Bu yaymm 5846 SaYl1i Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunu'na gore her hakkl Ba~bak<lnllk Devlet
istatistik Enstitiisii Ba~kanhgl'na alUfr, Gerc;:ek veya
tiizel kh?iler tarafJndan izinsiz (fogaltllamaz ve
dagltllamaz.
State Institute of Statistics, Prime Ministry
reserves all the nghts of this publication. Unauthorised
duplication or distribution of this publication is prohibited
under Law No 5846.
ISBN 975 • 19·1178·8
Yaym
Publication No: 1831
Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi eilt 1 Tarihi istatistikler Dizisi Venetie/sl: Prof. Dr. $evket PAMUK Tar/hi istatistikter Dizisinin amael Turkiye'nin ge9mi~ine ili~kln istatistikset verileri
ve genet okurlann kullammrna sunmaktrr. Bu amac;:la herbiri kendi
konusunun uzmam bir ara~tlrmaemrn yonetiminde yurutUlmekte olan (fah~malar ayn eiltler
halinde yaylOlanaeaktrr.
ara~tlrmaerlarrn
State Institute of Statistics
Historical Statistics Series, Vol.
Director of Historical Statistics Series: Professor $evket PAMUK The purpose of the Historical Statistics Series is to col:ect, edit and present statistical
materials about Turkey's past for the use of researchers and general readers. The series consists
of Individual volumes prepared by experts who are leading authorities in their respective fields.
Bu yayrn, ara~tlrmaerlardan gelen yogun talepler uzerine yeniden basltmr~tlr.
This publication is re-published because of the intensive demand of the reseachers.
2. Baskl • Second edition
~I
iLGiLi $UBELER • RELATED DIVISIONS
Vay," istekleri ic;:in(*)
For publication order
Doner Sermaye i~letmesi MiidurlUgii
Revolving Fund Administration
+ (312) 42534 23
+ (312) 417 64 40 1319·323
+ (312) 417 58 86
+ (312) 418 50 27
+ (312) 417 04 32
+ (312) 417 64 40/213·244
+ (312) 425 68 41
istatistiki veri ve bUgi istekleri iqin
For requests of statistical data and information
Yaym, Haberle~me ve Halkla ili~kiler
$ubesl Mudiirliigii
Publications, Communications and
Public Relations Division
Kapak tasartml: Sadlk KARAMUSTAFA
Devlet istatistik Enstitiisii Matbaasl - Ankara, Hazlran 2003 - State Institute of Statistics, Printing Division, June 2003 MrB: 2003· 0712 • 500 Adet • Copies Ministry
uthorjsed
)rohibited
ONSGZ
Gunumuz ve gelecegimizi iyi tasarlamak ve hedeflere ula~mak
uygarhk boyutunda iyi tammak ve degerlendirmekle mumkundur.
ge<;mi~imizi
bilim, kultur ve
istatistik kelime kokeni olarak Latincede "devlet" ve "durum" anlamml ta§llyan "status"dan
gelmektedir. istatistik devletin <;e~itli gostergelere gore durumunu saptamak uzere derlenen kimi
saylsal veriler bi<;iminde anlam kazanml§ltlr.
Dunyada istatistik XVII. YuzYlla kadar dar ama<;h yalmz bilgi toplamaya yonelik yaptlml~, bu
yuzylldan sonra devletin veri talebini kar§lliamak amaCI ile, nufus. olum, dogum ve go<;e yonelik
bilgiler derlenmi~ ve matematik<;iler tarafmdan istatistik teorisi geli~tirilmeye ba~lanml§ltlr.
Gunumuzde istatistik olgusu toplumun tUm kesimlerinin talep arz ili~kisinde ama<;lar
dogrultusunda bilgilerinin derlenmesi. degerlendirilmesi, analiz edilerek yorumlanmasl ve
kullamclya sunulmasl olarak ele almmaktadlr.
EnstitUnun karan ile bilim adamlanmlz tarafmdan "Tarihi istatistikler Dizisi" olarak ele
alman tarihi istatistiklerin sistematik bi<;imde yaYlmlanmasl toplumumuzun temel yaplslm,
birikimini ve gelecege yonelik potansiyelini olu~turma anlammda onem ta~lmaktadlr.
Ge<;tigimiz 20 Yll i<;erisinde veri toplama ve analiz yontemlerinde ve bilgi sistemi
olu§lturmaya yonelik <;ok onemli a~amalar kaydedilmi~tir. Diger taraftan ge<;mi~e yonelik verilerin
gunumuze ta~mmasmda ciddi zorluklar sozkonusudur. BHim adamlanmlz bu noktada ozverili
<;ah!jmalan He bu zorlugu gidermede onemli atlhmlar ger<;ekle~tirmi§llerdir.
Hedefledigimiz sosyal, iktisadi ve kultUrel atllim <;er<;evesinde, ge<;mi~imizin gelecegimizi
kurma amacma yonelik degerlendirilmesi olgusunu ta~lyan Tarihi istatistik Verilerin guncel
yaplda sunumu. analizi, degerlendirilmesi ve yorumuna yonelik <;ah~malarm ba~latllmasma
katkllarmdan dolaYl Saym Buyukel<;i Prof. Dr. Orhan GOVENEN' e, Proje yonetmeni ve yayml
hazlrlayan Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, degerli hocamlz Saym Prof. Dr. Halil iNALCIK'a ve
projeye katklda bulunan ve yaymm hazlrlanmasmda emegi ge<;en Enstitu mensuplarma
te~ekkurlerimi iletirim.
Prof. Dr. Mehmet KA YTAZ
Ba~kan
96
)2
11
Devlet istatistik Enstitlisii
i~iNDEKiLER
TABLE OF CONTENTS
Savfa
-----"-­
Onsoz
III Preface
Sunu~
(prof. Dr. Orhan Giivenen)
Tarihi istatistikler Dizisi it;in Sunu~
(Prof. Dr. $evket Pamuk)., . . . ......
ingilizce ozet
XI BOlum II Osmanh Dllj Ticaret istatistiklerinin Eksiklcri ve SakmcalarI
.... ........... Boliim III Osmanh Dl~ Ticaretinin
Dokumii, 1830-1913 Dl~
Boliim V Alt Donemlere Gore
Osmanh Dllj Ticareti XI XV XVII XXI 1
1
9
Chapter II The Problems and Limitations of Ottoman Foreign Trade Statistics
9
13 Chapter III ARe-Construction of Ottoman Foreign Trade, 1830-1913
13 23 Chapter IV General Trends in Nineteenth Century Ottoman Foreign Trade
23 29 Chapter V Sub-Periods m :'I.lineteenth Century Ottoman Foreign Trade
29 35 Chapter VI Commodity Composition of Ottoman Foreign Trade
35 Chapter VII Country Distribution
Foreign Trade
61 YiizyIl Dl~ Boliim VII Ulkelere Gore Osmanh Dl~ Ticareti Introduction to the Historical Statistics Series (Professor Sevket Pamuk)
Chapter I The Content and Coverage of Ottoman Foreign Trade Statistics
Yeniden Boliim VI Mal Gruplarma Gore Osmanh
Ticareti IX List of Tables, Graphs and Map
Ticaretinde
19.
As the Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalclk)
Summary in English
XXI Boliim I Osmanh Dl~ Ticaret istatistiklerinin Kapsaml VII Introduction
XVII Tablo, Grafik ve Harita Listesi
Kaynakt;a
IX XV Onsoz
Boliim IV 19. YuzYll Osmanh
Genel Egilimler
Preface (Professor Orhan Guvenen)
VII Tarihi istatistikler Dizisi Ba~larken
(Prof. Dr. Halil inalclk)
III 61 79 Bibliography
V
of
Ottoman 79 I
SUN U
~
"Sorsan giinlere adlmm
Ne oldugunu bilmezler,
Ve bilmezler yerim yurdum neresi?"
Anadolu Se19uklulan
XII. YY.
- Anonim Sozlerin diinyasl insanlara binlerce yil bilgi ve duygu ta~ldl. SaYllarm diinyasml algllamakta
zorlamyoruz. Sayllar, matematik anlamda kaotik, karma~lk ve belirsizligin yiiksek oldugu
yaptlarda sozlerin tamamlaYlclsl oldu hep. Sozlerin diinyasml saydarm dOnyasl ile
tamamladlglmlzda bilim de, evren de, insanm oykiisii de kendi goreceliklerinde daha tutarh bir
algllamaYl ve anlattml getirirler.
istatistik, uygulamasl bilgi miihendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik iiretmek
karanhga l~lk gotiirmek kadar onurlu bir gorevdir. Zaman ve mekan dinamiginde tarihler, biiyiik
olaslhkla, yeniden yazIlacak ve <;ok farkh boyutlar, degerlendirmeler olacakttr. Olaylarm
tarihinden zihniyetlerin tarihine ve <;ogulcu bir zaman, mekan, insan dinamigi, yorumlamasma
yonelmek, kiiltiir ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir. Tarihi
istatistiklerin en biiyiik katkIsI, ge<;mi~i daha iyi anlamaya <;ah~lrken, bugiinii daha saghkh
yorumlamak gelecegi daha az hatah dii~iinmek ve bilin<; uygarhgma getirecegi katma deger
olacakttr.
Bu dii~iince ve hasretle, Devlet istatistik Enstitiisii <;ah~malarmm 1988 Ylhnda, oncelik
ta~lyan iit; projesi: ii<; ayhk milli gelir hesaplan, <;evre istatistikleri, uzun zaman serileri ve tarihi
istatistikler olmu~tur. Uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk iiriinii Cumhuriyet
donemini kapsayan ve 400 sayfaYl a~an "istatistik Gostergeler: 1923-1990" yaymmm matbu ve
elektronik ortamda kullamma sunulmaslyla ger<;ekle~ti. Bu <;ah~ma, her YII giincelle~tirilerek ve
yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr. 20. yiizytl Tiirkiye
istatistikleri ile ba~layan bu <;ah~malarm devaml 19. yiizyll ve diger yiizYlllan kapsayan istatistik
ve nicel bilgi te~kil eden ara~tlrmalarm yaymlanmasl ~eklinde tasarlanml~ttr.
Tiirkiye'de kaylt sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar; Kuzey Hindistan'da, iran'da,
Sel<;uk doneminde, Osmanh imparatorlugunda kaYlt sistemlerinin, ozellikle niifus ve ziraatta
olu~turuldugunu ve biiyiik onem ta~ldlgml biliyoruz. Osmanh "Niifus ve Arazi Tahrir Defterleri"
t;ok degerli kaylt ve bilgiler vermektedir. Macaristan'm ya da Musul'un kii<;Uk bir kOyiinde kat;
hane oldugu, ne kadar toprakta ne ekildigi, gelirin ve iilkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden
ogreniyoruz. DiE'nin bu kapsamda da yapllacak ara~ttrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi
katkl biiyiik bir hizmet olacakttr.
Devlet istatistik Enstitiisii'niin zaman dinamiginde atasl olan "Defterhane" 1389'da
kurulmu~tur. Bu nedenle Enstitii giri~inde, "Devlet istatistik Enstitiisii Kurulu~ Tarihi 1926",
VII "Defterhane Kurulu~ Tarihi: 1389" yazlhdlr. Mustafa Kemal'in arrnagam ve ernaneti olan Devlet
istatistik Enstitiisii rnensubu oImaktan ve onun zaman i~'inde kaynagl olan Defterhane'nin
rnensubu olrnaktan onur duyduk hep. DiE "Harzernli Bilgisayar Merkezi", "Pid Reis Cografi Bilgi
Sistemi Merkezi", "Ulug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi" adlarmm kaynagl bu dii~iince, bilgi ve tarih
bilinci hasretidir.
Devlet istatistik Enstitilsii Tarihi istatistikler Dizisi kapsammda, ilk a?amada. yaymlanmasl
ongoriilen <;ah?malar ~unlardlr:
Proje No.1
"19. YiiZYll Osmanh Dl~ Ticaret istatistikleri"
Yoneten: Prof. Dr. $evket PAMVK
Proje No.2
"Osmanh Niifus istatistikleri, 1500-1914"
Yoneten: Prof. Dr. Cern BEHAR
Proje No.3
"19. Yiizytl Osmanh Maliye istatistikleri"
Yoneten: Prof. Dr. Yavuz CEZAR
Proje No.4
"19. Yiizytl Osmanh Tanm istatistikleri"
Yoneten: Prof. Dr. Tevfik GCRAN
Proje No.5
"istanbul'da Fiyatlar ve Ceretler, 1453-1914"
Yoneten: Prof. Dr. $evket PAMUK
Gok degerli tavsiyeleriyle ~ah~malanmlza gii~ veren, hocamlz Saym Prof. Dr. HaW
iNALCIK' a, liitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiim «;ah~mada biiyiik
emegi ge«;en Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, ara~itlrmalanyla projeye katllan Saym Prof. Dr.
Cern BEHAR, Saym Prof. Dr. Yavuz CEZAR, Saym Prof. Dr. Tevfik GORAN'a, bu ara~tlrmalarm
devarnmda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Prof. Dr. Mehmet K;\YTAZ' a,
Ara~tlrma, Tetkik ve istatistik Teknikleri Daire Ba~kam Saym Siihendan EKNi'ye, Etiid ve Analiz
Subesi Miidiiru Saym Serpil A YDEMiR' e, ~ube elemanlarmdan Saym Sule SOZER' e ve emegi
ge«;en tiim Devlet istatistik Enstitiisu mensuplarma sayglyla minnet duygulanml iletmek isterim.
Prof. Dr. Orhan GUVENEN
VIn ti ulan Deviet
efterhane'nin
; eografi Bilgi
bilgi ve tarih
'aymlanmasl
k
Halil
)a buyiik
Drof. Dr.
:malarm
YTAZ'a,
eAnaIiz
e emegi
terim.
VENEN TARlHt tSTATtSTIKLER DtZtSt BASLARKEN
insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir. Bir topiumun temel yaplsml
ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler. Bir milletin nesnel varhgl, yani uzerinde ya~adlgl belli
toprak pan;aSI, niifusu ve etnik yapIsl, belli bir tarih sureei i<;inde meydana gelmi~tir. (:evrenin
toplum uzerinde ve topiumun <;evre uzerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapl ve belli
geIi~me egilimieri kazamr. Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kuItiir yaplsl da bir
tarihi siirecin uriinudiir. Yani bir milletin payla~ageidigi inan<; sistemi, ortak davram~ bi<;imleri
onun nereye yonelecegini belirler. Keza her toplum, surekli degi~im i<;indedir, fakat genel de~F~im
i<;inde degi~meyen, diren<; gosteren, yava~ degi~en belli bi<;imde yaptlar ve kahplar vardlr.
Degi~imi biIin<;le yonlendirmek isteyen dinamik topiumlarda ge<;mi~teki biitiin bu faktorieri, kahp
ve yapllarl, rakama donu~tiiriilen objektif ol<;Ulerle saptamak hayati onem ta~lr.
Mesela Anadolu'daki patriyarkal-patrilinial (ataerkil), topium yaplsl Osmanh
imparatorlugu'nun dikkatle iziedigi aile tanmma dayanan ~ift hane sistemi dedigimiz belli bir
tarim sisteminin sonucudur. Bugiin Turkiye'de insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme
politikaIarmda, bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar ahnabilir. KIsaea
soylemek gerekirse, bugun tarih ilmi, toplum hayatml bir biitiin olarak ele aimakta ve topium
hayatlyia ilgili incelemeler iizerinde yogunIa~ml~ bulunmaktadir. Bugiinu aniamak, tarihi sureei
aniamakia mi1mki1ndur. Bu sadece ilmi merak konusu olarak anIa~Ilmamahdlr. Topiumumuzun
ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr. Bilinmeyene
eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte
ineelenmesiyle mi1mki1ndi1r. Dogal olarak sorun, Turk topiumunun ge<;mi~i i1zerinde rakamlara
dayanan a<;lk ve objektif bir bilgiye varmanm oIaslhk derecesidir.
Ger<;ekte, Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarml Sib bir merkezi idare ve
kontrol altmda tutabilmek i<;in olduk<;a karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir. Her gorevlinin
gorev yaptlgl yeri, maa~ml ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek i<;in merkez ar~ivlerinde
sakian an ayrmtlh listeler ve defterler di1zenlemi~lerdir. Binlerce tlmarhmn durumunu saptayan
Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir. Obiir yandan
klrsal boli1mde, vergi yi1kiimli1leri i<;in de Mufassal Defter-i Hakani'ler meydana getirilmi~tir. Bu
defterlerde her vergi yi1ki1mlusunun tasarrufu altmdaki toprak miktarml saptayan ve <;e~itli vergi
oranlarml belirleyen bilgiler sistematik bir bi<;imde verilmi~tir. Mufassal defterler aym donemde
Avrupa'da ve (:in'de vergi ve askerlik i<;in duzenlenen istatistik listelerinden bazl bakimlardan
daha ileri ve ayrmtlhdlr. Bugun ar~ivlerimizde saYlsl u<;bine yakIa~an sancak mufassal defterleri
nufus ve ekonomi baklmmdan en ayrmtth, guvenilir kaynakIanmlzdlr. Bize kadar eri~ebilen en
eski ornekleri 15. yi1zyll ortalarma kadar inmektedir. Bununia birlikte, bu <;e~it defterierin 14.
yiizYII sonlarmda Ytldmm Beyazid (1389-1402) doneminde duzeniendigine dair belgesel kamtlar
vardlr. Bu defterieri meydana getirmek i<;in her sancakta yerinde saYlmlar yaptlmakta idi. Her
sancak i<;in atanan bir yazlcl veya emin, yerinde dogrudan dogruya vergi yukumlulerini ve
gorevlileri, eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler, sonra bu verileri yamndaki
IX katip belli bir sistem i.;inde defter haline getirirdi. SaYlmdan kat;:malan i'mlemek, vergi miktaruu
en saghkh bit;imde saptamak i~in belli yontemler izlenmekteydi; arnegin. bir iiriiniin Yllhk
miktanm belirlemek i.;in iit; ytlm ortalamaSl ahmrdl. Koyliiniin saYlmdan ka<;masma sebep olan
sipahinin tlmarl elinden ahmrdl. Baylece en kapsamh ve giivenilir sonu<;lara varmaya .;ah~lhrdt
ki, bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir. Ancak
bu saYlmlan, gert;ek anlamda bugiinkii istatistiklerle azde~ saymak yanh~tlr. (,":iinkii 0
donemlerde, diinyamn abiir bolgelerinde oldugu gibi, Osmanh imparatorlugu'nda da bu gibi
saYlmlar belli ama<;la, ozellikle vergileme amaCl ile yaplhrdl. Bununla beraber, bu tarihi
saYlmlardan bugiinkii istatistik verilerine en yakm sonu<;lar elde etmek i<;in bazl yantemleri
uygulamak olasldlr.
Osmanh saytm defterlerinde en onemli problemlerden bid ~udur: Burada, genellikle, ki!j>i
yerine hane, yani geni~ aile birimi esas tutulur. Tahrir defterlerinde vergi yiikiimliisii esas olarak
hanedir. Vergi yiikiimliisii olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da sayim i<;ine ahmr.
Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saYlmlardan ger<;ek niifusu hesapiarna
giri~imleri yapllml~tIr. Vine niifus i<;in cizye defterleri onemlidir; fakat burada da yalmz belli ya~a
eri~mi~ erkekler listeye ahnml~tIr; kadmlar, <;ocuklar, hi~ kazanci olmayan ya~hlar ve ozel vergi
bagl~lkhgl olanlar saylma almmaml!;Jtlr. Niifus i.;in oldugu gibi, ekonomik veriler i.;in de ozellikle
mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr.
Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda. ozellikle giimriik ruznam<;e defterleri, en
ayrmtth istatistik kaynaklanmlz arasmdadlr. Bu defterlerde giimriige tabi e~yaVI getiren gemi
kaptanlan, tiiccarlar, getirdikleri mallarm men~ei, miktar ve degerleri kaYlthdlr. En altta, alman
giimriik miktarl belirtilir. Ku~kusuz, ka<;ak<;Ihgm geni~ boyutlara eri~tigi 0 donemler i<;in bu
istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr. Diikkanlardan alman ihtisab resmini
saptamak i.;in ~ehir ve kasabalarda yapllan diikkan sapmlan da ekonomi tarihi i<;in kapsamh ve
onemli kaynakianmiz arasmdadir. Boylece mesela, istanbul ve Bagdat'ta her esnafm diikkan
saYIsml olduk<;a dogru bi<;imde bilmekteyiz. Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari
ihtiyacl kar~llamak i<;iIl ozel saYImlar da yapmv;;tlr. Mesela, 1640 tarihinde ak<;adaki enflasyon ve
a~Irl fiyat artl~larl kar~lsmda. pazardaki biitun mallarl kalite ve i:H.;iileriyle fiyatlandiran narh
defteri ~ok onemli bir ekonomik belgedir. Bu arada <;ok onemli ba~ka bir dizi. Temettiiat defterleri
istatistik ara~tIrmalan i.;in olaganiistii bir onem ta~lmaktadlr. SaYIsl onbinleri a~an bu defterler.
Tanzimat sonraSI donemde irnparatorlugun biiyiik bir boliimiinde vergi matrahl olarak koyliiniin
elindeki biitiin mallann saYlmlm i<;ermektedir.
Devlet istatistik Enstitiisii olaganiistii bir onem ta~lyan bu tarihi verilerin sistematik bi.;imde
yaymlanrnasml ele almakla, yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz iizerinde birinci elden kaynak
malzemesini ilmin hizmetine sunrnakla kalmamakta, aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik
verileri ile kaqillaljltlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siire<; i<;in geliljlim <;izgisini ara~tlrma
imkamm saglamaktadlr.
Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof. Dr. Orhan GOVENEN'i bu onemli etkinlik
alamm a<;tlgl i.;in i.;tenlikle tebrik etmek odevimizdir. Tarihi istatistikler Dizisi'nin yoneticiligine
degerli iktisat tarih.;isi Prof. Dr. Sevket PAMUK'un se<;ilmiljl olmasmm bu etkinligin ba~arIya
ula~rnasl i<;in bir garanti saYllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim.
Prof. Dr. Halil iNALCIK
x
gi miktanm
iinun ytlhk
sebep olan
a 9ah~lhrdl
'idir. Ancak
<;:unku 0
da bu gibi
bu tarihi
yontemleri
TARiHi iSTATISTiKLER DtZtSt i<;::iN SUNUS
Yaplsal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler
~llikle, ki~i
!sas olarak
ine ahmr.
lesaplama
belliya1ja
ozel vergi
~ ozellikle
Tiirkiye i<;inde bulundugumuz yiizytlda <;ok hlZh demografik, iktisadi ve toplumsal
sahne olmu1jtur. Bir ka<; temel gosterge ile ornekleyecek olursak, iilke nufusu
1920'lerin ortalarmda yakla1jlk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona Ula1jml~tlr. Niifus artl1jlan
yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i<; go<; ve kentle~meyi de beraberinde getirmi1jtir. Kentli nufusun
toplam i<;indeki paYI yiizde 20'lerden yiizde 60'lara <;lkml~tlr. Son ytllarda nufusun artl1j oram ve
ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen dU1ju~ler, Turkiye'nin demografik ge<;i1j surecini de yine
hlZh bir bi<;imde ya1jadlgml gostermektedir.
erleri, en
ren gemi
:a, ahnan
r i<;in bu
I resmini
Isamh ve
dukkan
bir idari
asyon ve
'an narh
efterleri
efterler,
oylunun
Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapllardan
kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge<;tigi yaptlara ge<;i~i ya~aml~, tarlmm ekonomi i<;indeki paYI
yiizylhn ba~larmda yiizde SO'lerden 1990'larda yiizde 15'e kadar gerilemi1jtir. 1930'larm Dunya
Bunahml k01jullarmda devlet destegiyle ba1jlayan ve 1960'larda karma ekonomi <;er<;evesinde
yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci, iktisadi buyumeyi hlzlandlrml1j, ancak hlzla artan kentli
niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml1jtlr.
bi<;imde
kaynak
,tatistik
El1jtIrma
~tkinlik
ciligine
'l.1jartya
geli~melere
Turkiye'nin dunya ekonomisi i<;indeki yeri de yuzytl boyunca onemli degi1jiklikler
gostermi1jtir. Yuzytlm ba1jlarmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra<; eden ve
mamul mallar ithal eden ekonomi modeli, 1930'lardan itibaren yerini i<; pazara yonelik
sanayile1jme stratejisine terk etmi1jtir. 1960'h ve 1970'li Yillarda sanayi uretimi hlzla artarken,
Tiirkiye bu uretim kapasitesini dl1j pazarlara yoneltmekte gecikmi1jtir. 1980'lerden itibaren
sanayi uriinleri ihracatl on plana <;lkarken, Avrupa'dan Orta Dogu, Karadeniz Bolgesi ve Orta
Asya'ya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butiinle1jme hedeflenmektedir. Turkiye 21. yuzytla
i~te bu hlZh donu1jumlerin derin sanctlartyla ve iktisadi, toplumsal, siyasal istikrar araYI1jlarl
ir;inde girmektedir.
Demografik ve iktisadi donu~umler toplumsal yaptlarda da onemli geli~meleri beraberinde
getirmi1jtir. Yuzytlm ba1jmda nufusun yuzde 80'inin klrlarda ya~adlgl, tanm aglrhkh bir
toplumdan, bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml1j yaptlarma ge<;i1j sureci, toplumsal ve siyasal
yapllarda da onemli degi1jikliklere yol a<;ml~tlr. Devletin i<;eriginden toplumsal yaptlara,
egitimden saghk hizmetlerine, sosyal guvenlikten kulturel etkinliklere kadar pek <;ok alanda hem
nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler, <;e1jitlilikler ve zenginlikler goriilmektedir. Bu
geli~melerin onemli bir boliimunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol<;mek
miimkundur.
ALCIK
Cumhuriyetin ilk ytllarmda, 1926'da kurulan Devlet istatistik Enstitusu, 0 tarihten bu yana
soziinu ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni1j
kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bUyiik onem vermi1jtir. Bir nesil oncesiyle
XI kar~ala~tInldiglBda bugull niifus, taI'l III , i;;giicli, ekoIlomi giLi temel konulanIl yamslra egitim,
saghk, kultiir, c;eVI'e, adalet, sosyal guv~mlik, E'nerji ve turizrn gibi c;ok c;e~itii alanlarda toplanan ve
yaymlanan istatistikler kapsam, c;e~itlilik ve gih'enilirlik baknnmdan onemli geli~meler
gostermi~tir .
Buna kan;>lhk, Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesi'nin
devraldlgl demografik, iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri
tabanUIllz son derece smlrh kalmaktadlr. Bu konularda yaymlanml~ verilerin de c;e~itli sorunlan
bulunmaktadlr. Bugiin ara9tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve
sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar. Bu
nedenle de ozellikle Cumhuriyet'in erken donemlerine ve 20. yiiZYll oncesine ili~kin
degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr.
Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan ic;inde siirekliligi vardlr. Diinkii yapdar
bugiinkiileri belirlemektedir. Giiniimiize 191k tutabilmek, 19. yiizYlhn ve hatta daha oncesinin
yapllanm daha iyi anlayabilmek ve onlan daha geni~ bir c;erc;evede tartl~abilmekle miimkun
olacaktlr. Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek
ic;in, 19. yuzytlda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonuc;lanm ve ula~tlgl noktaYl,
ekonomide, toplumda ve dE'vlet yaplsmda ortaya 91kan geli9meleri, nicel ve nitel olarak daha iyi
olc;ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir.
Boylece hem tarihi siireklilikler hem de kmlma ya da donum noktalarl daha saghkh bir
bic;imde yorumlanabilecektir. Aynca Turkiye'nin uzun donemli geli9me C;izgisini ba~ka illkelerle
birlikte kan;)lla~tlrmah bir C;eI'{;evede incelemek miimkiin olacaktlr.
Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem guniimuziin donii~iimlerinin
daha iyi anla~llabilmesi hem de uluslararasl kar91la~tlrmah c;ah 9malara zemin hazlrlanmasl
yalmzea Turkiye'ye ()zgii bir gereksinim degildir. Ozellikle son otuz yd ic;inde Batl Avrupa ve
Kuzey Amerika'dan Latin Amerika ve j-\<;ya'ya kadar pek c;ok iilkede, hem resmi istatistik
kurumlarmm hem de ozel araljltlrmactiarm giri9imleri sonucu, tarihi istatistikler derlenerek
yaymlanmaya ba~lamI9tlr.
Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletleri'nde, Kanada'da AVI'upa'mn ve Latin Amerika'mn
<;e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan c;ah~malarla ba~laml~tlr. Daha
sonra, 1960'lardan itibaren, ingiliz tarihc;i B.R. Mitchell'in once ingiltere, daha sonra Avrupa ve
nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istadstikleri iizerine yaymlandtgl cilder, bilim
diinyasmda biiyiik yankIlar uyandlrml~ ve kar~lla~tIrmah tarihi <;ah~malar ic;in c;ok onemli bir
olanak yaratml~tlr.
Turkiye'de de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli <;ah9malarm
hem guniimuzdeki hem de yakm ge<;mi~teki geli~meleri anlamaya C;ah~an bilimsel
<;abalara yeni bir soluk kazandlracaktlr. Kaldl ki, 20. yuzYll oncesinde <;e~itli konularda veri
dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin <}ok istisnai bir yeri vardlr.
YuzYlllar boyu geni~ bir cografyaYl yoneten merkeziyet<;i Osmanh burokrasisinin, 16. yUzYlldan ve
hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir.
Toplanan verilerin bir boliimiinu bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir. Ayrlca, 19.
yuzYllda yapllan saYlmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~
olarak C;e~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr. Bu verilerin gozden gec;irildikten sonra Osmanh
uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmactlarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr.
ba~lattlmasl,
XII ~gitim,
nan ve
>meler
~si'nin
~l veri
unlan
1m ve
ir. Bu
ili~kin
apllar
esmln
mkiin
ilmek
ktaYl,
ha iyi
i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii, "Tarihi istatistikler Dizisi" adl altmda yeni bir
yaym dizisi ba~latarak, yakm ge~mi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmactlarm ve genel
okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir.
Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesi'nin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara
ili~kin istatistiksel tablonun daha ayrmtlh ve daha yeterli bir bi~imde ortaya konulmasl
hedeflenmektedir. Bu ama~la 19. yiizytldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel
ta~lanm olu~turan niifus, tanm, maliye ve dl~ ticaret istatistikleri, hem genel okurlarm hem de
ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bi~imde derlenmektedir. Herbiri kendi konusunun uzmam
bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yiiriitiilmekte olan bu
~ah~malar, ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr.
Tarihi Verilerin Sorunlarl
Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasI, ne yazlk
ki, bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor. RR. Mitchell'in
lsrarla vurguladlgl gibi, devletlerin 20. yiiZyll oncesinde topladlklan veriler, ~agda~ anlayl~ ve
yontemlerle degil, esas olarak vergi toplama ve askere alma ama~lanyla toplanmaktaydl. Bu dar
yakla~Im, hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kapmlmaz olarak
etkilemi~tir.
h bir
~lerle
nmn
lmaSl
)a ve
tistik
lerek
i'nln
)aha
)a ve
lilim
i bir
Aynca, 20. yiizytloncesinde teknolojik ve idari etkinligin ~ok slmrh oldugunu, devletlerin veri
toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar~Iya kaldlklarml da hatlrlamak
gerekmektedir. Bunlarm yamslra, siyasal kaygllar da, 20. yiiZyll oncesinde yaymlanan resmi
istatistikleri etkileyebilmekte, bunlarm giivenirliklerine golge dii~iirebilmekteydi. Slmrh ama~lar
ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ~agda~ anlamda istatistikler olarak kabul etmek
miimkiin degildir.
Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin, bu egilimlerin dl~mda
kaldlgml soyleyebilmek zordur. Nitekim, son Yillarda yaymlanan pek ~ok ara~tlrma ve
monografta niifus saYlmlarmdan biit~elere, tarimsal iiretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime
kadar elimizdeki Osmanh verilerinin ~e~itli sorunlan, eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak
tartl~tlmaktadlr. Osmanh verilerini kullamrken ortaya ~lkan bir diger sorun da hem iilke
slmrlarmm hem de iilke i~indeki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki slmrlara gore onemli
farkhhklar gostermesidir. Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya
getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklarma i~aret etmektedir.
~agda~ ama~larla
larm
msel
veri
rdlr.
lnve
~dir.
,19.
lml~
lanh
ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda, eldeki tarihi
verilerin yetersiz kaldlgl goriilmektedir. Ote yandan, hatah ve sorunlu verilerin bir kez
yaymlandlktan sonra zaman i~inde nast! kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ~ok zor ve
hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol a~abildikleri de bilinmektedir. Bu durumda eldeki tarihi
malzemeyi ele~tirel bir siizge~ten ge~irmeden yaymlamak, kabul edilebilir bir yakla~lm
olmayaeaktlr.
Bu nedenle, "Tarihi istatistikler Dizisi" ~er~evesinde yaymlanaeak ~ah~malarda, eldeki
verileri basit diziler halinde sunmak yerine, daha zor aneak bilimsel apdan daha saghkh gorulen
bir yontem kullanmaya karar verildi. Eldeki tarihi malzemeye miimkiin oldugu kadar ele~tirel
yakla~arak, bu malzeme, kendi i~ tutarslzhklarl miimkiin oldugu ol~iide aYlklandlktan sonra,
xm verilerin kapsarnlan, toplanrna yonternleri, sorunlan ve giivenilirlik dereceleri
yaymlanacaktlr.
tartl~tlarak
Diziyi yiiriiten uzrnanlar olarak hedefirniz, eldeki tarihi malzerneyi dikkatle siizge.;ten
sonra, <:agda~ anlaYl~a en yakm ve .;agda~ istatistiklerle kar~tla~tlrliabilecek dizilel'
olu~turrnaktadlr. Ancak, gosterecegirniz tiirn titizlik ve ozene kar~m, daha farkh arna~larla ve
anlaYl~larla toplanan bu verileri, yiizytllrnlzm ~agda!? anlayl~ ve yonternleriyle derlenen dizileriyle
kaqnla~tlrrnak ve oniarla birlikte kullanabilrnek kolay olrnayacaktlr. Bu nedenle, sundugurnuz
tarihi verileri kullanacak ara$tlrrnacllarm, uzun donernli kar~lla~tlrrnalar yaparken, iki tiir veri
arasmdaki arna~, kapsarn ve teknik farklanm dikkate alrnalan gerekecektir.
ge~irdikten
Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel rnalzerneyi tiiketrnedigini de ozellikle belirtelirn.
Bu ciltlerdeki rnalzernenin otesine ge~erek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turrnak
rniirnkiindiir. Ornegin; daha kii.;iik idari birirnler diizeyinde verilere ula$rnak isteyen
ara$tlrrnactlar, yaymlanrnarnl$ ar$iv rnalzernelerini veya eski harflerle yaymlanrnl$ ~ah$rnalart
kullanabileceklerdir. Daha ayrmtlh ~ah$rnalar yaprnak isteyen ara$tlrrnactlar i~in, her cildin
sonunda bir kaynak~a yer alrnaktadlr.
Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba$kam Prof. Dr. Orhan GDVENEN bu dizinin en erken
a~arnalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi. Devlet istatistik Enstitiisii Ba$kam
Prof. Dr. Mehrnet KA. ITAZ da yardlrnlarml esirgerneyerek dizinin devarnml sagladl. 1994 ylhnm
Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisii'nde diizenlenen Tarihi istatistikler Sernineri'ne kattlan
Prof. Dr. Tuncer BULUTAY, Mehrnet GENe, Prof. Dr. Halil iNALCIK, Prof. Dr. ilber ORTAYLI,
Prof. Dr. Halil SAHiLLiOGLU, Prof. Dr. Yal~m TUNCER ile DiE .;ah~anian degerli gorii~ ve
ele~tirileriyle bu diziye onernli katkllarda bulundular. Bu sunu~un yazlh~l slrasmda, Tarihi
istatistikler Dizisi i.;in ayrl ayn ciltler hazlrlarnakta olan ~ah~rna arkada~larIrn Prof. Dr. Cern
BEHAR, Prof. Dr. Yavuz CEZAR ve Prof. Dr. Tevfik GCRAN'm gorii~lerinden de yararlandlrn.
Kendilerine te~ekkiir ederirn.
"Tarihi istatistikler Dizisi" .;er.;evesinde yaymlanan/yaymlanacak ciltlerin bugiinkii
Tiirkiye'nin yapllarmm ve donii~iirnlerinin daha iyi anla~llrnasma katklda bulunacagml urnuyor,
tiirn okurlara ve ara~tlrrnacllara yararh olrnasml diliyoruz.
Prof. Dr. $evket PAMUK
Tarihi istatistikler Dizisi
Yoneticisi
XIV artl~Ilarak
suzget;ten
diziler
at;larla ve
dizileriyle
ldugumuz
d tur veri
~ek
elirtelim.
l~turmak
isteyen
h~malarl
er cildin
m erken
Ba~kam
'4yIlmm
~ kattlan
lTAYLI,
:5rii~ ve
, Tarihi
)r. Cern
landlm.
ugiinkil
muyor,
AMUK
. Dizisi
rleticisi
ONSOZ
Bu cildin amaCI, 19. yiizYllda Osmanh dl~ ticaretine ili~kin verileri derleyerek genel okurlarm
ve ara~tlrmactlarm kullammma sunmakttr. Bu amat;la hem yaymlanml~ resmi Osmanh
istatistikleri hem de bu verilerin eksikleri ve sakmcalarl nedeniyle ba~ka kaynaklarl da kullanarak
yapllan t;ah~malarm sonw;lan ayrmtth tablolar halinde yaymlanmaktadlr.
19. YilZYll Osmanh dl~ ticaretine ili~kin verileri biraraya getirirken yapllacak ilk i~ resmi
olarak yaymlanan tilm Osmanh dl~ ticaret istatistiklerini ozetlemek ve yeniden yaymlamak
olurdu. Nitekim, Devlet istatistik Enstitiisil eski Genel Mildurlerinden eelal Aybar 1939 Ylhnda
yine bu Enstitil tarafmdan basdan Osmanh bnparatorlugunun Ticaret Muvazenesi 1878-i913
ba~hkh t;ah~masmda Osmanh dl~ ticaret istatistiklerini t;e~itli tablolar halinde derleyerek, yontem
ve kapsamlarma ili~kin bir onsozle birlikte yaymlaml~tlr.
Elinizdeki kitabm Birinci ve ikinci Bolilmlerinde 1878-1913 donemini kapsayan Osmanh dl~
ticaret istatistiklerinin kapsaml kullandlklan yontemler ve sorunlarl ayrmtdl olarak
tartl~Ilmaktadlr. Aynca, kitabm altmci ve yedinci bolilmlerinde yaymlanml~ Osmanh istatistikleri
ozet tablolar halinde sunulmakl.adlr.
Osmanh dl~ ticaret istatistiklerinde pek t;ok yararll bilgi vardlr. Drnegin, bu istatistikler 1878
sonraSI donemde iilkelere gore Osmanlt dl~ ticareti ile temel iiriinlere gore ihracat konusunda
ayrmtlh bir tablo sunmaktadlr. Ancak, yaymlanml~ Osmanh istatistiklerin t;e~itli eksiklikleri ve
sakmcalarl da bulunmaktadlr. Her~eyden once, Osmanh dl~ ticaret istatistikleri ancak 1878
yilmda yaymlanmaya ba~laml~tlr. Elimizdeki bilgilerden, 1878 Ylhndan once dl~ ticaret
istatistiklerinin dilzenli ve kapsamh olarak toplanmadlgl anla~tlmaktadlr.
1878 yllmdan itibaren yaymlanan resmi istatistiklerin ise, hem 0 donemin gozlemcilerinin
hem de son Yillarda iktisat tariht;ilerinin belirttikleri gibi, ciddi sorunlan oldugu anla~Ilmaktadlr.
Birinci ve belki de en onemli sorun kapsama ili~kindir. Pek t;ok maim t;e~itli nedenlerle resmi
istatistiklerin kapsaml dl~mda blrakIldlgl anla~tlmaktadlr. ikinci olarak, resmi istatistiklerde
ithalatm bile$imi hakkmda verilen bilgiler yetersiz kalmaktadlr. ithalat kalemleri arasmda
verilen "Saire" kategorisinin toplam ithalat tutarlarl it;indeki payI yiizde 40 ile yiizde 50 arasmda
degi$mektedir. Ot;ilncil olarak, Osmanh istatistiklerinde transit ticaret yeterli bir bit;imde
tammlanmamakta, ozel ve genel ticaret tammlan t;e~itli sorunlar yaratmaktadlr. Nihayet
dordiincu olarak, yaymlanan Osmanh istatistiklerinde ihracat kalemlerinin fiyatlanm silrekli
olarak piyasa fiyatlarmdan dii~iik, ithalat kalemlerinin fiyatlarmm ise bir olt;iide yiiksek
gosterildigi anla~Ilmaktadlr. Boylece ortaya, hem kapsam at;lsmdan slmrh hem de ozellikle
Osmanh dl~ ticaret dengesi at;lsmdan yamltlcl bir tablo t;lkmaktadlr.
Yaymlanml~ dl~
ticaret istatistiklerinin artlk bilinen eksiklikleri ve sorunlan nedeniyle, 19.
yiizytl Osmanh dl~ ticareti hakkmda ayrmtlh bilgiler sunarken resmi istatistiklerle yetinmek
miimkiin olamazdl. Bu durumda ba~ka kaynaklardan ve t;ah~malardan da yararlanmak yoluna
xv gidilmi;>tir. En ayrmtlh olarak da ilk kez 1984 plmda yaymlanall bir t;ah;>madan yaradamldl. Bu
t;ah;>mada Osmanh Devlpti'nin ticari ili~kiler i<;inde bulundugu ttim tilkelerin yaymlanml? dl~
tiearet istatistikleri kullamlarak 1830-1913 doneminin her ph i<;in Osmanh dl~ tiearetinin
yeniden doktimti yapllml?tl.Bu cilue sozkonusu <;ah;>mamn sonu<;lart ayrmtlh olarak
kullamlmakta ve bu sonu<;lar resmi istatistiklf~r ile kar~lla;>tlrtlmaktadlr! II.
Sozkonusu <;ah~mada ilk a;;ama olarak Osmanh Devletinin ticari ili;>kiler i<;inde oldugu ttim
tilkelerin yaymlanml;> istatistikleri Avrupa ve Amerika Birle;;ik Devletleri'ndeki <;e~itli
ktitiiphanelerden toplanml~tlr. Aneak bu iilkelerin istatistiklerinde verilen bilgileri Osmanh
ithalat ve ihraeat kalemlerine donii;;ttirebilmek i<;in pek <;ok ek hesaplama yapmak gerekmi~tir.
Boyleee resmi istatistiklere ek olarak 19. yiizyll Osmanh dt;> ticareti konusunda ayrmtlh bir tabla
<;lkml;>tlr. Bu yeniden dokiim i~lemini yaparken izlenilen yontem elinizdeki kitabm D<;iineii
Boiiimiinde tartl;>tlmaktadlr.
Diger iilkelerin dl;; tiearet istatistiklerini kullanarak ger<;ekle;;tirilen bu yeniden dokiim
i;;leminin sonu<;lart ise kitabm Dordiineii ve Be;>inei Boliimlerinde tablolar halinde sunulmaktadlr.
Dordiineii Boliimde 19. yiizyll Osmanh dl;; tiearetinin uzun donemli egilimleri ele almmakta,
Be;;inei Boliimde ise Osmanh ihraeat ve ithalatl alt donemler halinde ineelenmekte ve bu alt
donemler diinya ekonomisindeki geli~melerle ili~kilendirilmektedir.
Kitabm son iki boliimiinde ise yeniden dokiim i;>Iemi sonw;Ian ile Celal Aybar tarafmdan
derlenen Osmanh resmi istatistikleri birlikte kullamlarak iilkelere ve mal gruplarma gore
Osmanh dl;; tieareti ele almmaktadn'. Altmel Boliimde 1830-1913 doneminde Osmanh
ihraeatmm ve ithalatmm temel mallara ve belli ba;>h mal gruplarma gore ayn ayrl dokiimii
verilmektedir. Nihayet yedinei ve son boliimde de iilkelere gore Osmanh ihraeatl ve ithalatt
hakkmda ayrmtlh tablolar sunulmaktadlr.
Boyleee bu dltte resmi Osmanh istatistikleri ozet olarak yaymlamrken oularm eksikleri ve
sorunlart da tartl~llmaktadlr. Bunun yamslra Osmanh Devleti' nin tieari ili;;kiler i<;inde oldugu
iilkelerin istatistiklerini kullanarak ger<;ekle;;tirilmi~ bir yeniden dokiim i;;leminin sonu<;lart da
resmi Osmanh verileriyle kar;;lla;;tlrllarak yaymlanmaktadlr. Farkh kaynaklar kullamlarak
ortaya pkartlan bu ayrmtlh tablo sayesinde okurlarm ve ara;;nrmactlarm 19. yiiZYll Osmanh dl;;
tieareti konusunda daha kapsamh ve daha saghkh degerlendirmelere ula;;abileeeklerini
umuyoruz,
Son olarak bu kitabm yayma hazlrlanmasl slrasmda biiyiik yardunlarml gordiigiim
Ara~tlrma, Tetkik ve istatistik Teknikler Dairesi Ba;;kam Saym Siihendan EKNi'ye, Etiid ve
Analiz Subesi Miidiirii Saym Serpil AYDEMiR'e, ;;ube elemanlarmdan Saym Sule SOZER'e ve
ayrtea Saym Figen TASKIN' a te;;ekkiirlerimi belirtmek isterim.
Prof. Dr. Sevket PAMUK
(1) Pamuk (1984).
XVI 'lamldL Bu
lanuu§i dl?
ticaretinin
111 olarak
ldugu tum
!ki ~e~itli
i Osmanh
SUMMARY IN ENGLISH
rekmi~tir.
1
bir tablo
n D~uncu
:n dokum
maktadlr.
hnmakta,
ve bu alt
lrafmdan
'ma gore
Osmanh
d6kumu
~ ithalatl
;ikleri ve
e oldugu
ll~larl da
lamlarak
nanh dl~
ceklerini
kdugum
Etud ve
~ER'e ve
PAMUK OTIOMAN FOREIGN TRADE IN THE NINETEENTH CENTURY
This is the first volume of a new project called the Historical Statistics Series being published
by the State Institute of Statistics of Turkey for the use by researchers and general readers.
In this first stage, the aim of the Series will be to provide a detailed quantitative picture of the
social and economic legacy inherited from the Ottoman period by the Republic of Turkey. For this
purpose, separate volumes on the population, agriculture, foreign trade, public finances and other
aspects of the late Ottoman period are now being prepared by specialists who are leading
authorities in their respective fields.
It is possible today to gather some of these historical data from the Ottoman archives. In
addition, the censuses and various statistics published by the Ottoman state during the 19th
century are available from various libraries. It is well known, however, that in the period before
the 20th century, the data collected by states often served the purposes of conscription and tax
c-ollection. This rather narrow purpose has inevitably influenced both the coverage and the
methods of collection of these data.
It also needs to be remembered that before the 20th century, the technological and
administrative capacities of the states and their abilities to collect reliable information were quite
limited. For this reason, it is often difficult to accept the existing quantitative material, both
published and unpublished, as statistics in the modern sense.
In the studies and volumes to be published as part of the Historical Statistics Series project,
then, the goal will be to approach the existing historical materials critically. As far as possible, the
internal inconsistencies of the data will be eliminated, they will be checked against other sources
of information and they will be published with a discussion regarding their coverage, methods of
collection and degree of reliability.
Despite all the care and attention, however, it will be necessary for the users of the historical
series presented in these volumes to take into account the differences in terms of purpose,
coverage and method between the series for the 19th and early 20th centuries and those available
for the present day.
It should also be stressed that the data to be published as part of this Series cannot exhaust
the available quantitative materials. It is often possible to go beyond the material presented here
and construct more differentiated and detailed series. For example, those researchers wishing to
obtain data for smaller administrative units can make use of unpublished archival materials or
more detailed series available from publications in the Ottoman language. For these purposes,
each volume will include a bibliography at the end.
XVII This volume presents the foreign trade series for the Ottoman Empire for the period before
1914. In bringing together data on Ottman foreign trade in the nineteenth century, the best place
to start would be the official Ottoman foreign trade statistics which began to published in 1878. In
fact, these official statistics have already been compiled, summarized and published with an
introductory discussion in 1939 by Mr. Celal Aybar, a former director of the State Institute of
Statistics.
In Chapters I and II of the present volume, the coverage, methodology and the limitations of
these official Ottoman foreign trade statistics for the period 1878-1913 examined in detail. In
Chapters VI and VII these published statistics are presented in summary form, in terms of the
commodity composition and country distribution of both Ottoman exports and imports.
There is a good deal of useful information in the Ottoman foreign trade statistics. Most
importantly, these statistics present detailed information regarding commodity composition of
exports and the country distribution of both exports and imports. At the same time, however, the
official Ottoman statistics have various shortcomings and problems. Above all. they began to be
published only in 1878. While data is available for individual customs gates, foreign trade figures
were apparently not collected on a regular and comprehensive empire-wide basis before this
date.
CJ
pI
a(
pl
ot
G
at
e:
o
o
n
Both the contemporary observers and the recent studies by economic historians have made
clear that the foreign trade statistics published after 1878 have some problems. One of the most
important problems concerns coverage. For a variety of reasons, some important goods are
excluded from the officially published statistics. Secondly, the official statistics are inadequate
concerning the commodity composition of Ottoman imports. The share in total imports of the
category "other" fluctuates between 40 to 50 percent of all imports during this period. Thirdly,
transit trade is not satisfactorily defined in these statistics. creating a variety of problems. Finally.
in the published Ottoman statistics, the price of exports are consistently undervalued and the
prices of imports are, to some extent, overvalued. As a result, there emerges from the official
statistics a misleading picture regarding Ottoman trade balances. These problems are discussed
in Chapter II of the present volume.
Because ofthese limitations of the official statistics, it would not have been sufficient for the
purposes of this volume to merely summarize and publish them. Under these circumstances. we
made use of other sources and studies. This volume relies especially on a study first published in
English in 1987 by Sevket Pamuk which attempted a complete reconstruction of Ottoman foreign
trade for the period 1830-1913 utilizing for each year of this period the published foreign trade
statistics of all the countries with which the Ottomans maintained commercial relations.
In the first stage of tha t study, the published foreign trade statistics of all the other countries
were collected from various libraries in Europe and North America. It was then necessary to make
a series of calculations to convert the figures given in those statistics to Ottoman exports on a f.o.b.
basis and to Ottoman imports on a c.i.f. basis. The methodology ofthis reconstruction procedure
as well as the methods followed for the resolution of various problems encountered are discussed
in detail in Chapter III of the present volume.
The results of this reconstruction in terms aggregate figures for both Ottoman exports and
imports as well as a brief discussion of long term trends an growth rates are are presented
in Chapters IV and V of the present volume. Chapter IV examines the long term trends and
XVIII Jd before
lest place
1878. In
with an
~titute of
ations of
letaiL In
IS of the
s. Most
:ition of
ver, the
.n to be
figures
Ire this
Chapter V presents a periodization of nineteenth century Ottoman foreign trade. One important
problem concerns the changing borders of the Ottoman Empire in this period. Chapter IV
addresses this issue and reviews the changing borders of the Ottoman Empire as defined for the
purposes of this reconstruction. The Ottoman statistics presented all figures in gold linked
ottoman Liras. The reconstruction procedure utilized British pounds sterling in all calculations~
Comparisons of the two sets of figures are possible since the exchange rate remained unchanged
at 1.10 Ottoman Lira = 1 British pound sterling during the period 1844-1913.
In the last two chapters of the volume, available information on the commodity composition
and country distibution of Ottoman foreign trade for the period 1830-1913 are presented by
making use of both the official Ottoman statistics as compiled by Mr. Aybar for the period
1878-1913 and the results of the reconstruction procedure by Mr. Pamuk for the period
1830-1913. Chapter VI presents detailed tables for the commodity composition of Ottoman
exports and imports. Finally, Chapter VII provides detailed tables for the country distribution of
Ottoman exports and imports for the period 1830-1913 by making use of both sources ofdata .
It is hoped that as a result of this comparative study, readers of this volume will be able to
obtain a more critical and in depth perspective on the foreign trade of Ottoman Empire during the
nineteenth century.
!made
emost
ds are
~quate
of the
lirdly,
:nalIy,
ld the
fficial
ussed
trthe
s, we
edin
~eign
rade
tries
lake
.o.b.
lure
;sed
and
lted
and
XIX TABLO, GRAFiK VE HARfTA LisTESi
LIST OF TABLES, GRAPHS AND MAP
Tablo
Tables
2.1 Osmanh istatistiklerindeki ihracat
2.1 A comparison of export prices in the
Ottoman statistics with prices of
imports from the Ottoman Empire in
the trade statistics of U.K.
10 2.2 A comparison of the prices of imports and exports of the same commodities in the Ottoman foreign trade statistics
11 3.1 Annual Ottoman foreign trade according to the offical Ottoman trade statistics, 1878-1913
18 4.1 Annual Ottoman foreign trade according to the results of the reconstruction procedure, 1830 ­
1913
25 5.1 Annual rates of growth in Ottoman foreign trade, 1840-1913
29 5.2 Annual rates of growth in Ottoman foreign trade with industrialized countries, 1840-1913
..... .... .
30 5.3 Average annual exports from the five leading ports of export In Anatolia, 1819-1912
33 6.1 The commodity composItIOn of Ottoman exports, 1911-1913
36 6.2 The commodity compOSitIOn of Ottoman imports, 1911-1913
36 6.3 Total values for leading export commodities and their share in total exporU, 1878-1913
37 6.4 Total quantities, values and average prices
for
leading
export commodities, 1878-1913
40 6.5 Total values for leading import commodities and their share in total imports, 1878-1913 48 6.6 Total values for leading import commodities and their share in total imports by commodity group, 1878-1913 53 6.7 Quantities for leading import commodities, 1878-1913 59 7.1 Country distribution of exports, 1830-1913 61 fiyatIanyla ingiliz istatistiklerindeki
Osmanhdan ithalat fiyatlarmm
10 2.2 Osmanh istatistiklerinde aym maim ithalat
ve
ihracat fiyatlarmm ... .. .... .. . .... ............. . 11 kar~lIa~tlrIlmasi
3.1 Osmanh istatistiklerindeki verilere gore
Osmanh
dl~
ticareti, 1878-1913 ...................................... . 18 4.1 Yeniden dokiim i~lemi sonm;lanna gore
Osmanh
dl:;;
ticareti, 1830-1913 .....
........................... 25 5.1 Osmanh dI:;; ticaretinin ydhk
biiyiime hlzlan, 1840-1913
5.2 Sanayile~en
iilkelerle
Osmanh
ticaretinin ydhk biiyiime hlzlan,
1840-1913 ................................ .....
5.3 Anadolu'nun be:;; biiyiik limanmdan
Yllhk ortalama ihracat, 1819-1912
29 30 6.1 Mal gruplarma gore Osmanh ihracatmm bile:;;imi. 1911-1913 '"
6.2 Mal gruplanna gore Osmanh ithalatmm bile:;;imi, 1911-1913 .....
6.3 Ba:;;hca ihra«; mallannm degeri ve toplam ihracat i«;indeki paYI, 1878-1913 .......................................
6.4 Ba:;;hca ihra~ mallannm miktar, deger
ve
ortalama
fiyatl. 1878-1913 .....................................
6.5 Ba:;;hca ithal mallarmm degeri ve toplam ithalat
i~indeki
paYI, 1878-1913 ......................................
6.6 Mal gruplanna gore ba:;;bca ithal mallannm degeri ve toplam ithalat i~indeki payl, 1878-1913 ...............
33 36 36 37 40 48 53 6.7 Ba~hca ithal mallannm miktarI, 1878-1913 ....................................... 59 7.1 {Tlkelere gore ihracat, 1830-1913
61 XXI Tablo 7.2 Olkelere gore ithalat, 1830-1913
Savfa
Tables 62 page
7.3 Ulkelere gore toplam ihracat degf'ri ve ba§>hca mallarm toplam ihracat i~indeki payl, 1840-1913
62 7.4 Ulkelere gore toplam ithalat degeri ve ba~hca mallarm toplam ithalat i~indeki paYI. 1840-1913
66 7.5 Ulkelere gore ithalat ve ihracat degerleri. 1878-1913
....... ..... 68 7.2 Country distribution of imports. 1830 - 19B
62 7.3 Total exports and the shares of leading commodities by country, 1840-1913 62 7.4 Total imports and the shares of leading commodities by country, 1840-1913
66 7.5 Export and import values by country, 1878-1913
68 Grafik
3.1 Osmanh ithalat ve ihracatI, 1878 ­
1913 . ............
...............
3.2 Osmanh dl~ tiearet dengesi, 1878 ­
1913
............
.............
4.1 Osmanh dl§> tieareti, 1830-1913
Graphs
3.1 Ottoman exports and imports, 1878-1913
20 3.2 Ottoman foreign trade balance, 1878 1913
21 4.1 Ottoman foreign trade, 1830-1913. 26 20 21 26 Harita
4.1 Dl§> tiearetin yeniden dokiimii kapsammda Osmanh Devleti'nin degi~en slmrlan 1830-1913 .... ...
24 Map
4.1 The changing borders of the Ottoman for the purposes of the reconstruction procedure. 1830­
1913
24 XXII