‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش در بستر همکاریهای دانشگاهی‬
‫رضوان حسینقلی زاده‬
‫‪2‬‬
‫سمیه ابراهیمی کوشک مهدی‬
‫‪3‬‬
‫تاریخ دریافت‪3333/20/22:‬‬
‫تاریخ پذیرش‪3331/22/20 :‬‬
‫چکیده‬
‫هدف اصلی این پژوهش‪ ،‬شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش زبان و ادب فارسی در همکاریهای بین‬
‫دانشگاهی بینالمللی می باشد‪ .‬برای دستیابی به این هدف از روش مطالعه موردی بهره گرفته شد‪ .‬واحد‬
‫تحلیل را دانشگاه فردوسی مشهد تشکیل داد و دادههای موردنیاز از طریق مصاحبه با مطلعان کلیدی‬
‫گردآوری شد‪ .‬نتایج حاصل از مصاحبههای صورت گرفته در چهارچوب الگوی مفهومی عوامل مؤثر بر‬
‫انتقال دانش فراملی با تأکید بر چهار مؤلفه اصلی بازیگران‪ ،‬محتوا‪ ،‬زمینه و رسانه موردبحث قرار‬
‫گرفت؛ بنابراین نتایج‪ ،‬تعدد و تنوع بازیگران باانگیزهها و هدفهای مختلف در فرایند عرضه دانش زبان‬
‫و ادب فارسی از ویژگیهای مهم خدمات آموزش عالی فراملی در ایران و دانشگاه فردوسی مشهد به‬
‫شمار میرود‪ .‬بهطورکلی‪ ،‬یافتههای بهدستآمده حاکی از اهمیت توجه به نقش عواملی چون روابط باز‬
‫و مبتنی بر اعتماد طرفین‪ ،‬قابلیتهای جذب و شایستگی طرف مقابل‪ ،‬تفاوتها و اشتراکات فرهنگی‪،‬‬
‫زبانی‪ ،‬دینی و سیاسی‪ ،‬تقویت سرمایه اجتماعی و زیرساختهای فنی و اجتماعی بهمنظور غلبه بر‬
‫محدودیتهای فیزیکی و جغرافیایی در فرایند انتقال دانش زبان و ادب فارسی در بیرون از مرزهای‬
‫ایران میباشد‪.‬‬
‫واژگان کلیدی‪ :‬آموزش عالی فراملی‪ ،‬انتقال دانش‪ ،‬زبان و ادب فارسی‪ ،‬دانشگاه فردوسی مشهد‬
‫‪ .3‬این مقاله نتیجه پژوهش شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش در بستر همکاریهای دانشگاهی بینالمللی در سال ‪ 3332‬است‪.‬‬
‫‪ .2‬استادیار دانشگاه فردوسی مشهد‪.‬‬
‫‪ .3‬دانشجوی دکتری مدیریت آموزشی دانشگاه فردوسی مشهد‪.‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫بینالمللی‪ :‬مطالعه موردی‬
‫‪1‬‬
‫‪ /11‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫مقدمه‬
‫همزمان با پدیده جهانیشدن‪ ،‬ضرورت تحول در نظام آموزش عالی با تأکید بیشتر بر‬
‫همکاریهای بینالمللی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی مطرحشده است‪ .‬لذا‪ ،‬انتظار‬
‫میرود این نهادها به حذف فاصله بین دانش و فناوری مبادرت نموده و مبادالت علمی‪،‬‬
‫آموزشی و فرهنگی میان ملل و فرهنگها را تقویت کنند (سازمان همکاری و توسعه‬
‫اقتصادی‪ .)2222 ،1‬یکی از بارزترین نشانههای جهانیشدن در دهههای اخیر‪ ،‬ظهور بازار‬
‫جهانی با بهرهگیری از فناوریهای اطالعات و ارتباطات و اینترنت توانست بر مرزهای ملی‬
‫فائق آید و معادله جهانی عرضه و تقاضا در آموزش عالی را تغییر دهد (بازرگان‪ ،‬حسینقلی‬
‫زاده و اسدی‪ .)3330 ،‬آموزش عالی فراملی بهعنوان یکی از مؤلفههای فرایند کلی بینالمللی‬
‫شدن قلمداد میشود که بر اساس آن دانشجویان‪ ،‬مدرسان‪ ،‬برنامهها‪ ،‬مؤسسات‪/‬عرضهکنندگان‬
‫یا مواد آموزشی مرزهای ملی را درهم مینوردند (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی‪.)2222 ،‬‬
‫آموزش عالی فراملی بر پدیده عرضه برنامهها و دورههای آموزشی در خارج از مرزهای سیستم‬
‫آموزش عالی ملی داللت دارد و معموالً در چهارچوب آموزش رسمی و یا غیررسمی در کشور‬
‫میزبان تعریف میشود (ویگنولی‪ .)2221 ،2‬طبق تعریف یونسکو‪ ،‬آموزش فراملی ناظر بر «کلیه‬
‫برنامههای آموزش عالی‪ ،‬یا مجموعه واحدهای درسی یا خدمات آموزشی (شامل آموزش از‬
‫راه دور) که توسط موسسهای از کشور مبدأ در کشور مقصد ارائه میشود‪ .‬چنین برنامههایی‬
‫ممکن است متعلق به سیستم آموزشی کشور مبدأ باشد و یا ممکن است مستقل از سیستم‬
‫آموزش ملی هر دو کشور مبدأ و مقصد صورت بگیرد‪( ».‬آدام‪ 2223 ،3‬به نقل از بازرگان و‬
‫همکاران‪ .)3330 ،‬بدون شک آموزش عالی فراملی بهعنوان تهدیدی برای نظامهای آموزشی در‬
‫سطح ملی و مقابله با نقش انحصاری دانشگاههای بومی قلمداد نمیشود‪ .‬بلکه آموزش عالی‬
‫فراملی واکنشی است به تقاضا برای دسترسی به آموزشهایی که برخی نظامهای ملی قادر به‬
‫تحقق آن نبودهاند ‪ .‬با این استدالل که آموزش عالی فراملی به توسعه عرضه آموزش عالی‬
‫‪1‬‬
‫‪. OECD‬‬
‫‪2‬‬
‫‪. Vignoli‬‬
‫‪. Adam‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫آموزش عالی بدون مرز و تلقی آموزش عالی بهعنوان یک کاالی قابل دادوستد است‪ .‬بازار‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪10 / .....‬‬
‫بهویژه در کشورها یا مناطقی که بین عرضه و تقاضا برای آموزش عالی فاصله زیادی وجود‬
‫دارد‪ ،‬گرایش دارد (ویگنولی‪.)2221 ،‬‬
‫در آستانه قرن بیست و یکم آموزش عالی فراملی بهعنوان یک دغدغه و چالش مهم و اساسی‬
‫توجه اغلب کشورها ازجمله ایران را به خود معطوف ساخته است‪ .‬در راستای سیاست‬
‫راهبردی توسعه همکاریهای علمی و بینالمللی نظام آموزش عالی ایران‪ ،‬از اواخر دهه ‪3332‬‬
‫دانشگاههای ایران از طریق «آییننامه دورههای آموزش عالی مشترک با دانشگاههای خارج از‬
‫دانشگاهی آغازی بر آموزش عالی فراملی در ایران محسوب میشود‪ .‬طبق آمار سازمان‬
‫همکاری و توسعه اقتصادی‪ ،‬دانشجویان آسیایی بیشترین نسبت را در میان دانشجویان خارجی‬
‫در حال تحصیل در کشورهای عضو این سازمان را به خود اختصاص دادهاند‪ .‬چین‪ ،‬کره‪ ،‬هند‪،‬‬
‫ژاپن و یونان به ترتیب در صدر جدول تقاضا برای آموزش عالی در جهان قرار دارند‪ .‬بر‬
‫اساس برآوردهای این سازمان تا سال ‪ 2220‬پیشبینی میشود که رتبه نخست نسبت‬
‫دانشجویان خارجی به ترتیب به چین‪ ،‬هند‪ ،‬مالزی‪ ،‬کره‪ ،‬ترکیه‪ ،‬مراکش‪ ،‬ویتنام و ایران‬
‫اختصاص خواهد یابد (موسز‪ 2221 ،1‬به نقل از بازرگان و همکاران‪ .)3330 ،‬نتایج مطالعه‬
‫بازرگان و همکاران (‪ )3330‬حاکی از آن است که در سال ‪ 3330‬حدود بیست و یک واحد‬
‫آموزش عالی (دانشگاه‪/‬موسسه‪/‬مرکز) در ایران از طریق ‪ 23‬برنامه آموزشی‪ /‬درسی در مقاطع‬
‫دکتری‪ ،‬کارشناسی ارشد و کارشناسی با آموزش عالی فراملی سروکار داشتهاند‪ .‬در این میان‪،‬‬
‫بیش از ده کشور مبدأ (عرضهکننده) که دامنه جغرافیایی آن قارههای آسیا‪ ،‬اقیانوسیه‪ ،‬اروپا و‬
‫امریکا را در برمیگرفته است‪ ،‬به عرضه آموزش عالی فراملی در ایران پرداختهاند‪ .‬در این میان‪،‬‬
‫دانشگاههای اروپایی‪ ،‬بهویژه انگلستان‪ ،‬بیشترین سهم را در عرضه آموزش عالی فراملی در‬
‫ایران به خود اختصاص داده است‪.‬‬
‫در اقتصاد دانایی محور‪ ،‬اهمیت مهار دانش در همکاریهای بینالمللی برای دستیابی به مزیت‬
‫رقابتی یک ضرورت اساسی است (دان‪ ،‬نی و کواکز‪ )2232 ،‬و دانش و صاحبان دانش‬
‫(دانشگاهها) از عوامل اصلی رشد و توسعه پایدار‪ ،‬خلق ارزش و رقابت به شمار میروند‪ .‬در‬
‫این میان‪ ،‬آموزش عالی فراملی بهمثابه فرایند عرضه و تقاضا‪ ،‬دادوستد و بهبیاندیگر انتقال‬
‫‪. Moses‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫کشور» اقدام به برگزاری دورههای آموزش عالی فراملی نمودهاند‪ .‬برگزاری این دورههای‬
‫‪ /10‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫دانش در بازارهای جهانی مطرح میشود‪ .‬ازاینرو‪ ،‬از دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی‬
‫انتظار میرود با بهرهگیری از سازوکارهای مناسب مدیریت دانش‪ ،‬نقش مؤثرتری در انتقال‬
‫دانش فراملی ایفا نماید‪ .‬بهزعم دان و همکاران (‪ )2232‬انتقال دانش در سطح فراملی در مقایسه‬
‫با سطح میان فردی‪ ،‬سازمانی و بین سازمانی با چالشهای بسیار زیادی مواجه است؛ زیرا دانش‬
‫بینالمللی فراملی بهشدت تحتالشعاع چالشهای سیاسی‪ ،‬اقتصادی و جغرافیایی میان‬
‫فرهنگی قرار میگیرد‪ .‬بنابراین‪ ،‬هدف اصلی این پژوهش‪ ،‬بررسی عوامل مؤثر بر انتقال دانش‬
‫اهمیت روزافزون دانش در رقابت جهانی و انتقال سریع و مؤثر دانش در بستر تعامالت و‬
‫تبادالت پیچیده دانشگاهها در سطح فراملی‪ ،‬شناسایی زمینهها و عواملی که در هدایت جریان‬
‫انتقال دانش نقش مؤثری ایفا میکنند‪ ،‬یک ضرورت اساسی است‪ .‬هرچند کشور ایران عمدتاً‬
‫بهعنوان یک کشور مقصد (واردکننده) برای آموزش عالی فراملی قلمداد میشود‪ ،‬اما میتوان‬
‫آن را یک کشور مبدأ (صادرکننده) برای آموزش عالی فراملی نیز قلمداد کرد‪ .‬تجربه دانشگاه‬
‫شهید بهشتی در کشورهای خلیجفارس و دانشگاه آزاد اسالمی و دانشگاه پیام نور در برخی از‬
‫کشورهای منطقه بهویژه برخی اقدامات دانشگاه فردوسی مشهد در گسترش زبان فارسی ناظر‬
‫بر ورود دانشگاههای ایرانی به عرصه آموزش عالی فراملی و البته ضرورت توجه به مدیریت‬
‫مؤثر این تعامالت در قالب انتقال دانش فراملی میباشد‪ .‬ازآنجاکه زبان بهعنوان یکی از‬
‫ابزارهای انتقال هویت فرهنگی یک جامعه نقش بسیار مهمی ایفا میکند‪ ،‬ضرورت توجه به‬
‫موضوع گسترش فرهنگ و هویت ایرانی بهویژه از طریق آموزش زبان فارسی بهخوبی آشکار‬
‫میشود‪ .‬لذا‪ ،‬در این پژوهش دانشگاه فردوسی مشهد با نظر به نقش و جایگاه ویژه آن در‬
‫توسعه و گسترش دانش زبان و ادب فارسی موردتوجه قرارگرفته است و با تکیهبر تجارب آن‬
‫طی سالهای اخیر‪ ،‬مهمترین عوامل مؤثر در انتقال دانش زبان و ادب فارسی فراملی‬
‫موردبررسی قرار گرفته است‪ .‬درحالیکه همه نوع انتقال دانش با محدودیتهایی روبرو هستند‬
‫ولی چالشهای انتقال دانش فرامرزی خيلی اساسیتر بوده و از شکافهای سياسی‪ ،‬اقتصادی و‬
‫جغرافيایی ميان فرهنگی ناشی شده است‪ .‬به اشتراکگذاری دانش اغلب بهعنوان از دست دادن‬
‫قدرت دیده میشود و از طرفی دانش بهعنوان یک نتيجه‪ ،‬باید منتقل شود‪ .‬غالباً نگهداری و حفظ‬
‫دانش نزد دارنده آن منجر به عدم کارایی میگردد‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬نظریههای محلی‪ ،‬فردی‪ ،‬درون‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫در فرایند تعامالت و تبادالت بین دانشگاهی در سطح فراملی است‪ .‬با این توضیح که نظر به‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪13 / .....‬‬
‫و یا بين سطوح سازمانی انتقال دانش‪ ،‬نمیتوانند بهطور مستقيم برای انتقال دانش جهانی استفاده‬
‫شوند (دان و کوکس‪.)2232 ،1‬‬
‫در این پژوهش برای دستیابی به هدف‪ ،‬از بین مدلهای نظری انتقال دانش در سطح بینالملل از‬
‫مدل آلبینو (‪ )3333‬استفاده شد که بر اساس آن عوامل کلیدی مؤثر بر انتقال دانش فراملی موردتوجه‬
‫قرار گرفته است‪ .‬در این پژوهش‪ ،‬مؤلفههای اصلی بر پایه چهار حوزه کلی بازیگران‪ ،‬زمینه‪ ،‬محتوا و‬
‫رسانه از دیدگاه صاحبنظران مختلف مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت‪.‬‬
‫مفهوم انتقال دانش را میتوان از زوایای مختلف موردنظر قرار داد‪ .‬بسیاری از نویسندگان انتقال‬
‫دانش را بهعنوان یک فرایند و نه یک معامله‪( 2‬تراکنش) مفهومسازی کردهاند‪ .‬این دیدگاه در‬
‫بسیاری از تعاریف ارائهشده در ادبیات مدیریت دانش موردتوجه قرار گرفته است‪ .‬بهطور‬
‫نمونه‪ ،‬آرگوت و اینگرم (‪ )2222‬انتقال دانش را بهعنوان فرایندی تعریف میکنند که از طریق‬
‫آن یک واحد تحت تأثیر تجربه دیگری قرار میگیرد (گاراوی و داوز‪.)2232 ،3‬‬
‫میشلز‪4‬‬
‫(‪ )2233‬مفهوم انتقال دانش را با استعارههای مختلف تک رشتهای‪ ،‬میانرشتهای و فرارشتهای‬
‫چنین توصیف میکند؛ ‪ )3‬انتقال دانش بهعنوان «انتقال دانش از مبنای دانشی یک متخصص به‬
‫مشتری (کامالً تکرشتهای‪)5‬؛ ‪ )2‬انتقال دانش بهعنوان «تبادل دانش بین بخشهای مختلف‬
‫بهنحویکه درنهایت هر حوزه دانشی استقالل رشتهای خود را از دست نمیدهد‬
‫(میانرشتهای‪)6‬؛ و ‪ )3‬انتقال دانش بهعنوان «مشارکت یا هم آفرینی که اعتبار مساوی منابع‬
‫مختلف دانش را به رسمیت میشناسد و منتج به دانش جدید میشود (چند یا فرا رشتهای‪.)7‬‬
‫در ادبیات آموزش عالی‪ ،‬انتقال دانش بهعنوان یکی از کارکردهای اصلی دانشگاههای مدرن در‬
‫اقتصاد دانایی محور به شمار میرود‪ .‬در این مفهوم‪ ،‬انتقال دانش بهمثابه فرایند انتقال دانش از‬
‫دانشگاه به جامعه تعریف میشود‪ .‬دانش آکادمیک از طریق آموزش و پژوهش و از طریق‬
‫«وظیفه سوم‪ »3‬فعالیتهای دانشگاه صورت میگیرد‪ .‬بنابراین‪ ،‬مأموریت سوم دانشگاه به انتقال‬
‫‪1‬‬
‫‪. Duan & Coakes‬‬
‫‪. transaction‬‬
‫‪3‬‬
‫‪. Gharawi & Dawes‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. Michels‬‬
‫‪5‬‬
‫‪. largely disciplinary-based‬‬
‫‪6‬‬
‫‪. inter-disciplinary‬‬
‫‪7‬‬
‫‪. multi or trans-disciplinary‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.third task‬‬
‫‪8‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫انتقال دانش فراملی و عوامل مؤثر بر آن‬
‫‪ /13‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫دانش چگونگی‪ ،1‬تخصص‪ ،‬مهارتها و دانشهای تولیدشده به جامعه در سطوح مختلف‬
‫محلی‪ ،‬ملی و فراملی اشاره دارد‪ .‬از منظر سیاست عمومی‪ ،‬این فرایند بر «رابطه علم‪-‬صنعت»‬
‫داللت مییابد‪ .‬بهزعم گاناسکارا‪ )2220( 2‬و چترتون و گودارد‪ )2222( 3‬دانشگاهها در این‬
‫زمینه دو نقش مولد و توسعهای ایفا میکنند‪ .‬در رویکرد مولد‪ ،‬بر رابطه سهگانه دانشگاه‪-‬‬
‫صنعت‪-‬دولت تأکید میشود که در آن دانشگاه کارآفرین‪ 1‬نقش فعالی در ارتقای نوآوری و‬
‫کارآفرینی ایفا میکند‪ .‬در رویکرد توسعهای نیز بر مشارکت دانشگاه و پاسخگویی به نیازهای‬
‫است (وندر هید‪ ،‬وند سایجد و ترلو‪.)2223 ،5‬‬
‫با توجه بهمراتب فوق‪ ،‬فرایند انتقال دانش بین دانشگاهی در سطح ملی و فراملی بهصورت‬
‫ساختیافته و ساخت نیافته‪ ،‬متضمن پرداختن به سه سازه اصلی نوع دانش‪ ،‬سازوکارهای‬
‫انتقال دانش و پویاییهای بین دانشگاهی است‪ .‬دانش میتواند در قالب برنامههای درسی و‬
‫مواد آموزشی‪ ،‬صورتی آشکار داشته باشد و یا در قالب مهارتهای تدریس‪ ،‬شکل ضمنی به‬
‫خود بگیرد‪ .‬بههرحال‪ ،‬انتقال دانش ضمنی در مقایسه بادانش آشکار بسیار دشوار است‪.‬‬
‫سازوکارهای انتقال دانش نیز منطبق با دو نوع دانش آشکار و دانش ضمنی متفاوت خواهند‬
‫بود‪ .‬سازوکارهای نرم بر ارتباط چهره به چهره برای انتقال دانش ضمنی تکیه دارد‪ ،‬درحالیکه‬
‫سازوکارهای سخت از فناوری اطالعات و ارتباطات برای انتقال دانش آشکار بهره میگیرد‬
‫(ساترنو‪ ،‬هارتنتو و پیالی‪ .)2232 ،0‬بهطور نمونه‪ ،‬لیزنا‪ ،‬پیالی و هیتندرا‪ )2232( 3‬در مطالعهای‬
‫به بررسی گرههای اجتماعی بهعنوان عامل کلیدی انتقال دانش بین دو دانشگاه استرالیایی و‬
‫اندونزیای پرداختند‪ .‬با تأکید بر اینکه برنامههای فراملی میتواند انتقال دانش بین دانشگاههای‬
‫شریک را تسهیل کند‪ .‬این مطالعه بر اهمیت روابط اجتماعی مبتنی بر اعتماد بین اعضای‬
‫هیئتعلمی دو دانشگاه در ایجاد پویاییهای مثبت بین دانشگاهی تأکید میکند که برای انتقال‬
‫دانش حیاتی است‪ .‬روابط اجتماعی میتواند به کاهش تصور ریسک و افزایش پتانسیل انتقال‬
‫‪1‬‬
‫‪. know how‬‬
‫‪.Gunasekara‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.Chatterton and Goddard‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.entrepreneurialuniversity‬‬
‫‪5‬‬
‫‪. van der Heide, van der Sijde & Terlouw‬‬
‫‪6‬‬
‫‪. Sutrisno, Hartanto, & Pillay‬‬
‫‪7‬‬
‫‪. Lisana & Pillay, Hitendra‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫منطقهای تأکید میشود‪ .‬لذا‪ ،‬در هر دو رویکرد‪ ،‬نقش دانشگاه در انتقال دانش مهم تلقی شده‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪13 / .....‬‬
‫دانش از طریق فرایند انتقال دانش ساخت نیافته کمک کند و اعتماد بین شرکا روابط قدرت‬
‫نابرابر بین دو دانشگاه را تعدیل میکند‪.‬‬
‫در یک استراتژی فراملی‪ ،‬پویاییهای بین دانشگاهی میتواند زمینه خلق سرمایه اجتماعی و‬
‫فرصت های یادگیری را فراهم سازد‪ .‬در این خصوص‪ ،‬نتایج حاصل از مطالعه مایزینگ‪ ،‬کریجر و‬
‫سالو‪ )2007( 1‬در بررسی انتقال دانش در مؤسسات سرمایه گذار خارجی در چین که ازنظر‬
‫جغرافیایی یک سازمان فراملی را تشکیل میدهند نشان دادند که خلق سرمایه فکری و‬
‫توسعه شبکههای فعال‪ ،‬پذیرش یادگیری و هنجارهای مشترک متقابل میباشد‪.‬‬
‫مدلهای انتقال دانش و معرفی الگوی مفهومی پژوهش‬
‫امروزه تعداد قابلتوجهی مقاله برای توسعه مدلهای انتقال دانش و نشان دادن چارچوب‬
‫فرایند انتقال دانش‪ ،‬بازیگران اصلی‪ ،‬کانالهای انتقال و عوامل مؤثر مثل‪ ،‬دانش در سطح فردی‪،‬‬
‫در سطح درونسازمانی و بین سازمانی‪ ،‬و در سطح بینالمللی انجام شده است (دان و کوکس‪،‬‬
‫‪ .)2010‬کامینگز (‪ )2223‬انتقال دانش را از دو رویکرد تئوری یادگیری سازمانی و تئوری‬
‫ارتباطات موردنظر قرار میدهد‪ .‬در تئوری ارتباطات به مدل ‪ SMCR‬منتسب به برلو‪)3302( 2‬‬
‫استناد میشود‪ .‬بر اساس این مدل‪ ،‬مؤلفههای اصلی ارتباط عبارتاند از منبع‪ ،‬پیام‪ ،‬رسانه و‬
‫گیرنده‪ .‬کامینگز (‪ )2223‬در بررسی مطالعات صورت گرفته پیرامون اشتراک دانش به این نتیجه‬
‫رسید که پنج زمینه در اشتراک دانش مؤثرند‪ )3 :‬رابطه بین منبع و گیرنده؛ ‪ )2‬نوع و مکان‬
‫دانش؛ ‪ )3‬گرایش گیرنده به یادگیری؛ ‪ )1‬توانایی منبع در اشتراک دانش و ‪ )0‬محیطی که‬
‫فعالیتهای اشتراک دانش در آن روی میدهد (جِکرامِدجا و مارتینی‪ .)2233 ،‬در تئوری‬
‫ارتباطات چنین استدالل میشود که برای اینکه در سازمان یادگیری اتفاق بیفتد‪ ،‬دانش باید‬
‫بهطور مؤثری مبادله و به اشتراک گذاشته شود‪ .‬از منظر این تئوری‪ ،‬دانش از طریق ارتباطات از‬
‫منبع به گیرنده منتقل میشود‪ .‬بر اساس تئوری سازمان نیز‪ ،‬دانش «یک منبع حیاتی مزیت‬
‫رقابتی» است و مادامیکه بهطور مؤثر یکپارچه شود‪ ،‬میتواند سرانجام برای سازمان‬
‫ارزشآفرینی و ارزشافزوده ایجاد کند‪ .‬این دیدگاه بهعنوان دیدگاه مبتنی بر دانش شناخته شده‬
‫است (جین و همکاران‪.)2223 ،‬‬
‫‪1.‬‬
‫‪Miesing, Kriger & Slough‬‬
‫‪2 .Berlo‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫اجتماعی مستلزم تقابل دیدگاههای متنوع‪ ،‬میزان باالی اعتماد‪ ،‬ایجاد روابط میان فردی محکمتر‪،‬‬
‫‪ /02‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫در این پژوهش‪ ،‬از بین مدلهای فردی‪ ،‬درونسازمانی و بین سازمانی و بینالمللی انتقال دانش‬
‫با توجه به هدف پژوهش به مدل بینالمللی پرداختهشده است‪ .‬تحقیقات در این زمینه محدود‬
‫به شرکتهای چندملیتی و مشارکتهای بینالمللی محدود بوده است‪ .‬اشلیجلملچ و چینی‪ 1‬در‬
‫ارائه چهارچوب مفهومی برای تجارت اثربخش تأثیر عوامل فاصله سازمانی‪ ،‬فاصله فرهنگی‪،‬‬
‫دستور استراتژیک و در توانایی پرداختن به انتقال دانش را نشان داده است‪ .‬کامینگز و تنگ‬
‫‪2‬‬
‫انتقال دانش درون و برونسازمانی را ادغام کردهاند‪ .‬مدل طرحشده توسط میسینگ‪ 3‬و همکاران‬
‫اعضا و یک استراتژی فراملی جمعی دارد‪ .‬این مدلها دیدگاه پویایی از انتقال دانش را ارائه‬
‫میکنند و دلیل ارتباط بین انتقال موفق و عوامل اثرگذار را به تصویر میکشند (به نقل از دان و‬
‫کوکس‪.)2010 ،‬‬
‫آلبینو‪ )3333( 4‬در مطالعهای با مروری بر عوامل مؤثر بر انتقال دانش‪ ،‬مهمترین عناصری که‬
‫فرایند انتقال دانش را در روابط بینالمللی تشکیل میدهند‪ ،‬معرفی میکند‪ .‬این عناصر در چهار‬
‫حوزه کلی عبارتاند از‪ :‬بازیگران‪ ،0‬محتوا‪ ،0‬زمینه‪ 3‬و رسانه‪ .3‬بر اساس این چهارچوب‪،‬‬
‫بازیگران کسانی که در فرایند انتقال دانش درگیر میشوند و همیشه در مرکز این فرایند قرار‬
‫دارند‪ .‬سه بازیگر اصلی شامل فرستنده‪ ،‬گیرنده و میانجی میباشند‪ .‬برای بررسی این مورد‬
‫زیرمولفه های میزان باز بودن‪ ،‬اعتماد و صداقت‪ ،‬انگیزه‪ ،‬قابلیت جذب و شایستگی در نظر‬
‫گرفته شده است‪ .‬زمینه به بستر و فضایی اشاره دارد که در آن تعامل صورت میگیرد‪ .‬انتقال‬
‫دانش وابسته به زمینه است‪ .‬زیرمولفه های موردبررسی در این عامل عبارتاند از‪ :‬تفاوتهای‬
‫فرهنگی‪ ،‬روابط‪ ،‬سرمایه اجتماعی‪ ،‬فاصله فیزیکی و زیر ساختارهای سازمانی‪ .‬محتوا نیز ناظر‬
‫بر آن چیزی است که بین دو طرف منتقل میشود و ماهیت دانش منتقلشده را شکل میدهد‪.‬‬
‫عامل چهارم‪ ،‬رسانه است که از طریق آن انتقال دانش صورت میگیرد‪ .‬زیر مؤلفههای موردنظر‬
‫در این عامل مشتمل بر زبان و ترجمه‪ ،‬کانالهای ارتباطی‪ ،‬کانال انتقال و استفاده از فناوری‬
‫‪1.‬‬
‫‪Schlegelmilch & Chini‬‬
‫‪Cummings & Teng‬‬
‫‪3. Miesing‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. Albino‬‬
‫‪5‬‬
‫‪. actors‬‬
‫‪6‬‬
‫‪. content‬‬
‫‪7‬‬
‫‪. context‬‬
‫‪8‬‬
‫‪. media‬‬
‫‪2.‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫نشان داد که انتقال دانش درونسازمانی مؤثر در همه ملل نیاز به ایجاد سرمایه اجتماعی بین‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪03 / .....‬‬
‫اطالعات و ارتباطات میباشند‪ .‬دان و کوکس (‪ )2232‬نیز در مطالعه دیگری با تکیهبر‬
‫چهارچوب آلبینو (‪ )3333‬به شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر انتقال دانش فراملی پرداختند‪ .‬در‬
‫این پژوهش‪ ،‬مؤلفههای اصلی بر پایه چهار حوزه کلی بازیگران‪ ،‬زمینه‪ ،‬محتوا و رسانه از‬
‫دیدگاه صاحبنظران مختلف موردبررسی و تأیید قرار گرفت‪.‬‬
‫با نظر به بحثهای فوق‪ ،‬انتقال دانش در بستر همکاریهای دانشگاهی بینالمللی ماهیتی‬
‫فراملی پیدا میکند که در این پژوهش در قالب اصطالح «دانش فراملی‪ »1‬مفهومسازی میشود‪.‬‬
‫امتیاز‪ ،‬برنامه مشترک و صدور گواهینامههای مشترک که بر اساس آن برخی برنامهها یا‬
‫واحدهای درسی‪ ،‬یا سایر خدمات موسسه امتیاز دهنده از طریق موسسه دیگری عرضه میشود‬
‫و ‪ )2‬عرضه مستقل و بدون همکاری نظیر ایجاد شعبه‪ ،‬تأسیس مؤسسات خارجی و یا‬
‫مؤسسات بینالمللی که بر اساس آن برنامه تحصیل یا بخشی از واحدهای درسی یا سایر‬
‫خدمات مستقیماً بهوسیله یک موسسه امتیاز دهنده عرضه میشود‪ ،‬صورت میگیرد (نظامنامه‬
‫عملکرد خوب‪ ،‬مصوبه لیسبون‪ .)2223 ،‬عالوه بر این‪ ،‬بهموازات رشد سریع فناوری اطالعات‬
‫و ارتباطات و روند در حال رشد بینالمللی آموزش عالی‪ ،‬آموزش فراملی در سراسر جهان به‬
‫اشکال و شیوههای مختلف دیگری عرضه میشوند‪ .‬اولین شکل آموزش فراملی‪ ،‬اعطای‬
‫امتیاز‪2‬‬
‫است که بر اساس آن موسسه آموزش عالی (امتیاز دهنده) از یک کشور خاص به موسسهای‬
‫(امتیاز گیرنده) در کشور دیگر اجازه فعالیت در حوزه آموزش عالی در آن کشور را میدهد‪.‬‬
‫دومین شکل آموزش فراملی‪ ،‬شعبه دانشگاهی‪ 3‬است‪ .‬شعبات دانشگاهی به این واقعیت اشاره‬
‫دارند که یک دانشگاه با تأسیس شعبهای در یک کشور دیگر به عرضه برنامههای آموزشی و‬
‫صدور گواهینامه تحصیلی بااعتبار خود اقدام میکند‪ .‬شعبات دانشگاهی‪ ،‬متداولترین نوع‬
‫آموزش عالی فراملی در غالب کشورهای درحالتوسعه و کشورهای اروپای شرقی است‪.‬‬
‫سومین شکل آموزش فراملی به سازوکارهای میان موسسهای اشاره دارد که بر اساس آن دو یا‬
‫چند موسسه در مورد برنامهها و یا مطالعات مشترک‪ 4‬توافق حاصل میکنند‪ .‬مؤسسات‬
‫‪1‬‬
‫‪. transnational knowledge‬‬
‫‪. Franchising‬‬
‫‪3‬‬
‫‪. Branch campus‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. Programme articulation‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫از این منظر‪ ،‬انتقال دانش فراملی به دو شکل ‪ )3‬همکاری دو یا چند موسسه بهصورت اعطای‬
‫‪ /02‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫بینالمللی‪ 1‬در چهارمین شکل آموزش عالی فراملی به برنامههای بینالمللی اشاره دارد که‬
‫بخشی از سیستم آموزشی ملی محسوب نمیشوند‪ .‬این نوع مؤسسات ممکن است در چندین‬
‫کشور شعبه داشته باشند‪ .‬نوع دیگری از آموزش فراملی بهصورت مستقل‪ 2‬در کشور میزبان‬
‫تأسیسشدهاند و درعینحال به سیستم آموزشی ملی کشور مبدأ تعلق ندارد‪ .‬لذا‪ ،‬بندرت توسط‬
‫کشور میزبان به رسمیت شناخته میشوند‪ .‬بهطور نمونه‪ ،‬دانشگاه التوین بدون اینکه در خود‬
‫التوین شعبهای داشته باشد‪ ،‬در اسرائیل شعبه دارد (ویگنولی‪.)2221 ،‬‬
‫از آن است که کوششهای وزارت علوم‪ ،‬تحقیقات و فناوری و بهطور ویژه دفتر گسترش زبان‬
‫و ادبیات فارسی تنها در شکل سوم انتقال دانش فراملی یعنی توافق بین دانشگاهی در ارائه‬
‫برنامهها و مطالعات مشترک‪ 3‬خالصه میشود‪ .‬بهطور نمونه‪ ،‬دفتر گسترش زبان و ادبیات‬
‫فارسی در وزارت علوم‪ ،‬تحقیقات و فناوری عهدهدار اعزام مدرس زبان و ادبیات فارسی به‬
‫کشورهای مختلف جهان با هدف گسترش و تقویت آموزش ادبیات فارسی در کشورهای‬
‫بیگانه میباشد‪ .‬نمونه بارز فعالیت این دفتر در کشورهای خارجی‪ ،‬ایجاد و راهاندازی‬
‫کرسیهای زبان فارسی است که گستره وسیعی از کشورهای جهان از آسیا گرفته تا اروپا‪،‬‬
‫آفریقا و آمریکا را در برمیگیرد‪ .‬دیگر اقدام چشمگیر نظاممند در این زمینه‪ ،‬تعامل با استادان‬
‫فارسی و ایرانشناس برونمرزی از کشورهای هند‪ ،‬پاکستان‪ ،‬افغانستان‪ ،‬ترکیه‪ ،‬مصر‪ ،‬سوریه‪،‬‬
‫لبنان‪ ،‬سودان‪ ،‬ژاپن‪ ،‬سویس‪ ،‬تانزانیا‪ ،‬اوگاندا‪ ،‬امریکا‪ ،‬لهستان‪ ،‬چکسلواکی‪ ،‬انگلستان‪ ،‬کانادا‪،‬‬
‫نیجریه‪ ،‬یوگسالوی‪ ،‬استرالیا‪ ،‬ایتالیا‪ ،‬فرانسه‪ ،‬عراق‪ ،‬شوروی‪ ،‬هلند بهصورت عضویت در انجمن‬
‫زبان و ادب فارسی ایران‪ 4‬است‪ .‬فعالیتهای این انجمن محدود به نظارت بر تحقیقات آنان‪،‬‬
‫پاسخگوی به نیازهای علمی و تبادل آراء و اندیشه و نیز کتاب و مواد علمی با این استادان‬
‫میشود‪ .‬مرور تجربیات استادان کرسی دار در کشورهای خارجی بهویژه کشورهایی که‬
‫تفاوتهای فرهنگی‪ ،‬زبانی و تاریخی با ایران دارند‪ ،‬حاکی از وضع نابسامان کرسیها در این‬
‫کشورهاست (رحیمیان‪.)3330 ،‬‬
‫‪1‬‬
‫‪. International Institutions‬‬
‫‪. Off-shore Institution‬‬
‫‪3‬‬
‫‪. Programme articulation‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. http://www.ispl.ir/‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫شواهد موجود در خصوص انتقال دانش زبان و ادب فارسی در بیرون از مرزهای ایران حاکی‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪03 / .....‬‬
‫با نظر بهمراتب فوق‪ ،‬پرداختن به عواملی که انتقال دانش زبان و ادب فارسی را در بیرون از‬
‫مرزهای ایران به هدفهای اصلی آنکه همانا ترویج و توسعه هویت ملی و فرهنگ ایرانی‬
‫نزدیک میسازد‪ ،‬اهمیتی فراوان مییابد‪ .‬بنابراین‪ ،‬در این پژوهش با تکیهبر چهارعنصر‬
‫شناختهشده مدل انتقال دانش (بازیگران‪ ،‬زمینه‪ ،‬محتوا و رسانه) عوامل کلیدی مؤثر بر فرایند‬
‫انتقال دانش زبان و ادب فارسی موردبررسی قرار گرفت که در ادامه با نظر به تجربه دانشگاه‬
‫فردوسی مشهد شرح داده میشود‪ .‬شرح مؤلفههای فرایند انتقال دانش و عوامل مؤثر بر آن‬
‫جدول ‪ :1‬مؤلفههای فرایند انتقال دانش و عوامل مؤثر بر آن (دان و همکاران‪)0212 ،‬‬
‫مؤلفهها‬
‫معرفی‬
‫عاملها‬
‫کسانی که در فرایند انتقال دانش درگیر‬
‫بازیگران‬
‫میشوند و همیشه در مرکز این فرایند قرار‬
‫میزان باز بودن‪ ،‬اعتماد و صداقت‪ ،‬انگیزه‪ ،‬قابلیت‬
‫دارند‪ .‬سه بازیگر اصلی عبارتاند از‪ :‬همیشه‬
‫جذب و شایستگی برای انتقال دانش‬
‫فرستنده‪ ،‬گیرنده و میانجی‬
‫محتوا‬
‫آنچه که بین دو طرف منتقل میشود‪.‬‬
‫زمینه‬
‫جایی که تعامل در آن صورت میگیرد‪.‬‬
‫رسانه‬
‫وسیلهای که انتقال از طریق آن انجام میشود‪.‬‬
‫ماهیت و نوع دانش‬
‫تفاوتهای فرهنگی‪ ،‬روابط‪ ،‬سرمایه اجتماعی‪،‬‬
‫فاصله فیزیکی و زیرساختارهای سازمانی‬
‫زبان‪ ،‬کانالهای ارتباطی‪ ،‬فناوری اطالعات و‬
‫ارتباطات‬
‫روش‬
‫در این پژوهش از روش پژوهش کیفی و از نوع مطالعه موردی بهره گرفته شد‪.‬‬
‫دانشگاه فردوسی مشهد با نظر به نقش و جایگاه ویژه آن در توسعه و گسترش دانش زبان و‬
‫ادب فارسی موردتوجه قرار گرفته است و با تکیهبر تجارب آن طی سالهای اخیر‪ ،‬مهمترین‬
‫عوامل مؤثر در انتقال دانش زبان و ادب فارسی فراملی موردبررسی قرار گرفته است‪ .‬پدیده‬
‫موردمطالعه‪ ،‬انتقال دانش زبان و ادب فارسی در سطح برونمرزی است‪ .‬واحد تحلیل را‬
‫دانشگاه فردوسی مشهد تشکیل میدهد‪.‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫بهطور خالصه در جدول (‪ )3‬نشان داده شده است‪.‬‬
‫‪ /01‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫جامعه آماری پژوهش شامل مطلعان کلیدی (مدیران و کارشناسان دفتر همکاریهای بینالملل‬
‫دانشگاه فردوسی مشهد و استادان گروه زبان و ادب فارسی و فعال در قطب علمی گروه زبان‬
‫و ادبیات فارسی و مرکز آموزش زبان فارسی به غیرفارسیزبانان) که مشتمل بر ‪ 31‬نفر بودند و‬
‫تجربه همکاریهای بینالمللی را در خصوص آموزش زبان فارسی داشتند‪ ،‬بود‪ .‬انتخاب نمونه‬
‫با استفاده از نمونهگیری هدفمند انجام شد‪ .‬انتخاب نمونه تا زمان رسیدن به اشباع نظری ادامه‬
‫داشت که تعداد ‪ 0‬نفر شد‪ .‬گردآوری دادههای موردنیاز از طریق مصاحبه صورت گرفت‪ .‬یکی‬
‫اکراین‪ ،‬استرالیا‪ ،‬لبنان‪ ،‬سوریه‪ ،‬پاکستان‪ ،‬هند‪ ،‬لهستان و ازبکستان درراه اندازی کرسی زبان‬
‫فارسی و مرکز آموزش زبان و ادب فارسی به غیرفارسیزبانان میباشد‪.‬‬
‫داده های حاصل از مصاحبه پس از کدگذاری باز و محوری با استفاده از تحلیل تفسیری‬
‫موردبررسی قرار گرفت‪ .‬همچنین برای بررسی روایی و اطمینان از کفایت طبقههای شکل داده‬
‫شده برای کدگذاری از روایی به شیوه داوری تخصصی‪ 1‬بهرهگیری شد‪ .‬همچنین‪ ،‬اعتباربخشی‬
‫به شیوه کفایت اجماعی و از طریق ارائه نتایج اولیه در جمعی تخصصی از افراد مرتبط تضمین‬
‫گردید‪ .‬جدول (‪ )2‬نشاندهنده اطالعات جمعیت شناختی اعضای نمونه است‪.‬‬
‫جدول ‪ :0‬جمعیت شناختی مصاحبهشوندگان‬
‫کد‬
‫تحصیالت‬
‫مرتبه علمی‬
‫کشورهایی که تجربه آموزش داشتهاند‬
‫‪3‬‬
‫دکتری زبان و ادبیات فارسی‬
‫استاد‬
‫ژاپن و انگلیس‬
‫‪2‬‬
‫دکتری زبان و ادبیات فارسی‬
‫استادیار‬
‫لبنان و پاکستان‬
‫‪3‬‬
‫دکتری زبان و ادبیات فارسی‬
‫استاد‬
‫سوریه و هند‬
‫‪1‬‬
‫دکتری زبان و ادبیات فارسی‬
‫استاد‬
‫اکراین و استرالیا‬
‫‪0‬‬
‫دکتری زبان و ادبیات فارسی‬
‫دانشیار‬
‫لهستان و ازبکستان و هند‬
‫یافتهها‬
‫در این بخش‪ ،‬نتایج حاصل از مصاحبههای صورت گرفته با نظر به توصیف وضعیت زبان و‬
‫ادب فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد؛ تحلیل وضعیت فرایند انتقال دانش زبان و ادب‬
‫فارسی بر اساس مؤلفههای چهارگانه بازیگران‪ ،‬زمینه‪ ،‬محتوا و رسانه و درنهایت معرفی‬
‫‪Professional Judgment‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫از مهمترین ویژگیهای مصاحبهشوندگان‪ ،‬حضور فعال در کشورهایی نظیر ژاپن‪ ،‬انگلستان‪،‬‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪00 / .....‬‬
‫سوقدهندهها و بازدارندههای انتقال دانش در بستر همکاریهای دانشگاهی بینالمللی‬
‫موردبحث قرار میگیرد‪.‬‬
‫‪ -1‬ساختار همکاریهای بینالمللی دانشگاه فردوسی مشهد درزمینه ی گسترش زبان و‬
‫ادب فارسی‬
‫برنامههای آموزش برونمرزی زبان و ادب فارسی در سطح دانشگاه فردوسی مشهد در حال‬
‫حاضر در قالب فعالیتهای قطب علمی «فردوسی شناسی و ادبیات خراسان‪ ،»1‬ایجاد‬
‫غیرفارسیزبانان قابلعرضه در سطح بینالمللی است‪ .‬راهاندازی شعبه دانشگاهی در شهر‬
‫تاشکند ازبکستان برای مدت دو سال (‪ )3332-32‬سازوکار دیگری است که دانشگاه فردوسی‬
‫مشهد تجربه کرد‪ .‬در این میان‪ ،‬متداولترین شکل عرضه دانش زبان و ادب فارسی ایجاد‬
‫کرسیهای زبان فارسی است که در قالب موافقتنامههای مشترک میان دو کشور و نیز سایر‬
‫برنامهها و مطالعات مشترک بین دانشگاهی از قبیل تبادل دانشجو و استاد‪ ،‬هدایت پایاننامههای‬
‫دانشجویی‪ ،‬بازدیدهای علمی و غیره صورت میگیرد‪.‬‬
‫اغلب برنامهها و مطالعات مشترک با نظر به امکانات و پتانسیلهای دانشگاه فردوسی مشهد‬
‫بهویژه قابلیتهای اساسی قطب علمی زبان فارسی صورت میگیرد‪ .‬چنانکه‪ ،‬دانشگاه فردوسی‬
‫مشهد در رشته زبان و ادبیات فارسی بهعنوان قطب علمی کشور شناخته شده است‪ .‬این قطب‬
‫گرایش را برای زمینه پژوهشی خود انتخاب کرده و بهموازات اجرای پژوهشهای عام در پهنه‬
‫ادبیات خراسان‪ ،‬در مرحله نخست تأکید ویژه خود را بر فردوسی و شاهنامه گذاشته است‪،‬‬
‫زیرا بر این باور است که فردوسی نهتنها ستون اصلی زبان فارسی بلکه محور تمامیت فرهنگی‬
‫ایران نیز هست‪ .‬برنامهها و فعالیتهای این قطب علمی عالوه بر بزرگداشتها و تحقیقات و‬
‫پژوهشهایی در زمینه فردوسی و بزرگان و ادیبان فرهنگ و ادب فارسی‪ ،‬در حوزه ارتباطات‬
‫بینالمللی شامل حوزههای گسترش زبان فارسی و آموزش زبان فارسی به خارجیان میشود‪.‬‬
‫عالوه بر ایجاد قطب علمی‪ ،‬از دیگر اقدامات مهم در دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص‬
‫عرضه خدمات آموزش عالی فراملی زبان فارسی میتوان به ایجاد کرسیهای زبان فارسی در‬
‫کشورهای لبنان‪ ،‬سوریه‪ ،‬لهستان‪ ،‬ازبکستان‪ ،‬افغانستان‪ ،‬اکراین‪ ،‬استرالیا‪ ،‬یوگسالوی‪ ،‬ژاپن‪،‬‬
‫‪. http://farsidept.um.ac.ir/index.php?module=htmlpages&func=display&pid=11‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫کرسیهای زبان فارسی در کشورهای دیگر‪ ،‬راهاندازی مرکز آموزش زبان فارسی به‬
‫‪ /00‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫انگلیس‪ ،‬برگزاری دورههای بازآموزی اساتید خارجی و ایجاد مرکز آموزش زبان فارسی به‬
‫غیرفارسیزبانان اشاره کرد‪.‬‬
‫‪ -0‬وضعیت فرایند انتقال دانش زبان و ادب فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد‬
‫در این پژوهش‪ ،‬بررسی وضعیت فرایند انتقال دانش زبان و ادب فارسی در دانشگاه فردوسی‬
‫مشهد با نظر به چهار مؤلفه اصلی بازیگران‪ ،‬محتوا‪ ،‬زمینه و رسانه و عاملهای مربوط به هر‬
‫یک از آنها صورت گرفته است‪ .‬نتایج حاصل بررسی مؤلفهها و عوامل مربوط به آن بهطور‬
‫‪ .1-0‬بازیگران‪:‬‬
‫بنا بر تحلیل نتایج بهدستآمده‪ ،‬بازیگران اصلی انتقال دانش زبان و ادب فارسی در دانشگاه‬
‫فردوسی مشهد در نقش عرضهکننده خدمات آموزش عالی فراملی در کشور مبدأ یعنی ایران‪،‬‬
‫دانشگاه فردوسی مشهد عبارتاند از‪ :‬وزارت علوم‪ ،‬تحقیقات و فناوری (کد ‪،)01 ،1 ،3 ،3‬‬
‫سازمان فرهنگ و ارتباطات اسالمی (کد ‪ ،)0 ،1 ،3 ،3‬رایزنی فرهنگی ایران در بیروت (کد ‪،)3‬‬
‫رایزنی فرهنگی ایران در سوریه (کد ‪ ،)1‬سفارتخانههای ایران در کشورهای دیگر و بنیاد‬
‫سعدی (کد ‪ .)1‬همچنین‪ ،‬از دیگر بازیگران اصلی فرایند انتقال دانش در مقام گیرنده و متقاضی‬
‫دانش زبان و ادب فارسی میتوان به کشورهای لبنان‪ ،‬سوریه‪ ،‬لهستان‪ ،‬ازبکستان‪ ،‬افغانستان‪،‬‬
‫اکراین‪ ،‬استرالیا‪ ،‬یوگسالوی‪ ،‬ژاپن‪ ،‬انگلیس (کد ‪ )0 ،1 ،3 ،2‬بهعنوان کشور مقصد اشاره کرد‪.‬‬
‫‪ .1-1-0‬باز بودن روابط طرفین‪ :‬شواهد بهدستآمده حاکی از روابط صمیمانه و دوستانه میان‬
‫دانشگاه مبدأ و دانشگاههای مقصد‪ 2‬میباشد‪ .‬بهطور نمونه‪ ،‬تجربه کد (‪ )2‬در ژاپن‪ ،‬کد (‪ )3‬در‬
‫لبنان‪ ،‬کد (‪ )1‬در سوریه و کد (‪ )0‬در ازبکستان‪ ،‬هند و پاکستان گواهی بر این ادعا است‪..." :‬‬
‫طبیعتاً سوءتفاهم و اختالفنظر همیشه وجود دارد ولی این اختالفات بهصورت مذاکره و‬
‫گفتگو حل میشد‪ .‬بهطورکلی‪ ،‬لبنانیها استقبال و پذیرش خوبی دارند و فرهیخته هستند" (کد‬
‫‪ ...)3‬سوریه چون ازلحاظ سیاسی روابط دوستانه و نزدیکی با ما داشتند و همچنین بنیاد‬
‫‪ .1‬این اعداد ناظر بر مشخصات مرجع شواهد مستخرج از مصاحبههای موردبررسی است و به نام افراد مصاحبهشونده اشاره‬
‫دارد (جدول ‪ )2‬که به دلیل رعایت حقوق فردی از ذکر نام افراد پرهیز شده است‪.‬‬
‫‪ .2‬دانشگاه مبدأ بهعنوان عرضهکننده و دانشگاه مقصد بهعنوان دریافتکننده خدمات آموزش عالی فراملی اطالق میشود‪ .‬در‬
‫اینجا‪ ،‬دانشگاه فردوسی مشهد بهعنوان دانشگاه مبدأ در عرضه دانش زبان و ادب فارسی و دانشگاههای مقصد به دانشگاههای‬
‫کشورهای لبنان‪ ،‬سوریه‪ ،‬لهستان‪ ،‬ازبکستان‪ ،‬افغانستان‪ ،‬اکراین‪ ،‬استرالیا‪ ،‬یوگسالوی‪ ،‬ژاپن‪ ،‬انگلیس موردنظر میباشند‪.‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫خالصه در جدول (‪ )3‬نشان داده شده است‪.‬‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪03 / .....‬‬
‫گسترش زبان فارسی سرمایهگذاری زیادی در سوریه کرده بود روابط بسیار خوب بود و هر‬
‫چیزی که ما الزم داشتیم برای ما فراهم بود‪ .‬تقریباً هیچ مشکلی از طرف آنها نداشتیم در هند‬
‫هم به همین منوال در آن زمان که ما بودیم چون روابط سیاسی خوب بود میزان باز بودن و‬
‫پذیرش و کالً هر روابطی خوب بود چون اصل روابط سیاسی بود که در آن زمان مثبت بود‪».‬‬
‫(کد ‪« ...)1‬بههرحال هر کشوری و قومی و نژادی یک ویژگیهایی داره دیگر در ازبکستان یا‬
‫هند و پاکستان فضا تقریباً صمیمانه بود به خاطر احساس نزدیکیهای زیادی که میکردند‪ .‬در‬
‫خوب ارتباط هم برقرار میشد»(کد ‪.)0‬‬
‫‪ .0-1-0‬انگیزه‪ :‬با توجه به تعدد بازیگران در فرایند انتقال دانش زبان فارسی‪ ،‬عرضه این نوع‬
‫خدمات در سطح برونمرزی غالباً دو انگیزه متفاوت را دنبال میکند‪ .‬نخست‪ ،‬انگیزه اشاعه و‬
‫ترویج فرهنگ ایرانی و گسترش و حفظ زبان ملی بهمنظور بهبود ارتباطات بینالمللی‪ ،‬شناسایی‬
‫فرهنگ غنی و تمدن ایرانی به دنیا از سوی وزارت علوم‪ ،‬تحقیقات و فناوری و دومین انگیزه‪،‬‬
‫انتقال عقاید و باورهای دینی و مذهبی و انتقال پیام جمهوری اسالمی و اندیشههای امام‬
‫خمینی به کشورهای دنیا میباشد که موجب ورود سازمان ارتباطات اسالمی به این حوزه و‬
‫نقشآفرینی آن شده است‪ .‬بهطور نمونه‪ ،‬چنانکه برخی مصاحبهشوندگان دراینباره اشاره‬
‫میکنند که‪« :‬وزارت علوم روی این مطلب خیلی تأکید دارد و به فرهنگ اهمیت میدهد ولی‬
‫سازمان ارتباطات اسالمی بیشتر مسائل مذهبی و عقیدتی را اهمیت میدهد و بیشتر دوست‬
‫دارد که مطالب مذهبی را ما منتقل کنیم‪ .‬انگیزه فرهنگی و هویت ملی و تقویتان از طریق زبان‬
‫فارسی است»(کد ‪ «...)1‬انگیزه انجام این کار در نظام جمهوری اسالمی هر حکومت و نهادی به‬
‫دنبال جذب فرهنگها و مردم کشورهای دیگر است ایران با زبان فارسی میتواند پیام انقالب‬
‫اسالمی را منتقل نماید و آنان را از آبشخورهای اندیشههای امام سیراب کند‪ .‬این کامالً‬
‫استراتژیک است و این تأکید رهبری و دیگر سران است که گسترش زبان در دیگر کشورها‬
‫خصوصاً لبنان که حمایت خوبی هم از ما دارند» (کد ‪« ...)3‬ازنظر ما اشاعه و ترویج فرهنگ و‬
‫گسترش زبان ملی ارتباطات جهانی و معرفی فرهنگ به جهان از طریق زبان است و نشان دادن‬
‫جایگاه تمدن و فرهنگ خودمان» (کد ‪.)2‬‬
‫‪ .3-1-0‬شایستگی‪ :‬یکی دیگر از مؤلفههای اصلی بازیگران برای ارائه خدمات آموزش عالی‬
‫فراملی مناسب‪ ،‬برخورداری از شایستگیهای الزم ازجمله میزان جذب دانشجویان میباشد‪ .‬در‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫بعضی موارد خاص ممکنه اختالفنظر باشه ولی چون محیط یا سنتها یا باورها مشابه بود‬
‫‪ /03‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫این خصوص‪ ،‬اکثر استادان شایستگیهایی ضروری برای انتقال زبان فارسی را انگیزه یادگیرنده‬
‫برای یادگیری‪ ،‬آشنایی آنها با فرهنگ ایرانی که محرک یادگیری آنها شود و همچنین تالش و‬
‫پشتکار دانشجویان برای یادگیری زبان دوم همچنین‪ ،‬آشنایی با فرهنگ ایرانی‪ ،‬فرهنگ دینی‬
‫مشترک و زبان مشترک میدانستند‪ .‬در اکثر تجارب ذکرشده از کشورها این شایستگیها وجود‬
‫داشته است‪ ،‬گرچه یکی از اساتید اذعان داشت که اگر هم نبود باید برای به وجود آمدن آنها‬
‫تالش کرد‪ .‬بهطور نمونه‪ ،‬برخی استادان چنین بیان داشتند که "‪ ...‬در ژاپن کارگران ایرانی‬
‫ایرانیها شده بود و ولیعهد ژاپن ایرانشناس بود و به زبان فارسی عالقهمند بود‪( .‬کد ‪...)2‬‬
‫"لبنانیها چون از اول دبستان زبان دوم یاد میگیرند ‪ ...‬و در یادگیری زبان نسبت به دیگر‬
‫عربزبانان مشتاقتر هستند و موفقتر هستند و در بخش شیعیان لبنان بیش از ما مجذوب‬
‫اندیشه امام بوده و این را فرض بر خود میدانند که برای آشنایی با اندیشههای امام تالش‬
‫میکنند"(کد ‪ ... "...)3‬و تسلطشان به زبان خیلی خوب بود چون اساتید لهستانی داشتند که‬
‫قبالً در ایران درسخوانده بودند با همون شیوهای قدیمی و خیلی جدی درواقع دستور فارسی‬
‫و بخشهایی که در ارتباط با مکالمه فارسی و محاوره فارسی آموخته بودند‪( ".‬کد ‪...)0‬‬
‫"قدرت جذب دانشجویان به دلیل اینکه عربزبان بودند از خیلی جهات خوب بود چون خط‬
‫و آواشناسی ما مشترک است‪( ".‬کد ‪ "...)3‬میزان جذب دانشجویان سوری به این دلیل که در‬
‫سالهای سوم و یا چهارم هستند و از قبل هم اساتید خودشان تا حدودی به زبان فارسی با‬
‫آنها کار کردهاند لذا جذب خوبی دارند‪( " .‬کد ‪.)1‬‬
‫‪ .0-0‬محتوا‪:‬‬
‫محتوای انتقال دانش زبان و ادب فارسی به چهار طریق ایجاد دورههای آموزشی‪ ،‬گروههای‬
‫آموزشی در مقاطع مختلف‪ ،‬ایجاد کرسیهای زبان فارسی و دورههای بازآموزی قابلمالحظه‬
‫است‪ .‬این محتوا عموماً بهصورت ایجاد کرسی زبان فارسی و برگزاری دورههای بازآموزی‬
‫برای استادان و دانشجویان خارجی توسط دانشگاه فردوسی مشهد بوده است‪ .‬شایانذکر است‬
‫که تجربه تأسیس دوره آموزش زبان فارسی در سال ‪ 3332-32‬در ازبکستان بهصورت ناموفق‬
‫و اخیراً در لبنان حاصلشده است‪ .‬عمومیترین شکل انتقال محتوای دانش زبان فارسی در‬
‫دانشگاه فردوسی مشهد بهصورت ایجاد کرسی زبان فارسی در کشورهایی نظیر ژاپن و‬
‫انگلستان (کد ‪)2‬؛ لبنان (کد ‪)3‬؛ سوریه (کد ‪ )1‬و ازبکستان و لهستان (کد ‪ )0‬و به شکل‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫زیادی برای منافع اقتصادی به ژاپن میرفتند و همین باعث توجه آنها به زبان و فرهنگ‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪03 / .....‬‬
‫دورههای بازآموزی برای آموزش اساتید کشورهای هند (کد ‪ )0 ،1‬و پاکستان (کد ‪ )1‬بوده‬
‫است‪ .‬در این خصوص یکی از دستاندرکاران اصلی راهاندازی این دوره چنین اظهار میدارد‬
‫که « در لبنان عالوه بر کرسی زبان فارسی دانشگاه فردوسی مشهد به کوشش سفارت ایران و‬
‫رایزنی فرهنگی ایران در لبنان موفق به تأسیس رشته زبان و ادبیات فارسی در مقطع لیسانس‬
‫شده است‪ ...‬این کار مهمی بود از این حیث که در دانشگاه لبنان با قدمت ‪ 32‬سالهاش زبان‬
‫فارسی را نداشتند‪ .‬با همکاری سفارت و رایزنی‪ ،‬با برنامه درسی که من تألیف کردم و با اساتید‬
‫دانشگاه فردوسی مشهد است" (کد ‪.)3‬‬
‫‪ .3-0‬زمینه‪:‬‬
‫یکی از مهمترین مؤلفههای کلیدی و مؤثر در فرایند انتقال دانش بهویژه دانش زبان و ادب‬
‫فارسی‪ ،‬زمینه است که ناظر بر تفاوتهای فرهنگی‪ ،‬روابط‪ ،‬سرمایه اجتماعی‪ ،‬فاصله فیزیکی و‬
‫زیرساختارهای سازمانی میباشد‪.‬‬
‫‪ .1-3-0‬تفاوتهای فرهنگی‪ :‬با نظر به یافتههای بهدستآمده میتوان کشورهای مقصد را از‬
‫لحاظ فرهنگی در دودسته قرار داد‪ :‬یک گروه کشورهایی که همسایه ایران هستند و یا حتی‬
‫درگذشته جزئی از ایران بودهاند و گروه دیگر کشورهای غیر همسایه و دور میباشند‪.‬‬
‫کشورهای دسته اول به لحاظ فرهنگی بسیار نزدیک به کشور ما بوده و در انتقال دانش و‬
‫آموزش زبان ازلحاظ فرهنگی مشکلی ندارند و حتی این تشابهات فرهنگی باعث انتقال‬
‫سریعتر و بهتر دانش میشود‪ .‬بهطور نمونه‪ ،‬برخی شواهد حاکی از آن است که "در لبنان‬
‫تشابهات بیشتر از تفاوتهاست‪ .‬روابط خوبی داریم و در برخورد اول مثل ما و حتی بهتر از ما‬
‫برخورد میکردند‪ .‬تشابه مذهب نیز کمک بیشتری میکرد" (کد ‪"...)3‬ازلحاظ فرهنگی سوریه‬
‫و پاکستان هیچ مشکلی با ما نداشتند‪ .‬چون ازنظر فرهنگی به فضای ایران بسیار نزدیک بودند و‬
‫روابط بسیار دوستانه و باز بود و ما از این منظر مشکلی نداشتیم"(کد ‪.)1‬‬
‫اما دسته دوم کشورهایی که تفاوت فرهنگی زیادی با ما دارند و همسایه هم نیستند‪ .‬این تفاوت‬
‫فرهنگی در انتقال دانش و درک زبان و مفهوم کنایهها و ایهام و تمثالهای زبان فارسی بسیار‬
‫مشکل ایجاد میکند‪ .‬عدم تشابه فرهنگی مانع بزرگی برای درک درست این مفاهیم در زبان‬
‫فارسی میشود‪ .‬همچنین از طرف دیگر این تفاوت فرهنگی باعث برخی مسائل سیاسی نیز‬
‫شده است که باعث بیشتر شدن موانع ارتباطی و انتقال دانش میشود‪ .‬بهطور نمونه‪ ،‬برخی‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫لبنانی از سال ‪ 3332‬عمالً کرسی تأسیس شد و اکنون لیسانس زبان فارسی در لبنان به نام‬
‫‪ /02‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫استادان در تأیید این ادعا خاطرنشان کردند که "تفاوت فرهنگی ما با انگلیس به دلیل زیاد‬
‫بودن‪ ،‬مشکل ایجاد میکرد‪ .‬آنها به این زبان بهعنوان زبان خارجی نگاه میکردند و این ارتباط‬
‫روزبهروز بدتر میشد‪ .‬یک مشکل دیگر هم حضور دانشجویان آنها در کشور مبدأ است‪ .‬آنها‬
‫هر زبانی که داشتند بعد از دو سال دانشجویان را به کشور مبدأ میفرستادند تا در محیط زبان‬
‫را بیاموزند چون یک اصل هست که زبان فقط در محیط است که نهادینه میشود و چون‬
‫مشکالت سیاسی اجازه ورود دانشجویان خارجی به ایران را نمیداد و از طرفی آنها هم‬
‫بیشتر میشد"(کد ‪"...)2‬مهمتر از بحث فرهنگی بحثهای سیاسی است که درواقع ناخواسته‬
‫مسائل فرهنگی را تحتالشعاع قرار میده مثالً استادان کشورهای دیگر به ارتباط با ما عالقه‬
‫دارند ولی مالحظات سیاسی مانع از این ارتباط شده است" (کد ‪.)0‬‬
‫‪ .0-3-0‬سرمایه اجتماعی‪ :‬این عامل بر تعامالت علمی مثبت بین دو کشور و درنتیجه آن‪،‬‬
‫رشد و گسترش ارتباطات بین اساتید و دانشجویان‪ ،‬اشتراک دانش و رشد دانش داللت دارد‪.‬‬
‫این روابط که بهنوعی سرمایه اجتماعی محسوب میشود‪ ،‬توان کشورها را در دستیابی به علم‬
‫روز و جلوگیری از تکرار آزمایشهای علمی هزینهبر و وقتگیر‪ ،‬باال میبرد‪ .‬تأسیس مرکز‬
‫علمی آموزش زبان فارسی به غیرفارسیزبانان در دانشگاه فردوسی مشهد نمود واقعی کوشش‬
‫این دانشگاه برای شکلگیری سرمایه اجتماعی در سطح روابط بینالمللی قلمداد میشود‪.‬‬
‫بهطور نمونه‪ ،‬یکی از مصاحبهشوندگان در تبیین این عامل چنین اشاره داشت که "سرمایه‬
‫اجتماعی با الگوی زبان فارسی در دنیا موفق بود‪ .‬این امر باعث شده تا ارتباط با کشورها بیشتر‬
‫شود‪ .‬حتی مراکزی برای آموزش زبان فارسی به غیرفارسیزبانان ایجادشده که اولین آن‬
‫دانشگاه قزوین و دومین آن مرکز دهخدا و سومین مرکز دانشگاه فردوسی است که دانشجویان‬
‫از همه جای دنیا به این مراکز مراجعه کردهاند"(کد ‪.)3‬‬
‫‪ .3-3-0‬زیرساختها‪ :‬یکی از مؤلفههای زمینه در مدل مفهومی موردنظر است که به دو بخش‬
‫زیرساختهای سختافزاری و نرمافزاری تقسیم میشود‪ .‬بخش سختافزاری به تجهیزات‬
‫کامپیوتری‪ ،‬تجهیزات آزمایشگاهی و البراتوار زبان اشاره دارد و زیرساختهای نرمافزاری شامل‬
‫نرمافزارها‪ ،‬محتوا و برنامههایی الکترونیکی در رابطه با آموزش زبان و ادبیات فارسی میباشد‪ .‬از‬
‫دیدگاه مصاحبهشوندگان‪ ،‬وضعیت زیرساختهای سخت و نرم موردنیاز برای انتقال دانش زبان و‬
‫ادب فارسی در سطح برونمرزی چنین توصیف شده است که "زیرساختها هیچگاه فراهم نیست‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫اعتماد نمیکردند که به ایران بیایند لذا روزبهروز بیتوجهی به این زبان در آن کشورها بیشتر و‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪03 / .....‬‬
‫و اینها بهتدریج فراهم میشود‪ .‬در ایران زیرساختهای سختافزاری مثل کالس و آزمایشگاه‬
‫زبان و کتاب و‪ ..‬بهسرعت فراهمشده است‪ .‬ولی در مورد نرمافزار هنوز عقب هستیم‪ .‬تالش میکنیم‬
‫تا کتابها را بهصورت نرمافزاری آمادهسازی کنیم و در اختیار زبان آموزان قرار دهیم"(کد ‪"...)3‬در‬
‫سوریه زیرساختها آماده بود و میتوانست مرکز آموزش زبان به همه کشورها شود‪ .‬چون‬
‫شبکههای خیلی گستردهای برای همه کشورها داشت ولی فناوری آنها از کشور ما عقبتر است و‬
‫ایران بیشتر به آنها کمک کرده است" (کد ‪.)1‬‬
‫فیزیکی با توجه به گسترش فناوریهای حملونقل امروزه مشکلی برای برقراری تعامل و‬
‫انتقال دانش ایجاد نمیکند‪ .‬بلکه آنچه مهم است همان مشکالت و موانع سیاسی و گاهی‬
‫فرهنگی است‪ .‬بهطور نمونه‪ ،‬یکی از مصاحبهشوندگان بر این عقیده است که "فاصلههای‬
‫جغرافیای در دنیا اآلن مشکلآفرین نیست‪ .‬ولی آگه تبعاتش قومی‪ ،‬نژادی یا فرهنگی باشد‪،‬‬
‫شاید کمی مشکل پیش بیاد" (کد ‪.)0‬‬
‫‪ .4-0‬رسانه‪:‬‬
‫رسانه بهعنوان چهارمین مؤلفه فرایند انتقال دانش ناظر بر زبان‪ ،‬کانالهای ارتباطی و‬
‫فناوریهای اطالعات میباشد‪.‬‬
‫‪ .1-4-0‬کانالهای ارتباطی و فناوری اطالعات‪ :‬بنا بر شواهد بهدستآمده‪ ،‬مهمترین‬
‫واصلیترین رسانه مورداستفاده برای عرضه دانش زبان و ادب فارسی در همه کشورهای‬
‫موردنظر «کتاب» بوده است‪ .‬بهطور نمونه‪ ،‬برخی استادان بیان داشتند که "رسانه خاصی اون موقع‬
‫نبود شاید سی دی‪ ،‬نه سی دی هم نهفقط نوار بود که بعضی چیزها را ضبط کرده بودند و کسی‬
‫اینترنت را نمیشناخت و ویدئو هم نبود و کتابهایی داشتن برای آموزش پایه و متون ساده‬
‫فارسی براشون میگفتیم قصههای بزرگساالن" (کد ‪ .)2‬عالوه بر کتاب در برخی کشورها‪،‬‬
‫فناوریهایی مثل کامپیوتر و اینترنت در قالب فایلهای محتوای الکترونیکی‪ ،‬سایتهای اینترنتی و‬
‫فیلم و موسیقی استفاده میشده است‪" :‬عالوه بر کتاب‪ ،‬نرمافزار که اینها بهصورت پاورپوینت‬
‫آمادهشده و سی دی و فرهنگ زبان هم در سی دی آماده شد‪ .‬ولی طراحی نرمافزارهای‬
‫حرفهایتر الزم است‪ .‬برخی کانونهای زبان هم مواد آموزشی خوبی تهیهکردهاند که بهصورت‬
‫صوتی و تصویری می باشد"‪ .‬همچنین‪ ،‬کارگاههای آموزشی‪ ،‬جشنوارههای ملی و محلی‪،‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫‪ .4-3-0‬فاصله فیزیکی‪ :‬نتایج بهدستآمده در این خصوص حاکی از آن است که فاصله‬
‫‪ /02‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫سفرهای علمی بهعنوان راههای دیگر انتقال دانش مورداستفاده واقع شده است‪ .‬بهطور مثال‪ ،‬در‬
‫یک مصاحبه عنوان شد که " یک کار یک هفته جشن ملی داشتند و هر دپارتمانی با زبان خودش‬
‫که تدریس میکرد نمایشنامه با فرهنگ خاص همان زبان برگزار میکردند مثالً ما از آنها‬
‫خواستیم به زبان فارسی نمایشنامه فارسی اجرا کنند‪ ،‬بازارچه کاالهای خاص ایرانی درست کرده‬
‫بودند به فروش میگذاشتند‪ ،‬مثالً دخترهای ژاپنی چادر سیاه به سر کرده بودند تا فرهنگ ایرانی‬
‫را نشان دهند"‪ "...‬گاهی سفرهای بیرون شهری میرفتیم و از اون سفرها بسیار استفاده‬
‫در ازبکستان فیلم هم یکی دو ساعت نمایش میدادیم در لهستان هم بود ولی در برنامه نبود‪ .‬در‬
‫لهستان چون ذوق هنری از جنس سینمایی زیاد بود دائماً از کارگردانها دعوت میکردند و فیلم‬
‫نمایش میدادند مصاحبه میکردند"(کد ‪.)0‬‬
‫‪ .0-4-0‬زبان‪ :‬از لحاظ زبان‪ ،‬وضعیت انتقال دانش زبان و ادب فارسی را در چهار دسته از‬
‫کشورها میتوان موردبحث قرار داد‪ .‬دسته اول کشورهای لبنان‪ ،‬سوریه و پاکستان هستند که‬
‫حروف الفبایی یکسان با زبان فارسی دارند‪ .‬لذا‪ ،‬انتقال دانش زبان و ادبیات فارسی در این‬
‫کشورها با مشکالت کمتری همراه بود‪ .‬بهطور نمونه‪" ،‬در لبنان عالوه بر مشابهت حروف‬
‫الفبای تعداد ‪ 3022‬کلمه مشترک نیز بین عربی و فارسی است که از ابتدا دانشجویان این‬
‫گنجینه لغت را دارند و همین کار را بسیار سادهتر میکند" (کد ‪ .)3‬دسته دوم کشورهایی مانند‬
‫انگلستان‪ ،‬ژاپن و لهستان هستند که حروف الفبایی مشترک با زبان فارسی ندارند‪ .‬لذا‪ ،‬این گروه‬
‫در مقایسه با گروه اول‪ ،‬با مشکالت بیشتری در انتقال دانش زبان فارسی مواجه میشوند‪.‬‬
‫بهطور مثال‪ ،‬یکی از استادان در این زمینه بیان داشت که "طبیعی است که در ژاپن قدری‬
‫مشکلتر است‪ .‬یادگیری زبان به خاطر اینکه از فارسی دور بود‪ ،‬سخت بود‪ .‬لذا‪ ،‬اغلب از زبان‬
‫واسطه انگلیسی استفاده میشد‪( ".‬کد ‪ .)2‬دسته سوم کشورهایی را شامل میشود که ازلحاظ‬
‫فرهنگی و ذوق ادبی به فرهنگ ایرانی نزدیک هستند و مفاهیم مشترک ادبی بین دو کشور زیاد‬
‫است‪ .‬بهعنوانمثال" البته در ازبکستان‪ ،‬هند و پاکستان جنبههای ذوقی ادبی آثارشان که به‬
‫فارسی نزدیکتر است کمتر مشکل بود" (کد ‪ .)0‬دسته چهارم شامل کشورهایی است که تشابه‬
‫فرهنگی و ادبی با ایران ندارند و حتی ساختار زبان و مفاهیم در آنها متفاوت است‪ .‬در این‬
‫کشورها انتقال مفهوم بسیار سختتر از موارد دیگر صورت میگیرد‪ .‬بهطور نمونه‪ "،‬در لهستان‬
‫کلمه دوپهلو و تعارف اصالً ندارند‪ .‬در زبان آنها تشخیص مرز بین طنز شوخی و جدی خیلی‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫میکردیم" (کد ‪"...)2‬بخشهایی از آموزش و برنامه آموزشی ما مطبوعات و مجالت و اینها بود‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪03 / .....‬‬
‫سخت بود‪ .‬ازاینجهت باید یک کسی در ایران حضور میداشت تا بفهمد شما چه میگویید‪.‬‬
‫تفسیر بعضی بیتها و متون ادبی خیلی دیر برایشان هضم میشد و خصلت زبانی و فرهنگی‬
‫آنها مجالی برای اینجور کاربردهای خاص و طنزآمیز ایهام دار خیلی نداشت" (کد ‪.)0‬‬
‫جدول ‪ :3‬خالصه یافتههای پژوهش بر اساس مؤلفههای نظری‬
‫مؤلفهها‬
‫زیر مؤلفهها‬
‫میزان باز بودن و اعتماد و‬
‫میزان پذیرش و باز بودن همه کشورها مطلوب ارزیابی شد‪.‬‬
‫الف) انگیزه اشاعه و ترویج فرهنگ ایرانی و گسترش و حفظ زبان ملی‬
‫بهمنظور بهبود ارتباطات بینالمللی؛‬
‫انگیزه‬
‫ب) انتقال عقاید و باورهای دینی و مذهبی و انتقال پیام جمهوری‬
‫اسالمی و اندیشههای امام خمینی به کشورهای دنیا بیش از همه مطرح‬
‫بازیگران‬
‫شد‪.‬‬
‫انگیزه یادگیرنده برای یادگیری؛‬
‫قابلیت جذب و شایستگی‬
‫برای انتقال دانش‬
‫آشنایی آنها با فرهنگ ایرانی بهعنوان محرک یادگیری؛‬
‫تالش و پشتکار دانشجویان برای یادگیری زبان دوم؛‬
‫فرهنگ دینی و زبان مشترک‪.‬‬
‫در اکثر تجارب ذکرشده از کشورها این شایستگیها قابلمالحظه است‪،‬‬
‫محتوا‪ :‬دانش زبان و ادبیات فارسی که عموماً بهصورت ایجاد کرسی زبان‬
‫محتوا‬
‫ماهیت و نوع دانش‬
‫فارسی و برگزاری دورههای بازآموزی برای استادان و دانشجویان‬
‫خارجی توسط دانشگاه فردوسی مشهد بوده است‪.‬‬
‫تفاوتهای فرهنگی‬
‫زمینه‬
‫فرهنگ متفاوت بازدارنده بود‪.‬‬
‫روابط و سرمایه اجتماعی‬
‫تجربه دانشگاه فردوسی در این مورد مثبت ارزیابی شده است‪.‬‬
‫فاصله فیزیکی‬
‫فاصله فیزیکی مانعی در انتقال دانش ایجاد نمیکند‪.‬‬
‫زیرساختارهای سازمانی‬
‫زبان‬
‫رسانه‬
‫عامل فرهنگ در کشورها با فرهنگ مشابه تقویتکننده و در کشورها با‬
‫کانالهای ارتباطی و‬
‫فناوری اطالعات و‬
‫ارتباطات‬
‫شامل دودسته زیرساختهای نرم و سخت که در کشورهای موردنظر‬
‫زیرساخت سخت از نرم آمادهتر بود‪.‬‬
‫کشورهایی که حروف الفبایی مشابه فارسی داشتند مشکل کمتری نسبت‬
‫به کشورهایی که حروف آنها متفاوت بود‪ ،‬داشتند‪.‬‬
‫اغلب به صورت کتاب و در برخی موارد از سی دی‪ ،‬نمایشنامه‪ ،‬فیلم‪،‬‬
‫موسیقی و سفر علمی استفادهشده است‪.‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫صداقت‬
‫نتیجه کلی‬
‫‪ /01‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫‪ -3‬سوقدهندهها و بازدارندههای انتقال دانش زبان و ادب فارسی در بستر همکاریهای‬
‫دانشگاهی بینالمللی‬
‫بانظر به دیدگاههای مصاحبهشوندگان‪ ،‬مهمترین عواملی که وجود و تقویت آنها در مقام سوق‬
‫دهنده و عدم توجه و نبود آنها در مقام بازدارندههای انتقال دانش زبان و ادب فارسی در‬
‫دانشگاه فردوسی مشهد بهعنوان یک منبع مهم عرضهکننده خدمات آموزش عالی فارسی‬
‫قابلمالحظهاند عبارتاند از عوامل سیاسی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬زبانی و فردی (جدول ‪.)1‬‬
‫مؤلفه‬
‫سو ق دهندهها‬
‫بازدارندهها‬
‫احساس عدم امنیت برای انگلیسها و ژاپنیها در‬
‫سیاسی‬
‫هم خط بودن گروه حزب آ‪ ...‬در لبنان با‬
‫ایران (کد ‪)2‬‬
‫جمهوری اسالمی ایران ازلحاظ سیاسی (کد ‪ )3‬ترویج ایران هراسی در کشورهای دیگر (کد ‪)3‬‬
‫ایجاد ذهنیت منفی نسبت به ایران (کد ‪)2‬‬
‫تشابه فرهنگی با کشورهای همسایه مثل هند‪ ،‬عدم تشابه فرهنگی با کشورهای غربی مثل لهستان‬
‫فرهنگی‬
‫پاکستان و ازبکستان (کد ‪ )0‬سوریه (کد ‪)1‬‬
‫(کد ‪ )0‬ژاپن و انگلیس (کد ‪)2‬‬
‫تشابه ذوق و سلیقه هنری در کشورهای هند‪،‬‬
‫فقدان تبلیغات هنری‪ ،‬گسترده و متنوع ازآنچه‬
‫پاکستان و ازبکستان (کد ‪)0‬‬
‫فرهنگ ما دارد (کد ‪)3‬‬
‫آمادگی زیرساختها در ژاپن و انگلیس (کد‬
‫زیرساختها‬
‫زبان‬
‫‪ )2‬سوریه (کد ‪)1‬‬
‫عدم آمادگی زیرساختی و بدتر بودن موقعیت‬
‫کشورهای لبنان (کد ‪ )3‬هند و پاکستان و ازبکستان‬
‫(کد ‪)0‬‬
‫کمکهای مالی ایران به آمادهسازی‬
‫مشکل اقتصادی برای ایجاد بخش یا گروه زبان‬
‫زیرساختهای سوریه (کد ‪)1‬‬
‫فارسی در کشورهای دیگر (کد ‪ ،2‬کد)‬
‫مشابهت حروف الفبایی در کشورهای لبنان‬
‫عدم مشابهت حروف در کشورهای لهستان (کد‬
‫(کد ‪ )3‬سوریه (کد ‪ )1‬و پاکستان (کد ‪)0‬‬
‫‪ )0‬ژاپن و انگلیس (کد ‪)2‬‬
‫تشابه ایهام و استعارههای ادبی به دلیل تشابه‬
‫عدم تشابه ایهام و استعارههای ادبی به دلیل عدم‬
‫فرهنگی و تسهیل انتقال مفهوم (کد ‪)0‬‬
‫تشابه فرهنگی و تفاوت ساختارهای زبانی (کد ‪)0‬‬
‫اشتباهات برخی از اساتید گذشته در انتقال مذهب‬
‫بازیگران‬
‫کارایی مثبت مدرسان و ایجاد سابقه خوب‬
‫و ایدئولوژی در لفافه زبان فارسی و ایجاد ذهنیت‬
‫(کد ‪)0‬‬
‫منفی در کشورهای دیگر (کد ‪ )1‬سابقه داشتن‬
‫تجربه منفی از مدرسان گذشته (کد ‪)2‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫جدول ‪ .4‬عوامل سوقدهنده و بازدارندهی مؤثر بر انتقال دانش در بستر همکاریهای دانشگاهی بینالمللی‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪00 / .....‬‬
‫نتیجهگیری‬
‫هدف اصلی این پژوهش‪ ،‬شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش زبان و ادب فارسی در‬
‫همکاریهای بین دانشگاهی بینالمللی بود‪ .‬برای این منظور‪ ،‬از دیدگاه دستاندرکاران و‬
‫استادان فعال و دارای تجربه به بررسی تجربه دانشگاه فردوسی مشهد در زمینه گسترش زبان و‬
‫ادبیات فارسی در سطح بینالملل پرداخته شد‪ .‬نتایج حاصل از مصاحبههای صورت گرفته در‬
‫چهارچوب الگوی مفهومی عوامل مؤثر بر انتقال دانش فراملی با تأکید بر چهار مؤلفه اصلی‬
‫بنا بر نتایج بهدستآمده‪ ،‬در فرایند انتقال دانش زبان و ادب فارسی عالوه بر دانشگاه فردوسی‬
‫مشهد‪ ،‬بازیگران دیگری نظیر وزارت علوم‪ ،‬تحقیقات و فناوری‪ ،‬سازمان فرهنگ و ارتباطات‬
‫اسالمی‪ ،‬رایزنی فرهنگی ایران و سفارتخانههای ایران در کشورهایی مانند لبنان‪ ،‬سوریه‪،‬‬
‫لهستان‪ ،‬ازبکستان‪ ،‬افغانستان‪ ،‬اکراین‪ ،‬استرالیا‪ ،‬یوگسالوی‪ ،‬ژاپن‪ ،‬انگلیس بهعنوان عرضهکننده‬
‫دانش فراملی نقشآفرینی میکنند‪ .‬تعدد بازیگران‪ ،‬زمینه ورود اهداف و انگیزههای مختلف به‬
‫برنامههای آموزش عالی فراملی را فراهم ساخته است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬یافتهها نشان داد که انتقال‬
‫مؤثر دانش فراملی زبان فارسی نیازمند توجه به الزاماتی است که تجربه دانشگاه فردوسی‬
‫مشهد در برخی عاملها نظیر باز بودن و روابط مبتنی بر اعتماد و صداقت با کشورهای مزبور‬
‫میباشد که البته زمینه تسهیل و تسریع این روابط بهطور عمده بر پایه اشتراکات فرهنگی‪،‬‬
‫زبانی‪ ،‬دینی و سیاسی استوار است این یافته همراستا با یافتههای دان و نی (‪ )2232‬میباشد‬
‫آنها نیز در تحقیق خو د به اهمیت باز بودن‪ ،‬اعتماد و صداقت بین دو طرف گیرنده و فرستنده‬
‫اشارهکردهاند‪ .‬در این میان همانطور که رحیمیان (‪ )3330‬و دان و نی (‪ )2232‬در مطالعات‬
‫خود بیان کردند‪ ،‬فاصله جغرافیایی با تکیهبر قابلیتهای فناوری اطالعات و ارتباطات اغلب‬
‫کماهمیت تلقی شده است‪ .‬همچنین‪ ،‬وجود محرکهای یادگیری زبان فارسی بهعنوان زبان دوم‬
‫زمینه الزم برای ایجاد و تقویت قابلیت جذب و شایستگیهای الزم برای انتقال دانش زبان‬
‫فارسی را در کشورهای متقاضی این خدمات فراهم مینماید‪ .‬از مهمترین این محرکها در‬
‫تجربه اخیر دانشگاه فردوسی مشهد با کشور لبنان‪ ،‬اشتیاق متقاضیان برای آشنایی با اندیشههای‬
‫امام خمینی (ره) میتوان اشاره کرد این یافته پژوهش همراستا با یافته رحیمیان (‪ )3330‬که در‬
‫پژوهش خود عنوان کرده است که فراگیران غیرفارسیزبان برای سیراب شدن از اندیشهها و‬
‫آموزههای امام خمینی و اسالم شوق یادگیری زبان فارسی را دارند‪ ،‬میباشد‪.‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫بازیگران‪ ،‬محتوا‪ ،‬زمینه و رسانه گزارش شدند‪.‬‬
‫‪ /00‬فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران ‪ ‬سال هفتم ‪ ‬شماره اول ‪ ‬زمستان ‪3333‬‬
‫محتوای فرایند انتقال دانش فراملی‪ ،‬زبان و ادب فارسی است که طی تجربه دانشگاه فردوسی‬
‫مشهد به شیوههای مختلف ازجمله ایجاد کرسیهای زبان فارسی‪ ،‬تأسیس قطب علمی زبان و‬
‫ادب فارسی‪ ،‬برگزاری دورههای بازآموزی‪ ،‬تأسیس شعبه دانشگاهی در تاشکند‪/‬ازبکستان (طی‬
‫سالهای ‪ 3332‬تا ‪ )3332‬و تأسیس مرکز علمی آموزش زبان فارسی به غیرفارسیزبانان‬
‫صورت میگیرد‪ .‬رایجترین روش برای عرضه این محتوا‪ ،‬ایجاد کرسیهای زبان فارسی در‬
‫کشورهای مختلف بوده است‪ .‬تجربه جدید تأسیس مرکز علمی آموزش زبان فارسی به‬
‫غیرفارسیزبانان در دانشگاه فردوسی مشهد‪ ،‬نمود واقعی کوشش دانشگاه برای شکلگیری‬
‫دانش فراملی به شمار میآید‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬در آستانه ورود به عصر جامعه دانایی محور و بهمنظور پاسخگویی مناسب به افزایش تقاضا‬
‫برای ورود به آموزش عالی‪ ،‬انتظار میرود پدیده آموزش عالی فراملی بهعنوان یک فرصت مناسب‬
‫تلقی شود و از سوی مسئوالن و متولیان دانشگاه فردوسی مشهد بهعنوان یک ضرورت اساسی برای‬
‫رقابت در عرصه آموزش عالی بینالمللی باور و پذیرفته شود‪ .‬به نظر میرسد دانشگاه فردوسی مشهد‬
‫با نظر به نقش و جایگاه استراتژیکی خود در شرق کشور ایران و خراسان رضوی عمده زمینه‬
‫همکاریهای بینالمللی خود با مراکز علمی خارج از کشور را بر تقویت‪ ،‬توسعه و اشاعه فرهنگ و‬
‫زبان و ادبیات فارسی با تدوین برنامه جامعی که اهداف‪ ،‬برنامهها‪ ،‬زیرساختها‪ ،‬فرایندها و رویههای‬
‫ارائه این خدمات را بهطور مشخص به تصویر بکشد‪ ،‬متمرکز نماید‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬انتظار میرود‬
‫سیاستها‪ ,‬اهداف و رویههای مربوط به ساختار مدیریت‪ ,‬تسهیالت آموزشی و رفاهی‪ ,‬اهداف و‬
‫محتوی برنامهها و واحدهای درسی متناسب با نیازهای فرهنگی و زبانی جوامع و با در نظر گرفتن‬
‫زیرساختهای فنی و اجتماعی الزم برای عرضه خدمات آموزشی و پژوهشی تنظیم و تدوین شود‪.‬‬
‫در این میان‪ ،‬مدرسان بهعنوان نمایندگان و مروجان فرهنگ و زبان ایرانی‪-‬اسالمی نقشی مهم در فرایند‬
‫انتقال دانش فراملی ایفا میکنند‪ .‬از این حیث که غلبه بر بسیاری از محدودیتهای فرهنگی‪ ،‬اقتصادی‪،‬‬
‫زبانی و حتی سیاسی وابسته به توانمندیهای استادان اعزامی به این کشورها و نیز ایجاد انگیزه در بین‬
‫غیرفارسیزبانان عالقهمند به فراگیری زبان و ادب فارسی میباشد‪ .‬ازاینرو‪ ،‬طرح برنامهای آموزشی‬
‫بهصورت برگزاری نشستهای مشترک ساالنه برای استادان باهدف به اشتراکگذاری تجربههای موفق‬
‫و ناموفق و سپس مستندسازی آنها به شکل دستورالعملها و رهنمودها میتواند مؤثر واقع شود‪ .‬و از‬
‫طرفی آموزشهای الزم در خصوص عناصر کلیدی ارتباط بین دو کشور به مدرسانی که کاندید این‬
‫تبادالت علمی هستند‪ ،‬داده شود‪ .‬تنوعبخشی عرضه خدمات آموزش عالی فراملی در ابعاد مختلف‬
‫آموزشی‪ ،‬پژوهشی‪ ،‬فرهنگی و فناوری میتواند ضمن کمک به رفع محدودیتهای احتمالی‪ ،‬زمینه‬
‫تقویت همکاری بینالمللی را فراهم آورد‪.‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
‫سرمایه اجتماعی در سطح روابط بینالمللی بهعنوان یکی از عاملهای مؤثر در فرایند انتقال‬
‫شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال دانش ‪03 / .....‬‬
‫بهطورکلی پیشنهاد میشود که مدیران و مسئوالن روابط بینالملل دانشگاه به تدوین برنامهها و‬
‫کارگاههایی جهت تسهیل استقرار عناصر انتقال دانش بین دو کشور برگزار نمایند‪.‬‬
‫‪Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019‬‬
3333 ‫ زمستان‬ ‫ شماره اول‬ ‫ سال هفتم‬ ‫ فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران‬/03
:‫فهرست منابع‬
‫ آموزش فراملی در ایران و پیشنهاد‬.)3330( ‫ نسرین‬،‫ رضوان؛ اسدی‬،‫بازرگان؛ عباس؛ حسینقلی زاده‬
.‫ طرح پژوهشی موسسه پژوهش و برنامهریزی آموزش عالی‬.‫ساختار مناسب برای ارتقاء کیفیت آن‬
Downloaded from ihej.ir at 10:59 +0430 on Tuesday May 28th 2019
‫ پژوهشی‬-‫ نشریه علمی‬.‫ مشکالت و راهکارها‬:‫ آموزش زبان فارسی در برزیل‬.)3330( ‫ جالل‬،‫رحیمیان‬
.2 ‫ شماره‬،‫گوهرگویا‬
Albino, V., Garavelli, A. C., & Schiuma، G. (1998). Knowledge transfer and interfirm relationships in industrial districts: the role of the leader firm. Technovation،
19(1), 53-63.
Dawes, S. S., Gharawi, M., & Burke, B. (2011, January). Knowledge and
information sharing in transnational knowledge networks: a contextual perspective.
In System Sciences (HICSS), 2011 44th Hawaii International Conference on (pp. 110). IEEE.
Duan, Y., Nie, W., & Coakes, E. (2010). Identifying key factors affecting
transnational knowledge transfer. Information & management, 47(7), 356-363.
Gharawi, M. A., Dawes, S. S., & Dawes, G. (2010). Conceptualizing Knowledge
and Information Sharing in Transnational Governmental Networks.
Lee H, Choi B. Knowledge management enablers, processes,and organizational
performance: an integrative view and empirical examination. J Manage Inform Syst
2003;20(1):179–228.
Lisana & Pillay, Hitendra (2012). Social ties as key knowledge transfer agents
between Indonesian and Australian universities: Perspectives from an Indonesian
university. In Brown, N., Jones S. M. and Adam, A. (Eds.) Research and
Development in Higher Education: Connections in Higher Education, 35 (pp 298 –
308). Hobart, Australia, 2 – 5 July 2012.
Michels, N. (2011). A Conceptual Approach towards Understanding Issues in the
Third Stream: Conceptions of Valid Knowledge and Transfer in UK Policy. In
Innovation through Knowledge Transfer 2010 (pp. 43-61). Springer Berlin
Heidelberg.
Miesing, P., Kriger, M. P., & Slough, N. (2007). Towards a model of effective
knowledge transfer within transnationals: The case of Chinese foreign invested
enterprises. The Journal of Technology Transfer, 32(1-2), 109-122.
Organization for Economic Co-operation and Development (2002). Education at a
Glance.Paris: OECD.
Sutrisno, A., Hartanto, D., & Pillay, H. K. (2012). Transnational higher education
programs for facilitating inter-university knowledge transfer: University of
Indonesia’s experience. In 23rd ISANA International Education Association
Conference Proceedings. ISANA International Education Association Inc.
Van Der Heide, S., Van Der Sijde, P. & Terlouw, C. (2007).Exploring
'transnational' university cooperation in knowledge transfer: A European
perspective. Industry and Higher Education 01/2010; 24(1):17-27.
Vignoli, G., (2004) “What is transnational education?” Retrieved from
http://www.cimea.it/files/207_114.pdf