YOXLAMA BALANSININ HAZIRLANMASI Mühasibat uçotunda əsas prinsiplərdən biri də odur ki, hər hansı əməliyyat üzrə ikili yazılış verilərkən, “hər bir debet yazılışı müvafiq kredit yazılışı ilə müşayiət olunmalıdır”. Əgər yazılışlar verilərkən, heç bir səhvə yol verilməmişdirsə, sonda müəssisənin bütün hesabları üzrə cəmi debet qalıqları ilə cəmi kredit qalıqları bir-birinə bərabər olmalıdır. Maliyyə hesabatları hazırlanmazdan əvvəl bütün mühasibat qeydiyyatlarının riyazi dəqiqliyi bir daha yoxlanılmalıdır. Yoxlama balansının hazırlanması dedikdə, bütün hesabların və hər bir hesab üzrə müvafiq qalığın müəyyən tarixdə siyahı şəklində göstərilməsi başa düşülür. Yoxlama balansı mühasibat qeydiyyatlarının riyazi dəqiqliyinə əmin olmaq üçün bir vasitə hesab edilir. Əgər yoxlama balansında debet qalıqlarının cəmi kredit qalıqlarının cəminə bərabər olmazsa, deməli hesablarda şübhəsiz olaraq, səhvlər mövcuddur. Maliyyə hesabatları hazırlanmazdan əvvəl bu səhvlər aşkar edilməli və aradan qaldırılmalıdır. Lakin yoxlama balansında debet və kredit hesablarının balans təşkil etməsi heç də o demək deyil ki, hesablarda heç bir xətaya yol verilməmişdir. Çünki hesablarda bir-birini kompensasiya edən xətalar da ola bilər. Maliyyə hesabatlarının hazırlanması bütün mühasibat uçotu tapşırığının məğzini təşkil edir. Yoxlama balansı olmadan maliyyə hesabatlarının hazırlanmasının mümkünsüz olması yoxlama balansının nə dərəcədə böyük əhəmiyyətə malik olmasını bir daha sübut edir. Yoxlama balansı dedikdə, müəyyən bir vaxtda bütün hesablar üzrə qalıqların xülasə şəklində göstərilməsi başa düşülür. Yoxlama balansının hazırlanma məqsədi Tələb olunan bütün kitabları hazırladıqdan sonra hesablar üzrə bütün qalıqların icmalının bir yerə toplanılması üçün yoxlama balansı hazırlanır. Bu mühasibat uçotu aparılarkən riyazi xətalara yol verilib verilməməsinin yoxlanılmasında mühasibə çox böyük köməklik göstərir. Yoxlama balansı hazırlanarkən, hər bir hesab üzrə verilmiş debet və kredit qalıqları cəmlənir. Əgər yoxlama balansının debet sütununda tapılmış cəm ilə kredit sütununda tapılmış cəm bir-birlərinə bərabər olmazsa, onda biz dərhal bilməliyik ki, hesab qalıqlarının hesablanmasında müəyyən xətalara yol verilmişdir. Hesabların hazırlanmasında heç bir riyazi xətalara yol verilmədiyinə əmin olmaq üçün yoxlama balansı ilkin vasitə hesab edilir. Riyazi səhvlərin olub-olmadığının yoxlanılması yoxlama balansının başlıca məqsədini təşkil edir. Lakin yoxlama balansında hesablar üzrə qalıqlar hazır şəkildə təqdim edildiyi üçün bu, əsasən maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında da istifadə edilir. Yoxlama balansı aşağıdakı məqsədlər üçün hazırlanır: Hesablarda riyazi səhvlərin olmadığına əmin olmaq Səhvləri müəyyənləşdirmək Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında əsas vasitə kimi istifadə etmək Bütövlükdə mühasibat uçotu tapşırığının qısa xülasəsini aşağıdakı kimi verə bilərik: 1. Əməliyyatlar ilkin qeydiyyat kitablarında (jurnal, satış kitabı, satınalma kitabı, kassa kitabı və s.) qeyd olunur. 2. İlkin qeydiyyat kitablarında əməliyyatlar üzrə edilmiş qeydiyyatlar hesablara köçürülür. 3. Hesablar əsasında yoxlama balansı yaradılır. Yoxlama balansı bütün hesablar üzrə verilmiş qalıqların elə bir siyahısıdır ki, burada cəmi debet qalıqları cəmi kredit qalıqlarına bərabər olmalıdır. 4.Yoxlama balansında aşağıdakılar göstərilir: ➢ ➢ MGHH-yə təsir edən hesablar – xərc və gəlir hesabları üzrə qalıqlar MVHH-yə təsir edən hesablar – aktiv, öhdəlik və kapital hesabları üzrə qalıqlar 5.MGHH-yə təsir edən hesablar üzrə verilmiş qalıqlar burada qeyd olunur və dövr üzrə mənfəət və ya zərər müəyyənləşir. 6.MGHH ilə müəyyənləşmiş mənfəət və ya zərər ilə yanaşı MVHH-yə təsir edən hesablar üzrə verilmiş qalıqlar da burada qeyd olunur. 7.MVHH-də aktivlər və öhdəliklər (kapital da daxil olmaqla) ayrı-ayrılıqda cəmlənir. Aktivlərin cəmi kapital və öhdəliklərin cəminə bərabər olmalıdır. Yoxlama balansının hazırlanma mərhələləri: 1. Ümumi kitabda bütün hesablar üzrə balansın əldə edilməsi 2. Kreditor və debitor borcu üzrə hesablarda cəmi qalıqların hesablanması (Yoxlama balansında bütün fərdi hesablar üzrə ayrıayrılıqda deyil, cəmi debitor/kreditor borcları üzrə vahid bir məbləğ göstərilir). Yoxlama balansı hazırlanır: ➢ Bütün hesabların adları alt-alta yazılır. ➢ Bütün kredit qalıqları yoxlama balansının kredit sütununda – müvafiq hesabların adlarının qarşısında yazılır. ➢ Bütün debet qalıqları yoxlama balansının debet sütununda – müvafiq hesabların adlarının qarşısında yazılır. ➢ Yoxlama balansının hər iki sütunu üzrə verilmiş qalıqlar ayrı-ayrılıqda cəmlənilir. ➢ Hər iki sütun üzrə tapılmış cəmlər bir-birinə bərabər olmalıdır. Qısa test ev tapşırığı BBG Şirkətinin hesablarının qalıqlarının aşağıdakı kimi olduğunu bilərək, yoxlama balansını hazırlayın. Həlli Qısa test ev tapşırığı Aşağıda verilmiş məlumat əsasında B Komyuters Şirkətinin 31 dekabr 20X9-cu il tarixi üzrə yoxlama balansını hesablayın: İlkin qeydiyyat kitabları B Kompyuters Şirkəti Debitor borcu üzrə hesablar B Kompyuters Nominal kitab Həlli Dövrün sonuna olan qalıq tapıldıqdan sonra B Şirkətinin hesabları aşağıdakı kimi olacaq: B Şirkəti İlkin yazılış kitabları B Şirkəti Nominal kitab B Şirkəti -Debitor borcu üzrə hesablar Tövsiyə Yoxlama balansı tərtib etməzdən əvvəl əmin olun ki, bütün müvafiq hesablar tərtib olunmuş və müvafiq qaydada müxabirləşmələr aparılmışdır. 31 dekabr 20X9-cu il tarixi üzrə yoxlama balansı 1. 2. İki hesab növü mövcuddur: MGHH-yə köçürülən və ilin sonunda bağlanan hesablar. Bunlar gəlir və xərc hesablarıdır. MVHH-də göstərilən və növbəti ilə köçürülən hesablar. Bunlar aktiv, öhdəlik və kapital hesablarıdır. B Kompyuters Şirkəti ilə bağlı yuxarıda verilmiş yoxlama balansını nəzərdən keçirək. (hesabları mahiyyətlərinə görə qruplaşdıraq) 31 dekabr 20X9-cu il tarixi üzrə yoxlama balansı Nümunə Yuxarıda verilmiş yoxlama balansı əsasında 1 yanvar 20Y0-ci il tarixi üzrə dövrün əvvəlinə olan yoxlama balansını hazırlayın. Cavab: 1- ci mərhələ: Bütün hesabları bağlayın və onların MGHH-yə, yoxsa növbəti ilə köçürüldüyünü müəyyən edin. (Biz bu işi artıq yuxarıda həyata keçirmişik) 2- ci mərhələ: Bütün xərc və gəlirləri MGHH-yə köçürün. Qeyd: Yuxarıda hesabladığımız 2.000$ mənfəət sahibkarlara ödənilməli olduğu üçün kapital hesab edilir, buna görə də MVHH-də qeyd edilməlidir. 3-cü mərhələ: Bütün aktiv və öhdəlikləri növbəti ilə köçürün. Keçən il üzrə hesablanmış mənfəət və ya zərəri də daxil etməyi unutmayın. İlin əvvəli üçün yoxlama balansı hazırlanarkən, keçən ilin sonu üzrə hazırlanmış MVHH əsas götürülür. Yəni, 31/12/20X9 tarixi üzrə hazırlanmış MVHH, 01/01/20Y0 tarixi üzrə hazırlanmış yoxlama balansı hesab edilə bilər. Yoxlama balansı hazırlandıqdan sonra mühasibat yazılışlarının verilməsi Artıq bilirik ki, yoxlama balansı dedikdə, bütün hesablar üzrə qalıqların siyahısı nəzərdə tutulur. Lakin bəzi mühasibat yazılışları birbaşa olaraq maliyyə hesabatlarında həyata keçirilir və bu səbəbdən yoxlama balansında verilmir. Bu cür yazılışlara aşağıdakıları misal göstərə bilərik: a) Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları b) Qiymətləndirilmiş öhdəliklər Nümunə Aşağıda E Şirkətinin yoxlama balansı verilmişdir. E Şirkəti-31 dekabr 20X9-cu il tarixi üzrə verilmiş yoxlama balansı 31 dekabr 20X9-cu il tarixi üzrə dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları 2.000$ təşkil edir. Verilmiş yoxlama balansı əsasında MGHH və MVHH aşağıdakı kimi hazırlanır: E Şirkəti-31 dekabr 20X9-cu il tarixində bitən il üzrə MGHH Qeyd: Dövrün sonuna olan mal-material ehtiyatları MGHH-də satılmış malların maya dəyəri xərcini müəyyən etmək üçün çıxılır. Yoxlama balansının çatışmazlıqları Yoxlama balansında hesablar arasında balansın əldə edilməsi bu hesablar üzrə riyazi xətaların olmadığı barədə ilkin əminlik yaradır. Lakin hesablar arasında balansın olması heç də kifayət deyil ki, ümumiyyətlə xətaların olmadığı barədə rəy irəli sürək. Bu sadəcə olaraq riyazi dəqiqlikdən xəbər verir, yəni, hər bir debet qalığının müvafiq kredit qalığı ilə müşayiət olunduğunu göstərir. Bu o deməkdir ki, debet sütunu üzrə tapılmış cəm, kredit sütunu üzrə tapılmış cəmə bərabər olduğu halda da bəzi xətaların mövcudluğu istisna edilmir. Bu cür xətalara aşağıdakıları misal göstərə bilərik: Diqqətdən yayınma ilə bağlı səhvlər: Baş vermiş əməliyyat üzrə qeydiyyatın aparılmaması. Qeydiyyat səhvləri: Əməliyyatların ilkin qeydiyyat kitablarına səhv köçürülməsindən, ilkin qeydiyyat kitablarından mühasibat kitablarına səhv köçürmələrdən, qalıqların səhv cəmlənməsindən, debet və kredit qalıqlarının səhv balanslaşdırılmasından və s. səbəblərdən yaranan xətalar. Prinsip səhvləri: Qeydiyyat apararkən mühasibat uçotunun əsas prinsiplərinin pozulması nəticəsində yaranan səhvlər. Məsələn, kapital məsrəflərinin gəlir məsrəfləri kimi qeyd edilməsi. Bir-birini kompensasiya edən səhvlər: Bəzən elə iki və ya daha çox səhvə yol verilir ki, bunların debet və kredit qalıqları üzrə xalis təsiri sıfıra bərabər olur. Nümunə