
thống.
Trong hoàn thiện và nhuộm, các nguyên liệu mới đã được du nhập để xử lý bông, hầu hết
tiêu biểu cho một hàm lượng khoa học đáng kể; thêm vào đó, thiết bị kiểm soát bằng điện
tử (sử dụng những người lao động trình độ cao) đã được đưa vào khâu hoàn thiện để
kiểm soát sự phân tán màu.
Tiếp thị và quảng cáo, nói chung tuyển dụng những người có trình độ, đang ngày càng
quan trọng trong việc quảng bá hàng hóa và chiếm tỷ trọng ngày càng cao trong chi phí
chuỗi giá trị.
Làm việc trên nguyên tắc phân tích thành phần thu nhập trong một chuỗi giá trị, nhà phân tích
cũng có thể chú trọng vào phân phối thu nhập cho các kỹ năng khác nhau. Phân tích thành phần
thu nhập chuỗi giá trị theo những người lao động có kỹ năng và lao động phổ thông có thể đóng
vai trò quan trọng trong việc lập biểu đồ mô tả diễn biến kỹ năng đang thay đổi này, và đòi hỏi
những hình thức phân tích và thu thập số liệu tương tự như trong việc tìm hiểu phân phối thu
nhập theo giới tính và dân tộc. Nhưng thêm vào đó còn có hai yếu tố thâm dụng tri thức khác có
thể đưa vào phân tích chuỗi giá trị một cách bổ ích:


Các kỹ năng đang ngày càng lưu thông quốc tế nhiều hơn, một phần như một hệ quả của
tiến bộ trong giao thông hàng không và một phần như một hệ quả của internet và thư điện
tử. Điều này giúp cho người lao động từ những nước giàu có các bí quyết khan hiếm về
thiết kế, công trình, sản xuất và tiếp thị có thể cùng vận hành sản xuất với những người
lao động kém kỹ năng hơn tại các nước nghèo thông qua những chuyến đi thường xuyên
và ngắn bằng đường hàng không, cũng như thông qua sử dụng viễn thông một cách kinh
tế. Ví dụ, như Schmitz cho thấy, khả năng của các doanh nghiệp xuất khẩu giày ở thung
lũng Sinos, Brazil tham gia vào các chuỗi giá trị trở nên khả thi nhờ khách hàng đã liên
hệ chặt chẽ với họ, cung cấp các kỹ năng thiết kế và hành động như các kênh dẫn đến thị
trường sau cùng (Schmitz 1995, 2000). Thật vậy, những công ty như NIKE và GAP có
hoạt động sản xuất riêng rất ít, nhưng gia tăng giá trị thông qua các kỹ năng thiết kế và
tiếp thị bằng cách làm trung gian giữa các nhà sản xuất tại các nước đang phát triển và thị
trường sau cùng.
Công nghệ thông tin (IT) đóng vai trò ngày càng quan trọng trong hệ thống sản xuất toàn
cầu (hình 41). Có một số cấu phần trong hệ thống này, bao gồm việc sử dụng IT trong
từng chuỗi và giữa các chuỗi mắt xích, trong đó ngày càng có nhiều ứng dụng như CAD
(thiết kế bằng máy tính), MRP (lập kế hoạch yêu cầu nguyên liệu cho dòng nguyên liệu),
ERP (lập kế hoạch nguồn lực doanh nghiệp cho hệ thống dữ liệu tích hợp), CIM (hệ
thống công nghiệp chế tạo tích hợp máy tính), EDI (trao đổi dữ liệu điện tử giữa các
doanh nghiệp), EPOS (điểm bán hàng điện tử), CRM (quản lý quan hệ khách hàng) thông
qua khai thác số liệu (phân tích phức hợp các cơ sở dữ liệu rất lớn về hồ sơ khách hàng)
và sử dụng web (thư điện tử và thương mại điện tử) giữa các doanh nghiệp cũng như
trong nhà. Người ta có thể phân loại các hệ thống và công nghệ thương mại điện tử khác
nhau thành các loại như sau:
- B2B – Doanh nghiệp với doanh nghiệp đối với các mắt xích chuỗi cung
R. Kaplinsky & M. Morris
52
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
-
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
B2C – Doanh nghiệp với khách hàng đối với hoạt động bán lẻ có trọng tâm
B2G – Doanh nghiệp với chính phủ chosự kết nối của doanh nghiệp với chính phủ.
Tất cả các hiện tượng này có thể được đưa vào một phân tích chuỗi giá trị để làm rõ hàm lượng
tri thức trong sản xuất (hình 42). Điều này sẽ mang lại sự hiểu biết quan trọng về đặc lợi động
học tiêu biểu cho các chuỗi giá trị toàn cầu, và về việc xác định các vấn đề lý thuyết như liệu ta
có thể nhận diện các dạng khác nhau của chuỗi giá trị hay không (chuỗi do khách hàng điều phối
hay chuỗi do nhà sản xuất điều phối) hay liệu ta có đang chứng kiến sự dịch chuyển phổ biến
sang những quá trình thâm dụng tri thức mới lạ trong khắp các chuỗi giá trị (phần II trên đây).
Một phần số liệu sẵn có thông qua phân tích nguồn số liệu công, các nghiên cứu về hoạt động
của các cổng chuyên ngành trên internet (ví dụ như COVISINT, đang được sử dụng cho các giao
dịch B2B trong ngành ô tô, và các cổng riêng theo ngành khác dành cho các mối liên kết hướng
về phía trước từ nhà sản xuất đến khách hàng, chẳng hạn như trong nghề làm vườn và tiếp thị hải
sản).9
Hình 41: Công nghệ thông tin trong hệ thống sản xuất
Chính phủ
Cơ sở dữ liệu
điện tử, kê khai
thuế, www, thu
mua điện tử
Các nhà cung ứng
CAD, CIM, MRP,
ERP, EDI, thương
mại điện tử
Các nhà sản xuất
CAD,CIM, MRP,
ERP, EDI, thương
mại điện tử
Các nhà bán lẻ
EPOS, CRM
và khai thác số liệu
Người tiêu dùng
Mua hàng qua web
9
Hiện tượng sau về các cổng chuyên ngành này là đề tài của một dự án nghiên cứu liên kết IDS/LSE đang được
thực hiện bởi John Humphrey, Robin Mansell và Hubert Schmitz. Vai trò của thương mại điện tử B2B trong các
chuỗi giá trị khác nhau là trọng tâm của một dự án nghiên cứu được thực hiện bởi Sagren Moodley và Mike Morris
ở trường Nghiên cứu phát triển, Đại học Natal (Moodley 2001a,b).
R. Kaplinsky & M. Morris
53
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Hình 42: Phân tích thâm dụng tri thức trong chuỗi giá trị
Lĩnh vực trọng tâm tri thức Đối tượng phân tích
Số lượng, phân công lao
động và phần thưởng đền đáp
Lao động có kỹ năng và lao
cho các kỹ năng lao động
động phổ thông
khác nhau trong từng mắt
xích của chuỗi
 Khả năng lưu chuyển nhân
sự có kỹ năng (số lượng và
bản chất các chuyến đi)
Khả năng lưu chuyển quốc tế  Phân công lao động quanh
của kỹ năng và tri thức
các kỹ năng trong chuỗi giá
trị
 Sử dụng thư điện tử và
internet
 Kiểm kê và phân tích việc
sử dụng công nghệ thông
tin trong từng mắt xích của
chuỗi
 Các mắt xích B2B
Sử dụng công nghệ thông tin
trong các chuỗi giá trị
 B2C
 B2G
Nguồn số liệu
Các bộ phận tài chính và
nguồn nhân lực trong doanh
nghiệp
 Nguồn số liệu công về lữ
hành
 Phỏng vấn với các bộ phận
chức năng trong các doanh
nghiệp xuyên suốt chuỗi
 Sử dụng www
 Phỏng vấn bộ phận IT và
kiểm soát sản xuất trong
các doanh nghiệp
 Các bộ phận chức năng bán
hàng và mua hàng; phân
tích các cổng web chuyên
ngành
 Bộ phận chức năng bán
hàng; phân tích các cổng
web chuyên ngành
 Bộ phận tài chính
16 CÁC DOANH NGHIỆP VỪA VÀ NHỎ HÒA NHẬP VÀO CÁC CHUỖI GIÁ TRỊ
TOÀN CẦU NHƯ THẾ NÀO?
Một trong những mối quan ngại thường được bày tỏ trong chính sách phát triển là cách thức hòa
nhập các doanh nghiệp nhỏ vào các chuỗi giá trị toàn cầu. Thỉnh thoảng, các doanh nghiệp qui
mô vừa và nhỏ (SME) là trọng tâm chú ý vì ưu điểm riêng của họ - ví dụ, vì họ được xem là cội
nguồn của đổi mới, hay là hiện thân của sự nhanh nhẹn. Nhưng thông thường hơn, sự chú ý vào
các doanh nghiệp vừa và nhỏ là một phương thức tìm hiểu một vài vấn đề phân phối đặt ra trong
thảo luận trên đây, vì nói chung họ gắn liền với người nghèo (đặc biệt là khi liên quan đến các
doanh nghiệp siêu nhỏ), các vùng nghèo và các nhóm dân tộc nghèo (ví dụ như phát triển kinh
doanh người da màu ở Nam Phi). Vì thế, ở những nơi có sự chú ý vào các vấn đề phân phối, có
thể có những phương thức tốt hơn để tìm hiểu các yếu tố xác định phân phối thu nhập thông qua
tập trung trực tiếp hơn vào những người hưởng thu nhập hơn là vào các SME. Mặt khác, vì các
R. Kaplinsky & M. Morris
54
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
cá nhân thường nhận thu nhập thông qua tham gia vào các tổ chức (nhất là các doanh nghiệp sản
xuất), phát triển SME có thể là một phương tiện quan trọng để thực hiện chính sách.
Khi phân tích vai trò của các SME trong các chuỗi giá trị toàn cầu, qui trình sau đây có thể có
hiệu lực (ta không tìm hiểu những vấn đề cụ thể mà các doanh nghiệp siêu nhỏ phải đương đầu
trong thảo luận này). Nhiều SME có xu hướng không được đưa vào các chuỗi giá trị toàn cầu, và
trong chừng mực có được xem xét đến, họ được xử lý một cách chi tiết hơn trong Hướng dẫn
thực hành của McCormick và Schmitz (2001).



Các SME sẽ được định nghĩa như thế nào? Có một qui ước lỏng lẻo rằng các doanh
nghiệp siêu nhỏ liên quan đến việc tuyển dụng dưới 5 người (và đôi khi 10 người), các
doanh nghiệp nhỏ có hơn 20 người đến dưới 50 người (đôi khi 100) và các doanh nghiệp
qui mô vừa nói chung tuyển dụng hơn 50 người (đôi khi 100) đến dưới 500 người (đôi
khi 1000). Nhưng chẳng những việc xếp hạng theo số người lao động này mỗi nước mỗi
khác, mà thông thường, số người lao động có thể chỉ là sự phản ánh yếu ớt về qui mô.
Điều này đặc biệt đúng trong lĩnh vực công nghệ cao, trong đó hoạt động công nghiệp
chế tạo được gia công ngoài, và các công ty thiết kế tuyển dụng ít người, nhưng có mức
giá trị gia tăng rất cao. Ở một số nước như Ấn Độ, người ta đã thừa nhận điều này thông
qua bao gồm giá trị đầu tư trong định nghĩa ‘qui mô nhỏ’, nhưng cho dù điều này có thể
giúp ích trong một số bối cảnh, trong những ngành thâm dụng tri thức, chính nguồn vốn
nhân lực chứ không phải vốn cố định tiêu biểu cho phần đầu tư chính. Do đó, về mặt
phương pháp luận, trong mỗi nghiên cứu chuỗi giá trị, điều quan trọng cần lưu ý là:
- Qui mô là một khái niệm tương đối, và có thể được hiểu tốt nhất trong mối quan hệ
với bản chất của từng chuỗi giá trị.
- Qui mô có thể phản ánh qua số người lao động, doanh thu, hay giá trị vốn cố định hay
kết hợp các yếu tố này.
Sau khi quyết định điều tạo thành ‘tính chất nhỏ’ trong bối cảnh một chuỗi giá trị cụ thể,
hay một mắt xích cụ thể trong chuỗi giá trị, bước kế tiếp là vẽ bản đồ sự phân phối qui
mô của các công ty tham gia. Hầu hết điều tra thống kê ngành của các nước đều có số
liệu này liên quan đến số lượng lao động (nhưng hiếm khi liên quan đến qui mô vốn hay
doanh thu), nhưng các bộ dữ liệu này có thể lỗi thời hay có độ bao trùm nghèo nàn, trong
trường hợp đó có thể phải thực hiện việc nghiên cứu cơ bản. Các bộ dữ liệu này nói
chung cũng áp dụng cho qui mô nhà máy hơn là qui mô doanh nghiệp. Như một phần của
bài tập vẽ bản đồ phân phối này, có thể tính tỷ trọng của các SME thông qua sử dụng các
tỷ lệ qui tụ 2, 5 hay 10 công ty hay các biểu đồ pareto (xem thảo luận về các kỹ thuật này
trong phần trước về đánh giá thị trường sau cùng), sử dụng bất kể chỉ báo nào về qui mô
được xem là phù hợp nhất.
Bước kế tiếp là so sánh ưu và nhược điểm của các SME. Sử dụng phương pháp đề xuất
và mô tả trong thảo luận trong các phần trên, có thể so sánh các SME lẫn nhau (tìm hiểu
về sự phân bố tính hiệu quả trong nhóm doanh nghiệp này) hay so sánh các’ SME này
với các doanh nghiệp lớn hơn. Một cách lý tưởng, việc so sánh cũng nên bao gồm công
suất của các SME này và thấu hiểu các thị trường của họ một cách hữu hiệu (chương 11
trên đây).
R. Kaplinsky & M. Morris
55
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright

Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Một ưu điểm then chốt của phân tích chuỗi giá trị là nó làm rõ sự kết nối lẫn nhau mang
tính hệ thống của các doanh nghiệp riêng lẻ và các mắt xích trong chuỗi. Các SME có thể
được kết nối với nhau theo hai cách chính, hoặc là hàng ngang (với các SME khác, sản
xuất các sản phẩm tương tự) hoặc hàng dọc trong chuỗi giá trị (hình 43). Nhà phân tích
cần lập biểu đồ phương thức hòa nhập SME vào chuỗi giá trị và biểu thị bản chất sự kết
nối này, đặc biệt là kết nối hàng ngang. Sự phân biệt kép tự khám khá của Schmitz giữa
những mắt xích vốn là doanh nghiệp-với-doanh nghiệp và những mắt xích vốn là doanh
nghiệp-với-nhiều doanh nghiệp, và các mắt xích hàng dọc (lên và xuống trong chuỗi) và
các mắt xích hàng ngang, là một cách thức bổ ích để phân loại các mắt xích chuỗi giá trị
hệ thống này.
Hình 43: Bố cục suy nghĩ về các mối liên kết giữa các doanh nghiệp vừa và nhỏ
Song phương
Đa phương
Mắt xích hàng ngang
Mắt xích hàng dọc
Nguồn: Schmitz (1998).




Bổ trợ cho phân tích tỷ trọng các SME trong sản xuất, nhà phân tích cũng nhắm đến vấn
đề phân phối. Như trong thảo luận trên đây, điều này sẽ tập trung vào lợi nhuận và thu
nhập duy trì bởi các SME như một nhóm (so với nhóm doanh nghiệp trung bình và lớn),
nhưng cũng chú trọng vào phân phối nội bộ doanh nghiệp.
Như ta đã thấy trong phân tích trên đây, một ưu điểm then chốt của phân tích chuỗi giá trị
là nó soi rọi cách thức các nhà sản xuất kết nối với các thị trường toàn cầu. Điều này đặc
biệt là vấn đề đối với các SME, vì theo qui mô, họ buộc phải bán hàng qua các trung
gian. (Trái lại, các công ty lớn có thể bán trực tiếp cho các nhà bán lẻ, và chi nhánh các
công ty đa quốc gia cung cấp cho các hệ thống sản xuất toàn cầu). Mạng lưới mua hàng
này thường rất phức tạp, đôi khi liên quan đến một số bên – ví dụ, khách hàng địa
phương, các nhà bán buôn nhập khẩu, hay các công ty đa quốc gia (trong nhiều năm,
Hindustan Lever ở Ấn Độ đã xuất khẩu sản phẩm được sản xuất bởi các SME). Các trung
gian này chẳng những hút hết phần lớn lợi nhuận trong một chuỗi giá trị, mà còn đóng
vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ hay cản trở năng lực nâng cấp của các SME.
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy rằng yếu tố then chốt làm nền tảng cho khả năng của các
SME hòa nhập hữu hiệu vào các chuỗi giá trị toàn cầu là khi họ kết hợp tham gia vào các
hình thức hành động liên kết khác nhau. Có nhiều dạng hành động liên kết bao gồm:
- Vận động chính phủ hỗ trợ
- Đảm trách các hoạt động liên kết, như kiểm tra chất lượng (ví dụ như trong trường
hợp công cụ phẫu thuật ở Pakistan – Nadvi 1999), thương hiệu (như trong trường hợp
nhiều công ty quần áo và giày dép nhỏ của Ý – Best 1990), và đặc biệt là về các mạng
lưới học hỏi (Barnes 1999; Bessant và Tsekouras 2001; Morris 2001).
Như ta đã thấy trong các phần trên, việc tham gia thị trường toàn cầu ngày càng được
quản lý bởi một loạt ‘các qui tắc’ được ấn định bởi các bên tư nhân, chứ không phải
chính phủ thông qua chính sách thương mại. Các qui tắc tư nhân này bao gồm các tiêu
R. Kaplinsky & M. Morris
56
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright


Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
chuẩn chất lượng và môi trường, và cũng ngày càng bao gồm các tiêu chuẩn lao động.
Trong mỗi trường hợp, các qui trình mới chi tiết đã được triển khai, đòi hỏi các công ty
phải dẫn chứng bằng hồ sơ chứng từ các hoạt động của họ một cách chi tiết. Điều này
xem ra là một vấn đề đối với các SME, ngay cả tại các nước thu nhập cao. Kết quả của
diễn tiến phát triển này là các SME sẽ thấy ngày càng khó tham gia vào các chuỗi giá trị
toàn cầu, vì trong hầu hết các trường hợp, các chuỗi giá trị này có các công ty lớn trên
đỉnh; các công ty này đòi hỏi họ phải đáp ứng các tiêu chuẩn do áp lực công chúng (ví dụ,
các tiêu chuẩn môi trường và lao động), và cũng thường nhận thấy rằng các tiêu chuẩn
này giúp nâng cao tính hiệu quả của họ (ví dụ, các tiêu chuẩn chất lượng). Tìm hiểu tác
động của vấn đề quan trọng này đối với các SME chẳng những đòi hỏi phải điều tra khảo
sát các SME (Họ có nhận thấy các áp lực này đang nổi lên hay không? Họ đã làm gì
trước việc này?), mà còn điều tra khảo sát khách hàng (Họ có lo lắng rằng các SME sẽ có
thể đáp ứng các tiêu chuẩn này? Điều này có làm giảm mong muốn sử dụng các nhà cung
ứng SME? Họ có đang thực hiện các biện pháp nhằm nâng cấp các nhà cung ứng nhỏ của
họ?)
Các SME tại các nước đang phát triển thường chịu sự ràng buộc gấp đôi thông qua tham
gia vào các chuỗi giá trị toàn cầu. Việc quản lý toàn cầu đã mang lại một quá trình đồng
nhất tiêu chuẩn (nghĩa là áp dụng các qui tắc toàn cầu đồng nhất và các yêu cầu thống
nhất tiêu chuẩn về những vấn đề như đo lường chất lượng, cấp độ nguyên liệu cụ thể, các
tiêu chuẩn môi trường, ban hành và áp dụng các hệ thống công nghệ thông tin và viễn
thông v.v…) điều chỉnh sự hội nhập của các SME vào các chuỗi giá trị. Tuy nhiên, các
SME, nhất là ở các nước đang phát triển, khốn khổ vì thiếu thốn công nghệ thực tế theo
nghĩa rộng. Vì thế, cho dù toàn cầu hóa các chuỗi giá trị mang lại triển vọng thực tế kết
nối với nhiều thị trường xuất khẩu có lời hơn và mở ra tiềm năng nâng cấp hệ trọng, các
SME ở các nước đang phát triển thường không được tiếp cận với các nguồn lực cần thiết,
thiết bị, nguyên liệu và các kỹ năng quản lý chuyên môn để đáp ứng các yêu cầu thống
nhất này, đòi hỏi họ phải hoạt động ở cấp độ vượt ra ngoài môi trường địa phương. Ví dụ,
chi phí để được công nhận chất lượng ISO nói chung không đổi theo qui mô doanh
nghiệp, và vì thế có xu hướng gây bất lợi cho các SME.
Vì thế, tác động của toàn cầu hóa đối với các SME tại các nước đang phát triển có tính
mơ hồ. Một mặt, toàn cầu hóa mở ra cơ hội cho các SME tại các nước đang phát triển
hưởng lợi từ sự hội nhập vào các chuỗi giá trị toàn cầu. Mặt khác, toàn cầu hóa cũng
đồng thời dựng lên hàng rào cản trở sự tham gia vào các chuỗi giá trị toàn cầu này, nhất
là ở giai đoạn khởi sự. Các chuỗi giá trị toàn cầu được xác lập theo tiêu chuẩn của các
nền kinh tế phát triển và thậm chí những SME không xuất khẩu mà cung ứng hàng cho
các doanh nghiệp đang xuất khẩu (và vì thế là một phần nội tại của các chuỗi giá trị toàn
cầu) nhận thấy họ cũng được đưa vào khuôn phép của các giao thức bên ngoài. Tác động
chung của quá trình này là buộc dẫn đến sự phân đôi trong thế giới đang phát triển cũng
như trong phạm vi nền kinh tế đang phát triển. Phản ứng dây chuyền của những doanh
nghiệp có thể thực hiện việc chuyển đổi là sự nâng cấp chung các tiêu chuẩn và qui trình
xuyên suốt thế giới đang phát triển hay ngành, trong khi những doanh nghiệp không thể
đáp ứng được các tiêu chuẩn thống nhất này nhận thấy mình bị tụt lại phía sau và không
nhận được thu nhập to lớn tiếp theo cũng như tác động phân phối. Một hệ quả phương
R. Kaplinsky & M. Morris
57
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
pháp luận của quá trình này đối với phân tích chuỗi giá trị là nhu cầu phân tích vòng đời
của sự hòa nhập SME ở các nước đang phát triển vào các chuỗi giá trị toàn cầu cụ thể, đo
lường sự tham gia của các công ty địa phương theo thời gian không chỉ về số lượng và tỷ
lệ tham gia, mà còn theo vị trí cụ thể của họ trong chuỗi giá trị đang xem xét.
Hình 44: Một qui trình xem xét vai trò của các SME trong các chuỗi giá trị toàn cầu
Tiến trình tìm hiểu
Định nghĩa ‘nhỏ’ trong mỗi
chuỗi giá trị
Phân phối qui mô
So sánh
Bản chất sự kết nối
Các vấn đề phân phối
Kết nối với thị trường
Hiệu quả tập thể
Khả năng của các SME đối
phó với các qui tắc mới để
tham gia vào các thị trường
toàn cầu
Vòng đời của sự hội nhập
của các SME
R. Kaplinsky & M. Morris
Vấn đề sẽ nhắm đến
Số lượng người lao động
Doanh thu
Vốn cố định
Tỷ trọng sản lượng/việc làm
Tỷ lệ qui tụ
Phân tích Pareto
Thông lệ thực hành và kết
quả
Khả năng am hiểu thị trường
Các mắt xích hàng dọc và
hàng ngang
Các mắt xích song phương và
đa phương
Tỷ trọng SME trong sinh lợi
chuỗi giá trị
Phân phối trong phạm vi các
SME
Điểm đến của hàng bán của
các SME, thông qua các lớp
trung gian khác nhau
Mức độ và bản chất các mắt
xích với các SME khác
Các tiêu chuẩn ISO; các tiêu
chuẩn khác tùy theo ngành
(ví dụ như HACCP trong
ngành thực phẩm); các tiêu
chuẩn lao động v.v…
Số công ty theo thời gian, tỷ
lệ thay đổi, di chuyển lên hay
xuống trong chuỗi giá trị
58
Nguồn số liệu
Số liệu điều tra ngành và
quốc gia; điều tra khảo sát
các doanh nghiệp
Số liệu điều tra ngành và
quốc gia; điều tra khảo sát
các doanh nghiệp
Phân tích cấp doanh nghiệp
của cả các SME và các doanh
nghiệp trung bình/lớn; phỏng
vấn khách hàng
Phỏng vấn các SME và các
công ty khách hàng
Phỏng vấn chuỗi giá trị - xem
thảo luận trên về phân phối
Phỏng vấn chuỗi giá trị cũng
như phỏng vấn các SME
Phỏng vấn các SME khác và
với các viên chức các hiệp
hội kinh doanh và chính phủ
Phỏng vấn các SME, với các
nhà cung ứng dịch vụ hỗ trợ
các SME, và với khách hàng
dọc theo chuỗi giá trị
Phỏng vấn với các công ty/
đại diện khai thác nguồn lực
dẫn đầu, các SME và các nhà
cung ứng khác.
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
17. KẾT LUẬN VÀ Ý NGHĨA CHÍNH SÁCH
Phần lớn những gì vừa được trình bày trong các trang trước là đều thấm đẫm các ý nghĩa chính
sách. Do đó, khi cùng nhau rút ra các kết luận chính sách chính, chúng ta sẽ không chỉ đơn thuần
liệt kê lại nhiều điểm phù hợp chính sách đã được đưa ra xuyên suốt quyển Sổ tay này. Hơn nữa,
phân tích chính sách luôn luôn phụ thuộc vào địa điểm và thời gian. Vì thế, trong phần sau cùng
này, chúng ta sẽ cùng nhau rút ra một số mạch chính sách bằng một phần kết luận và đưa độc giả
đến những vấn đề chính sách then chốt có thể được xem như kết quả của phân tích chuỗi giá trị.
Một trong những vấn đề cơ bản của sự hội nhập toàn cầu mới là sức ép thâm dụng tri thức và sử
dụng thông tin trong hoạt động kinh tế. Trong gần như mọi hoạt động sản xuất, tầm quan trọng
của các hoạt động vô hình và các yếu tố trong chuỗi giá trị đã gia tăng và đã có sự chuyển dịch
tầm quan trọng từ các khía cạnh hữu hình của sản xuất sang các khía cạnh vô hình hơn. Điều
này thể hiện qua sự chuyển dịch chi phí và dịch vụ từ quá trình chuyển hóa hàng hóa hữu hình
sang hàng hóa vô hình; chính sự chuyển hóa hàng hóa vô hình này tạo ra hàng rào chuyên biệt
cản trở sự gia nhập. Vì thế mà người ta gọi tên thời đại kinh tế mới này là ‘nền kinh tế thông tin
mới’ (bởi các tác giả có nhiều ảnh hưởng như Castells) (Castells, 2000 tập 1 và 3).
Điều này lộ rõ trong các chuỗi giá trị toàn cầu qua việc nới lỏng kiểm soát, địa điểm và chức
năng trách nhiệm đối với các hoạt động hữu hình và vô hình. Đã có sự dịch chuyển rõ ràng từ
các hoạt động hòa nhập hàng dọc to lớn, nội tác hóa tất cả các chức năng và hoạt động (hữu hình
cũng như vô hình) vào trong một công ty, trở thành ngoại tác hóa sự sở hữu các hoạt động/ tác
nhân/ chức năng và được phân tán cho các công ty nhỏ hơn hoạt động ở xa và rộng khắp toàn
cầu. Khi điều này xảy ra nhanh chóng trong thập niên vừa qua, cũng có sự nới lỏng về trách
nhiệm điều phối, quản lý và nâng cấp, được dịch chuyển ra xa các công ty dẫn đầu. Như một hệ
quả, điều này cũng đã ngoại tác hóa vai trò quản lý chuỗi giá trị và học hỏi chuỗi giá trị, đặt một
phần trách nhiệm lên vai các tác nhân khác (bao gồm chính phủ các nước đang phát triển) trong
chuỗi giá trị.
Một trong các ý nghĩa của hoạt động công nghiệp trở nên phân tán toàn cầu là sự dịch chuyển
phạm vi năng lực của một số nền kinh tế đang phát triển. Một hệ quả của điều này là xuất hiện sự
phân chia lại thế giới một cách cơ bản tùy thuộc vào khả năng của các nền kinh tế quốc gia hòa
nhập các hoạt động thâm dụng tri thức và hoạt động hữu hiệu trong phạm vi các thông số thông
tin mới. Đã có sự dịch chuyển quốc tế trong phân công lao động xã hội và kinh tế giữa các nước
công nghiệp phát triển, các nước công nghiệp hóa thu nhập trung bình, và các nước nghèo đang
phát triển. Các hoạt động/ chức năng vô hình chẳng hạn như trong các dịch vụ thiết kế, R&D,
xúc tiến thương hiệu, tiếp thị, kho vận, tài chính v.v… đã trở nên tập trung tại các nước công
nghiệp phát triển. Mặt khác, quá trình sản xuất (nghĩa là các hoạt động hữu hình liên quan đến sự
chuyển hóa hàng hóa) ngày càng trở nên được gia công ngoài tại các nước đang phát triển thu
nhập trung bình (Trung Quốc, Ấn Độ, Mexico, Hàn Quốc, Singapore v.v…) thể hiện quá trình
phát triển cao độ khả năng sản xuất công nghiệp cũng như nhiều nước có thể sản xuất các thành
phần linh kiện rẻ trên cơ sở tiền lương thấp. Sự phân công mới vì thế đã xảy ra trong thế giới
đang phát triển dựa vào khả năng một số nước trở nên tinh thông hơn và thành công trong việc
R. Kaplinsky & M. Morris
59
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
hòa nhập các công ty và các hình thức hoạt động sản xuất khác vào chuỗi giá trị toàn cầu; trong
khi những nước khác phụ thuộc vào việc giảm chi phí liên tục để làm cơ sở đạt được lợi thế cạnh
tranh toàn cầu.
Vì thế, trong thế giới đang phát triển đã có sự định hình lại thứ bậc của các nước khác nhau. Ở
một số nước thu nhập trung bình trên đỉnh của thế giới đang phát triển, một số công ty và các bộ
phận khu vực đã có thể dịch chuyển chức năng ra xa những khía cạnh hữu hình hơn của sản xuất
và dành lấy sự kiểm soát lợi ích đối với các chức năng thương hiệu và tiếp thị nhiều lợi nhuận
hơn (chuyển sang công nghiệp chế tạo thương hiệu riêng); hay thông qua sản xuất theo hợp đồng
để phục vụ chức năng điều phối kho vận và gặt hái thành quả của việc kiểm soát hàng rào tham
gia vào các chuỗi giá trị nhất định. Những nước khác có thể tập trung vào công nghiệp chế tạo
nội địa, nhưng, như một hệ quả của việc hấp thu các kỹ năng quá trình thâm dụng tri thức phát
triển cao, ở lại trong những bộ phận của chuỗi giá trị toàn cầu mà lợi thế cạnh tranh dựa vào các
yếu tố sản xuất chứ không phải giá cả (ví dụ như chất lượng, thời gian từ lúc bắt đầu đến lúc
hoàn thành quá trình sản xuất mới, độ tin cậy giao hàng v.v…). Tranh thủ sự nhấn mạnh của các
công ty dẫn đầu về chuẩn hóa sản phẩm và qui cách qui trình và khái quát hóa việc thực thi
thông số này xuyên suốt chuỗi giá trị, các nước này đã chứng tỏ họ có khả năng đảm trách các
hoạt động sản xuất ở mức độ gần bằng hay bằng với các nước công nghiệp. Khi nhu cầu và sự
phổ biến hoạt động quản lý của công ty dẫn đầu đối với việc nâng cấp giảm xuống, và trách
nhiệm bảo đảm năng lực trong kỹ năng qui trình sản xuất được chuyển sang các đại diện và bộ
phận chức năng nội địa – nghĩa là các hệ thống đổi mới quốc gia, các nhà tư vấn địa phương, các
trung gian bên ngoài, các hiệp hội kinh doanh – nhóm nước thu nhập trung bình này có thể nội
tác hóa sự nâng cấp năng lực ở cấp độ công ty, ngành và quốc gia. Tiếp đến, họ có thể tranh thủ
lợi thế các quá trình toàn cầu này. Thông qua tích cực nâng cấp các chức năng trong nước, họ
đảm bảo rằng họ càng ít phụ thuộc vào tiền lương thấp để có được lợi thế so sánh càng tốt, vì thế
tránh được sự tăng trưởng công nghiệp bần cùng hóa. Như một hệ quả, các nước này đã chứng
kiến sự gia tăng mức thu nhập và giảm đói nghèo tuyệt đối và tương đối.
Một nhóm các nền kinh tế đang phát triển khác (như Bangladesh và Cộng hòa Dominic) có thể
hội nhập vào chuỗi giá trị toàn cầu chủ yếu thông qua tập trung vào phần khía cạnh hữu hình của
hoạt động sản xuất, tham gia vào các mối quan hệ hợp đồng gia công trong các chuỗi giá trị khác
nhau. Tuy nhiên, chủ yếu họ làm thế trên cơ sở cạnh tranh giá, phụ thuộc vào nguồn cung lao
động rẻ làm việc với mức lương thấp toàn cầu. Bị khóa chặt vào lộ trình tăng trưởng bần cùng
hóa, vấn đề còn phải bàn là liệu họ có hưởng lợi từ quá trình hội nhập toàn cầu hay không.
Người ta hoàn toàn không rõ liệu lợi ích của toàn cầu hóa có trải rộng qua biên giới nước họ hay
không. Thế nhưng bất chấp điều này, họ vẫn được xem là khấm khá hơn nhiều nước có số phận
bị loại trừ khỏi quá trình hội nhập toàn cầu. Những nước (như Afghanistan hay Somalia) không
thể hội nhập vào nền kinh tế toàn cầu chút nào, hay (như Zimbabwe) dường như đã từng chứng
tỏ điều ngược lại thế mà bây giờ xem ra bị khóa chặt vào vòng xoắn loại trừ sa sút và tuyệt vọng.
Phân tích chính sách chuỗi giá trị không ngừng nhận thức mối nguy hiểm của việc rơi vào hai
nhóm sau trong các nước đang phát triển. Kết luận chính sách mà điều này dẫn đến là củng cố
giả định cơ bản làm nền tảng cho quyển Sổ tay này: Nếu vấn đề không phải là liệu có tham gia
R. Kaplinsky & M. Morris
60
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
vào toàn cầu hay không mà là sẽ tham gia như thế nào, thì người ta nên đặt trọng tâm chính sách
vào đâu để bảo đảm rằng cách thức người ta tham gia sẽ làm lan rộng lợi ích từ toàn cầu hóa?
Về cơ bản trong trật tự mới này, khả năng một nước tạo ra những phẩm chất kỹ năng cao và nhân
sự có trình độ kỹ năng trở thành tài sản to lớn nhất để có thể tích cực hội nhập vào các chuỗi giá
trị toàn cầu, giành lấy sự kiểm soát các phẩm chất mới và dịch chuyển các chức năng và địa điểm
trong một chuỗi giá trị, tạo ra các hàng rào tham gia, và cuối cùng, bảo đảm sự phân phối thu
nhập hướng lên thông qua tham gia thành công vào các chuỗi giá trị như vậy. Điều này ngụ ý
rằng sự phân phối lợi nhuận và thu nhập theo không gian và hàng dọc trong một chuỗi giá trị sẽ
được xem là chỉ báo cho hàng rào gia nhập và tiếp quản các tài sản chứ không phải là sự trao đổi
bất bình đẳng (nghĩa là bất công) hay sự chiếm hữu lợi nhuận bất công của các công ty dẫn đầu.
Đối với những nơi mà các nước đang phát triển, các nền kinh tế, các công ty và khu vực này
đang tọa lạc, sự khác biệt hóa toàn cầu mới này làm nên sự khác biệt to lớn cho nhiều người dân
thường. Nói vắn tắt, tọa lạc ở các phân đoạn giá trị gia tăng cao có nghĩa là đặc lợi cao hơn được
chiếm hữu nhờ vào vị trí này, và được phân phối rộng rãi thông qua thu nhập cao cho những
người làm việc trong các công ty và khu vực này.
Nhìn từ góc độ chính sách chuỗi giá trị, điều này đòi hỏi tư duy theo hai mặt. Thứ nhất là thông
qua tìm cách suy ra những chính sách thực chứng từ phân tích sự liên quan của đất nước hay khu
vực vào một chuỗi giá trị cụ thể nhằm theo đuổi các triển vọng nâng cấp ở tầm vĩ mô, trung gian
và vi mô. Nhưng thứ hai, và đồng thời, điều này cũng đòi hỏi phải định hình những chiến lược
chính sách phòng thủ nhằm bảo đảm một số biện pháp bảo vệ dành cho người nghèo trước các
tác động tiêu cực của toàn cầu hóa.
Vì thế, phân tích chuỗi giá trị nhấn mạnh vào các phương thức khác nhau để nâng cấp. Nhìn từ
góc độ chính sách, nhắc lại một số bài học từ các trang trước, nâng cấp có thể diễn ra theo một
vài cách và được tạo điều kiện thuận lợi thông qua một số biện pháp can thiệp. Các doanh nghiệp
có thể được hỗ trợ tiếp thu các phẩm chất năng lực mới và đảm nhận các hoạt động hay chức
năng gắn liền với những nơi khác trong chuỗi giá trị (mà có thể có hoặc có thể không có nghĩa là
tiếp nhận sự kiểm soát các hoạt động vô hình mới). Chính phủ có thể tạo điều kiện thuận lợi cho
doanh nghiệp (hoặc một cách riêng lẻ hoặc thông qua chia sẻ tập thể trong quá trình) để nâng cấp
các năng lực qui trình thâm dụng tri thức của họ. Các doanh nghiệp có thể dịch chuyển vào các
ngành hay các chuỗi giá trị khác như một hệ quả của việc tiếp thu các năng lực phẩm chất mới.
Nâng cấp có thể là kết quả của việc truyền bá các kỹ năng quản lý hay kỹ năng của người lao
động có trình độ khi họ di chuyển từ những công ty tọa lạc trong những ngành/ chuỗi giá trị có
quá trình nhận thức chuỗi cung đã trở nên vững mạnh chuyển đến những công việc ở các ngành/
chuỗi giá trị khác. Điều này sẽ đưa quá trình nâng cấp thâm dụng tri thức vào doanh nghiệp mới
của họ một cách thực tế. Chính phủ có thể đẩy mạnh phát triển nguồn lực và mở rộng chính sách
của hệ thống đổi mới quốc gia nhằm xây dựng môi trường thâm dụng tri thức chung để các
doanh nghiệp rút ra nguồn lực từ đó và hoạt động trong đó.
Cho dù các biện pháp hỗ trợ nâng cấp là kết luận chính sách chính của quyển Sổ tay này, cũng
cần lưu ý rằng ý nghĩa chính sách có thể phát huy tác dụng theo các chiều hướng khác nhau.
R. Kaplinsky & M. Morris
61
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải
Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright
Ngoại thương và thể chế
Bài đọc
Sổ tay nghiên cứu chuỗi giá trị
Phân tích chuỗi giá trị không hề ngụ ý rằng các công ty, các nước và dân chúng đang đi trên một
con đường nâng cấp một chiều. Có những ý nghĩa chính sách tiêu cực cũng như tích cực, và việc
định hình lại trật tự toàn cầu trong thế giới đang phát triển này bản thân nó phụ thuộc vào các
quá trình thay đổi. Thay vì nâng cấp, sự giáng cấp cũng có thể diễn ra như một hệ lụy của những
doanh nghiệp bị khóa chặt vào những chuỗi giá trị toàn cầu cản trở việc tiếp thu các năng lực
phẩm chất vô hình. Chính phủ có thể đơn thuần làm ngơ trước nhu cầu thúc đẩy các kỹ năng và
hoạt động thâm dụng tri thức, hoặc họ cũng có thể dứt khoát không thể làm điều đó như hậu quả
của việc thiếu năng lực hoàn toàn. Hoặc là, bất chấp mọi dự định tốt nhất trên thế giới, những
yếu tố khác như tội phạm gia tăng, nạn dịch AIDS và bất ổn xã hội, nằm ngoài phạm vi của
chính sách công nghiệp có thể can thiệp, khiến cho nguồn nhân lực có kỹ năng cần thiết cho việc
dịch chuyển lên lộ trình nâng cấp xuất cảnh sang các nước khác và không thể thay thế, qua đó
tàn phá nguồn năng lực phẩm chất cần thiết của đất nước.
Cuối cùng, lăng kính chính sách trong quyển Sổ tay này là về các thước đo được thiết kế để trực
tiếp hỗ trợ việc nâng cấp khu vực sản xuất. Nhưng đây không phải là lãnh địa duy nhất mà chính
sách ảnh hưởng đến việc nâng cấp. Quản lý kinh tế vĩ mô chung cũng đóng một vai trò nhất định
– ví dụ, không có đồng tiền ổn định và thực tế, xem ra không có động cơ để khu vực sản xuất
nâng cao công suất. Tương tự, khu vực sản xuất sẽ đòi hỏi phải tiếp cận với lực lượng lao động
có trình độ và có kỹ năng, chính sách thực tế để khuyến khích đầu tư, các luật công ty và tài sản
được xác lập thỏa đáng v.v… Như vậy, thành tựu tăng trưởng thu nhập bền vững là một kết quả
được xác định bởi nhiều biện pháp can thiệp chính sách, được yểm trợ bằng một thỏa thuận xã
hội và chính trị thuận lợi cho sự tích lũy ổn định và bền vững.
R. Kaplinsky & M. Morris
62
Biên dịch: Kim Chi
Hiệu đính: Đinh Công Khải