O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O RTA MAXSUS, KASB-HUNAR
TA’LIMI MARKAZI
S.S .FA Y Z U L L A Y E V , A. T. G O F U R O V ,
В. E. M A T C H O N O V
ODAM GENETIKASI
BIOLOGIYA CHUQUR O'RGANILADIGAN
AKADEM IK LITSEYLARI UCHUN DARSLIK
TOSHKENT - 2003
«IJOD DUNYOSI» NASHRIYOT UYI
www.ziyouz.com kutubxonasi
G enetika irsiyat va o'zgaruvchanlikni o 'rg an ad ig an fan bo'lib,
odam genetikasi an a shu fanning m uhim shahobchalaridan biri hisob­
lanadi.
Sizga havola qilinayotgan ushbu darslik a n a shu umuminsoniy
m uam m o - odam genetikasiga bag'ishlangan. M ualliflar darslikni
yozishda irsiyat va o’zgaruvchanlikni o'rganish borasidagi bir necha
asrlik tajriba ham da kashfiyotlar m ujassam langan xorijiy tillardagi
adabiyotlardan mahalliy sharoitni hisobga olgan holda foydalanishga
harakat qilishgan.
Biologiya fani chuqur o'rganiladigan akademik litsey o'quvchilariga
m o'ljallangan va o'zbek tilida birinchi m arta n ash r qilinayotgan ush­
bu darslik nafaqat o'quvchilar, balki shu fan bilan shug'ullanuvchi
m utaxassislarga ham m anzur bo'ladi degan niyatdamiz.
Taqrizchilar: JAMusayev,
O'zRFA akademigi,
M.Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy
universitetining “Genetika va sitoembriologiyasi”
kafedrasining mudiri,
biologiya fanlari doktori, professor.
P.RAlimxodjayev,
birinchi ToshDavTIning “Tibbiy biologiya va
genetika” kafedrasi mudiri, dotsent.
N.Yusupova,
Nizomiy nomidagi TDPU qoshidagi akadem ik
litsey biologiya fani o'qituvchisi.
' 430602400-21
F ,G ‘„M. --------------------2003
© «Ijod dunyosi» n a sh riy o l uyi, 2003.
www.ziyouz.com kutubxonasi
KIRISH
O dam g en etik asi — irsiy at va o'zg aru v ch an lik n i o 'r g a n a ­
digan g en etik a fanining bir sh ah o b ch asi bo'lib, u od am d ag i
irsiy at va o'zgaru v ch an lik n i o 'rg an ad i. O dam g enetikasi antropologiya va tib b iy o t bilan uzviy alo q ad o rd ir. O d am g e n e ­
tik a si s h a rtli ra v is h d a a n tro p o g e n e tik a va tib b iy o t g e n e tik asid an ta sh k il topgan. A n tro p o g en etik a odam o rg an izm idagi norm al belgi-xossalarning, tibbiyot genetikasi esa uning
patologiyasi y a ’ni, n asliy illat, n u q so n larn in g irsiy lan ish in i
tad q iq qiladi.
Odam g e n e tik ob ’yekt sifa tid a g e n e tik a fa n id a irsiy a t
va o ‘zgaru vch an lik q o n u n lari n o 'x a t, drozofila m ev a p a sh shasi, n e y tro s p o ra , ichak ta y o q c h a si b a k te riy a la rid a ix tiro
qilingan.
O'simlik, hayvon va m ikroorganizm larda turli g en etik ta d ­
qiqotlar olib borish m um kin. Biroq o'simlik, hayvon v a m ikro­
o rg an izm lard a q o 'lla n a d ig a n g e n e tik u su lla rn in g b a rc h a sin i
odam larda qo'llab bo'lm aydi. B unga asosiy sabab, odam faq at
biologik rivojlanishninggina em as, balki ijtimoiy om illar m ah suli ham dir. S hu sababli odam dagi irsiy at va o'zgaruvchanlikni
o 'rg an ish d a b ir q an ch a q iy inchiliklar uchraydi. A n a sh u qiyinchiliklarga to 'x talib o'tamiz.
1.
O datda gen etik tadqiqotlarni o'tkazish uchun tan lan g an
organizm lar hay v o n lard a irsiy jih a td a n sof bo'lishi k erak. G e­
n etik jih a td a n sof organizm lar o'sim lik va h ay v o n lard a indbriding yo'li bilan olinadi, y a ’ni b ir o ta -o n a n in g e rk a k va
urg'ochi individlari o'zaro chatishtirilib, ularning nasli b ir necha
av lo d lard a o 'rg an ilad i. O d am lard a b ir o ta -o n a n in g o 'g 'illa ri
begona oilaning qizlariga u y lan salar, qizlari begona oilaning
o'g'illariga tu rm u sh g a chiqadilar. B u esa odam irsiyatining sof
holda gom ozigota bo'lishini ch ek lab qo'yadi. Binobarin, odam
www.ziyouz.com kutubxonasi
irsiyatining geterozigota holatda bo'lishi genetik tad q iq o tlarni olib borishdagi birinchi qiyinchiliklardir.
2. G enetik q onuniyatlarning ilmiy asoslangan bo'lishi uch u n
tekshirilayotgan organizm lar son jih a td a n ko'p bo'lishi shart.
Sabab, o d am lard a b ir o ta -o n a d a n tu g 'ilg a n fa rz a n d la r soni
ko‘p h olatlarda 1-4 ta d an oshm aydi. O dam naslining kam ligi
genetik tad q iq o t o'tkazishdagi ikkinchi qiyinchilik sanaladi.
3. O dam genetikasini o 'rg an ib borishdagi y a n a b ir q iy in ­
chilik ko'payish m u d d ati bilan bog'liqdir. M a’lum ki, b a k te riy a ­
lar h a r 30 m in u td a , g 'o 'za o'sim ligi 120-130 k u n d a , q o 'y 6
oyda yangi n asi bergani holda, odam larda yangi n asln i olish
uchun o 'rta c h a 18-20 yil talab qilinadi. S h u bois h am qisqa
m uddat ichida biror belgi-xossani 'odam larning bir n echa avlodlarida tadqiq qilish imkoni cheklangan bo'ladi.
4. H ayvon va o'sim liklarda, m ikroorganizm larda tadqiqot chi xohlagan belgi-xossaga ega organizm larni o'zaro ch atish tirib, yangi nasi olishi m um kin. O dam larda b u n d ay yo'l bilan
belgi-xossalarning irsiylanishini o'rganish, qonun bo'yicha ta qiqlanadi. T adqiqotchi xohlagan erk ak va ayol sh axslarni nikohlashi m u m k in emasligi, odam genetikasidagi qiyinchiliklardan y a n a biri hisoblanadi.
5. H a r q a n d a y o rg an izm lard a b elg i-x o ssalarn in g riv o jla­
nishi bir tom ondan genotipga, ikkinchi tom ondan tash q i m u ­
hit om illariga bog'liq. M a’lum ki, hayvon va o'sim liklar ustida
tajriba olib borilganda, turli xil irsiy xususiyatlarga ega bo'lgan
o rg a n iz m la rn i b ir xil m u h itd a o 'stirib , u la r o ra sid a pay d o
bo'lgan farq la rd an irsiy om illar ulushi aniqlanadi. Lekin odam lar
tu rli ijtim oiy va iqtisodiy m u h itd a yashaganlari sababli, egizaklarni hisobga olm aganda, b u n d ay sharoitni tu g 'd irish n in g
im koniyati ju d a kam ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Bu ham
odam dagi irsiy at va o'zgaruvchanlikni o'rganishdagi qiyinchiliklardan biri.
A n a s h u q iy in c h ilik la rg a q a ra m a y , o d am ir s iy a ti v a
o 'zg aru v ch a n lig in i o 'rg a n ish n ih o y a td a zaru r. U n in g z a r u r ­
ligi b irin c h id a n , m ik ro o rg an izm lar, o 'sim lik lar, h a y v o n la r ­
da ix tiro qilin g an irsiy a t q o n u n lari o d am lard a h am o'z qim m a tin i s a q la y d im i, d e g a n m u a m m o n i hal e tish b o 'ls a , ik -
www.ziyouz.com kutubxonasi
k in c h id a n , k e ra k li b e lg i-x o s sa la rn in g irs iy la n is h in i bilish ,
oilani re ja la s h tiris h , irsiy kasallik tu rla ri, sa b a b la rin i an iq ­
lash, u la rn in g oldini olish c h o ralarin i ishlab ch iq ish u c h u n
k e r a k .'
Odam genetikasi fanining rivojlanish tarixi. O ta-on a bel­
gilari xossalarining kelgusi avlodga berilish m uam m osi bilan
odam lar m iloddan oldingi d av rla rd a h am qiziqqanlar. Bu so­
hada olim lar o‘z fikrlarini bayon etganlar. X ususan, qadim gi
yunon olim laridan G ip p o k rat odam u ru g ‘ining hosil b o ‘lishida
ta n an in g barcha a ’zolari q atn ash a d i, u ru g 'd a n o‘z n av b a tid a
o d am ta n a s i riv o jla n a d i, s o g ‘ o ta - o n a d a n s o g ‘ f a r z a n d
tug'iladi, deb ta ’kidlagan.
A ristotelning t a ’kidlashlfcha, kelgusi avlod u ch u n o n a or­
ganizmi asosiy m aterial beradi. O ta u ru g 'i esa uni h a ra k a tg a
keltiradi, xolos. A g ar ota b a q u w a t bo'lsa o'g'il, o n a kuchli
bo'lsa qiz farzand tug'iladi. S hu sababli o'g'il otaga, qiz o n a ga o'xshaydi degan fikrni ilgari surgan.
XVII asrda, birinchi m aro tab a h u jay ran i m ikroskop orqa­
li ko 'rg an A. Levenguk, u ru g 'd a shakllangan odam organizm i
bor, ona esa uni dunyoga keltiradi, d eb uqtirgan.
F aqat XVIII asrga kelib odam dagi b a ’zi b elg ilam in g avloddan-avlodga berilishi haq id a to 'g 'ri ta s a w u r paydo bo'lgan.
M asalan, (1752) M o p erty u o d am larn in g to 'r t av lo d id a p olidaktiliya (barm oqlar soni b esh tad a n ortiq bo‘lishi)ni kuzatib,
bu belgining naslg a berilishi h am ota, h am o n ag a bog'liq ek an ­
ligini e ’tirof etgan.
Ingliz shifokori A dam s o'zining «Taxm in qiluvchi irsiy k a­
sallik xossalari to'g'risida»gi asarida, o dam larda y ash irin hol­
da tu g 'm a kasallik omillari m avjud. U lar y aqin q arin d o sh lar
nikohida ro 'y o b g a chiqadi, lekin u la r tu g 'ilg a n d a b ird an ig a
em as, keyinchalik paydo bo'lishi ham m um kin. B u n d a m u h it
om illarining m a ’lum d arajad a roli bor, degan. U ning fikricha
irsiy kasalliklarga ch alin g an sh ax slarn in g u rch ish i p asay g an
holatda bo'lgani sababli, b u n d ay kasalliklar keyingi avlodlarda yo'qolib ketishi h am m um kin.
1820 yili nem is olimi Nasse qon ivim aslik - gem ofiliya kasali
erk ak lar orqali kelgusi avlodlarga o'tishini m a ’lum qilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ingliz olimi G alton « Iste’dod va f e ’l-a tv o rn in g irsiy lan ishi» (1865) va « Iste’dod irsiylanishi» (1869) nomli a sarla rid a
m a sh h u r o d am lar sh ajarasin i o'rg an ib , h am ru h iy holat, h am
jism oniy rivojlanish irsiy lan ad i, d eg an xulosaga keldi. U bel­
gi-xossalarning irsiylanishida o ta-o n a o rg an izm larin in g te n g
qim m atga ega ekanligini e ’tirof etdi. Olim fikriga k o 'ra faq at
qobiliyat, is te ’d o d g in a em as, balki b oshqa ru h iy , biologik
x o ssalar, ch u n o n c h i, sp irtli ic h im lik la rg a , d a r b a d a r h a y o t
k ech irish g a m oyillik, sil, y u ra k x a sta lik la ri, uzoq y a s h a s h lik, h atto ahloq, xudojo'ylik h am n a sld a n -n a slg a o 'tadi. G al­
ton odam rivojlanishida irsiy atn in g roli m uhim ligini isbotlab,
fan g a eg iz a k la r u su lin i jo riy etg an . O lim , ta b iiy ta n la n is h
h aq id ag i C h arlz D a rv in t a ’lim otini odam zodga ta tb iq etish
yo'li bilan ja m iy a td a is te ’dodli, qobiliyatli sh ax slarn i k o 'p ay tirish n i ta k lif etdi. Bu bilan odam g en etik asid a g 'a y riilm iy
n a z a riy a h iso b lan g an y ev g en ik a oqim iga asos soldi. G alto n
yevgenika tu sh u n ch asi ostida «odam lar avlodini yaxshilash»
t a ’lim otini ilgari surdi. U yev g en ik an i uch bosqichda olib b o rishni tavsiya etdi.
Birinchi bosqichda odam irsiyati o'rganilib, h a r b ir odam
o'z irsiyati haqida to'liq m a ’lum otga ega bo'lishi lozim.
Ikkinchi bosqichda odam irsiyati h aqidagi m a ’lu m o tla rg a
asoslanib inson larn in g jism oniy va ru h iy faoliyatini y ax sh ilashga y o 'n a ltirilg a n nik o h larn i am aliyotga jo riy e tish inson
nasliga ziyon k eltiruvchi nikohlarga to'sqinlik qiluvchi q o nunlarni y aratish n i ko'zda tutish.
U chinchi bosqichda od am lar irsiy a t h aq id a to 'liq m a ’lu ­
m otlarga ega b o 'lg an larid an so'ng ja m iy a td a y ax sh i avlodni
v u ju d g a k eltiru v ch i n ikohlar o'z-o'zidan sodir bo'ladi, deydi.
D astlab y ev g en ik a oqim i b a rc h a m a m la k a tla rd a s h id d a t
bilan rivojlanadi. Lekin 1930-40 yillarda yevgenika oqim ining
«negativ» holatlari nam oyon bo'la boshladi. Y evgenikani ta rg 'ib
qilish bilan bog'liq holda b ir irq yoki m illatni b o sh q alar u s­
tid an h u k m ro n bo'lish g'oyasi yoki irqlarni, m illatlarn i ta b a q a la rg a a jra tis h k ab i g 'a y riilm iy n a z a riy a la r p a y d o bo'ldi.
C hunonchi, shu yillarda G erm aniya fashistlari. tom onidan y ev ­
genika oqimi niqobi ostida o'tkazilgan «irqchilik g igiyen asi»
www.ziyouz.com kutubxonasi
b u tu n du n y o ja m iy ati oldida yevgenika oqim ining inqirozga
uchrashiga sababchi bo'ldi.
S h u n d ay qilib, dastlabki vaqtlarda odam irsiyatini o'rganish
borasida olib borilgan tadqiqotlar biror bir n azariy qoidalarga
asoslanmadi. F aq at XX asr boshlarida ingliz olimi G errod M en­
del irsiyat qonunlari bilan tanishgach, m odda alm ashinishi bi­
lan aloqador b a ’zi belgi-xossalarning irsiylanishi m an a shu qon u n la r zam inida ro ‘y berishini q ay d etdi. M asalan, alkaptonuriyaga yo'liqqan odam larning farzandlari yaqin qarindoshlariga uylansalar yoki tu rm u sh g a chiqsalar, ular naslida oz sonda
sh u n d ay xastalikka chalingan bolalar tu g ‘ilishi aniqlandi. K e­
yinchalik L a n d sh te y n e r odam lar qonini tek sh irib , u la rd a A,
В, О g u ru h lari borligini m a ’lum qildi. D u n g ern va G irshfeld
odam dagi qon g u ru h lari M endel kashf qilgan qonunlar bo'yicha
irsiylanishini aniqladilar.
1924 yili B ersh tey n tadqiqotlari qonning А, В, О g u ru h lari
k o‘p allellar to m o n id an n a z o ra t qilinishini k o 'rsa td i. O dam
x ro m o so m a lari tu z ilish in i o 'rg a n is h d a A .P .P ro k o fy e v a -B e lgovskayaning xizm ati m uhim dir.
O dam g en etik asi b o 'y ich a keyingi y illard a O 'zb ek isto n d a
h am b ir q an ch a ish la r am alg a oshirildi. X u su san , Y o.X.To'ra q u lo v va u n in g s h o g ir d la ri to m o n id a n irs iy k a s a llik la r
riv o jlan ish in in g bio k im y o v iy m e x an izm lari o 'rg an ild i. A k adem iklarim izdan J.H .H am idov, va A .A .A bdukarim ovlar tireoid gorm onlar ta ’sirining genetik m exanizm larini o 'rg an ish g a
k a tta hissa qo'shdilar. A kadem ik N. M. M ajidov va professor
Sh. S hom ansurovlar asab kasalliklarining kelib chiqishida irsiy
om illar rolini o'rgandilar.
M arkaziy Osiyo respublikalarida, birinchi m a rta T oshkent
tibbiyot institutida, 1971 yili J.H .H am idov va prof. A.T.Oqilov
rahbarligida irsiy kasalliklar tarqalishining oldini olish m aq sa­
dida tibbiyot genetikasi bo'lim i ochildi. Hozirgi p ay td a Toshk en td ag i a k u sh erlik va ginekologiya ilm iy -tad q iq o t in stitu ti
ham da tibbiyot in stitu tlarid a, yirik poliklinikalar ta rk ib id a tib ­
b iyot g en etik asi la b o ra to riy a la ri m a v ju d b o 'lib , u la rd a nikohlanuvchi yoshlarga, irsiy kasalliklari borlarga am aliy y o r­
dam ko'rsatiladi. G enetik injeneriya va biotexnologiya usul-
www.ziyouz.com kutubxonasi
larining odam genetikasida keng qo'llanilishi tufayli, irsiy kasalliklarga tashhis qo'yish, davolash va oldini olish im k o n iy at­
lari paydo bo'ldi.
Odam gen etik asin in g tarmoqlari. O dam genetikasi o'simlik,
h a y v o n la r g e n e tik a s id a n k ey in riv o jla n g a n lig ig a q a ra m a y ,
uning b ir q anch a ta rm o q lari shakllangan. A n a sh u ta rm o q lard an biri tibbiyot genetikasidir.
H ozirgi p a y td a ja h o n aholisi 6 m illia rd d a n o rtib k etd i.
T ug'ilayotgan bolalarning 4,5 foizi tu rli irsiy kasalliklar bilan
dunyoga keladi. Epilepsiya, shizofreniya, kretinizm , g em o fi­
liya, bronxial astm a sh u n d a y x astalik lard an d ir. Irsiy k asalliklarga e rta tashhis qo'yish, u larning oldini olish va davolash
usullarini belgilashda m uhim o 'rin tu tad i. Bu tib b iy o t g e n e ­
tikasi od am salom atligini saq lash d a m u h im o 'rin tu tis h id a n
dalolat beradi.
O dam genetikasining y a n a bir tarm o g 'i dem ografik g en e­
tika hisoblanadi. D em ografik genetika odam dagi a y rim belgixossalarning (m asalan, qon g u ruhlarining) jahon aholisi orasi­
da q a n d a y tarq alg an lig in i aniqlash bilan sh u g 'u lla n a d i. Farm ok ologik gen etik a h am od am g en etik asin in g b ir ta rm o g 'i
sifatid a tu rli d o rilarn in g , chunonchi, an tib io tik la rn in g odam
organizm iga ko 'rsatg an ta ’sirini tadqiq qiladi.
O dam genetikasining bir tarm og'i sitogenetika bo'lib, u odam
irsiyatining moddiy asoslari bo'lm ish xrom osom alarning tashqi,
ichki tuzilishini tadqiq qiladi. Im m unogenetika esa im m u n itet
reaksiyalarining am alga oshishida irsiyatning rolini o 'rg an ad i.
Biokim yoviy genetika yordam ida irsiyatning m olekulyar asos­
lari, m o d d a la r alm ashishi, u bilan bog'liq b elg i-x o ssalarn in g
rivojlanishi o'rganiladi. O dam genetikasining y an a b ir tarm og'i
pedagogik genetika sanaladi. Uning tekshirish m an b ai bolalar
aqliy qobiliyati va ruhiyatini genetik jih atd an tadqiq qilish hisob­
lanadi. Bolalardagi ru h iy holat, aqliy qobiliyat o ta -o n a d an o'tadi.
S hu bilan bir qatorda qobiliyat, iste’dod va iqtidorning shakl­
lanishida ijtim oiy m uhit, ota-ona, o'qituvchilarning b ilim -tarbiyasi, ahloq-odobi m uhim aham iyatga ega bo'ladi. P edagogik
genetika bolalardagi o ta-o n ad an berilgan irsiy qobiliyat, iqtidorlilik, is te ’dodning yoshga q a ra b o 'zgarishini ta d q iq qilib,
pedagoglarga m a ’lum tavsiyalar beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Odam genetikasining nazariy va am aliy aham iyati. O dam
ta n a sin in g an a to m ik , m orfologik tuzilishini, unda k e c h a d igan fiziologik, biokim yoviy ja ra y o n la rn in g gen etik asoslarini
o'rganish ju d a m uhim n azariy va am aliy ah am iy atg a egadir.
S haxsning shakllanishida irsiyat va m uh itn in g rolini aniqlash,
odam lar populyatsiyasida u yoki b u irsiy belgining tarq alish
darajasini belgilash, odam irsiyatining tashqi m uhit — x u su ­
san, fizikaviy, kimyoviy, biologik va boshqa om illarning zararli
ta ’sirlaridan him oya qilish, irsiy kasallik kelib chiqishining ge­
netik sabablarin i tadqiq qilish odam genetikasining m u h im
m uam m olarini yech ish d a q a tn a sh ish in i k o 'rsatad i. B u larn in g
ham m asi organik olam tarixiy taraq q iy o tin in g mo'jizasi bo'lgan
inson organizm ining biologiyasini tu sh u n ish g a yordam beradi.
M azkur n a z a riy m uam m o larn in g hal etilishi o d am lar u m rining uzayishi, tu rli irsiy kasalliklarning oldini olish, u larn i b a r­
ta ra f qilish tad b irlarin i ishlab chiqish, h am jism o n an , h am
ru h a n riv o jlan g an barkam ol avlodni voyaga y etk azish n i g e ­
netik jih atd an hal etish im koniyatini beradi.
Binobarin, odam genetikasini o 'rg an ish ham n azariy , ham
am aliy a h a m iy a tg a ega. S h u sab ab li h am ja m iy a td a y a s h a ­
yotgan h a r bir inson odam dagi irsiy at va o 'zg aru v ch an lik qon u n iy a tlarid an b o x ab ar bo'lm og'i zam on taqazosidir.
Bilimni tekshirish uchun savollar:
1. Odam genetikasining maqsadi va vazifalari nim alardan
iborat?
2. Odam irsiyati va o'zgaruvchanligini o'rganishda qanday
qiyinchiliklarga duch kelinadi?
3. Odam genetikasining rivojlanish ta rixi to'g'risida n im a ­
la m i bilasiz?
4. Odam genetikasining qanday tarmoqlari bor?
5. Odam genetikasining n a za riy va am aliy a h a m iya ti n i­
malardan iborat?
www.ziyouz.com kutubxonasi
I BOB
ODAM GENETIKASINING
TADQIQOT USULLARI
O dam ning irsiy a ti va o 'zg aru v ch an lig in i o 'rg a n is h d a b ir
qancha usullard an foydalaniladi. A n a sh u n d ay u su llar q ato ri­
ga gen eologik , eg izak lar, sito g en etik , biokim yoviy, derm otoglifik a va boshqa sh u singari u su llar kiradi. Siz u la rn in g
b a ’zi birlari bilan q u yida tanishasiz.
l- § . G E N E O L O G IK V A E G IZ A K L A R U S U L I
G eneologik usul. Bu usul d astlab F.G alton ta d q iq o tla rid a
qo'llanilgan. G eneologiya yunoncha — «genealogiya» so 'zidan
olingan bo'lib, sh a ja ra d eg an m a ’noni anglatadi. G eneologiya
g en etik usu l sifatida, odam ning sh ajara sid a b iro r b elgi-xossaning av lo d lard a irsiylanishining tad q iq qilishga asoslangan.
G eneologik u su ld an foydalanish uch bosqichda am alg a oshi­
riladi. B irinchi bosqich p ro b an d a (nem ischa p ro v an d — sh aja ra d a g i b o sh lan g 'ic h shaxs) va u n in g oilasi, q a rin d o s h la ridagi u. yoki bu belgi-xossaning borligi to 'g 'risid a g i m a ’lu m o tla rn i to 'p la s h d a n b o sh lan ad i. B u n d ay m a ’lu m o tla r p ro b a n ­
da, uning oila a ’zolari, q arin d o sh larid a o 'rganilm oqchi b o 'lg an
belgining irsiylanishini bilishga oid kuzatish, su h b at, an k e ta
savollariga yozm a ja v o b olish orqali to 'p lan ad i. H ar b ir millatd a p iru b ad av lat chol-kam pir, u larning farzan d lari, n ev aralari, chevaralari, ev aralari bo'lgan oilalar topiladi. Q o'yilgan
genetik m aqsadga q arab a n a sh u n d ay oila a ’zolari bilan su h ­
b a t o 'tkazish, an k e ta savollariga javob olish, k u zatish , y a ’ni
probanda, uning ota-onasi, buvisi, farzandlari, n ev aralarid a
o 'r g a n ilm o q c h i b o 'lg a n b e lg i-x o s s a q a n d a y r iv o jla n g a n i
to 'g 'risid a m a ’lum ot to 'p lan ad i. T adqiqot ko'lam i s h a ja ra tu zishdan ko'zlangan m aqsadga bog'liq bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
G eneologik uslub qo'llanishining ikkinchi bosqichida sh ajara
tuzishga kirishiladi. S h u m aqsadni ko'zlaganda alohida g en e­
tik tim sollardan foydalanish talab etiladi (I-rasm).
T uzilgan sh ajarad a erk ak to 'rtb u rc h ak , ayol doiracha, ular
orasidagi nikoh esa gorizontal chiziq bilan belgilanadi.
1. S h ajaran i tuzish o 'rganiladigan belgiga ega shaxs p ro b an d d a n boshlanadi.
2. T adqiq q ilin ay o tg an h a r bir avlod sh ajara n in g bir q a ­
to rig a yoziladi.
3. A vlodlar sh ajara d a yuqoridan pastga tom on rim raq am ­
lar orqali belgilanadi.
4. H ar b ir avlod v ak illari a ra b ra q am lari orqali s h a ja ra ­
ning chapdan o'ng tom onga tu g 'ilg an yiliga q a ra b belgilanadi.
5. B a ’zi b ir b elg ilar, ay n iq sa k asallik lar sh ax siy riv o jla­
n is h n in g tu r li b o s q ic h la rid a riv o jla n is h i e ’tib o r g a olinib,
sh ajara d a oila a ’zolarining yoshi ko'rsatiladi.
О
- а уо1;
□
- Erkak;
□ — О
- Nikoh;
В
^
■j—1 j-
^
- O'lik tug'ilgan;
- Tibbiy abort;
0-0 - Norasmiy
0 = 0
- Bir yoshgacha
nobud bo'lgan;
Л
- Bola tashlash;
-Qarindosh-urug'
orasidagi nikoh;
T
- Farzandsiz nikoh
-Bolalar va ularning
tug'ilishidagi
ketma-ketlik;
Li] I
/^\_1
- Tekshirilayotgan
belgini tashuvchi
(geterozigota)
nikoh;
- Har xil tuxum dan
rivojlangan egizaklar;
- Bir tuxum dan
rivojlangan egizaklar;
Majruh bola;
- Tekshirilayotgan
belgiga ega proband;
1-rasm. Shajara tuzishda ishlatiladigan genetik ramziy
belgi (simvol) lar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
G eneologik u su ld an foy d alan ish n in g uch in ch i bosqichida
sh ajaran i tahlil qilish .boshlanadi.
S h ajaran i genetik jih a td a n tahlil qilganda q u y id ag ilar diqqat
m a rk a zid a bo'ladi:
1. S h aja ra bo'yicha o'rg an ilay o tg an belgi h am m a avlodlar
va oilaning ko'p a ’zolarida uchraydim i?
2. O 'rganilayotgan belgi ikki jinsda ham nam oyon bo'ladim i,
qaysi jinsda u ko'proq uchraydi?
3. Avlodlarga belgi ko'proq otadan o'tadim i yoki onadanm i?
4. S h a ja r a d a o ta -o n a d a b o 'lm a g a n b e lg in in g b o la la rd a
u ch rash i yoki kasal o ta -o n a d an sog' bolalarning tu g 'ilish i hol­
lari belgilanadi.
5. S h a ja ra d a g i o ta -o n a d a b o 'lm ag an belg in in g b o lalard a
u c h r a s h i yoki b o la la r d a b o 'lm a g a n b e lg in in g o ta - o n a d a
u ch rag a n holatlari bormi?
6. O ta-o n an in g b iro rtasid ag i belgining bolalarni n ech tasida u ch rash i ham ko'rsatiladi.
Belgining irsiylanish tip ig a q arab u autosom dom inant, autosom retsessiv, jins bilan birikkan holda bo'lishi m um kin.
A utosom adagi d o m in an t gen ta ’sirida riv o jlan ad ig an bel­
gining irsiylanishi 2-rasm da, retsessiv belgining irsiylanishi esa
3 -rasm d a ifodalangan.
“ 6 ^ 6 (!) f 5 4 5 4
m 64 6 4 6 1 4 6 6 6 4
„ 646 46 6 6 4 6 4
v 6 444
2-rasm, Autosom dominant belgi (barmoqlaming qisqa
bo‘lishi)ning shajara bo'yicha irsiylanishi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3-rasm. Autosom retsessiv belgi (qoshlarning qo‘shilganligi) ning
shajara bo'yicha irsiylanishi._________
R e tse ssiv g e n la r b ila n b o g 'liq b e lg ila r irs iy la n is h in in g
shajarasini tuzish bir m uncha m u rak k ab d ir. O ta-o n a retsessiv
belgi bo'yicha geterozigota bo'lsa, u holda n asld a 0,25 yoki 25
foiz gom o zig o ta f a r z a n d la r d a m a z k u r k a s a llik f e n o tip d a
nam oyon bo'ladi. O ilalarda b olalar 4 ta em as, 2 ta tu g 'ilg an
holda, uni fen o tip bo'yicha an iq lash m u sh k u l bo'ladi.
Egizaklar usuli. Egizaklar deyilganda, bir o n ad an b ir v a q t­
da tug'ilgan farzan d lar tushuniladi. U lar paydo bo'lishi bo'yicha
m onozigot va dizigotlarga ajralad ilar. O datda, b ir zigotadan
paydo bo'lgan egizaklar m onozigotlar deb nom lanadi.
Z ig o ta n in g (y u n o n c h a z ig o te — tu x u m va u r u g ' h u ja y ra la rn in g qo 'sh ilish id an hosil bo'lgan) ilk bor bo 'lin ish id a
monozigot (yunoncha m enos — b itta) egizaklarning rivojlani­
sh i h alig ach a n o m a ’lum b o 'lib qolm oqda. U n in g g e n o tip g a
bog'liqligi an iq lan m ag an b o 'lsa-d a, lekin u sito p lazm atik irsiylanish orqali o n ad an qizga o'tad i, degan ta x m in lar bor.
E gizaklarning paydo b o 'lishiga o n a у oshining t a ’sir k o 'r ­
sa tish ehtim oli bof. C h u nki, a y rim o ilalard a on an in g yoshi
u lg 'a y g a n sari eg izak larn in g tu g 'ilis h m iq d o ri o rtish ig a oid
m a ’lu m o tlar to 'p lan g an . E h tim )1, o n a yoshining o rtish i bilan
gonadotropin gorm onining k o 'p a y ish d a ra ja si yuz b e ra r, bu
o 'z n a v b a tid a p o lio v u ly a tsiy a g a (y u n o n c h a p o ly — k o 'p ,
o vum — tuxum ) sababchi bo'lar. Tabiiyki, m onozigot egizak-
www.ziyouz.com kutubxonasi
lar genetik jih a td a n o 'x sh ash ham d a b ir jinsli, y a ’ni o'g'il yo
qiz bolalar b o 'lad ilar (4-rasm ).
M onozigotalarn in g a y rim la ri g 'a y rita b iiy k o 'rin is h d a ikki
boshli yoki ta n a s in in g m a ’lu m qism i b ir-b iri bilan q o 'sh ilg an
h o ld a b o 'la d ila r . 1811 yili T a ila n d n in g S ia m q is h lo g 'id a
tu g 'ilg a n C h an g va E ng o'z ta n a la rin in g a y rim q ism i orqali
q o 'sh ilg an bo'lib , 63 yil b irg a lik d a h a y o t k e c h ird ila r. U lar
o p a-sin g illarg a u y la n g a n bo'lib, C h an g 12, E ng 10 bolaning
otasi b o 'lg an lar. 1874 yili C h an g o 'p k a sh a m o lla sh id a n o 'lg an
bo'lsa, 2 s o a td a n so 'n g so p p a-so g ' E ng h am h a y o td a n ko'z
y u m g an .
4-rasm. Monozigota egizaklar.
Dizigota eg izak lar oilada tu rli v aq td a tu g 'ilg a n ak a -u k a ,
o p a-sin g illar k ab i b ir-b irla rid a n bir m u n c h a fa rq q iladilar.
U larning oiladagi boshqa farzan d lard an farqi hom iladorlik va
tug'ilgandan keyin b ir xil m u h it omillari ta ’sirida rivojlanishidir.
Dizigota b ir xil jinsli yoki h a r xil jinsli bo'lishi m um kin (5-rasm).
5-rasm. Dizigota egizaklar.
O lingan m a ’lu m o tla rg a k o 'ra, tu rli xil o d am lar p o p u ly a -
www.ziyouz.com kutubxonasi
ts iy a la rid a e g iz a k la rn in g t u g ‘ilishi b ir foizga y a q in b o 'lib,
uning u c h d a n b ir qism i monozigot, u ch d an ikki qism i dizigot
eg izak larg a to ‘g ‘ri keladi.
B e lg i-x o s s a la rn in g irs iy la n is h in i o 'r g a n is h d a e g iz a k la r
u s u lid a n fo y d a la n is h n i d a s tla b 1816 yili F .G alto n b o sh lab
bergan. K ey in ch alik bu u su l Pol va Sim ens to m o n id a n ta k o m illa sh tirilg a n .
G en etik ta d q iq o tla rd a m a z k u r usulni q o 'lla sh e g iz a k la r­
ning m onozigota yoki dizigotaligini (agar u la r b ir jinsli bo'lsa)
an iq lash d an boshlanadi.
E g iz a k la rn in g m o n o z ig o ta li yo k i d iz ig o ta li e k a n lig in i
aniqlashda reaksiya norm asi ham , monogen yo'l bilan irsiylan a d ig a n belgi-xossalar, chunonchi qosh, b u ru n , quloq su p ­
rasi, soch shakllari, teri, ko'z, soch ran g larin in g eg izak lard a
q an ch alik o 'x sh ash ekanligi ah am iy atli h iso b lan ad i. B u n d ay
polisim ptom (yunoncha poly — ko'p, su m p to m o — belgilar
bo'yicha o'xshashlik) usulni 1924 yil Simens jo riy etgan.
Y uqorida qayd etilgan belgilar bo'yicha o'zaro o 'x sh ash lar
m onozigota egizaklar, o 'x sh ash bo'lm aganlari esa dizigota egi­
zaklar sanaladi.
Egizaklar juftini saralash ham k atta ah am iy atg a ega. G ene­
tik tad q iq o tlard a o 'rg an ilay o tg an belgi-xossalar bo 'y ich k egi­
zak lar ju ftid a o 'zaro konkordantlik (lotincha co n co rd a re —
o'xshashlik) va b ir-biridan farq qilish diskordantlikni (lotincha
discordare — noo'xshashlik) belgilash nihoyatda m uhim dir. H ar
ikki ju ft egizaklarda konkordantlik koeffitsientini aniqlash
С + D
form ulasi yordam ida am alg a oshiriladi.
B unda К - belgining irsiylanish koeffitsienti. U foizlar orqali
ifodalanadi. С - k o n k o rd an t ju ftla r soni, D - d isk o rd an t ju ftlar sonini bildiradi.
A gar belgining irsiylanish koeffitsienti m onozigota egizak­
lard a yuqori, dizigota eg izak lard a p ast bo'lsa, u ho ld a belgi­
ning irsiylanishida irsiy om illar u stu n lik qilganligini, m abodo
«К» monozigot va dizigot eg izak lard a yaqin b o 'lsa, u n d a bel­
gining riv o jlan ish id a ta sh q i m u h it om illari u s tu n lik qilgan,
d eg an xulosaga k elinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Egizaklar belgi-xossalarining konkordontlik
darajasi
№
L
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Belgilar
Ko'z rangi
Soch rangi
Lab shakli
Quloq shakli
Papilyar
chiziqlar
Shizofreniya
Tutqanoq
Qandli diabet
Bod
O'rta quloqning
shamollashi
Maymoqlik
Qizamiq
K o'kyo'tal
Suvchechak
Qizilcha
Son suyagining
tug'm a chiqishi
Sil
Monozigotalar
99,5
97,0
100,0
98,0
92,0
Dizigotalar
28,0
23,0
65,0
20,0
40,0
67,0
60,8
84,0
47,3
30,1
12,1
12,3
37,0
17,3
9,8
45,5
97,4
92,7
92,8
56,4
41,4
18,2
95,7
92,0
89,2
41,2
2,8
66,7
23,0
A g ar m onozigota eg izak lard a irsiy lan ish u n ch alik y u q o ri
bo'lm asa, lekin dizigota egizaklarda n isb atan a n c h a g in a y u ­
qori bo'lsa, u holda belgining sh ak llanishida h am irs iy a t va
ta sh q i m u h it t a ’sir k o 'rsa tg an bo'ladi.
Belgining rivojlanishida q ay d arajad a tash q i m u h it va ir­
siyat t a ’sir etganligini obyektiv baholash u ch u n N -irsiylanish
k o e ffitsie n tid a n foydalaniladi.
MZK - DZK
N = ---------------------100
100 DZK
B unda: N - irsiylanish koeffitsienti (foiz hisobida).
www.ziyouz.com kutubxonasi
MZK — m onozigotalar konkordantligi.
DZK — dizigotalar konkordantligi.
Y uqoridagi fo rm u la asosida biro r belgining irsiy lan ish id a
g en o tip va m uh itn in g rolini ko 'rib chiqamiz. Misol u c h u n ko‘z
ran g in in g irsiy lan ish in i olsak, m onozigot e g iz a k la rd a u n in g
k o n k o rd an tlig i 100 foiz yoki 1 ga, d izig o talard a esa 28 foiz
yoki 0,28 ga teng.
100 - 28
D em ak,
N = ---------------- ■ 100 = 100
100 - 28
E = 100 - N = 100 - 100 = 0.
E = 0, bu n d a belgining nam oyon bo‘lishida m u h it t a ’sirining
yo‘qligini bildiradi. A gar N - irsiylanish koeffitsienti 0 ga teng
yoki y aq in bo'lsa, belgining n am o y o n b o 'lish i m u h it t a ’siri
ostida bo'lishini anglatadi.
A gar N ning m iqdori 0,4-0,7 atro fida bo'lsa, u holda belgi
ham , tash q i m u h it h am g en etik om illar ta ’sirida riv o jlan g an
hisoblanadi. M abodo N = 0,7 (70%) bo'lsa, belgining rivojla­
nishida irsiyatning roli N = 0,4 (40%) d an k am b o 'lg an ta q d irda, belgining rivojlanishida tash q i m u h itn in g roli h al qiluvchi
ah am iy atg a ega bo'ladi.
B inobarin, e g izak la r u su li o rq ali fa q a t tu rli m orfologik,
fiziologik belgilarni em as, h a tto ru h iy holat, aq l-id ro k , irsiy
qobiliyatlarning irsiylanishida g en o tip va m u h itn in g k o 'rsa tg a n
t a ’sirini bilish m um kin.
O dam da b a’zi b ir belgilar egizaklar usuli orqali aniqlangan.
2-jadval
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Belgilar
Gavda tuzilishi
Og'irlik
So'zlash, yozish qobiliyati
Arifmetikaga nisbatan qobiliyat
Tabiiy fanlarga nisbatan qobiliyat
Tarix va adabiyotlarga nisbatan qobiliyat
Orfografiyaga nisbatan qobiliyat
' •/.' • -
17
4 "
H - Irsiylanish
koeffitsienti
0,81
0,78
0,68
0,12
0,34
0,45
0,53
bO / \
www.ziyouz.com kutubxonasi
I - " \ •• :;;isi
Test topshiriqlaridan to'g'ri javobni aniqlang.
1. Odam genetikasida qoilaniladigan usullar:
1. Geneologik.
2. Fiziologik.
3. Embriologik.
4. Sitogenetik.
5. Anatomik.
A-1,2;
B-2,4;
C-1,3;
D-1,4;
E-1,5;
2. Odam nasl-nasabini o'rganuvchi usul (1-topshiriqdan):
A-l;
B-2;
C - 3;
D-4;
E-5;
3. Geneologik usulda qo'llaniladigan ramziy timsollar.
Erkak va ayol:
4. Erkak va ayol orasidagi nikoh (3-topshiriqdan).
5. Majruh bola, geterozigota ayol (3-topshiriqdan).
6. Bir tuxumdan rivojlangan egizaklar (3-topshiriqdan).
7. 0 ‘lik tug'ilgan bolalar (3-topshiriqdan).
8. Tekshirilayotgan belgiga ega odamlar.
A-
И
Л
д-
0 = D
"
B-
1
Q
1
c '
■
•
- O
9. Tibbiy abort va farzandsiz ayol (8-topshiriqdan).
10. Bir yoshgacha nobud bo'lgan bola, tabiiy abort (8-top­
shiriqdan).
11. Qarindoshlar orasidagi nikoh (8-topshiriqdan).
12. Norasmiy nikoh (8-topshiriqdan).
www.ziyouz.com kutubxonasi
13. Qaysi usul orqali belgi-xossalarning rivojlanishida genotip
va muhitning roli aniqlanadi?
A. Geneologik.
B. Sitogenetik.
C. Egizaklar.
D. Populyatsion-genetik.
E. Biokimyoviy.
14. Konkordantlik bu:
A. Aka-ukalardagi biror belgining farqi.
B. Opa-singillardagi biror belgining farqi.
C. Har xil jinsli egizaklarning tug'ilishi.
D. Egizaklardagi biror belgining farqlanishi.
E. Egizaklar belgilarining nisbatan o'xshashligi.
15. Diskordontlik (14-topshiriqdan).
16. Genetik tadqiqotlarda egizaklar usulidan dastlab foyda­
langan olim.
A. Simens.
B. Galton.
C. Bochkov.
D. Ayola.
E. Kayger.
17. Monozigot egizaklar bu:
A. Bir paytda tug'ilgan egizaklar.
B. Ikki xil zigotadan rivojlangan egizaklar.
C. Bir xil jinsli egizaklar.
D. Har xil jinsli egizaklar.
E. Bir zigotadan rivojlangan egizaklar.
18. Dizigot egizaklar bu: (17-topshiriqdan).
2-§. SITOGENETIK, DERMOTOGLIFIK VA
POPULYATSION GENETIK USULLAR
Sitogenetik usul. O dam irsiyatini sitogenetik u su l asosida
o'rganishning asosiy ob y ek ti h u ja y ra bo'lib, b u n d a h u ja y ra ­
ning, ayniqsa, x ro m o so m a larn in g nozik ta sh q i, ic h k i tu z ili­
shi, kim yoviy ta rk ib i, vazifasi atro flich a o'rganiladi.
X rom osom alar tuzilishi va v azifalarin i o 'rg a n ish n a z a riy
va am aliy ah am iy atg a ega. X rom osom alarni sitologik, kim yo­
viy va genetik jih a td a n bilish o ta-o n a belgi-xossalarining avlod-
www.ziyouz.com kutubxonasi
d an -av lo d g a berilish q o n u n iy atlarin i aniqlashda, sh u n in g d ek ,
xrom osom a tuzilishi bilan aloqador irsiy kasalliklarning kelib
chiqish m uam m olarini hal etishda m uhim rol o'ynaydi.
X rom osom alarning tuzilishi va funksiyasini o 'rg an ish uch
bosqichga bo'linadi.
B ir in c h i b o s q ic h x r o m o s o m a la r n in g m o r f o lo g iy a s in i
o'rganish.
Bu ta d q iq o tla rn i olib b o rish d a M .S.N avashin, P .I.Jivago,
A .G .A ndres, G .K .X ru sh ev larn in g xizm atlari k a tta bo'ldi.
Ikkinchi bosqichda, asosan, xrom osom alarning tash q i qiyo­
fasi va soni an iq lan ad i. B u bosqichda olim lar J.T iyo, A.Lev an lar odam h u jay ralarid a 46 ta xrom osom a borligini m a ’lum
qildilar. B u bosqichda h u jay ran in g mitoz va m eyoz bo'linishida
xrom osom alarning morfologiyasi ham d a uning m u ta g e n omil­
lar t a ’sirid a o'zgarishi d iq q at m ark azd a bo'ldi.
U chinchi bosqich x ro m osom alarning ta b a q a la sh g a n xolda
bo'yash usullarini ishlab chiqish bilan boshlangan. B u usul h a r
b ir xrom osom ani m orfologik-funksional jih a td a n an iq lash im ­
konini berdi.
X rom osom alarni m ikroskop ostida k o'rish u ch u n G inza yoki
2 foiz atsetoorsein , a tse tk a rm in kabi ra n g la r bilan bo'yaladi.
Bu ran g la rn i qo'llash oqibatida xrom osom alar, u la rn in g ay rim
qism lari zichligining bo'yalishi h a r xil ekanligi m a ’lu m bo'ldi.
H ozirgi d a v r d a avtorad iografiya 5 -b ro m d e z o k siu rid a n te k ­
shirishi, fluoroxrom , Gimza bo'yoqlari bilan d ifferen sio n bo‘yashni q o 'llash n atijasid a xrom osom alar kattaligi h a m d a m orfologiyasiga q a ra b y etti g u ru h g a ajratilad i (4-jadval).
K eyingi yillarda DNK zond usulini ta d q iq o tla rd a qo'llash
orqali xrom osom aning eng kichik qism larini aniqlash k en g yo'lga
qo'yildi.
O d a m x r o m o s o m a la rin i o 'r g a n is h m ito z b o 'lin is h n in g
m etofazasida am alga oshiriladi. C hunki, b u bo'linish fazasida
x ro m o s o m a la r 'h u ja y r a n in g m a rk a z iy q ism id a jo y la s h g a n
bo'ladi. O dam hu jay rasid ag i 46 ta xrom osom aning 44 tasi, y a ’ni
22 ju fti tuzilish jih atid an b ir-b irig a o'xshash gom ologik xro­
mosomalar sanaladi. U lar autosom alar deb ataladi. 2 3 -ju ft x ro ­
m osom a ay o llard a ikkita X xrom osom adan, e rk a k la rd a b itta
X va b itta Y xrom osom adan tashkil topgan. U lar jin siy x ro ­
m osom alar deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
A yollardagi ikkita iks (X) xrom osom adan bittasi faol fu n k ­
siya b ajarad i va ayol jinsi shakllanishida asosiy rol o'ynaydi.
Ikkinchi iks xrom osom a spirallashgan holatda bo'lib, faol emas.
U «B arr tanasi» deb nom lanadi (6-rasm). U h u ja y ra fiksatsiya
qilinganda yaxshi bo'yaladi va yad ro m em b ran asi ichki yuza
qism ida joylashgan bo'ladi. B arr ta n a si «jinsiy xrom otin» deb
ham ataladi. H om ilaning jinsiy x rom o tin in i a n iq la s h o rq ali u n in g qiz
bola ekanligini bilish m um kin. N or­
m al erk a k la rn in g h u jay rasid a jinsiy
x ro m o tin yoki B a rr ta n a s i u c h r a ­
m aydi. O dam xrom osom asining m o r­
fo lo g iy asin i, m iq d o rin i b ilish , a y ­
niqsa, tib b iy o td a xrom osom a b ilan
alo q ad o r b o 'lg a n irsiy k asa llik la rn i
a n iq la s h d a m u h im a h a m iy a t k a s b
„
„
6-rasm. B arr tanasi.
e ta d i.
D erm otoglifik a u suli. D erm otoglifika a ta m a si y u n o n ch a
derma — teri, glipho — chizmoq so'zlaridan olingan bo'lib,
b arm o q lard ag i, k a ftd a g i, to v o n d ag i te ri ch iziqlar tu zilish in i
tad q iq qilishni anglatadi. D erm otoglifika to 'g 'risid a d astlab k i
m a ’lu m o tlar XVII asrd a paydo bo'lgan. S h u n g a q a ra m a y d e r­
m otoglifika fa n sifa tid a fa q a t X IX a s rn in g oxiri, X X a s r ­
ning b o sh larid a sh ak llan d i. D erm o to g lifik a alo h id a u su l si­
fa tid a an tro p o lo g iy ad a , tib b iy o td a k en g fo y d alan ilad i. 1939
yilga kelib G .K am m ins va Ch.M idi g e n e tik a d a h a m u n d a n
foydalanishni boshlab berishdi. T erid ag i ch iziq larn in g irsiy la n ish in i o 'rg a n is h d a M .I.V ily am o v sk ay a, I.I.K a n a y e v a va
T .D .G ladkovalarning xizm atlarin i q ay d etish joizdir. D erm o ­
to g lifik a d ak tilo sk o p iy a , p alm o sk o p iy a, p la n to s k o p iy a k ab i
ta rm o q la rg a b o 'lin ad i.
Daktiloskopiya — barm oqdagi chiziqlarni o 'rg a n u v c h i ta rm oqdir. A niqlanishicha, b arm o q lard a chiziqlar uch xil bo'lib,
F.Galton ularni o 'ram a (inglizcha — W w hort), sirtm o q (inglizcha — L lopp) va yoy (inglizcha — A arch ) h a rfla r bilan
ifodaladi. B arm oq ch iziq la rin in g yoy sh ak li k am ta rq a lg a n
bo'lib, trirad iu slari bo'lm aydi. U ning q irra la ri b arm o q d o 'm boqchasini ko'ndalangiga kesib o'tadi. S irtm o q lar eng k o 'p ta r ­
q a lg a n ch iziq la r sh a k li b o 'lib , 60 foizga y a q in o d a m la rd a
www.ziyouz.com kutubxonasi
uchraydi. C hiziqlar barm oqning bir tom onidan boshlanib, ik­
kinchi tom onga y etm asd an y a n a orqaga q ay tad i (7-rasm ). H ar
bir sirtm oq bir trirad iu s — delta bo'ladi.
O 'ra m a la r o 'rta c h a c h asto tad a ta rq a lg a n bo'lib, 34 foizni
tashkil etadi. O 'ra m alar kon sen trik y o 'n alg an izchalardan ta sh ­
kil topgan. O 'ra m a la rd a ik k ita d e lta u c h ray d i. B a ’zan q o ‘1
chiziqlar d e lta la r soni bilan ta v siflan ad i. T rira d iu s chiziqlar
sonini ikkala qo'lda hisoblash chiziqlar tezligini ifodalaydi. Ikki
qo'lning o 'n ta b arm o g 'id a trirad iu slar m iqdori 0 d an 20 gacha
bo'lishi kuzatilgan. S irtm oqda b itta o 'ram a d a ikkita trira d iu s
u c h ra g a n holda, yo y d a b ir m a rta h am trira d iu s bo'lm ay d i.
A yollarda o 'ra m a la r erk ak larg a n isb atan kam roq, sirtm o q va
yoylar esa ko'p ro q kuzatilgan.
7-rasm. Barmoqlardagi popilyar chiziqlar joylashishining asosiy
turlari: A — yoysimon, В — sirtmoqsimon, С — aylanasimon.
G en etik ta d q iq o tla rd a m iqdoriy k o 'rsa tk ic h s ifa tid a b a r ­
m oqlardagi chiziqlar soni olinadi. B unda trirad iu s (d elta)d an
m arkazgacha bo'lgan chiziqlar sanaladi. M iqdoriy k o 'rsa tk ic h
h a r b arm o q b o 'y ich a h iso b lan ad i. Ikki qo'l b a rm o q la rid a g i
chiziqlarning u m u m iy m iqdori TRC (total ridga co u n t) bilan
ifodalanadi. B arm oqlarda yoylar ko'p bo'lsa, TRC m iq d o ri kam
bo'ladi. B arm oqlarda o 'ram a yoki m u rak k ab chiziqlar bo'lgan
holda, TRCga barm oqning qaysi tom onida ko'p chiziqlar bo'lsa,
shu raq a m la r e ’tiborga olinadi. H ar xil odam lar b a rm o q la ri­
dagi TRC 0 d an 300 taga borishi m um kin.
B a rm o q lard ag i p o p ily ar q irra la r o d am lar jin s ig a b o g 'liq
b o 'lm asa d a, lekin sh u n g a q a ra m a y jin siy x ro m o so m a la r bu
belgiga t a ’sir k o 'rsatad i. B arm o q lard ag i chiziqlar so n i jinsiy
xrom osom alar m iqdoriga bog'liqligi quyidagi ja d v a ld a yaqqol
ko'zga ta sh lan ad i:
www.ziyouz.com kutubxonasi
X va Y xromosomalar soni
Barmoqlardagi chiziqlaming soni
XO
178,0
XY
145,0
XYY
133,0
XX
127,2
XXY
114,8
XXYY
100,1
XXXY
93,0
XXXXYY
73,0
XXXX
110,0
XXXXY
49,9
J a d v a ld a k eltirilg an m a ’lu m o tlard an m a ’lu m bo'ladiki, X
jinsiy xrom osom alar soni gen o tip d a qancha k o 'p bo'lsa, um um iy
q irra la r soni sh u n ch a kam ayib boradi.
B unday m a ’lum o tlar tahlili o‘z-o‘zidan derm otoglifika usulid a n xrom osom a k asallik larig a tash h is q o 'y ish d a fo y dalanish
m um kinligidan d a ra k beradi. S hu sababli h a m keyingi yillar­
da derm otoglifika usuli tib b iy o t g en etik asid a keng qo'llanilm oqda. TRC k o 'rsa tk ic h i y uqori bo'lgan o ta -o n a la rn in g fa rzan d larid a ham b u k o 'rsa tk ic h yuqori, ak sin ch a, TRC k o 'r­
satk ich i p ast b o 'lg an o ta -o n a farzan d larid a esa p a st bo'ladi.
TRC poligen tip d a irsiylanishi 1931 yili B onnevi tom onidan
ilgari surilgan. Hozirgi v aq td a b arm oqlarda h a r b ir populyar
q irra la r ti pining poligen irsiylanishi h aq id a I. S.G usev ilgari
su rg an taxm in m avjud. M azkur taxm inga k o 'ra y uqori d a ra ­
ja d a sirtm o q sim o n — 95,2 foiz, so 'n g o 'ra m a sim o n — 84,1
foiz, p ast d a ra ja d a yoy sh ak lid ag i p o p u ly a r ch iziq lar joylanish tip la ri irsiy lan ad i. B arm oqlardagi p o p u ly ar chiziqlar tipining h a r biri d o m in an t WAL genlar orqali irsiylanadi. Taxm in
qilinishicha W geni xrom osom aning IV g u ru h id a , A geni В
g u ru h id a, L geni esa VII g u ru h id a joylashgan.
S hu bilan birga b arm o q lard ag i p o pu ly ar chiziqlar irsiyla­
nish tip larig a jinsiy xrom osom alar genlari h am m odifikatorlik t a ’sir k o 'rsatad i. C hunonchi, X jinsiy x ro m o so m alar soni
www.ziyouz.com kutubxonasi
k ario tip d a ortishi bilan A sistem asining ekspressivligi h am ortib,
W sistem an in g ek sp ressiv lig i k am ay ad i, b o sh q ach a a y tg a n da, u m u m iy soni kam ayadi.
L sistem adagi g en lar ekspressivligi m aksim al d arajasi jin ­
siy xrom osom alari k am ay g an d a ro ‘y beradi. N atijada sirtm oqsim on tip ko'p ay ib , chiziqlar soni h am ortadi. H ar xil etn ik
g u ru h larn in g popilyar chiziqlari o'ziga xos tip d a bo'ladi. M asa­
lan, yoysimon, o 'ram a popilyar chiziqlar tip i shim oliy am erik a lik lard a, y a p o n la rd a k o 'p ro q , p ig m ey lar, b u sh m e n la r, v e n g erlard a esa kam roq bo'ladi.
Palmoskopiya — k aft chiziqlarining tahlili. K aftning yuqori
chegarasi falan g lar bu rm asi bilan, pastki chegarasi bilakuzuk
b u rm asi bilan ch eg aralan g an . K aftd a u c h ta asosiy b u k u v ch i
b u rm a la r bor. U lard an biri k a tta barm oq burm asi, ikkinchisi
distal (uch barm oqli) va uchinchi proksim al (besh barm oqli)
b u rm alard ir. K a tta barm oq asosidagi yostiqchani te n a r, u n ­
ing qarshisidagisi g ip o te n a r deb ataladi. B arm oqlar orasida 4
ta yostiqchalar joylashgan. 2, 3, 4, 5 b arm o q lar asosida a, b, c,
d deb nom lanuvchi trirad iu slar uchraydi. T rirad iu s (delta) deb
u c h ta h a r xil to m o n g a y o 'n a lg a n p o p ily ar ch iziq la r y o 'n a lish larin in g u c h ra s h g a n n u q ta sig a ay tilad i. B ilak u zu k te risi
yaqinida 4 k aft su y agidan uzu n asig a y o 'n alg a n jo y d a asosiy
o'zak trira d iu s t o'rin olgan, m abodo a va d trirad iu slarid a t
trira d iu s chiziqlari o'tkazilsa, a, t, d k aft b u rch ag i hosil bo'ladi.
M e’yoriy h o la tlard a uning k attalig i 57 foizdan o rtm ay d i. X ro ­
m osom a k asa llik la rid a esa u k a tta la sh ish i yoki k ic h ra y is h i
kuzatiladi, bun d a a, t, d b u rch ag i k aftn in g eng asosiy tavsifi
sa n a la d i.
P o p u ly a ts io n g e n e tik u su l. P o p u ly a ts iy a d e y ilg a n d a ,
arealining m a ’lum qism ida tarq alg an , shu tu rg a m a n su b boshqa
p o p u ly a tsiy a la rd a n b a ’zi b ir belgi-xossalari bilan fa rq la n u v chi, u la r bilan erkin chatishib, norm al n asi b erad ig an o rg a­
nizm lar m a jm u asi tu sh u n ilad i. O dam irq lari, m illa tla ri h am
p o p u ly a tsiy a hiso b lan ad i. P o p u ly a tsiy a la r x u d u d i b ir-b irig a
y aqin b o 'lg an taq d ird a, u la r o 'rtasid a gen lar, x ro m o so m a lar
ay irb o sh lan ish i tez-tez sodir bo'ladi. N atijad a h a r b ir p o p u ly a ts iy a d a g e n la rn in g y a n g i k o m b in a ts iy a la ri r o 'y b e ra d i.
P o pulyatsiya o'zgarishida m utatsion o'zgaruvchanlik m uhim
ah a m iy a t kasb etadi. R etsessiv yarim letal m utatsiyalarning
www.ziyouz.com kutubxonasi
yig'ila borishi h ar b ir populyatsiya u ch u n o'ziga xos gen etik
«yuk» sanaladi. B unday genetik «yuk»lar fen o tip d a birdaniga
nam oyon bo'lm asa ham , u lar populyatsiyaning keyingi taq d iri
u ch u n o'ta havfli sanaladi.
A h y o n -a h y o n d a so d ir b o 'la d ig a n g e n la r d r e y fi p o p u lyatsiyadagi gen lar tak ro rlan ish in i tezda o 'zg artirib yuboradi.
A yniqsa, in d iv id la r soni u n ch alik k o 'p b o 'lm a g a n p o p u ly a tsiyalarda genlar d rey fi g enotipning tasodifan o'zgarishiga olib
keladi.
T abiiy tanlan ish odam g enotipiga bevosita t a ’sir etm asada, u fenotipga t a ’sir k o 'rsatish orqali yangi g en o tip larn i shakllanishiga sababchi bo'ladi. Populyatsiya tark ib id ag i ay rim genlar
ko'p allellidir. Bu esa populyatsiya polim orfizm ini oshiruvchi
omil sanaladi. P o p u ly atsio n gen etik a p o p u ly atsiy ad ag i belgixossalarning tarq alish ig a t a ’sir etuvchi om illarning o'zaro m u n o sa b a tla rin i o 'rg a n a d i. O d am y a s h a y o tg a n rrrafritning tez
o'zgarib turishi, p o p u lyatsiya orasidagi nikohlanish to'siq larining b a rta ra f etilishi odam genofondida h a r xil genotipli insonlarning uch rash d arajasig a ta ’sir ko'rsatm oqda.
H ar bir pop u ly atsiy a faq at fen o tip d a n am o y o n bo'lu v ch i
belgi-xossalardan ta sh q a ri individlarda uch ro v ch i allellar m a j­
m uasi bilan tavsiflanadi. Populyatsiyadagi k o 'p belgi-xossalar
m a ’lum d arajad a tu r g 'u n hisoblanadi. B u esa o'z n a y b a tid a
polim orfizm dagi belgi-xossalar m u vozanatini saqlashga im kon
beradi. P opulyatsiya ta rk ib id ag i belgi va x o ssalarn in g o'zaro
m uvozanati tu rg 'u n lig in i dastlab ingliz olimi X ardi v a nem is
shifokori V a y n b e rg b ir-b irid a n m u sta sn o isb o tlab b e rd ilar.
O datda h ar bir populyatsiya o'zaro o 'n g 'ay lik bilan chatishib,
n asi beradigan d o m in a n t va retsessiv allellarga ega organizm lar
m ajm uasidan tash k il topadi. X ard i-V ay n b erg qo n u n ig a k o 'ra
odam larda h a r xil tip d a g i n ikohlar tak ro rlan ish i p 2(AA x AA),
2pq (AA x aa) va q 2 (aa x aa)d a n ib o rat. U h o ld a h a r xil
allellar genoti plarning tak ro rlan ish i p 2 AA : 2 pq (Aa); q 2 (aa)ga
ten g d ir. M asalan, p o p u ly a tsiy ad a b iro r. g en n in g ikki alleli A
va a m avjud bo'lsa, u n d a b u n d ay p o p u ly atsiy alard a AA, A a
va aa genoti p la n n in g o'zaro u ch rash i tab iiy b ir hoi. Biz «А»
allelining tak ro rlan ish i p bilan, «а» allelining tak ro rlan ish i q
bilan belgilasak, u larn in g j a ’mi p A + q a = 1 ga yoki 100 foizga
te n g bo'ladi. O d atd a g en o ti p la r ja m i a llellar y ig 'in d isi k v a -
www.ziyouz.com kutubxonasi
d ratig a teng, y a ’ni (pA + q a)2 = p 2AA + 2pqA a+ + q 2aa = 1
yoki 100 foiz. D em ak, a lle lla r ta k ro rla n is h i m a ’lu m b o 'lsa,
genoti plar takrorlanishini hisoblash m um kin. X ard i-V ay n b erg
qonunining m a tem a tik ifo d asid an foydalanib od am p o p u ly a­
ts iy a d a g i b iro r b e lg in in g ta k ro r la n is h in i k o 'r ib ch iq am iz.
M asalan, «X» sh ah arn in g tu g 'ru q x o n a la rid a 10 yil m obaynida
tu g 'ilg a n 48000 ch aq alo q d an 105 tasi retsessiv irsiy kasallik
bilan dunyoga keldi deb faraz qilaylik. A gar shu kasallik genotipini aa bilan, uning tak ro rlan ish i q 2 bilan ifoda etsak, u holda
q2aa = 105/48 000 = 0,0022 tengdir. K v a d ra t ildiz chiqarib q
m iqdorini topam iz. U 0,047 ga barobar. Endi n o rm al allel A
takrorlanishini hisoblab chiqamiz. A g ar xastalik va norm al al­
lellar yig'indisini 1 ga teng d eb faraz qilsak, u holda q a+ p A =
= 1 yoki pA = 1-qa b aro b ar bo'ladi. Binobarin, pA = 1-0,047
= =0,953. D o m in an t va retsessiv allellar ta k ro rlan ish in i bilgach, X ard i-V ay n b erg fo rm u lasid an foydalanib, X s h a h a rd a
tu g 'ilg a n ch aq a lo q la r p o p u ly a tsiy asin in g g e n e tik tu zilish in i
aniqlash m um kin, y a ’ni AA = p 2 = 0,9532 = 0,90 82 (90,82 foiz).
A a = 2pq = 2 x 0,953 x 0,047 = 0,0896 (8,96 foiz) y a ’ni,
«X» s h a h a r tu g 'ru q x o n a la rid a g i tu g 'ilg a n 48000 ch aq a lo q la rning 90,82 foizi tam om ila sog', 8,96 foiz chaqaloq sog' (lekin
kasal g en g a ega, y a ’ni geterozigota) va 0,22 foiz k asal bolala rd ir aa = q2 = 0,0022 (0,22 foiz).
O d am lar populyatsiyasida uch ro v ch i retsessiv x astalik lard an y a n a biri albinizm, y a ’ni terid a m elanin p igm entini sinte zlan m aslig id ir. U ning o d am p o p u ly a ts iy a d a ta k ro rla n is h i
1:20000. B inobarin, q2—1/20000=0,00005 bo'lib, u holda q m iq­
dori 0,007 ga te n g bo'ladi. p A = l- q a = l- 0 ,007=0,993 bo'ladi.
X a rd i-V a y n b e rg q onuniga k o 'ra g etero zig o ta a lb in o slarn in g
ta k ro rlan ish i 2pq, y a ’ni 2x0,993x0,007=1,39 bo'ladi, y a ’ni Aa
genoti pi 200000 sonli p o p u ly a tsiy ad a 278 tan i ta sh k il etadi.
B oshqacha aytg an d a, m azk u r odam lar p o p u lyatsiyasida alb i­
nizm alleli bor g eterozigota o rg an izm lar 72 k ish id a n b itta si
bo'ladi.
S h u n d ay qilib, dom inant gomozigota A A va geterozigot A a
fenotip jih atd an farq qilmasa ham , X ardi-V aynberg qonunidan
foydalanib, ularning h a r biri populyatsiyada tak ro rlan ish m iq­
dorini aniqlash m um kin. Biroq, X ardi-V aynberg qonuni h am ­
m a pop u ly atsiy alard a h am o'z tasdig'ini to p av erm ay d i. M az-
www.ziyouz.com kutubxonasi
kur muvozanat qonuni: 1) populyatsiyalar tarkibidagi individlar ko'p sonli bo'lganda; 2) populyatsiyada panmiksiya kuzatilganda; 3) o'rganilayotgan belgi-xossa bo'yicha mutatsiyalar ro'y
bermaganda; 4) dominant va retsessiv allellarga ega individlarning yashovchanligi bir xil bo'lganda; 5) qo'shni populyatsiyalarda genlar oqimi amalga oshmaganda o'z kuchini saqlaydi.
TEST TOPSHIRIQLARI
1. Xromosomalar morfologiyasini o'rgangan olimlar qatcyini toping:
1. M.S.Navashin, P.I.Jivago, D.Uotson, N.P.Dubinin.
2. F.Krik, A.G.Anders, G.KXrushev, T.Morgan.
3. D.Uotson, M.S.Navashin, A.G.Anders, G.K.Xrushev.
4. M.S.Novashin, P.IJivago, A.G.Andres, G.K.Xrushev.
5. F.Krik, D.Uotson, N.P.Dubinin, P.I.Jivago.
A - 1;
В - 3;
С - 4;
D - 5;
E - 2.
2. Odamlar hujayrasida 46 ta xromosoma borligini isbotlagan olimlarning nomlari yozilgan qatorni toping:
1. J.Tind, M.S.Navashin.
2. A.Levan, A.G.Anders.
3. F.Krik, D.Uotson.
4. P.IJivago, T.Morgan.
5. J.Tiyo, A.Levan.
A-l;
B-5;
C-4;
D-3;
E-2.
3. Odam somatik hujayrasida autosomalar miqdori qancha?
A-42;
B-43;
C-40;
D-44;
E-46.
4. Odam xromosomalar kattaligi va morfologiyasiga qarab necha
guruhga bo'linadi?
A-5;
B-2;
C-6;
D-7;
E-3.
5. Odam xromosomalarini o'rganish mitozning qaysi fazasida amalga
oshiriladi?
A. Interfazada.
B. Profazada.
C. Metofazada.
D. Anofazada.
E. Telofazada.
6. Dermotoglifika bu:
1. Barmoqdagi.
2. Kaftdagi.
3. Tovondagi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
4. Bosh barmoqdagi.
5. Ko'rsatkich barmoqdagi teri chiziqlarini tadqiq qiluvchi
fan.
A - 1,3,5; В - 2,4,5; С - 1,4,5; D - 1,2,3; E - 2,3,4
7. Dermotoglifikaning sohalari to‘g‘ri yozilgan qatorni toping:
A. Daktiloskopiya, sindaktiliya, broxidaktiliya.
B. Palmoskopiya, makrotsefaliya, sindaktiliya.
C. Palmoskopiya, mikrotsefaliya, polidaktiliya.
D. Plantoskopiya, daktiloskopiya, mikroftalmiya.
E. Palmoskopiya, daktiloskopiya, plantoskopiya.
8. Qaysi qatorda teridagi chiziqlar irsiylanishini dastlab o'rgangan
olimlar nomlari yozilgan?
A. F.Galton, M.I.Vilyamovskaya, Ch.Midl.
B. T.D.Gladkova, I.I.Kanayeva, F.Galton.
C. M.I.Vilyamovskaya, Ch.Midl, I.I.Kanayeva.
D.F.Galton, G.Kammins, Ch.Midl.
E. To'g'ri javob yo'q.
9. Barmoqlardagi chiziqlar xili to'g'ri yozilgan qatorni toping:
A. To'g'ri chiziqlar, egri chiziqlar, sirtmoq.
B. Egri chiziqlar, yoy, to'g'ri chiziqlar.
C. Sirtmoq, to'g'ri chiziqlar, o'rama.
D. O'rama, sirtmoq, yoy.
E. Egri chiziq, yoy, o'rama.
10. Barmoqlardagi o'rama, sirtmoq, yoy popilyar chiziqlarning gen­
lar izchilligini ko'rsating:
A. L, W, A.
B. A, W, L.
C. W, L, A.
D. W, A, L.
E. A, L, W.
11. Jinsiy xromosomalar soni ortganda barmoq terisidagi chiziqlar
soni o'zgaradimi?
A. Chiziqlar soni o'zgaradi.
B. Chiziqlar soni o'zgarmaydi.
C. Chiziqlar soni ko'payadi.
D. Chiziqlar soni kamayadi.
E. Chiziqlar soni ham ko'payadi, ham kamayadi.
12. Populyatsiya tushunchasi nimg?
1. Tur tarqalgan arealning ma’lum qismini egallagan.
2. Tur arealining tashqarisida tarqalgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3. Boshqa turga xos belgi-xossalarga ega.
4. Turga kiruvchi boshqa populyatsiyalardan ayrim belgixossalar bilan farqlanuvchi.
5. Erkin chatisha olmaydigan, nasi bermaydigan.
6. Erkin chatishib nasi beradigan.
7. Organizmlar majmuasi.
8. Organizm.
A - 1,3,5,7; В - 2,4,6,8; С - 1,4,6,7; D - 1,3,5,7; E - 1,3,4,5
13. Populyatsiya tavsifi?
1) Polimorfizm
2) Gomozigotalik
3) Ochiq sistema
4) Yopiq sistema
5) Areali katta
6) Areali tor
A - 1,3,5; В - 1,3,5,6;
С - 2,4,6;
D - 1,4,5;
E - 2,3,6
14. Xardi-Vaynberg qonuni bu:
A. Populyatsiyadagi dominant va retsessiv allelli genotiplar
o'zgarishini e’tirof etadi.
B. Populyatsiyadagi dominant va retsessiv allelli genotiplar
muvozanatining saqlanishi to'g'risida.
C. Populyatsiyadagi dominant allelli individlarining ko'payishi.
D. Populyatsiyadagi geterozigotali organizmlarning ortishi
to'g'risida.
E. Populyatsiyadagi retsessiv allelli individlar miqdorining
ortishi.
15. Xardi-Vaynberg qonuni populyatsiyada qaysi jarayonlar kuzatilganda o'z tasdig'ini topadi?
1. Organizmlar soni ko'p bo'lganda.
2. O'zga populyatsiyalardan genlar oqimi amalga oshmaganda.
3. Organizmlar soni kam bo'lganda.
4. Yangi mutatsiyalar ro'y bersa.
5. Yangi mutatsiyalar ro'y bermasa.
6. O'zga populyatsiyalardan alohidalashganda.
7. Boshqa populyatsiyalar bilan hududiy yaqin bo'lganda.
8. Boshqa po p u ly atsiy alar bilan genlar ay irboshlanishi
bo'lganda.
9. Har xil allelli organizm larning yashovchanligi turlicha
bo'lganda.
10. Har xil allelli organizm larning yashovchanligi bir xil
bo'lganda.
A - 1,3,5,7,9;
В - 1,4,6,8,10;
С - 1,3,6,8,10;
D - 1,4,5,7,10; E - 1,2,5,6,10.
www.ziyouz.com kutubxonasi
II BOB
ODAM IRSIYATINING
MODDIY ASOSLARI
B archa tirik m av ju d o tlar singari odam irsiyatining m oddiy
asoslari x ro m o so m alar, u la rd a g i n u k lein k islotalar, g e n la r
hisoblanadi. Biroq, a n a sh u g en lar od am g av d asin in g tu z i­
lishi va tu rli-tu m a n belgi-xossalarning rivojlanishiga to 'g 'rid a n to 'g 'ri t a ’sir etm ay d i. G en bilan belgi o rasid ag i aloqa ju d a
m u rak k a b . G en lar h u ja y ra m etobolizm ini b o sh q arish orq ali
belgilar ro 'yobg a chiqadi. S h u sababli siz h u ja y ra tuzilishiga
oid bilim laringizni esga olish bilan birga h u ja y ra siklini, x rom osom alarnng kim y o v iy tark ib in i, h u ja y ra d a g i oqsil biosintezini yaxshi o 'zlash tirg an bo'lishingiz lozim.
Irsiy b elg i-x o ssalarn in g m oddiy asoslari k o 'p a y ish orqali
a v lo d la rg a b e rila d i. K o 'p a y is h esa e rk a k , ayol jin s iy h u jay ralarn in g qo'shilishi, y a ’ni u ru g 'lan ish bilan aloqador. D arslik n in g b u b o b id a b u la r to 'g 'r is id a siz k e ra k li b ilim la rn i
o'zlashtirasiz.
3-§. H UJAYRA SIKLI
Boshqa tirik m av ju d o tlar kabi odam ta n a si h am h u ja y ra la r­
d a n iborat. O d am n in g o 'rta c h a u m ri 70 yosh b o 'lsa, u n in g
ta n a sid a g i ay rim h u ja y ra la m in g , m asalan, e ritro ts itla rn in g
um ri 120 kun g ach a davom etadi. Binobarin, odam yash ash in i
t a ’m inlash u c h u n u n in g ta n a s id a o'z u m rin i tu g a tg a n h u ­
ja y ra la r o'rniga yangilari paydo bo'lib tu rish i sh art. O dam da
m u sk u l h u ja y ra la r i, e r itr o ts itla r v o y a g a y e tg a n d a n s o 'n g
u m u m an bo'linm aydi. Ich ak epiteliysi, teri, o 'pka v a boshqa
a ’zolar h u ja y ra la ri b u tu n h ay o t davom ida tin m asd an bo'linib
tu rad i.
H ujayraning hay o t sikli deganda bir bo'linishning oxiridan
ikkinchi bo'linishning oxirigacha bo'lgan d a v r tushuniladi. H u­
ja y ra sikli o rg an iz m to 'q im a la rin in g x ilig a q a r a b tu r lic h a
d av o m iy lik k a ega. M asalan, o d am d a le y k o tsit h u ja y ra n in g
hayot sikli 3-5 su tk a, te ri epiteliy h u jay ralarid a 20-25 su tk a,
ko'zning shox p a rd a h u ja y ra larid a 2-3 su tk a, ilik h u ja y ra la -
www.ziyouz.com kutubxonasi
rida 8-12 soat davom etadi. O dam h u jay ralarin in g h ay o t sikli
boshqa eukaroit o rg anizm larnikiga o'x sh ash : b o iin ish g a ch a
va bo‘linish dav rid an iborat. Bo'linishgacha bo'lgan d a v r interfaza, som atik h u ja y ra lam in g bo'linish d av ri m itoz d eb a ta ­
ladi. Interfaza h u jay ra h ay o t siklining 90 foiz vaqtini egallay­
di va uch d av rg a b o 'lin ad i. U lar sin tezlanish gach a, sin tezlan ish va sin tezlan ish d an keyingi d a v rd a n iborat. S in te zla­
nishgacha bo'lgan d av r G1 h arfi bilan ifodalanadi. G1 dav rid a
h u ja y ra o'sadi, y ad ro ch a sh ak llan ad i, sito p lazm ad an y adro
to m o n 90 foizgacha oqsil o 'tad i. A zotli aso slar, u g lev o d lar,
fosfat kislotalar ko 'p lab sintezlanadi. H u jay rad a ixtisoslashish
differensiyalanishi am alga oshadi.
S in te z la n ish d a v ri S h a rfi b ilan b elg ilan ib , u n d a DNK
reduplikatsiyalanishi ro 'y b erib , m iqdori ikki m a rta ortadi.
S h u bilan birga RN K va oqsil m olekulalari h am sintezlanadi,
sentriolalar ikki hissa ortadi. S intezlanishdan keyingi d a v r G2
h a rfi bilan belgilanib, bu d a v rd a h am R N K va oqsil sintezi
davom etib, h u ja y ra b o 'lin ish g a ta y y o rlan ad i. Bu ta y y o rla nish interfazaning boshiga n isbatan oxirida sitoplazm a haj m i­
ni ikki m arotaba ortishi, ayniqsa, m ik ro n ay ch alar hosil bo'lishi
u c h u n zaru r bo'lgan tu b u lin oqsili ko 'p lab sintezlanishi bilan
izohlanadi.
Mitoz bo'linish b ir-b iri bilan bog'liq bo'lgan to 'r t fazadan
iborat. B ular profaza, m etofaza, anafaza, telofazadir (8-rasm).
Profazada xrom atidlar spirallashadi va u larn in g q o 'sh q av a tli x rom otidlari y o ru g 'lik m ikro sk o p id a k o 'rin a rli h o latd a
o'zaro sentrom eri bilan b irlash g an holatda bo'ladi. Y adro qobig'i
parchalanib, karioplazm a sitoplazm a bilan aralashadi. S e n tri­
olalar ikkiga b o 'lin ad i va ikki q u tb tom on h a ra k a tla n a d ila r.
U lar o 'rtasida axrom atin iplar - m ik ro n ay ch alar hosil bo'ladi.
X ro m o so m alar y a d ro b o 'y ic h a k en g ta rq a la d i. Y ad ro c h a la r
parch alan ib ketishi bilan profaza tugallanadi.
M etofazada m ik ro n ay ch alar shakllanishi tu g allan ad i. X ro­
m osom alar hu jay ran in g ek v ato rid an bir q ato r bo'lib o 'rin oladilar. H ar bir xrom osom a b itta ax ra m a tin ipiga o'z sen tro m eri
bilan birikadi. M etofaza eng qisqa m u dd atli faza hisoblanadi.
Anafazada xrom osom a x ro m atid larin i b irla sh tirib tu r u v ­
chi belbog' uziladi, xrom osom alar b ir-b irid a n tam om ila a jra ladilar. X rom osom alarning se n tro m erig a b irik k a n a x ro m a tin
www.ziyouz.com kutubxonasi
ip lari - m ik ro n ay ch alar qisqarishi tufayli u lar q u tb la r tom on
ta rq a la boshlaydi. X rom osom alarning q u tb larg a tarqalishi tu g allan g an d an so'ng u la rn in g soni b o 'linishgacha b o 'lg an ona
h u ja y ra n in g xrom osom alar soniga tenglashadi. M asalan, ona
h u ja y ra d a 46 xrom osom a bo'lsa, an afa zan in g ikki q u tb id ag i
xrom osom alar h am 46 ta d a n bo'ladi.
T elofazad a x ro m o so m a lar q u tb la rg a to 'p la n ib , s p ira lla r
yoyila boshlaydi. U lar in g ich k ala sh ib , m ik ro sk o p d a k o 'rin m aydigan holatda bo'ladilar. Y adro qobig'i hosil bo'ladi, y ad ro ­
cha q ay ta shakllanadi.
8-rasm. Hujayraning mitoz bo'linishL
Telofazaning oxirida sitoplazm aning ikkiga ajralish i ku za­
tiladi. Bu ja ra y o n plazm atik membrana o'rtasid a botiqlik paydo
bo'lib, asta-sek in torayishi n atijasid a ro 'y beradi.
S h u n d ay qilib, mitoz bo'linishda b itta o n a h u ja y ra d a n ik­
kita qiz h u ja y ra hosil bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
TEST TOPSHIRIQLARIDAGI TO'G'RI
JAVOBNI ANIQLANG
1. Hujayra siklining davrlarini toping.
A. Interfaza, profaza.
B. Bo'linishgacha, telofaza.
C. Metafaza, anofaza.
D. Bo'linishgacha, bo'linish.
E. Bo'linish, profaza.
2. Interfaza nechta davrdan iborat?
A - 5;
В - 4;
С - 2;
D - 6;
E - 3.
3. Interfazaning sintezlanishigacha bo'lgan davrida hujayrada qan­
day jarayonlar kuzatiladi?
1. Hujayra o'sadi.
2. Yadrocha shakllanadi.
3. Oqsillar, azotli asoslar, uglevodlar, fosfat kislotalar sin­
tezlanadi.
4. DNK molekulasi ikki m arta ortadi.
5. Tubilin oqsili ko'plab sintezlanadi.
6. Sitoplazma hajmi ikki m arta ortadi.
7. Sentriolalar ikki xissa ortadi.
8. RNK va oqsil sintezi davom etadi.
9. Hujayra ixtisoslanishi, differensiyalanishi ro'y beradi.
10. RNK, oqsil sintezlanadi.
A - 1,3,5,7.
В - 1,2,3,9.
С - 2,4,6,8.
D - 3,5,7,9.
E - 1,4,6,8.
4. Interfazaning sintezlanishi davrida qanday jarayonlar ro'y be­
radi? (3-topshiriqdan).
A - 6,7,8.
В - 4,7,10.
С - 1,3,7.
D - 3,5,7.
E - 5,7,9.
5. Interfazaning sintezlanishdan keyingi davrida qanday jarayon­
lar ro'y beradi? (3-topshiriqdan).
A - 5,6,8.
В - 3,5,7.
www.ziyouz.com kutubxonasi
С - 2,4,6.
D - 5,7,9.
Е - 3,6,9.
6. Mitoz profazasida ro‘y beradigan jarayonlar:
1. Xromatidlar spirallashadi, kattalashadi va yo'g'onlashadi.
2. Har bir xromosoma sentromeri bittadan mikronaychalarga
birikadi.
3. Mikronaychalar hosil bo'ladi.
4. Xromotidlar qo'shqavatli o'zaro sentromeri bilan birlashadi.
5. Yadro qobig'i parchalanadi.
6. Sentriolalar ikkiga bo'linadi va qutblar tomon harakatlanadi.
7. Yadro qobig'i hosil bo'ladi.
8. Xromosomalar despirallashadi, ingichkalanadi.
9. Xromosoma spirallari yoyila boshlaydi.
10. Yadrolar parchalanadi.
11. Mikronaychalar shakllanishi tugallanadi.
12. Xromosomalarni birlashtiruvchi belbog' uziladi.
13. Yadrochalar qayta shakllanadi.
14. Mikronaychalar qisqarishi tufayli xromosomalar ikki qutb
tomon harakatlanadi.
15. Xromosomalar ekvatorda bir qator joylashadi.
16. Sitoplazma ikkiga bo'linadi.
A ВСDE-
1,5,7,9,10,12.
1,3,4,5,6,10.
1,2,3,7,9,11.
2,4,6,8,10,12.
3,5,7,9,11,13.
7. Mitozning metafazasida ro‘y beradigan jarayonlar:
A - 11,13,16.
В - 10,12,14.
С - 8,9,10.
D - 11,15,2.
E - 9,7,11.
8. Mitozning anafazasida ro'y beradigan jarayonlar:
A - 10,11.
В - 12,14.
С - 11,12.
D - 13,14.
E - 14,16.
www.ziyouz.com kutubxonasi
9. Mitoznig telofazasida ro‘y beradigan jarayonlar:
A - 5,7,9,11,15.
В - 7,9,11,13,15.
С - 7,8,9,13,16.
D - 7,8,9,15,16.
E - 6,7,10,13,15.
4-§. XROMOSOMALARNI O RGANISH
TARIXI
O dam xrom osom alarini o 'rg an ish X IX asrn in g 80-yillarid an boshlangan. D astlab Arnolod, so'ng Flem m ing m ikroskop
ostida odam ta n a h u jay ralarid a m itoz bo'linishini kuzatdilar.
U lar keltirgan m a ’lum otlariga binoan odam ta n a h u ja y ra la ri­
da 46, 47, 48, 49 ta d a n xrom osom alar u ch rash i m um kin. Bi­
roq, 1923 yilga kelib, P o y n te r, so 'n g b o sh q a o lim lar odam
som atik h u ja y ra la rid a 48 xrom osom a m avjud, “d eg an -x u lo sa ga keldilar. Bu xulosa fanda 1955 yilga q ad ar saqlanib qoldi.
1955 yili shved olimlari Tiyo va Levan xrom osom a m iqdori va
tuzi-lishini o 'rg an ish usulini takom illashtirish tufayli odam ta n a
h u ja y ra sid a 46 ta xrom osom a borligini uzil-kesil isbotlandi.
S hved olim larining bu xulosasi boshqa olim lar tad q iq o tlarid a
ham o'z tasdig'ini topdi. O dam xrom osom alarining tashqi, ichki
tuzilishini o 'rg an ish d a XX asrning 60-75 yillarida AQSh, A ngliya va F ran siy ad a bo'lib o 'tg an sito g en etik k o n feren siy a lar
m uhim ah am iy atg a ega bo'ldi.
X rom osom alarning tashqi tu zilish i. B oshqa e u k a rio t o r­
ganizm lar singari odam xrom osom alari uch tu rd a bo'ladi. 1.
M etotsentrik tu rd a ; se n tro m e ra xrom o so m an in g m a rk a zid a
joylashganligi u c h u n uning o'ng va ch ap bo'lak lari te n g bo'ladi.
2. Subm etatsen trik tu rd a ; s e n tro m e ra m a rk a zid an b irm u n ­
cha ch etd a jo y la sh g a n bo'ladi. S h u sab ab li xro m o so m an in g
b ir bo'lagi ik k in ch i b o 'lag ig a n is b a ta n b irm u n c h a u zu n ro q
bo'ladi. 3. A krotsentrik tu rd a ; se n tro m e ra xrom osom a m a rk a ­
zidan an ch a uzoq, h a tto c h e tid a n o 'rin oladi. S e n tro m e ra ning olgan joyi xrom osom aning b irlam ch i belbog'i d e b nom ­
lanadi. Ikkilam chi belbog'li x rom osom alar h am u ch ray d i. Ik ­
kilam chi belbog' bilan ajra lg an jo y yo'ldosh yoki satellit deb
atalad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
W
U
I
1
2
J
3
4
I
5
6
7
8
9-rasm. Xromosoma tiplari. 1,6 — metatsentrik, 2 — submetatsentrik, 3,4,5 — akrotsentrik, 7,8 — akrotsentrik xromosoma
yo‘ldoshi bilan.
U zunligiga q a ra b o dam x ro m o so m alari y e ttita А, В, C,
D, E, F, Y g u ru h g a a jra tila d i. X ro m o so m alarn ig h ajm i va
sen tro m eran in g joylashishiga q arab klassifikatsiyalanadi. A g u ­
ru h ig a k iru v c h i xrom osom alar uzunligi 11-8,3 m k, В g u ru hiniki o‘rta c h a 7,7 m k, С g u ru h in ik i - 7,2-5,7 m k, D g u ru hiniki o 'rta c h a 4,2 mk, E guru h in ik i - 3,6-3,2 mk, F g u ru h in i­
ki o 'rta c h a 2,9 m k va nihoyat Y guru h in ik i o 'rta c h a 2,3 m kga
teng. B inobarin, odam ning eng yirik xrom osom alari uzunligi
eng m aydalariga n isbatan 4 m aro tab a ziyoddir (4-jadval).
4-jadval
Xromosomalar
guruhi
A (I)
Xromosomalar
tavsifi
Xromosomalar
kariotipdagi raqami
1,2,3
1 va 3 metatsentrik,
2 yirik submetatsentrik
В (II)
4,5
yirik submetatsentrik
С (III)
6-12 va x (23)
o'rtacha submetatsentrik
D (IV)
13,14,15
o'rtacha akrotsentrik
E (V)
16,17,18
mayda. metatsentrik yoki
submetatsentrik
F (VI)
19,20
nisbatan mayda
metatsentrik
Y (VII)
21,22 va Y (23)
eng mayda akrotsentrik
H ar b ir tu rg a m an su b o rg an izm larn in g d ip lo id to 'p lam li
x ro m o so m alar soni, shakli va h ajm in in g m a jm u asi kariotip
www.ziyouz.com kutubxonasi
d e b a ta la d i. X ro m o so m a la rn in g o 'lc h a m i v a s e n tro m e rig a
q a ra b g ra fik holda joylashishi x ro m o so m alar idiogram m asi
deyiladi (10-rasm ). B arch a e u k a rio t o rg an izm lar, sh u ju m ­
ladan odam xrom osom alari y ad ro m o d d asi xrom atindan ibo­
rat. X ro m atin — DNK va g isto n lard an tuzilgan.
X ro m atin ip in in g b a ’zi qism lari y u q o ri d a ra ja d a doim iy
spirallashgan holatda bo'lib, geteroxrom atin qism i d eb nom ­
lanadi. G etero x ro m atin qism lari xrom osom aning h am m a joylarida u c h ra sa -d a , sen tro m era va u ch larid a k o 'p ro q bo'ladi.
X rom osom aning euxrom atin qism i in terfazad a d isp irallatsiy alashgan holatda bo'lib, u genetik jih a td a n faol sanaladi. K im ­
yoviy jih a td a n q aralg an d a, xrom osom aning h a r b ir dezaksirib o n u k lein kislota, sodda o q sil-g isto n lard an tuzilg an bo'lib,
ularning birikish id an hosil bo'lganlarini nukleoproteidlar d ey i­
ladi. N u k le o p ro te id la rd a n ta s h q a ri x ro m o so m a lar ta rk ib ig a
RNK, p ro tam in lar, lipidlar, p o lisax arid lar v a m etal ionlari
kiradi.
Ь
II
%
II R-<|faa
*
to.
G
Hi
**
Q-фшЬт
1 0 - ra s m .
Variabd fl— lff
Odam kariotipi idiogrammasi.
TEST TOPSHIRIQLARIDAGI TO'G'RI
JAVOBNI ANIQLANG
1. Xromosomalar hajmi va sentromeraning joylashishiga ko'ra
nechta guruhga bo'linadi?
A - 5;
В - 4;
С - 7;
D - 2;
E - 6.
2. Odam xromosomasi guruhlarining izchilligini aniqlang:
A - A,C,D,F,Y,B,E.
В - A,B,C,D,E,Y,F.
C - A,B,C,D,E,F,Y.
www.ziyouz.com kutubxonasi
D - A,B,D,C,E,Y,F.
E - A,B,F,E,D,Y,C.
3. Sentromeraning joylanishiga ko‘ra xromosomalar nechta gu­
ruhga ajraladi?
A - 4;
В - 5;
С - 2;
D - 3;
E - 6.
4. Xromosomalar guruhidan metatsentrik guruhlarini aniqlang:
A - A,E,F.
В - A,B,C,E.
С - D,Y.
D - B,D,Y.
E - B,C,D,F.
5. Xromosomalar guruhidan submetatsentrik guruhlarini aniq­
lang (4-topshiriqdan).
6. Xromosomalar guruhidan akrotsentrik guruhlarini aniqlang (4topshiriqdan).
5-§. XROMOSOMALARNING KIMYOVIY TARKIBI
X rom osom alar 90-92 foiz n u k leo proteidlardan iborat. N ukleoproteidlar yu q o rid a q ay d qilinganidek, dezoksiribonuklein
kislota — DNK, giston yoki protamin oqsillardan tashkil to p ­
gan. X rom osom alar ta rk ib id a b u la rd a n ta sh q a ri rib o n u k lein
kislota — RNK, kam m iqdorda kalsiy, m agniy, te m ir ionlari
va giston bo'lm ag an oqsillar uchraydi.
DNK ning tuzilishi va funksiyasi. DNK biopolim er bo'lib,
fa q a t o d a m d a g in a em as, balki b a rc h a e u k a rio tla rd a , s h u ­
ningdek, prokariotlarda irsiy axborot saqlovchi sanaladi. DNK
m olekulasining dastlabki modeli 1953 yili Dj.Uotson va F.K rik
tom onidan yaratilgan. A na shu modelga binoan DNK m oleku­
lasi q o 'sh q av at spiraldan tashkil to p g an biopolim erdir. U ning
m onom eri b o ‘lib nukleotidlar sanaladi. H ar bir nukleotid azotli
asos, dezoksiriboza uglevodi, fosfat kislota qoldig‘idan ta sh ­
kil topgan. N uk leo tid lar tark ib id ag i azotli asoslar b ir-b irid an
farq lan ad i. Azotli asoslar to ‘r t xil bo‘lib, u lar ad en in gu an in
purin azotli asoslari, sito zin tim in pirim idin a zo tli asoslari
deb nom lanadi. N ukleotidlar D NK ning b ir-b irig a q a ra m a -q a rsh i
b o 'lg a n sp iralid
k< m p le m e n ta rlik ta m o y ili aso sid a, y a ’ni,
www.ziyouz.com kutubxonasi
adenin qarshisida tim in, guanin qarshisida sitozin joylashgan
(11-rasm ). Fosfat kislota qoldig'i spiralning tashqi, azotli asos­
lar esa ichki qism idan o 'rin olgan. D NK ning q o 'sh q av at zanjiri
b ir-b iri bilan azotli asoslar o 'rtasid ag i vodorod b o g 'lan ish lar
orqali b irik k a n bo'ladi. DNK m odelini y a ra tis h d a C h a rg a ff
k u zatish i hal qiluvchi ah a m iy a tg a ega bo'ladi. U ning k u zatish ich a, D N K dagi g u an in m iqdori sitozinga, ad en in n ik i esa
tim in m iqdoriga teng. B oshqacha qilib C h a rg a ff qoidasini
A +G
A =T; G =C yoki -------- = 1 teng deb izohlanadi.
C+T
N ukleotidlar b ir-b iri bilan bir pentozning 51 uglerod o'rni
va ikkinchi pentozning 31 uglerod o'rnini fosfat g u ru h i orqali
birikishi tufayli bog'lanadi. B unda hosil bo'lgan D N K ning ugle v o d -fo sfat k o 'p rig i 5 ‘ - 3‘ b o g 'lan ish d a bo'ladi. D N K ning
ikkinchi spiralida n u k leo tid lar pentozalar b ir-b iri bilan 31—51
y o 'n a lish d a b o g ia n a d ila r. G en etik ax b o ro t n u k leo tid larin in g
51 - 3‘ yo'n alish d a joylashganligi sababli uni m a’noli, ikkin­
chi spiralning y a ’ni n u k leo tid lar 3‘ - 51 y o 'n alish d a joylashg an larin i m a’nosiz DNK deb nom lanadi. D N K ning m a ’nosiz
3'carbon OH
www.ziyouz.com kutubxonasi
zanjirini m a ’noli zan jim in g sh ik astlan g an b o ‘laklarini tiklashda m uhim rol o 'y n ay d i. B inobarin, D N K ning b ir zanjiridagi
n u k leo tid larn in g k e tm a -k e t joylanish ta rtib in i ikkinchi zan ­
jirdagi nukleotidlarning joylashish tartib i belgilab beradi. S h u n ­
day qilib, DNK zanjiridagi nukleotidlarning ketm a-k etlig i b irbiriga an ti parallel va k o m p lem en tard ir.
DNK reparatsiyasi. O dam va boshqa organizm larning h a r
q a n d a y h u ja y ra sid a, m u h itn in g tu rli om illari t a ’sirid a DNK
da h a r kuni m inglab tasodifiy o'zgarishlar sodir bo'ladi. Lekin
shunga q aram ay yil davom ida D NK dagi nu k leo tid lar k etm ak etlig id a, ju d a oz m iq d o rd a o 'zg arish k u zatila d i. D N K dagi
azotli asoslar alm ash ish in in g m ingdan b irid a m u ta tsiy a ro 'y
beradi. D N K da sodir bo 'lg an boshqa ham m a «shikastlanish»
o'zgarishlar DNK rep aratsiy asi (lotincha rep aratio — tiklash)
tu fa y li o 'n g 'a y lik bilan b a r ta r a f etiladi. R e p a ra ts iy a m e x a ­
nizmi, y a ’ni D N K dagi shikastlangan, o'zgargan b o 'lakni «davo­
lash» D N K ning g en e tik ax b o ro tin i q o'shaloq zan jim in g h a r
birida bo'lishlik tam oyiliga asoslanadi.
R eperatsiya jaray o n i uch bosqichni q am ra b oladi:
1. D N K ning shik astlan g an joyi DNK re p eratsiy a nukleaza
ferm e n ti yordam ida an iq lan ad i va yo'qotiladi. O qibatda DNK
spiralini shu joyida «teshik» hosil bo'ladi.
2. DNK polimeraza va glikozilaza ferm entlari qarshidagi b u tu n
D NK zanjiridagi axborotga asoslanib, nukleotidlarni biri bilan
ikkinchisini biriktirib, teshilgan joyni berkitadi.
3. DNK — ligaza ferm en ti teshik o'rnini egallagan n u k le­
otidlarni, u larn in g h a r ikki yonidagi n u k le o tid lar, b ir-b irig a
«tikadi» va molekula tiklanishini payoniga yetkazadi. A gar reperatsion sistem a ishdan chiqqan bo'lsa, m utagenez ko'payadi.
DNK replikatsiyasi. DNK m olekulasining o 'z-o 'zid an ikki
m aro tab a ko'payishi DNK replikatsiyasi (lotincha replicare —
o'zini k o 'p a y tirish ) d eb atalad i. DNK re p lik a tsiy a ja ra y o n i­
n in g asosiy m o h iy ati av lo d larn i aniq g en e tik a x b o ro t bilan
t a ’m in lash d an iborat. O d atd a, D N K dagi irsiy ax b o ro t u n ing
tuzilishida m ujassam lashgan. DNK m olekulasi q o 's h q a v a t zanjir d a n tuzilg an lig i sab ab li, u n in g h a r b ir zan jiri a v to m a tik
rav ish d a y etish m ag an zanjirni tiklash u ch u n ax b o ro t zam ini
s a n a la d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
U u u
II U u u
п П П п П П п п П П
Pirim idinli dim erining DNK
s tru k tu ra s in i o‘zgartirishi.
I
ТП П Г
nn
nn
Ц II и Ц
nr ,
.п П П п П П п п П П ,
R e p a ra tsiy a en d o n u k leaza
anidan sh ik astlan g an
tom onidan
:___ning kesilishi.
joy
I
p i?
п П П п П П п п П П
E kzonukleaza t a ’sirida re p a ratsiy an in g ekssizion sodir
bo‘lishi, y a ’ni DNK qo'shaloq
zanjim ing birinchisidagi sh ik a st­
langan qism ini olib tashlash.
1
rU i r u ' u
и и
W
п П П п П П п п П П
R e p a ra tsio n sintez.
i
U u u U u u U U u ^
п П П п П П п п П П
1 2 -ra s m .
DNK — ligaza tom onidan zanjirdagi tesh ik o'rnining tikilishi.
DNK reparatsiyasi.
1957 yili D elb ru k va S te n t DNK rep lik atsiy asi to 'g 'risid a
uch xil ilmiy ta x m in la m i ilgari su rd ilar. Bu ilm iy ta x m in la r
turg'un, yarim turg'un, dispersion farazlar deb ataladi.
Turg'un ilmiy farazga binoan qo'sh spiralli DNK molekulasi
• yangi DNK m olekulasining sintezi uch u n qolip rolini o'ynaydi.
Binobarin, tu r g 'u n ilm iy farazga k o 'ra DNK q o 'sh q av at spiralini saqlagan holda yangi DNK m olekulasi hosil qiladi. O qi-
www.ziyouz.com kutubxonasi
b atd a ikki b o 'lin g an h u ja y ra biri oldingi DNK m olekulasini,
ikkinchisi yangi sintezlangan DNK molekulasini oladi.
Yarim tu rg ‘un ilmiy faraz b o 'y ich a DNK q o 'sh q av at spirali b ir-b irid a n ajra lad i va k o m p lem en tarlik qonuniga k o 'ra
h a r ikki spiral o'zining y o 'q o tg an zanjirini tiklaydi. B inoba­
rin, sintezlangan ikki DNK m olekulasini b ir zanjiri eski, ik ­
kinchisi yangi san ala d i (13-rasm ).
D ispersion replikatsiya ilm iy faraziga binoan boshlang'ich
DNK uzunligi h a r xil bo'lgan b o 'lak larg a ajralad i va ularn in g
h a r biri yangi q o 'sh q av atli DNK m olekulasini sintezlash u ch u n
qolip vazifasini o'taydi. S o 'n g ra a n a shu b o 'lak lar o'zaro b iri­
kib, yaxlit D NK m olekulasini hosil qiladi.
3’
j
13 - r a s m . DNK replikatsiyasi.
K eyinchalik M. M ezelson va F. S tal a v to ra d io g rafik usul
y ordam ida y arim tu rg 'u n ilmiy faraz b arch a e u k ario t o rg a ­
nizm lar sh u ju m lad an , odam da va ko'pchilik p ro k a rio tla rd a
o'z tasd ig 'in i topganligini m a ’lum qiladilar. F aq at v iru slarn in g
ay rim xillarigin a dispersion va tu r g 'u n ilm iy farazlarg a binoan
nuklein kislotani replikatsiya qilish m um kinligi aniqlandi. 1955
www.ziyouz.com kutubxonasi
yili A. K o rn b erg va uning h am k asb lari DNK replikatsiyasini
t a ’m inlaydigan ferm en tn i ixtiro qildilar va uni polim eraza deb
nom ladilar. Polim eraza ferm en ti k o m plem en tar n u k le o tid larni boshlang'ich DNK spiraliga yig'adi. M asalan, bosh lan g 'ich
sp irald a A -n u k leo tid jo y lash g an bo'lsa, u n in g to 'g 'ris id a Tnukleotidini, boshlang'ich spiralda G -nukleotidi bo'lsa, uning
q a rs h is id a S -n u k leo tid in i o 'rn a ta d i. P olim eraza fe rm e n tla ri
D NK q o 'sh zanjiridagi h a r bir zanjir n u kleotidlarini ajra tish
funksiyasini ham bajaradi. D em ak, DNK polim eraza ferm enti
D N K ning q o 'sh q a v a t zanjirini ikkiga a jra ta olish va q ay ta
tiklash funksiyasini o'taydi.
D NK tuzilishi va funksiyasini bilish irsiy ax b o ro t uzatish
bilan aloqador g en etik ja ra y o n la r m ohiyatini an g lash d a m u ­
h im o 'r in tu ta d i. D N K h u ja y r a y a d ro s id a jo y la s h g a n in i,
am inokislotalardan oqsil m olekulasining sintezlanishi esa si­
to p lazm a d a ro 'y benshTigini e 'tib o rg a olinsa. bu J a ra y o n d a
DNK m olekulasi oqsil biosintezi u ch u n bevosita «qolip» vazi­
fasini o 'tay olmasligi m a ’lum bo'ladi. B oshqacha qilib ay tg an da, D N K dagi g en e tik ax b o ro t q a n d a y d ir oraliq m o lek u lag a
uzatilishi, u esa o'z n av b a tid a a n a shu axborotni sitoplazm aga tashishi va polipeptid zanjirni sintez qilishda q a tn ash ish i
m um kin, d eb taxm in qilish lozim. B unday taxm in birinchidan,
k o 'p oqsil sintez qiladigan h u ja y ra la rd a ko 'p RN K borligiga,
ik k in c h id a n , D NK va R N K n in g u g le v o d -fo s fa t « sk elet»in i
o'zaro o'xshashligiga asoslanadi. B unday oraliq m olekula RNK
bo'lishi m um kinligini D N K ning tuzilishi q o 'shaloq sp irald an
ib o rat ekanligi an iq lan g an d an so'ng m a ’lum bo'ldi. M odomiki
sh u n d ay ekan, u holda, D N K ning b ir zanjirida R N K m oleku­
lasi sintezlanishi tabiiy bir hoi.
RNK ning tuzilishi va funksiyasi. R ibonuklein kislota-R N K
tuzilishi k o 'p jih a td a n D N K tuzilishiga o 'x sh asad a, b a ’zi bir
belgilari bilan u n d an tu b d a n farq qiladi. Avvalo, R N K ta rk i­
bida uglevodlardan dezoksiriboza em as, balki riboza borligini
q ay d etish kerak. RN K ta rk ib id a x u d d i D N K ta rk ib i singari
azotli aso slard an ad en in , sitozin u c h ra sa h am tim in o'rn id u ra tsil borligin i k o 'rs a tib o 'tis h lozim. D N K q o 's h zan jirli
b o 'lg an i holda, R N K y ak k a zan jirlid ir. H u ja y ra d a o'z tu z i­
lishi va funksiyasi bilan farq la n u v ch i uch xil rib o n u k lein kislota
bor. U l n r b r № m ; i r-P N K . infr”’m atsion — i-R N K v n t-
www.ziyouz.com kutubxonasi
p o rt — t-R N K d a n ib o rat. U ch xil R N K n in g h am m asi RN K
p olim eraza f e rm e n ti is h tiro k id a D NK m a trits a s id a s in te z ­
la n a d i. R iboso m al R N K h u ja y ra d a g i b a r c h a R N K n in g 80
foizga y aq in in i ta s h k il etad i. R ibosom al R N K y a d ro c h a d a
s in te z la n a d i va oqsil m o le k u la la r b ilan b o g 'la n ib , xo m ak i
ribosom a h o latid a sitoplazm aga ch iq arilad i va u y erd a v o y a­
ga y etib rib o so m alar hosil q ila­
di. t-R N K q u y i m o le k u la la r
m assaga ega bo'lib, 75-85 n u k le o tid d a n ta s h k il to p g a n . U
b eda b arg i tip id a g i k o 'rin ish d a
bo'ladi. t-R N K rib o so m a larg a
am in o k islo talar tash ish v azifa­
sin i o 'ta y d i. H a r b ir a m in o ­
kislota alo h id a t-R N K g a ega
(1 4 -rasm ). B in o b a rin , t-R N K
20 xildir. U larn in g h a r birid a
m a ’lum am inokislotani b irik tiDB
ra oladigan an tik od on v azifa­
sini o 'ta y d ig a n m ax su s triplet
14-rasm. t-RNKning
m avju d .
tuzilish sxemasi.
...
...
,
R ib o n u k lein k is lo ta la m in g
uchinchi xili i-RN K bo'lib, uning asosiy vazifasi D N K dagi a x ­
b o ro tn i sito p lazm ag a k o 'c h irish d ir. I-R N K h u ja y ra d a g i r i ­
bonuklein kislota u m u m iy m iqdorining 1,5-2,0 foiz tash k il e ta ­
di. D N K da sintezlangan dastlabki i-RN K tark ib id a «axborot­
li», «axborotsiz» q ism la r u ch ray d i. D a stlab k i i-R N K y ad ro
m e m b ra n a s id a n sito p lazm ag a o 'tish m o b ay n id a u n in g «ax­
borotli» ekzon va axborotsiz intron qism lari b ir-b irid a n a jra ­
ladi, s o 'n g ra a x b o ro tli q ism lar o 'zaro b irik ib , i-R N K fa q a t
axborotli qism larg a ega bo 'lg an h o latd a sitoplazm aga o'tadi.
B u ja ra y o n sp la y sin g d e b a ta la d i. U zu n i-R N K d a n k a lta
i-RN K hosil bo'lishi esa protsessing deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
TEST TOPSHIRIQLARIDAN
TO‘G‘RI JAVOBNI ANIQLANG
1. Hujayradagi nuklein kislotalaming xillarini ayting.
1. DNK. 2. Giston.
3. RNK.
4. Purin.
5. Nukleotid.
A - 1,2; В - 1,3;
С - 1,4;
D - 1,5;
E - 3,4.
2. Qo'sh spiralli nuklein kislotani toping:
1. i-RNK. 2. t-RNK.
3. r-RNK. 4. DNK.
A - 1;
В - 3;
С - 4;
D - 2;
5. Adenin.
E - 5.
3. DNKning vazifasi:
1. Oqsil sintezini la’minlash.
2. Irsiy xossalarni saqlash.
3. Uglevodlarni sintez qilish.
4. ATF sintezlash.
5. Belgi-xossalarni hosil qilish.
A - 1;
В - 2;
С - 3;
E - 5.
D - 4;
4. DNK hujayraning qayerida joylashgan?
1. Ribosomada.
2. Yadroda.
3. Endoplazmatik to'rda.
4. Qisman plastidalarda.
5. Sitoplazmada.
6. G'isman mitoxondriyalarda.
A - 1,2,3; В - 3,4,5; С - 2,4,5; D - 2,4,6;
E - 2,3,5.
5. RNK hujayraning qaysi qismida joylashgan (4-topshiriqdan)?
6. DNKning nukleotidlari:
1. Adeninli. 2. Timinli. 3. Uratsilli. 4. Guaninli.
5. Valinli. 6. Sitozinli. 7. Metioninli. 8. Lizinli.
A - 1,4,6,8; В - 1,2,4,6; С - 2,4,6,8; D - 1,3,5,7; E - 1,3,6,8.
7. RNKning nukleotidlari (6-topshiriqdan).
8. Nukleotidlarning bir-biridan farq qiluvchi qismlari:
A - Fosfat kislota. В - Uglevod. С - Azotli asos.
D - Bir spiralligi. E - Oqsili.
9. DNK nukleotidlarning tarkibi:
1. Azotli asos.
2. Riboza.
3. Dezoksiriboza.
4. Fosfat kislota.
5. Saxaroza.
A - 1,2,4; В - 1,3,5; С - 1,3,4;
D -.1,4,5;
www.ziyouz.com kutubxonasi
E - 2,4,3.
10. RNK nukleotidlarining tarkibi (9-topshiriqdan).
11. DNK reparatsiyasi bu:
A. DNKdan RNKning sintezlanishi.
B. DNK ning shikastlangan qismini «davolash».
C. DNK molekulasining ikki marotaba ko'payishi.
D. t-RNK sintezlanishi.
E. Polimeraza fermentining sintezlanishi.
12. DNK reparatsiyasi necha bosqichda amalga oshadi?
A - 4;
В - 2;
С - 3;
D - 3;
E - 6.
13. DNK replikatsiyasi bu...
(11-topshiriqdan).
14. Fanda DNK replikatsiyasi to'g'risida qanday farazlar mavjud?
A. Turg'un, yarim turg'un. B. Yarim turg'un, dispersion.
C. Turg'un, dispersion.
D. Reparatsion, dispersion.
E. Turg'un, yarim turg'un, dispersion.
15. DNK molekulasining ikki marotaba ko'payishi to'g'risidagi dis­
persion ilmiy farazni aniqlang:
1. DNK qo'sh spiralini saqlagan holda yangi DNK molekula­
sini sintezlaydi.
2. DNK qo'shaloq spirallari bir-biridan ajralib yangi DNK
molekulasini sintezlaydi.
3. DNK har bir spirali fragmentlarga ajralgan holda, yangi
DNK molekulasini sintezlaydi.
A - 1;
В - 2;
С - 3.
.. DNK molekulasini ikki marotaba ko'payishi to'g'risidagi turg'un
farazni aniqlang (14-topshiriqdan).
• ii.V
17.
DNK molekulasining ikki marotaba ko'payishi to'g'risidagi yarim
l~rg‘un ilmiy farazni aniqlang (14-topshiriqdan).
5-§. HUJAYRADA OQSIL BIOSINTEZI
H ujayradagi organik m oddalar orasida o'z m iqdori va a h a ­
m iyati jihatidan birinchi o'rinni oqsillar egallaydi. H ayvonlarda
h u ja y ra n in g q u ru q m oddasining 50 foiziga yaqini oqsillarga
'ri keladi. Odam organizmida bir-biridan, shuningdek boshqa
> ^anizm oqsillaridan farqlanuvchi 5 m lnga yaqin oqsil m ole­
kulalari m avjud. Oqsillar shunchalik xilma-xil va m u ra k k a b tu ­
zilishiga qaram ay, atigi 20 xil am inokislotalardan tuzilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
H u jay rad a oqsillar o‘z-o‘zidan sintezlanm aydi. U larning sintezlanishida DNK m olekulasi y etak ch i rol o 'y n ay d i. C hunki,
DNK m olekulasida oqsil m olekulasining birlam chi s tr u k tu r a sini belgilovchi irsiy axborot joylashgan. H u jay rad a oqsil m ole­
kulasi sintezlan ish i u ch u n s tru k tu ra s id a am in o k islo talarn in g
q an d ay izchillikda joylashganligi to 'g 'risid a g i D N K dagi irsiy
axborot ribosom alarga uzatilishi lozim.
G en etik kod — bu nuklein k islo talar m olek u lasid a irsiy
ax b o ro tn i n u k le o tid la r k e tm a -k e tlig id a b e rilis h id a n ib o rat.
G en e tik ko d a n iq la n g u n c h a irsiy a x b o ro t q a n d a y b erilish i
n o m a’lum bo'lib keldi. G enetik kod tilsim i aniq lan g ach , h u ­
ja y ra d a oqsil sintezi q an d ay ro 'y berishi d astlab 1954 yili G.Gam ov, k e y in c h a lik F .K rik , S .B re n n e r, M .N ire n b e rg h a m d a
G .M atteylar tom onidan aniqlandi. Bu olim larning k ash fiy o tiga k o'ra dezoksiribonuklein kislota o'zidagi irsiy axborotni oqsil
m o lek u lasin i sin te z q ilish o rq ali a v lo d d a n -a v lo d g a b erad i.
M odom iki s h u n d a y e k an , u h o ld a h u ja y ra d a g i ik k i y irik
biopolim er DNK va oqsillam ing m onom erlari orasidagi aloqa
to 'g 'risid a m u sh o h ad a y u ritm o q z a ru riy ati tug'ilad i. O 'tilg an
m avzudan oqsil m onom erlari 20 xil am inokislotalardan, nuklein
kislotalar m ono m erlari 4 xil n u k le o tid la rd a n tash k il topganligi sizga m a ’lum. Biz, ag ar, oqsil ta rk ib id ag i h a r b ir m onom eri, y a ’ni am inokislota nuklein kislotaning b ir m onom eri y a ’ni
nukleotidi ishtirokida oqsil tark ib ig a kiritiladi, d eb faraz qil­
sak, u holda 4 am inokislota kodlanib, 16 am inokislota kodsiz
qolgan b o 'lar edi. A gar h a r b ir am inokislota kodi 2 ta nukleotid d a n ib o ra t d eb t a s a w u r etsak , u ho ld a 16 am in o k islo ta
k o d lan g an 4 am in o k islo ta k o a la n m a g a n b o 'la r edi. D em ak,
am inokislotani belgilovchi eng kichik «so'z» u ch ta h a rf-n u k leotiddan iborat bo'lm og'i kerak. U nda trip le tla rn in g v arian ti
64 ta g a yetadi. A g ar h a r b ir am in o k islo tan i oqsil ta rk ib ig a
kiritish uch u n b itta trip le t k erak bo'lsa, u holda 44 ortiqcha
trip le t qoladiku degan m uam m oni yechish u ch u n olim lar ta jri­
ba o'tkazdilar. 1961 yili M .N irenberg va G .M attey u ratsil n u k ­
leotidlar tri pleti yordam ida fenilalanin am inokislotasidan tashkil
topgan i-R N K ni sintezlashga m u v affaq bo'ladilar. D unyo olimlarining olib bo rg an shijoatli izlanishlari tu fay li 1965 yilga kelib
genetik kodning b arch a tilsimi m a ’lum bo'ldi. A niqlanishicha,
genetik koddagi am in o k islo talard an m etionin, triptofan b it-
www.ziyouz.com kutubxonasi
tadan, fenilalanin, lizin, glu-tam in, glitsin h a r biri ikkitadan,
iz o le y ts in u c h ta d a n , tre o n in , arg in in * a la n in t o 'r t t a d a n ,
leytsin, serin esa oltitad an kodga ega ekanligini ko'ram iz. UUA,
UAG, UGA kabi trip le tla r am inokislotalarni kodlashda q a tnashm aydi. U larni term inator k o d o n la r d eb atash ad i. C h u n ­
ki, ular poli p ep tid zanjir sintezi tugallanganligini bildiradilar.
_____ 5-jadval
G e n e t i k
ko d
A z o t l i a s o s n i n g k o d o n d a j o y l a s h g a n o ’r n i
UUU.
UUS/
UUAi
UUG>
Fen
Ley
Ley
Ley
Ley
Ley
AUU\
7 Ile
AUG
Met
Val
ОЩЛ
G U S I Val
Val
GUA
GU G > Val
USU'
USS I
USA /
USGj
Ser
Ser
Ser
Ser
UAU
UA S
UAA
UAG
, Tir
J
1 T erm
< T erm
SUU\
SAU
SAS
SAA
SAG
Gis
S SA [
S SG I
Pro
Pro
Pro
Pro
A SU '
ASS I
ASA (
ASGI
Tre
Tre
T re
Tre
AAU
AAS
AAA
AAG
. Asn
J
1 Liz
sss 1
G SU
G SS
G SA
GSG
Ala
GAU
GAS
GAA
GA G
Gli
I
I
Asn
I
)
’
Glu
UG U 1 Sis
UGS >
UGA
T erm
UGG
Tri
U
SGU
SGS
SGA
SGG
U
S
A
G
AGU
A fiS
AGA
AGG
G GU
GGS
GG A
GG G
Arg
.
I
I
Ser
Arg
I
Glu
s
A
G
U
S
A
G
U
S
A
G
I z o h : Fen — fenilalanin, Ley — leytsin, lie — izoleytsin, Met—
metionin, Val — valin, Tir — tirozin, Gis — gistidin, Gin — glutamin
kislota, Liz — lizin, Asn — asparagin, Glu — glutamin, Sis — sistein,
Tri — triptofan, Arg — arginin, Ser — serin, Gli — glitsin, Pro —
prolin, Tre — treonin, Ala — alanin.
T e r m in a to r — p o lip e p tid z a n jir sin te z i tu g a lla n g a n in i
ifo d alay d i.
Oqsil biosintezi. E ukariotlarda DNK h u ja y ra yadrosida joy­
lashgan, oqsil m olekulalari esa sitoplazm adagi rib o so m alard a
sintezlanadi. DNK bilan ribosom alar orasida vositachilik vazi­
fani i-RN K bajaradi. RNK dastlab DNK m atritsasid a sintezla­
nadi. Bu ja ra y o n tran sk rip siy a deb nom lanadi.
T r a n s k rip s iy a lo tin c h a tr a n c r ip tio — k o 'c h irib yozish,
boshqacha ay tg a n d a , DNK m olekulasidagi n u k le o tid la r k e tm a -k e tlig id a ifo d alan g an irsiy ax b o ro tn i i-R N K ga k o 'ch irib
www.ziyouz.com kutubxonasi
olish dem akdir. T ran sk ri psiya u ch u n D N K ning m axsus o 'tirgich
qism i prom otor, bo'lishi zarur. RNK polim eraza ferm e n ti prom o to r g a b o g 'la n g a n d a , p r o m o to r y a q in id a g i D N K n in g
q o 'sh q a v a t zanjiri b ir-b irid an ajralib, yakka zanjirli D N K hosil
bo'ladi O qibatda, RNK polim eraza ferm e n t D N K ning m a ’noli
zanjiri bo'yicha h ara k a tla n ib k o m plem entarlik qonuniga m u ­
vofiq i-R N K zanjirini sintezlay boshlaydi (15-rasm).
15-rasm. Transkripsiya jarayoni.
O dam da i-R N K z an jirin in g sintezi D N K ning te rm in a to r
qism iga yetgach tu g allan ad i. D N K ning u yoki bu poli peptid
zanjir sintezida q a tn a sh a d ig a n qismi gen deb ataladi. G endagi
a x b o ro td a n olingan d astla b k i m ah su lo t ho m ak i i-R N K b o '­
lib, D NK ning m a zk u r qism i — genning a y n a n nusxasi hisob­
lanadi. Bu xom aki i-R N K n u sx ad an yetilgan i-R N K ning sh ak l­
lanish jarayoni protsessing lotincha processus-siljitish d eb nom ­
lanadi. Protsessing m o baynida i-R N K da m odifikatsion o'zgarish
so d ir bo'ladi va u n d a sp lay sin g xodisasi — i-R N K d ag i ax borotga ega bo 'lm ag an in tro n q ism larid an xalos bo'lish va a x ­
borotli — ekzon qism larini b ir-b irig a ulash ro 'y beradi.
Protsessing va splaysing hodisalari R N K ning y ad ro m em ­
b ra n a teshiklari orqali sitoplazm aga o 'tish m obaynida am alga
oshadi. Protsessing v a splaysing hodisalari tu fay li i-R N K dagi
n u k le o tid lar m iqdori a n c h a g in a k am ay ad i va i-R N K zanjiri
a n ch a g in a qisqaradi.
Translyatsiya. V oyaga y etg a n i-R N K sitoplazm aga o 'tgach,
tran sly atsiy a jaray o n i, y a ’ni i-R N K dagi n u k le o tid lar k e tm a ketligidagi axborotni oqsil m olekulasidagi am inokislotalar izchilligiga ko'chirish boshlanadi. Bu ja ra y o n ribosom alarda am alga
www.ziyouz.com kutubxonasi
oshadi. T ran sk rip siy a singari tran sly atsiy a h am uch bosqich:
in itsia tsiy a , ela n g a tsiy a v a term inatsiyad an iborat. T ra n s ­
lyatsiya odatda eng birinchi s ta rt kodoni AUG d an boshlanadi.
U m etionin am inokislotaning kodi sanaladi. O datda i-RN K ribosom aning kichik bo'lagiga o'rnashadi. Oqsil tark ib ig a k iru v ­
chi 20 xil am inokislotaning h a r biri m axsus tran sp o rt RNK yor­
dam ida ribosom aga tashib keltiriladi. Ribosom alarda ro 'y b e ra ­
digan oqsil sintezi reak siy alard an ilgarigi am inokislota bilan p ep ­
tid bog'i hosil qilib, b o g 'lanishi u ch u n en erg iy a olishi y a ’ni,
faollashishi va faollashgan am inokislota o'zining i-RN K si bilan
bog'lanishi kerak. Amin atsil sintetaza ferm enti ishtirokida faol­
lashgan am inokislotalar o'ziga xos t-R N K bilan birikadi. t-R N K
tuzilishi boshqa ribonuklein kislotalarga nisbatan an ch a sodda
bo'ladi. U larning tarkibiga 75-100 nukleotidlar kiradi va m ole­
kula massasi 23000-30000 ga teng. i-RNK ayrim qism larida azotli
asoslar qaram a-q arsh i azotli asoslar bilan birikishi tufayli, «beda
bargi» deb nom langan tuzilishga ega bo'ladi. t-R N K ning bir uchi
faollashgan am inokislotani biriktirishga m o'ljallangan, ikkinchi
qism ida uchta nukleotiddan iborat antikodon joylashgan bo'ladi.
t-R N K o'zining antikodoni bilan i-RN K ning kodoniga kom plem e n ta r bo'ladi.
Gen boshi
gen oxiri
DNK zanjiri
4
T ra n sk r ip siy a
4
4
I-R N K
Sp leysing
m -B N K
4
4
T ran sly a tsiy a
Oqsil
16-rasm. Eukariot organizmlarda oqsil biosintezining asosiy bosqichlari.
www.ziyouz.com kutubxonasi
T ranslyatsiy a am alga oshishi u ch u n h a r b ir t-R N K o'z an tikodoni orqali i-R N K ning kodoniga mos kodi bilan v aq tin ch a
bog'lanib, o'zidagi am inokislotasini ribosom aga tash ib kelishi
va o'z am inokislotasini ribosom aning k a tta bo 'lag ig a itq itib
yuborishi lozim. Itq itilg an am inokislotaning am in a g u ru h i b i­
lan, u yerdagi ilgari tashib keltirilgan am inokislotaning k a r­
boksil g u ru h i o rasida peptid bog‘ hosil bo'ladi. Oqsil sintezi
jaray o n id a i-R N K zanjiri ribosom alardan o'tadi. B unda rib o ­
som a h a r b ir am inokislotaning kodi «o'qilgandan» so'ng yangi
trip le t tom on sak rab o'tadi. B u n d ay xodisa i-R N K kod bilan
t-R N K d ag i a n tik o d o n la r n a v b a tm a - n a v b a t b irla s h g u n c h a
davom etadi. Binobarin elangatsiya bu am inokislotalarni izchillik bilan polipep tid zan jir ta rk ib ig a k iritish d an iborat. E lan­
gatsiya h a r bir qismi uchun uch bosqichdan tashkil topadi.
17-rasm. Hujayradagi oqsil biosintezi.
1) A m inokislotani rib o so m ag a ta sh ib k e la y o tg a n i-R N K
antikodonining t-R N K dagi kodon bilan birikishi;
2) Ribosom aning k a tta bo'lagidagi peptidil tran sferaz a fe r­
m en ti ishtirokida i-R N K olib kelgan am inokislota bilan ribosom a d a g i ilg ari olib k e lin g a n am in o k islo ta o ra s id a g i p e p tid
bog'ning hosil bo'lishi.
3) O'z am inokislotasini ribosom aga tash lag an i-R N K riboso m ad an ta sh q a ri k o 'ch ish i v a rib o so m an in g i-R N K zanjiri
www.ziyouz.com kutubxonasi
b o 'y ich a b ir kodonga s a k ra s h i ro ‘y b erad i. B irlam ch i oqsil
m o lekulasining sintezi tu g a lla n ish ig a term in atsiy a deyiladi.
T e rm in a tsiy a UAA, UAG, U GA kodonlar ko m an d asi orqali
am alga oshadi. T erm in atsiy ad an so‘ng poli peptid zanjir i-R N K
d a n ajraladi.
M u x tasar qilib ay tg an d a, irsiy axborotning D NK m oleku­
lasidan oqsil m olekulasiga berilishi tu b a n d ag i sxem a asosida
am alga oshadi.
Irsiy axboro tn in g D NK d an i-R N K ga va oqsil m olekula
tuzilishiga berilish sxemasi.
DNK
fragmenti
i-RNK
fragmenti
Antikodon
Polipeptid
zanjir
fragmenti
AA G
II II III
T T s
AA G
T S T
II III II
AG A
uus
Liz
SA A
6-jadval
usu
III II II
G T T
S A A
A G A
II III II
T S T
AG A
S S T
III III II
G G A
ssu
SAT
III II II
G T A
SA U
AG A
Ser
G U U
Gli
USU
Arg
GGU
Pro
G UA
Gis
Poli p e p tid zan jirid a am in o k islo talarn in g b irin -k e tin jo y lanish ta rtib i oqsil m olekulasining birlam chi strukturasi deb
ataladi. H ar q an d ay i-R N K h u ja y ra extiyojiga ko‘r a b ir yoki
b ir n ech a m a ro ta b a tra n s ly a ts iy a qilinishi m u m k in . i-R N K
hayoti 2 daqiqa atrofida bo‘ladi. i-R N K ning eskilarini p a rc h a lash, y angilarin i sintez qilish orqali h u ja y ra k erak li oqsillarni, u la rn in g m iqdorini boshqaradi.
TEST TOPSHIRIQLARI
1. Genetik kod nimani bildiradi?
A. Bir oqsil molekulasini sintez qilishda qatnashadigan DNK
ning qismini.
B. Aminokislotalarning kodlamaydigan nukleotidlar uchligini.
C. Nuklein kislotalar zanjirida aminokislotalarni taniydigan
va tanlab tashiydigan nukleotidlar uchligini.
D. Genetik axborot nukleotidlarning ketma-ketligi tartibida
yozilishini.
E. Poli peptid zanjir sintezini to'xtatadigan nukleotidlar
uchligini.
www.ziyouz.com kutubxonasi
2. Gen nima (1-topshiriqdan)?
3. Antikodon nima (1-topshiriqdan)?
4. i-RNK nima (1-topshiriqdan)?
5. Terminator nima (1-topshiriqdan)?
6. Matritsa asosida sintez nima?
A. DNK zanjiridagi axborotning i-RNK ga ko'chirishi.
B. i-RNK zanjiridagi axborotning p olip ep tid zanjiriga
ko'chirilishi.
C. Mavjud DNK asosida yangi DNK molekulasining sintezlanishi.
D. DNK ning «shikastlangan» nukleotidlarini tiklash.
E. DNK molekulasi asosida uglevodlarning sintezlash.
7. Transkripsiya nima (6-topshiriqdan)?
8. Translyatsiya nima (6-topshiriqdan)?
9. Replikatsiya nima (6-topshiriqdan)?
10. Reparatsiya nima (6-topshiriqdan)?
11. Terminator uchlilarni aniqlang.
l.AUA.
2. UGA.
3.GSU. 4. UAG.
5.UGG.
6. AUG.
A - 1,3,5;
В - 2,4,6; С - 1,2,4; D - 1,4,6; E - 2,4,5.
12. Start kodonni aniqlang (9-topshiriqdan).
13. i-RNKning axborotga ega qismi
A - Rekon; В - Sistron; С - Ekzon; D - Intron; E - Start
kodon.
14. i-RNKning axborotga ega bo'lmagan qismini ayting (11-topshiriqdan).
15. Elangatsiya nima?
A. Aminokislotalarni izchillik bilan polipeptid zanjir tarki­
biga kiritish.
B. DNK molekulasida i-RNK ning sintezlanishi.
C. Ribosomanig katta va kichik bo'laklarining o'zaro birikishi.
D. Aminokislotalarning faollashishi.
E. Xomaki i-RNKdan yetilgan i-RNKning shakllanish jarayoni.
16. Elangatsiya bosqichlari qaysi qatorda to‘g‘ri ko'rsatilgan?
A - 2;
В - 4;
С - 5;
D - 3;
E - 6.
17. Protsessing nima (15-topshiriq)?
www.ziyouz.com kutubxonasi
7-§. ODAM NING KO'PAYISHI VA
IN D IV ID U A L RIVO JLANISHI
K o'payish — o rg an izm larn in g avlod qoldirish x u su siy atidir. O dam boshqa yuksak organizm lar singari jinsiy yo'l bilan
ko'payadi. Jinsiy ko'payishda o ta -o n a organizm lari q atn ash ad i.
U larning h a r birining jinsiy bezlarida jinsiy h u ja y ra la r hosil
bo'ladi. Jinsiy h u ja y ra lar — g a m e ta la r rivojlanishi — gam etogenez deyiladi. Jinsiy h u ja y ra rivojlanishiga q a ra b gam etogenez — sperm atogenez va ovogenezga bo'linadi.
S p erm atogen ez. H o m ilan in g g e n e ra tiv to 'q im a la ri hosil
bo'lgandan so'ng boshlanadi. Bola b alog'atga yetgach q ay tad an
davom etad i. S p e rm a to g e n e z s h a rtli ra v is h d a 4 b o sq ich g a
bo'linadi. B ular, ko'payish, o'sish, yetilish va shakllanish.
Ko'payish bosqichida xrom osom alari diploid to 'p lam g a ega
bo'lgan boshlang'ich h u ja y ra lar mitoz usulda bo'linib, k o 'p ay adilar va n a tija d a sperm atogoniylarni hosil qiladilar.
Хголкм отЫ аг lan l
46
46
l-tartlbll
sp erm ato talt
Sitoplazm atik ko'prlkcha
23
I l-tartlbll
sp em ato tslt
23
23
Sp erm atld lar
Sitoplazm atik ko'prlkcha O O G O O C Q C Q Q C O C O O O
18-rasm. Spermatogenez.
www.ziyouz.com kutubxonasi
23
O 'sish bosqichida diploid to 'p la m li in te rfa z a h o la tid a g i
h u ja y ra la r o'sib k attala sh a d i va xrom osom alar soni ikki m a rtag a ko'payadi. B ular birinchi tartibli sperm atotsit h u ja y ra la r
d eb atalad i. S o 'n g ra u la r m eyozning I p ro faza b o 'lin ish ig a
o 'ta d ila r.
Y etilish bosqichida h u jay ralar m eyoz usulda ko'payadilar.
M eyozning red u k sio n bo'linish d av rid a b itta birin ch i ta rtib li
sp e rm a to tsitd a n ik kita ikkinchi ta rtib li sp e rm a to ts itla r hosil
bo'ladi. M eyozning ekvatsion bo'linish d av rid a esa ik k ita ik­
kinchi tartib li sp erm ato tsitlard an to 'r tta spermatidlar rivojla­
nadi. S perm atid larn in g ham m asida 22 ta d a n autosom alar, ikkitasida b itta d a n X jinsiy xrom osom a, ikkitasida b itta d a n Y
jinsiy xrom osom a bo'ladi (18-rasm).
Shakllanish bosqichida h u ja y ra la r va xrom osom alar m iq­
dori o'zgarm aydi. Bu bosqichda 4 sp e rm a tid la rn in g h u ja y ra
tuzilishida m orfologik jih a td a n o 'zg arish lar — d u m sh a k lla ­
nishi ro 'y b erib — sperm atozoidlar riv o jlan ad i. E rk ak jinsiy
h u ja y r a la r i a lo h id a - a lo h id a b o 'lm a y , u la r s ito p la z m a tik
ko'priklar orqali birlashib, g u ru h -g u ru h holatda bo'ladi.
S itoplazm atik k o 'p rik orqali b irlash ish sp erm ato g o n iy lar,
s p e rm a ta ts itla r va s p e rm a tid la rd a b o 'lib , sh a k lla n is h b o s­
qichida sp erm ato zo id lar a n a sh u k o 'p rik la rd a n xalos b o 'ladilar. S perm atazo id lar bir k u n d a 108 m iqd o rg ach a ajralish i
m um kin.
O vogenez. A y o llard a jin siy h u ja y ra la r — g a m e ta la m in g
hosil bo'lishi ovogenez deyiladi. U lard a jinsiy h u ja y ra la r tu ­
xu m d o n d a riv o jlan ad i. S p e rm a to g e n e z d a n fa rq qilib ovogenezda uch bosqich — ko'payish, o'sish, yetilish kuzatiladi.
K o'payish bo sq ich i qiz b o lan in g h ali h o m ilalik d a v rid a
boshlanadi. Oogoniy qiz bola tu g 'ilg an id a to'xtaydi.
O'sish bosqichi ovogenezda uzoq m u d d a tli bo'lib, m eyoz
bo'linishga tayy o rg arlik d an ta sh q ari zigotaning bo'linishi u ch u n
zaru r bo'lgan ozuqa zahirasi to'plashini h am q am rab oladi. O 'sish
bosqichiga o 'tg an oogoniy birlam chi tartibli ootsit h u ja y ra larn i
hosil bo'lishi bilan tugallanadi. O otsitlarni tu x u m d o n n in g follikulyar hujayralari o 'rab turadi. O zuqa zahiralarini to 'p lash
ikki bosqichda, y a ’ni oz o 'sish va k o 'p o'sish b o sq ich larid a
am alga oshadi. Oz o'sish b o sq ich id a k o 'p m iq d o rd a h a r xil
tip d ag i R N K lar hosil bo'ladi (19-rasm ). RNK zahirasining h u -
www.ziyouz.com kutubxonasi
jay rad a ko'plab to'planishi, ribosom al RN K sintezlovchi DNK
ning m axsus g en lar nusxasi ortishi bilan izohlanadi.
K o'p o'sish bosqichida sito p lazm ad a ozuqa m o d d a lam in g
k o 'p ay ish i k uzatilad i. N atijad a b irlam ch i ta rtib li o o tsit h u jayralarini b ir necha follikulyar h u ja y ra la r o 'rab turadi.
Y etilish d a v ri b irlam chi ta rtib li ootsit h u ja y ra la r m eyoz
bo'linishga o'tadilar. Meyozning reduksion bo'linishida bir yirik
va bir m ayda (y o 'n altiru v ch i ta n a ) h u ja y ra xosil bo'ladi. M ey­
ozning ek v atsio n bo'linishida esa b itta o'zida sitoplazm adagi
RIt]JIi «I>
fazul
Bo‘1
■cxaatcal
Л и * Ь ф у п tip*
Hajrottjr janjroa
Xroaaaoaalar
sod
I
Hoaiili
kotatkUgl
rinjhiU
«
Tiruu
a
Ovalyittlya
U
Urag*batak
www.ziyouz.com kutubxonasi
b a rc h a ozuqani to 'p la g a n y etilg an tu x u m h u ja y ra va b itta
m ay d a h u ja y ra (y o 'n altiru v ch i ta n a ) hosil bo'ladi. B irlam chi
ta n a h u ja y ra h am ikkita ta n a h u jay rag a bo'linadi. S h u n d ay
qilib, ovogenezda m eyoz bo'linish o q ib atid a b itta y irik t u ­
xum h u ja y ra va u c h ta m ayda h u ja y ra (y o 'n altiru v ch i ta n a)
rivojlanadi. M ayda h u ja y ra la r (y o 'n altiru v ch i ta n a ) m eyozda
re d u k siy ag a uchraydi.
Meyoz bo'linish n atijasid a b itta gaploid to'plam li xrom osom alarga ega voyaga yetgan tu x u m h u ja y ra va u ch ta y o 'n a l­
tiru v c h i ta n a h u ja y ra la ri hosil bo'ladi. Y o 'n a ltiru v c h i ta n a
h u ja y ra la ri tezda yem iriladi.
Y etilish bosqichi tu x u m h u ja y ra g a sperm atazo id k irg an d an so'ng ham davom etadi.
A yollarda ovogenez d a v riy bo'lib, h a r 28 k u n d a n keyin
ta k ro rla n a d i. Bu d av riy ja ra y o n tu x u m d o n ishlab c h iq arad i­
g an g o rm o n la r-e stro g e n va progeisteron orqali boshqariladi.
Bu gorm onlarning ajralishi esa gipofiz gorm oni gonadotropin
orqali boshqariladi.
Meyoz. Meyoz jinsiy yo'l bilan ko 'pay ad ig an organizm lard a uchraydi. Meyoz b o 'linishda xrom osom alari d iploid to 'p lam ga ega h u ja y ra lard an gaploid to'plam li xrom osom alari bor
g a m e ta la r riv o jlan ad ilar. Meyoz gam eto g en ez — jinsiy h u ja y ra la rn in g rivojlanish jaray o n id a kuzatiladi. Meyoz k etm ak e t keladigan ikki: reduksion va ekvatsion bo'linishdan ta sh ­
kil topadi.
U larn in g h a r ikkisida h am p ro faza, m e tafaza , a n afa za,
telofazalar m avjud. S h u sababli reduksion va ekvatsion b o '­
linish fazalarini fa rq la n tirish m aq sad id a red u k sio n bo'linish
fazalari oldiga I rim raqam i, ekvatsion fazalari oldiga esa II
raq am i yoziladi.
Meyoz xuddi m itoz singari in terfazad a n boshlanadi. M e­
yoz bo'linishning I profazasi ayniqsa ju d a m u h im sanaladi.
C hunki u uzoq m u d d atli m u ra k k a b jaray o n larn i q am ra b ola­
di. I profazada ikkita x ro m o tid d an ib o rat bo'lgan xrom osom alar
h a r biri spirallasha boshlaydi, yo 'g 'o n lash ad i va k attalashadi.
S o 'n g ra bolaga ota va o n a d a n o 'tg a n h a r b ir ju f t xrom oso­
m a la r uchlari. bilan b ir-b irla rig a y aq in lash ad ilar, keyin u zu ­
n asig a yopishib, yonm a-yon joylashadilar. B unday holat x ro ­
m osom alar tetrad asi d e b n o m lan ad i. G om ologik juflli xro-
www.ziyouz.com kutubxonasi
m osom alarning o'zaro u zu n asig a yopishishi k o n y u g atsiy a h o d i­
sasi deyiladi. B a’zi v a q tla rd a k o n y u g atsiy alash g an xrom osom a­
lar b ir-b iri bilan o'z xro m atid larin in g o 'x sh ash qism lari bilan
alm ashinadilar. B u hodisa 20-rasm da aniq ko 'rsatilg an .
G om ologik ju f t x ro m o so m a larn in g a y rim q ism lari b ilan
o'zaro alm ashinuvi xrom osom alar chalkashuvi yoki krossin-
20 - rasm. Meyozning asosiy bosqichlari.
www.ziyouz.com kutubxonasi
gover hodisasi d eb ataladi. K rossingover xodisasi genlarning,
u la rn in g t a ’sirida riv o jlan ad ig an b elg ilam in g b irik k an holda
irsiylanishida va d u rag ay lar avlodida yo ota yoki o n a belgilarin ig in a em as, balki ularning ay rim belgilarini o'zida m u ja ssa m la sh tirg a n o rg an izm lar riv o jlan ad ilar.
I profazada k ro ssin g o v erd an ta sh q a ri m itozning p ro fazasiga o'xshash y adro qobig'i parchalanadi^ y ad ro ch alar yo 'q o ­
ladi, sentriolalar ikki q u tb g a yo'n alad ilar. I m etafazad a x ro ­
m osom alar ju f t- ju f t h o latd a h u ja y ra n in g m a rk a ziy qism iga
to 'p la n a d ila r.
I an afaza esa ju f t- ju f t xrom osom alar o'z sen tro m eralarini saqlagan holda ikki q u tb tom on h arak a tlan a d ila r.
I telofazada xrom osom alar soni ikki m a rta k am ay g an hol­
d a bo'ladilar.
M asalan, I pro fazad a krossingoverdan oldin odam h u jay rasi
46 ju f t x ro m a tid la r b o 'lg an i holda, I telo fazad a ikki m a rta
k am 23 ju ft bo'ladi.
Meyozning reduksion bo'linishidan so'ng interkinez kuza­
tiladi. Interkinezd a DNK m olekulasi xrom osom alari ikki m a ­
ro tab a ko'payishi ro 'y berm aydi.
M eyozning ekvatsion bo'linishi red u k sio n bo'linishiga nis­
b a ta n tez bo'ladi.
II p ro fazad a x ro m o so m a lar hosil b o 'lad i, y a d ro q o b ig 'i
p a rc h a la n a d i, y a d ro c h a la r yo'qoladi, se n trio la la r ikki q u tb
tom on y o 'n ala d ilar.
II m etofazada ju f t- ju f t xrom osom alar h u ja y ra m arkaziga
to 'p la n a d ila r.
II anafaza esa xrom osom alar ju ftlig in i t a ’m inlagan sen tri­
olalar ikkiga bo'linishi tu fay li xrom osom alar ju f t h o latd an y ak ­
ka holatga o 'ta d ila r va u la rg a b irla s h g a n m ik ro n a y c h a la rning qisqarishi n atija sid a ikki q u tb tom on h a rak a tlan a d ila r.
Y agona o na h u ja y ra n in g reduksion bo'linishi oqibatida hosil
b o 'lg a n ik k ita qiz h u ja y ra n in g h a r b iri ek v a tsio n b o 'lin ish
n atijasid a ikkiga ajraladi. U larning h a r birida gaploid to'plam li
xrom osom alar bo'ladi.
M eyozning m itozd an farqi: 1) m itoz b ir m a rta , m eyoz
ikki m arta bo'linishdan iborat.
2)
Mitozda o n a h u jay ran in g d ip lo id to'plam li xrom osom a­
lari saqlangan holda qiz h u ja y ra larg a beriladi. M eyozning qiz
www.ziyouz.com kutubxonasi
h u ja y ra la ri — g am etalarid a xrom osom alarning gaploid to 'p lami bo'ladi.
3) Mitoz bo'linishda ikkita qiz h u jay ra, meyoz bo'linishda
esa 4 ta gam eta hosil bo'ladi.
4) M itozning an afazasid a ikki q u tb g a xrom osom alar y ak ka-yakka holatda tarqaladi. M eyozning reduksion bo'linishining
a n a f a z a s i d a x r o m o s o m a la r s e n tr o m e r i a l o h id a - a l o h id a
bo'lm agani sababli ikki q u tb g a ju ft-ju ft holatda tarqaladilar.
5) M eyozning reduksion bo'linishi profazasi uzoq m u d d atli
bo'lib, o ta -o n a ju f t x ro m o so m alari o 'rta s id a k o n y u g a tsiy a
xodisasi ro 'y b erad i, m ito zn in g p ro fazasid a b u n d a y hodisa
k u zatilm ay d i.
M eyozning biologik aham iyati. Meyoz bo'linishda gam eta la rg a o ta -o n a xrom osom alari q u tb la rg a taso d ifiy ta rq a la ­
di, n a tija d a ularning xilm a-xil k o m b in atsiy alari ro 'y beradi.
Bir ota va o n a bolalarining h a r xil bo'lishi sp erm ato g en ez va
ovogenezda o ta -o n a x ro m o so m a larn in g taso d ifiy ta rq a lish i,
u ru g 'lan ish jaray o n id a g am etalam in g tasodifiy qo'shilishi bi­
lan izohlanadi.
U rug'lanish. U ru g 'la n ish b u e rk a k va ayol g a m e ta la rin i
(singam iya) va u larn in g y ad ro la rin i (kariogam iya) q o 'sh ilib
zigota hosil bo'lishidan ib o rat jarayondir. U ru g 'lan ish m o b ay n i­
da xrom osom alarning diploid to 'plam i tiklanadi. O ta -o n a x ro ­
m osom alarning zigotada to 'p lan ish i oqibatida tu rli xil g en lar
m ajm u asig a ega bo'lgan in d iv id lar hosil bo'ladi. U ru g 'la n ish
uzviy ra v ish d a k ech ad ig an 3 bosqichdan tash k il to p ad i. B i­
rinchi bosqichda sperm atozoid va tu x u m h u ja y ra b ir-b irig a
yaqinlashadi. T u x u m h u ja y ra g a od atd a ko'p sp erm ato zo id lar
y a q in la sh g a c h , m u h it o 'z g a ra d i va tu x u m h u ja y r a q o b ig 'i
yum shaydi. Bu jarayonga bir n echa omillar, birinchi n a v b a t­
da, jinsiy h u ja y ra la rd a n a jra lg a n m o d d alar t a ’sir k o 'rsa ta d i.
T uxum h u ja y ra qobig'i bilan bog'lanishda bo'lgan sp erm ato zoidlarning bosh qism idan m axsus fe rm e n tla r ajraladi. B u fe r­
m e n tla r tu x u m h u ja y ra n in g fo llik u ly a r q o b ig 'in i y e m irib ,
sperm atozoidning tu x u m h u ja y ra g a kirishiga im kon beradi.
Ikkinchi bosqichda tu x u m h u ja y ra bilan u r u g ' h u ja y ra
qo'shiladi. B unda, avvalo, sperm atozoid tu x u m h u ja y ra sirtiga yaqinlashadi va u n ing plazm atik m em b ran asi b ilan s p e r­
m atozoidning bosh qismi o 'rtasid a sitoplazm atik k o 'p rik hosil
www.ziyouz.com kutubxonasi
bo'ladi. A n a sh u k o 'p rik orqali tu x u m h u ja y ra sitoplazm asiga
sp erm a to z o id n in g yad ro si va sen trio li o 'tad i. S p erm ato zo id
tu x u m h u ja y ra n in g sitoplazm asiga k irgach, tu x u m h u ja y ra
qobig'ining zichligi ortadi. Bu esa o'z n a v b a tid a boshqa sp erm atozoidlarnin g tu x u m h u ja y ra g a kirishini ch ek lab qo'yadi.
O dam da sperm ato zo id n in g tu x u m h u ja y ra g a kirishi m eyozninp ekvatsion bo'linishini davom e ttirish ham d a gaploid xrorri' somali y ad ro va u ch ta y o 'n a ltiru v c h i ta n a c h a la rn i rivojlanrishi u c h u n sig n al vazifasini o'taydi.
ф Dipoloid (2N)
ф Gaploid (2N)
Tuxum Urug'lanish
xujayra
(gaploid) N
Zigota (diploid) 2N
21-rasm. U rug'lanish.
U chinchi bosqichda tu x u m h u ja y ra sitoplazm asidagi s p e r­
m atozoid yadrosi b o 'rta boshlaydi. U ndagi x ro m atin y u m sh ay d i
va yadro erk ak pronukleusni hosil qiladi. P ro n u k leu sla rn in g
sh ak llan ish ja ra y o n id a D NK sintezlan ad i. P ro n u k le u s la r tu -
www.ziyouz.com kutubxonasi
xum h u ja y ra m arkazidan o'rin
olgach, ularning qobiqlari yem irilib, p ro n u k leu slar b ir-b iri bi­
lan q o 'shiladilar (kariogam iya).
P ro n u k le u sla rn in g o 'zaro q o '­
shilishi n atija sid a xrom osom a­
lari diploid to 'p lam g a ega b o'l­
gan zigota hosil bo'ladi. O qibat­
da h a r b ir xrom osom a ju ft ho­
la td a b o 'lad i. 23 ju f t x ro m o ­
som alarning 23 tasi onaga, 23
tasi otaga tegishlidir. Zigotada
g e n la r v a b e lg ila m in g y an g i
22-rasm. Odamda erkak va k o m b in atsiy alari u c h u n zam in
ayol pronukleuslarining
y aratiladi. (23-rasm ).
qo'shilishi.
Odam ning shaxsiy rivojla­
nish. O dam ning shaxsiy rivojlanishi boshqa u m u rtq ali hayvonlarniki singari zigotadan boshlanib, odam ning tabiiy o'lim igacha
davom etadi.
S h a x siy ta ra q q iy o t yoki o n to g e n ez ikki: em b rio n a l va
p o s te m b r io n a l d a v r la r g a b o 'lin a d i. E m b r io n a l d a v r o'z
n a v b a tid a zigota, m ay d alan ish , blastula, gastru la, hom ila,
u n in g o n a qornidagi rivojlanishi, tu g 'ilish i kabi b o sq ich lard an iborat.
O d atd a o dam d a b oshqa u m u rtq a li h ay v o n la rg a o 'x sh ash
em b rio n al rivo jlan ish , o ta -o n a jinsiy h u ja y ra la rin in g q o 's h i­
lish id an hosil b o 'lg a n o ta la n g a n tu x u m h u ja y ra -z ig o ta d a n
b o sh la n a d i. Z ig o ta m e rid ia n b o 'y la b te n g ik k ig a b o 'lin a d i.
Ik k in ch i b o 'lin ish av v alg i te k islik k a p e r p e n d ik u la r y o 'n a ­
lishda bo'ladi. U chinchi bo'linish e k v a to r b o 'y lab y o 'n a la d i.
N a tija d a b irin c h i b o 'lin is h d a ik k ita , ik k in c h i b o 'lin is h d a
to 'r tta , u ch in c h i b o 'lin ish d a sak k izta h u ja y r a - b la s to m e r la r
hosil b o 'lad i. M e rid ia n va e k v a to r b o 'lin ish ta k r o r la n a v e ra d i va h u ja y ra la r o'sm ag an lig i sab ab li to b o ra m a y d a la sh a
bo rad ilar. H om iladorlikning u chinchi ku niyoq bu m a y d a h u ­
ja y ra la r to 'p la m i tu t yoki m a lin a m ev asin i eslatad i. Bu bos­
q ich m o ru la d eb atalad i. H om iladorlikning 4-5 k u n la ri blasto m e rla r b ir-b irid a n uzoqlasha boshlaydi. M o ru lan in g blasto m e rla ri ta x m in a n 58 ta b o 'lg an d a, u n in g ichki to m o n id a
www.ziyouz.com kutubxonasi
su y u q lik to 'p la n a b osh layd i va oqibatda su y u q lik bilan
to'lgan bo'sh joy — b lastotsel hamda bir qavatli trofob last
va uning ichki tomonida em brioblast hosil bo'ladi. Bu bos­
qich blastula deb nomlanadi. Keyinchalik trofoblastdan ho­
milaning tashqi pardasi — xorion, em brioblastdan m urtak,
ayrim tashqi organlar rivojlanadi. Hom iladorlikning birin­
chi haftasining oxirgi kunida m urtak bachadonning shilim ­
shiq pardasiga yopishadi va onadan qon tomirlar orqali ozuqa
ola boshlaydi. Bu bosqich gastrula deyiladi. Tashqi qavat —
ektod erm a, ichki qavat — entod erm a, o'rta qavat m ezaderm a hosil bo'ladi. Bular murtak varaqlari deb nom lanadi.
Gastrula bosqichidan so'ng m urtak hujayralarida d ifferensiyalanish va ixtisoslanish yuz beradi. Oqibatda m urtak h u ­
jayralari m orfologik va biok im yoviy jih atd an b ir-b irlaridan farqlanadilar.
M orfologik differensiyalanish tufayli har xil hujayra tiplari
hosil bo'ladi. Biokim yoviy differensiyalanish natijasida genlarning har xil guruhlari faollashishi tufayli turli organlarga
xos oqsillar va boshqa organik moddalar sintezlanadi.
Homiladorlikning uchinchi haftasidan sakkizinchi haftasigacha bo'lgan vaqtda murtak varaqlar hujayralam ing keyin­
gi differensiyalanishi va ixtisoslanishi natijasida ektoderm a dan — nerv sistemasi, sezuv organlari, teri epiteliyasi, entodermadan — ichaklar epiteliysi, m e’da, jigar, m e’da osti bezi,
o'pka epiteliysi, m ezodermadan — muskullar, qon aylanish
sistemasi, buyraklar, jinsiy bezlar rivojlanadi.
Shunday qilib, homilada ikkinchi oyning oxiriga kelib asosiy
ichki va tashqi a ’zolar shakllangan bo'ladi. K eyingi oylarda
homilaning miqdor jihatdan o'sishi va barcha a’zolarning dif­
ferensiyalanishi davom etadi.
Odam rivojlanishining genetik dasturi. Odatda tug'ilgan
bola o'zining tashqi ko'rinishi, belgi-xossalari bilan ota-onasiga o'xshaydi. Biroq ota-onaning a’zolar sistemasining tuzilishi
tashqi-ichki belgilar va xossalari tayyor holda bolaga berilmaydi. Buni tuxum va urug' hujayrani mikroskop orqali ko'rish
bilan aniqlashi mumkin. Agar ota-onaning belgi-xossalari tay­
yor holda avloddan-avlodga berilmas ekan, u holda bola qan­
day qilib o'z ota-onasiga o'xshaydi degan masala har bir odamni qiziqtiradi. Shuni bilish kerakki, har bir ota va ona o'z
www.ziyouz.com kutubxonasi
bolalariga m eros qilib g en etik d a s tu rn i beradi. G en etik d a s­
tu r deganda, avvalo, tu x u m va urug* h u ja y ra la rd a g i yadro,
ulardagi xrom osom alar, genlar m ajm uasini tu shunm oq kerak.
Som atik h u ja y ra la rd a xrom osom alarning diploid, jin siy h u ­
ja y r a la r d a esa g a p lo id to 'p la m i b o 'la d i. T u x u m h u ja y r a
u ru g ‘langanda o ta -o n a n in g gaploid to 'p lam li xrom osom alari
birikib, diploid to'plam li zigotani hosil qiladi. B ino-barin, ayol
tu x u m h u jay rasid ag i 23 ta xrom osom a, sperm atozoiddagi 23
t,a xromosoma bilan qo'shilishi n atijasid a 23 ju ft (diploid) xromosomali zigota hosil bo'ladi. H ar b ir xrom osom a DNK mole­
kulasidan tashkil topgan bo'lib, odam xrom osom alarining g a­
ploid to'plam i 3 ,5 x l0 9 nu k leo tid lar ju ftlig ig a ega. B u esa 1,5
m ln genlarni sin tez qilish u ch u n y etarlid ir. Biroq o d am genom ini o 'rg an ish sohasida olingan m a ’lu m o tlarn in g k o 'rsa ti­
shicha odam da oqsil xillari 100 m in g d an ortm ay d i. D em ak,
odam h u ja y ra la rid a D NK m olekulasining atig i b ir foizigina
oqsillarni kodlashda q atn ash ad i. D NK ning qolgan 99 foizi h a ­
qida turlicha ta x m in lar ilgari surilgan. Bu tax m in larg a k o 'ra
D NK ning ay rim qism lari translyatsiya qilinm aydi. U lar odam
h u ja y ra la rin in g d ifferen siy alan ish id a g en larn in g ek sp ressiv ligini boshqarad i. D N K ning y a n a b ir qism i in tro n la r y a ’ni,
kodlanm aydigan, kodlangan ekzon qism larini ajra tu v ch i hisob­
lanadi. D N K ning qolgan qism i ta k ro rla n a d ig a n b o 'la k la rd a n
tashkil topgan. Binobarin, odam genom idagi DNK ikki sinfga
takrorlanm aydigan, noyob va ta k ro rlan ad ig an qism larga a jra ­
tiladi. D N K ning ta k ro rla n a d ig a n qism lari 2-107ga tengdir.
O dam e m b rio n ta ra q q iy o tin in g tu rli b o sq ich larid a D NK
dagi h a r xil g en larn in g tran sk rip siy asi, tran sly atsiy asi n a ti­
jasida xilm a-xil oqsillam ing sintezlanishi, fe rm e n tla r ish tiro k i­
da ham da h u ja y ra la r va em b rio n al in d u k siy a m odda alm ashishining boshqarilishi ham da h u ja y ra la r, e m b rio n al in d u k ­
siya tufayli tu rli a ’zolar, a ’zolar sistem asi sh ak llan ad i. M uxta s a r qilib ay tg a n d a , odam shaxsiy ta ra q q iy o tin in g g en etik
d a stu ri bo'lib, uning genom idagi xrom osom alar, g e n la r m a j­
m uasi hisoblanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. S p e r m a to g e n e z davrlari tartib in i an iq lan g:
1. 0 ‘sish.
2. Yetilish.
3. K o'payish.
4. Shakllanish.
A - 1,2,3,4; В -3 ,1 ,2 ,4 ; С - 2,3,1,4; D - 4,1,3,2;
E - 4,3,1,2.
2. O v o g en ez davrlari ta rtib in i b e lg ila n g (1-topshiriqdan).
A - 1,2,3;
В - 3,2,1;
С - 3,1,2;
D - 4,3,1;
E - 3,2,4.
3. M e y o zn in g I p rofazasid a sod ir b o 'la d ig a n jarayonlar:
1. X rom osom alar spirallashadi.
2. X rom osom alar ekvatorda ju ft-ju ft bo'lib joylashadi.
3. Yadro m em b ran asi parchalanadi.
4. G om ologik xrom osom alar k on yu gatsiyalan ad i. 5. K rossingover hodisasi ro‘y beradi.
6. G om ologik xrom osom a ju ftla r i h u jayra q u tb la rig a ta r q aladilar.
A - 1,3,5,6; В - 2,4,5,6; С - 3,4,5,6; D - 1,3,4,5; E - 1,2,3,4.
4. M e y o z n in g
(3 - t o p s h ir iq d a n ) .
I
m e t o f a z a s id a r o 'y b e r a d ig a n j a r a y o n la r
5. M ey o zn in g I a n a fa za sid a sod ir b o 'la d ig a n ja ra y o n la r (3 - t o p sh ir iq d a n ).
6. M ey o zn in g m ito zd a n farq q ilu v c h i b elgilari:
1. Bir m arta bo'linishi.
2. Ikki m arta bo'linishi.
3. K onyu gatsiya va krossingover.
4. Interkinez.
5. D iploid xrom osom ali h u ja y ra la m in g hosil bo'lishi.
6. Gaploid xrom osom alarning hosil bo'lishi.
A - 1,3,6;
В - 2,3,6;
С - 2,4,6;
D - 2,4,5;
E - 3,5,6.
7. M ey o zn in g b io lo g ik a h a m iy a ti n im a la rd a n iborat?
1. Gaploid xrom osom ali h ujayralar hosil bo'ladi.
2. D iploid xrom osom ali hu jayralar rivojlanadi.
3. B elg ila m in g yan gi k om b in atsiyalari sodir bo'ladi.
4. X rom osom alarning yan gi k om b in atsiyalari paydo bo'ladi.
5. P oliploidiya hodisasi kuzatiladi.
6. G enlarning yan gi k om b in atsiyalari hosil bo'ladi.
A - 1,3,5;
В - 2,4,6;
С - 1,3,6;
D - 1,4,5;
E - 1,4,6.
www.ziyouz.com kutubxonasi
8. Odam va yuksak h a y v o n la rn in g em brional rivojlan ish b osq ich laa
tartib in i aniqlang:
1. Morula.
2. Zigota.
3. Blastula.
4. Blastom er.
5. N eyrula.
6. Gastrula.
A - 1,3,5,6; В - 1,3,6,5; С - 2,4,5,6; D - 1,4,5,6; E - 1,2,4,6.
9. E k tod erm ad an e m b r io n n in g qaysi a ’zolari rivojlan ad i?
1. N erv sistem asi.
2. O vqat hazm qilish a ’zolari.
3. O vqat hazm qilish bezlari.
4. S ezu v a ’zolari.
5. N afas a ’zolari.
6. Jinsiy bezlar.
7. Buyraklar.
8. S u y a k -m u sk u l sistem asi.
9. Teri epiteliyasi.
A - 2,4,6; В - 1,3,5; С - 1,4,10; D - 1,5,10; E - 1,5,9.
10. M e z o d e r m a d a n e m b r io n n in g q a y si a ’z o la r i r iv o jla n a d i (9to p sh iriq d a n )?
A - 2,4,6,8; В - 5,7,8,9;
С - 3,5,7,9;
D - 1,3,5,7.
11. E n tod erm ad an e m b r io n n in g qaysi a’zolari riv o jla n a d i (9 -to p sh iriq d a n )?
A - 2,3,6;
В - 2,4,6;
С - 1,3,5;
D - 2,5,9;
E - 2,7,8.
12. O dam sh a x siy r iv o jla n ish in in g g e n e tik dastu rilari:
1. Genlar.
2. A m inokislotalar.
3. X rom osom alar.
4. N ukleotidlar.
A - 4,1;
В - 1,3;
С - 2,4;
D - 1,2;
E - 3,4.
www.ziyouz.com kutubxonasi
I ll BOB
IRSIYAT QONUNLARI
Q adim dan odam lar farzandlari o‘g ‘il yoki qizning o'z otao n alarig a o'xshashligini ku zatg an lar. Lekin sh u n g a q aram ay ,
ko'p asrlar m obaynida irsiyat m uam m osi hal qilinm agan edi.
F aq at XIX asrn in g ikkinchi yarm iga kelib, irsiyat qon u n larini ixtiro qilishga m u sh a rra f bo'ldilar. D arslikning III-V boblari olim larning bu sohadagi kashfiyotlariga bag 'ish lan ad i. Ill
bobda irsiyatnin g d u rag ay lash usuli, M endelning irsiy a t qo­
nunlari odam irsiyatiga ham tegishli ekanligi isbotlanilgan. Bu
soha bo'yicha berilgan m asalalam i yechish bilim ning y a n a d a
m ustah k am bo'lishiga ko'm ak beradi.
D uragaylash usuli. Nima u ch u n b u g 'd o y d an bug 'd o y , a rpadan arpa hosil bo'ladi, qo 'y d an qo'zichoq tu g 'iladi, h a r bir
bola o ta-o n asig a o 'x sh ash bo'ladi, degan m asala m ing yillar
m o baynida o d am larn i q iziq tirib kelgan. F a q a t ch ex ta b ia tshunosi G regor M endel ilk m aro tab a bu jum boqni yechdi va
irsiyat qonunlarini ixtiro qilishga m u vaffaq bo'ldi. Irsiy at qon u n larin i y a ra tis h g a im kon b e rg a n M endel ta d q iq o tla rin in g
o'ziga xos jih atlari nim alardan iborat?
B irinchidan, M endel o'z o 'tm ish d o sh larid an farqli ra v ish ­
da ota-o n a organizm larning ko 'p belgi xossalarini b ird a n em as,
balki ayrim belgilarining irsiylanishini tadqiq qildi.
Ikkinchidan, M endel d u rag ay lash u ch u n irsiy jih a td a n toza
organizm larni ta n lab oldi.
U chinchidan, M endel d u ra g a y la sh u ch u n q a ra m a -q a rs h i
belgilarga ega organizm larni jalb etdi.
T o 'rtin c h id a n , u o ta -o n a b e lg ila m in g irsiy lan ish in i d u ragaylarning b ir n echa avlodida o'rg an ish n i m aqsad qilib qo'ydi.
B e sh in c h id a n , M en d el d u r a g a y la r o ra s id a n o ta -o n a g a
o'xshash individlarni hisoblab chiqishga va ularn in g nisbatini
aniqlashga h arak at qildi. B ulam ing ham m asi irsiyat qonunlarini
ixtiro qilishga im kon yaratdi. Y uqoridagi talablarni o'sim lik va
hayvonlarga nisbatan qo'llash m um kin. S hu jih atd an q arag a n ­
da, odam genetik tadqiqotlarni olib borish uchun noqulay obyekt
sanaladi. Shunga qaram ay, tadqiqotchi olimlar tom onidan odam ­
larda ko'p belgi-xossalarning irsiylanishi aniqlangan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
8-§. MONODURAGAYLARDA IRSIYLANISH
D uragaylash uch u n tan lan g an o ta -o n a organizm lari birgin a q a ra m a -q a rsh i belgisi bilan farqlansa, u lard an hosil bo'lgan
d u ra g a y la rn i m o n o d u rag ay lar d eb ataladi. M endel ta jrib a la rid a n o 'x a t o'sim ligining doni tek is va b u ju r, doni sariq va
yashil, gul tojbarg lari qizil va oq, poyasi uzun va k alta boshqa
q a ra m a -q a rs h i belgili xillarin i c h a tish tirib , u la rd a n olingan
d u rag ay larn in g b ir necha avlodida m azk u r belgilam ing irsiy ­
lanishi o'rganildi. M endel olib b organ tajrib alarin in g birida doni
sariq va yashil bo'lgan xillarini chatishtirdi. O lingan d u ra g a y ­
larn in g b irin ch i avlodida d u ra g a y la rn in g doni sa riq ran g d a
ekanligi m a ’lum bo'ldi. M endel birinchi avlod d u rag ay larn in g
rivojlangan belgisini d o m in a n t , rivojlanm agan — y ash irin bel­
gisini retsessiv deb nomladi.
B irin ch i avlod d u ra g a y la rn in g h am m asid a ra n g i b ir xil
y aratilg an sariq bo'lg an lig in i e ’tib o rg a olib, M endel « b i r i n ­
c h i a v l o d d u r a g a y l a r n i n g b i r x i l l i k q o n u n i n i » k a s h f etdi.
Bu M endel to m o n id an ochilgan irsiy a tn in g b i r i n c h i q o n u n i
san ala d i. M endel o'z ta jrib a sin i d av o m e ttirib , b irin c h i avlod
d u r a g a y la r n i o 'z a ro c h a tis h tird i. D u ra g a y la rn in g ikk in ch i.
avlodi te k sh irilg a n d a u la rn in g to 'r td a n uch qism i sariq donli,
to 'r td a n b ir qism i yashil donli ek an lig i m a ’lum bo'ldi. M en­
d el ta jr ib a la r id a m a n a s h u n d a y d u r a g a y la r n in g ik k in c h i
avlodida 478 o'sim lik olingan. U larn in g 355 ta si sariq , 123
tasi yashil donli bo'lgan. Bu sariq va yashil donli o'sim liklarning
ik k in ch i av lo d id ag i o 'zaro n is b a ti 3:1 ga y aq in e k a n lig in i
k o 'rs a ta d i.
D u ra g a y la rn in g ik k in ch i av lo d id a o 'rg a n ila y o tg a n belgi
b o'yicha xilm a-xillik ro 'y berishi, boshqacha a y tg a n d a , d o m i­
n a n t belgili o 'sim lik la r bilan b ir q a to rd a , re ts e s s iv belgili
o 'sim lik la rn in g riv o jlan ish i va u la rn in g o'zaro 3:1 n isb a td a
bo'lishi M endel tom onidan ixtiro qilingan irsiy a tn in g i k k i n ­
c h i q o n u n id ir . U fan d a « i k k in c h i a v l o d d u r a g a y l a r n i n g x i l m a x i l l i k b e r i s h i v a u la r n i s b a t i n i n g 3:1 s x e m a d a b o 'lis h i»
d eb ataladi.
M endel to m o n id an k ash f etilg a n irsiy a tn in g b irin ch i va
ikkinchi q o n u n la ri o d am lar n ik o h id a h am o'z ta s d ig 'in i to ­
padi. C hunonch i nikohlangan erk ak va ayolning b irin in g qoshi
www.ziyouz.com kutubxonasi
ay ri-a y ri, ikkinchisiniki b ir-b iri bilan q o 'sh ilg an holda bo'lsa,
u la rn in g fa rz a n d la rin in g qoshi a y ri-a y ri bo'ladi. B in o b arin ,
qoshning a y ri-a y ri holatda ekanligi d o m in an t, b ir-b iri bilan
birlashganligi retsessivdir. M abodo sh u n d a y belgili ikki n o ta ­
n ish o ila n in g o 'g 'il v a q iz la ri o 'z a ro n ik o h la n s a la r , n e v aralarin in g 3 /4 tasid a q o sh lar a y ri-a y ri, 1/4 tasid a esa b irb iri bilan q o 'sh ilg a n h o la td a bo'ladi. X u d d i s h u n d a y h o la t
q alin labli v a y u p q a labli e rk a k va ay o lla rn in g n ik o h i va
u la rn in g o 'g 'il va qizlarining b o 'lg an nikoxida h am k u z a tila ­
di. B unda qalin lab d o m in an t, y u p q a lab esa retsessiv belgi
h iso b la n ad i.
M endel ikkinchi avlod d u ra g a y la ri nim a sab ab d an xilm axillik b e ra d ila r va u lard a d o m in an t va retsessiv belgili individlarning nisbati 3:1 sxem ada bo'ladi, — d eg an m uam m oni
xal e tish u c h u n o 'z d a v rid a g a m e ta la r sofligi ilm iy fa ra z
(g ip o teza)n i ilg ari su rd i. B u fa ra z h ali fa n d a h u ja y ra n in g
m itoz va m eyoz bo'linishi k ash f etilm asd an an ch a ilgari su rilganligini t a ’kidlab o 'tish joizdir. M azkur ilmiy farazg a binoan
h a r bir organizm jinsiy h u ja y ra la rid a o ta -o n a belgi-xossalarini av loddan-av lo d g a olib o 'tu v ch i irsiy atn in g m oddiy asos­
lari bo'ladi. Irsiy a tn in g b u n d a y asoslarini M endel lotin alif•bosi h a rfla ri bilan ifodalashni lozim topdi. D o m in a n t b elg i­
ning m oddiy irsiy asosini bosh h arf, retsessiv belgining m od­
diy irsiy asosini esa kichik h a rf bilan ifo d alash k erak lig in i
q ay d qildi.
M asalan, o d am d a lab n in g qalinligi — A, y u p q alig i — a
bilan ifoda qilin ad i. M a’lum jin siy u su l bilan k o 'p a y a d ig a n
o 'sim lik lar, h a y v o n la rn in g y a n g i n a s li o ta -o n a o rg a n iz m la rin in g c h a tis h is h id a n y a ’ni, o ta -o n a jin siy h u ja y r a la r i­
ning o'zaro q o 'sh ilish id a n p ay d o b o 'lad i. J in s iy h u ja y ra la r
m eyoz b o 'lin ish o rq a li r iv o jla n g a n lik la ri s a b a b li u la rn in g
h a r b irid a x ro m o so m a la rn in g g ap lo id to 'p la m i, y a ’ni irsiy
o m illa rn in g y a rm i b o 'lad i. U r u g 'la n g a n tu x u m h u ja y r a d a
esa, x ro m o so m alarn in g d ip lo id to 'p la m i b o 'ladi. X ulosa qilib
a y tg a n d a , h a r b ir o 's im lik , h a y v o n , o d a m o r g a n iz m id a
b e lg i-x o ssa la rd a n ta s h q a r i a v lo d d a n -a v lo d g a olib o 'tu v c h i
irsiy a tn in g m od d iy asoslari — o m illar m av ju d . G e n e tik a d a
o rg an izm larn in g ta sh q i, ichki b e lg i-x o ssalarin in g m a jm u a si
f e n o t i p , m oddiy irsiy o m illarn in g y ig 'in d isi esa g e n o t i p deb
www.ziyouz.com kutubxonasi
atalad i. M odom iki s h u n d a y ek an , u h o ld a g e n e tik sim volla rd a n fo y d a la n g a n h o ld a labi q alin v a labi y u p q a e rk a k
v a ayol o rg a n iz m i, u la rn in g n ik o h id a n hosil b o ‘lg a n f a r zan d lar h a m d a n e v a ra la ri h aq id a tu b a n d a g ic h a izoh b e rish
m u m k in :
P
fe n o tip
9 qalin labli
g e n o tip
AA
ga m eta la r A ^ ^ ^ ^ ^ ~ A
cf yu p q a labli
x
aa
F,
fe n o tip
9 q a^n labli
g e n o tip
Aa
g a m eta la r A
a
(f qalin labli (b egon a erkak)
x
Aa
A
a
F2
fe n o tip qalin labli qalin labli qalin labli yupqa labli (nevaralar)
g e n o tip
AA:
Aa:
Aa:
aa
K o‘rinib tu rib d ik i, ilgari q ay d qilinganidek birin ch i avlod
d u ra g a y la r n in g b a rc h a s in in g lab i q alin , f e n o tip jih a td a n
o'xshash. D u rag ay la rn in g ikkinchi avlodida fe n o tip bo'yicha
3:1 n is b a t o lin g a n , b o s h q a c h a a y tg a n d a , ta s h q i b e lg ila ri
bo'yicha u ch hissa qalin labli, b ir hissa y u p q a labli n e v a ra la r
tu g 'ilg an (23-rasm ).
aa
Aa
AA
Aa
Aa
aa
23 - rasm. Lab q a lin lig i va y u p q a lig in in g ir siy la n ish i.
O dam larnin g ko'pchiligida te ri b u g 'd o y ran g b a ’zilarida esa
tam o m an oq-albinos bo'ladi. A g ar s h u n d a y erk ak va ayol nik o h la n sa , u la rn in g fa r z a n d la r id a b u g 'd o y r a n g , b in o b a rin
b u g 'd o y ra n g d o m in an t, oq ran g retsessiv ekanligini ko'raniiz.
M abodo sh u n d a y n ik o h d ag i ikki b o sh q a -b o sh q a o ilalar-
www.ziyouz.com kutubxonasi
ning yigit v a qizlari bir-b irig a nikohlansa, tu g 'ilg an farzan d larning to 'rtd a n uch qism i d o m in an t belgili, to 'rtd a n b ir qismi
esa retsessiv belgili bo'ladilar, y a ’ni
fen 9 bu g'd oyrangli oq rangli
P g en
AA
x
aa
gam
A
a
fen
F ; gen
F,
F2
fen ( f bug'doyrangli oq rangli
P g en
Aa
x
aa
Aa
a
bu g'd oyrangli
Aa
F.
fen bug'doyrangli oq rangli
aa
gen
Aa
fen
gen
gam
b u g'd oyran gli
Aa
A
a
bu g'd oyran gli
Aa
A
a
fen
b u g'd o y ra n g li
AA: Aa:
Aa
oq rangli
aa
gen
X u d d i s h u n d a y n a tija ko'zi n o rm al k o 'ra d ig a n o d am lar
bilan ko'zi yaqinni yaxshi k o 'rad ig an odam lar nikohida h am
k u zatilad i
R
fen 9 ko'zi norm al ko'radigan
gen
aa
gam
a
fen
gen
x
ko'zi yaqinni ya x sh i ko'radigan
AA
A
ko'zi yaqinni yax sh i ko'radigan
Aa
A gar sh u n d ay n ik o h d an tu g 'ilg a n b o sh q a-b o sh q a oilalar­
ning o'g'il va qizlari o'zaro tu rm u sh q u rsalar, u holda birinchi
ta jrib ad a g i kabi tu g 'ilg a n farzan d larn in g to 'r td a n u c h qism i
yaqinni yaxshi k o 'rad ig a n , to 'r td a n b ir qism i n o rm al k o 'r a ­
d igan bo'ladilar. U larni g en etik sim vollar y o rd am id a sh u n d ay
izohlash m um kin:
F,
fen 9 ko'zi yaqinni yaxshi ko'radigan cf ko'zi yaqinni yaxshi ko'radigan
g en
Aa
Aa
gam
F2
А / / / ^ Чча
A '^ ^ ^ ^ a
fen ko'zi yaqinni yax sh i ko'radigan
gen
AA: A a:
Aa
ko'zi norm al ko'radigan
aa
G enetikada bir xil o ta -o n a organizm larining ch atish ish id an
71
www.ziyouz.com kutubxonasi
hosil b o 'lg an va k elgusida o 'rg an ilay o tg an b elg i-x o ssalar b o '­
yicha x ilm ax illik b e rm a y d ig a n o rg a n iz m la rn i g o m o z i g o t a ,
h a r xil irsiy atg a ega o ta -o n a o rg anizm larining ch atish ish id an
olingan va kelg u sid a a v lo d lard a x ilm a-xillik b e ra d ig a n la rn i
g e t e r o z i g o t a o rg an izm lar deyiladi.
T a h l i l i y c h a t i s h t i r i s h . A g ar ota yoki o n a d a g i d o m in a n t
belgi to 'liq holda a v lo d d an -av lo d g a berilsa, d u ra g a y la rn in g
gomozigota va geterozigota form alari fen o tip jih a td a n o 'x sh ash
bo 'lg an lik la ri sab ab li u la rn i b ir-b irid a n fa rq la sh qiyin. B ularn in g g en e tik jih a td a n h a r xil ek anlig in i k elg u si av lo d d a
bilish m um kin. O d atd a gom ozigota va geterozigotaning g en e­
tik jih a td a n farq in i bilish u ch u n fe n o tip jih a td a n o 'x sh a sh
bo 'lg an d u ra g a y la rn in g h a r b irini retsessiv belgiga ega ota
yoki o n a bilan ta k ro riy chatishtiriladi. A g ar sh u n d ay ch atish tirish d an hosil bo'lgan avlodlar o 'rg an ilay o tg an belgi bo'yicha
o'zaro o'xshash, y a ’ni b ir xil bo'lsa, ch atish tirish u c h u n olin­
g an d o m in a n t belgili o rg an izm gom ozigota, h a r xil b o 'lsa,
g etero zig o ta hiso b lan ad i.
Tahliliy chatish tirish n i odam lar nikohida k o 'rib chiqaylik.
K o'pchilik o d am lard a p a n ja la r norm al u zu n lik d a, ay rim larda esa qisqa bo'ladi. B arm o q lam in g qisqaligi b r a x i d a k t i liy a d eb nom lanadi. Bu belgi d o m in an t, b arm o q lam in g n o r­
m al uzunlikda bo'lishi retsessiv belgi hisoblanadi. B rax id ak tiliyali odam larning gom ozigota yoki geterozigota ekanligi oiladagi farzan d larn in g b arm o q uzunligiga q a ra b an iqlanadi.
M asalan, ikkita braxidaktiliyali yigit ikkita b arm o q u zu n ­
ligi n o rm a l qizga u y la n d i d e b fa ra z qilay lik , a g a r b irin ch i
oilaning b a rc h a farz a n d la rin in g b arm o q lari q is q a -b ra x id a k tiliya bo'lsa, dem ak, yigit gomozigota hisoblanadi. Uni g en e­
tik sim vollar y o rd am id a ifodalaymiz.
P
Ft
fen
g en
gam
fe n
g en
$ bnu
bb x
b
cf Brxd
BB
В
brxd
Bb
Ik k in c h i o ilad a b o la la rn in g 50 foizi q isq a b a rm o q li, 50
foizi n o rm al b arm o q uzunligiga ega b o 'lsa, b u e r k a k g e te ­
rozigota h iso b la n ad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
R
FI
fe n
g en
gam
$ bnu
bb
b
fen
g en
brxd
Bb
x
сf B rxd
Bb
Bb
bnu
bb
Brxd — b raxid ak tiliya, bnu — barm oqlar norm al uzunlikda
O r a liq i r s i y l a n i s h . A y rim h o la tla rd a b ir-b irig a q a ra m a qarsh i b elg ilard ag i e rk a k va ayol n ik o h lan sa, u la rn in g f a r ­
zandlari o 'rg an ilay o tg an belgi bo'yicha otaga ham , o n a g a h am
o 'x s h a m a y d ig a n b o 'lad i. B o sh q ach a a y tg a n d a , f a r z a n d la r nin g b elg isi o ta -o n a b e lg ila ri o 'r ta s id a o ra liq k o 'r in is h d a
nam oyon bo'ladi.
M asalan, odam larda, jin g alak sochli yigit bilan to 'g 'ri sochli
qiz tu rm u s h q u rsa , b o la lard a soch to 'lq in sim o n yo k i qoshi
q o p q o ra ayol b ila n q oshi som on r a n g li b o 'lg a rr y ig it t u r m u sh id an tu g 'ilg a n fa rzan d larin in g qosh ra n g i oraliq, y a ’ni
nim qora bo'ladi. D u rd ay g an labli (dl) yigit bilan, oddiy labli
(ol) ayol tu rm u s h q u rsa, b o lalard a lab n isb a ta n d u rd a y g a n
(ndl) bo'ladi.
M o n o d u ra g a y la rd a b e lg ila r to 'liq irsiy lan sa, F 2 fe n o tip
bo'yicha xilm axillik 3:1, belgi oraliq holda irsiylansa 1:2:1 n is­
b a t kuzatiladi, y a ’ni ik kita fe n o tip sinf em as, u c h ta fen o tip
sinf yuzaga keladi. B inobarin fen o tip ik va genoti p ik sin flar
nisbati o'zaro o 'x sh ash bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
,NL1
>)
A.
li.
7.
II.
!).
11).
11.
12.
in.
14.
IS.
lli.
17.
111.
1!).
20.
21.
22.
21).
24.
25.
26.
27.
20.
29.
30.
31.
32.
33.'
34.
It E L G I L A R
D om in an t
R etse ssiv
Ko'z rangining C|or;i bo'lishi
Ko'z rangining havorang bo'lishi
M ongoloid ko'z
E vm poid ko z
K ipriklarning uzun bo'lishi
K ipriklarning kalta bo'lishi
(Juslining I'lili bo'lishi
Q oshning ensiz bo'lishi
U osh lam iu g ayriq holda bo'lishi
Q oshlarning birlashgan h old a bo'lishi
K o'zning k a lla bo'lishi
K o'zning kichik bo'lishi
O g'izning kattaligi
O g'izning kichikligi
Labning i|alinligi
Labning yupqaligi
Q uloqdagi D arvin do'ngligi
Q uloqdagi D arvin do'n gligining
yo'qligi
Y uzdagi sepkillik
S ep k iln in g yo'qligi
S och n in g qora bo'lishi
S och n in g jingalak bo'lishi
Q uloqda yu n g bo'lishi
Рака na lik
Sind;»kliliya (panjalar orasida
parda bo'lishi)
B raxid aktiliya - barm oq lam in g
qisqa bo'lishi
Q onning norm al ivishi
E ritrolsitlarning norm al shakli
A [B , A B qon gruppalari
K o'zning yaqindan ko'rishi
Teri rangining normal bo'lishi
Teri rangining qora bo'lishi
Yuzda boliqlik (chuqurcha)
bo'lishi
Ko'z oralig'ining uzoqligi
Erta kallik
G laukom a
Q uyon lab
Su yak larn in g m o'rtligi
Qandsiz diabet
Sil kasalligiga chidam liligi
K aturakta
N orm al esh itish
Qonda qan dn i norm al bo'lishi
N orm al sog'liq
S och n in g malla bo'lishi
S och n in g tekis bo'lishi
Q uloqda yu n g yo'qligi
B o'yning norm alligi
Norm al panjalar
N orm al barm oqlar
G em ofiliya
E ritrotsitlarning o'roqsim on shakli
0 qon grupp asi
K o'zning norm al ko'rishi
A lbinizm
Teri rangining normal bo'lishi
Y uzda botiqlik (chuqurcha) yo'qligi
K o'z oralig'ining yaqinligi
N orm al soch to'kilishi
K o'zning norm alligi
Norm al lab
S u yak larn in g norm al q attiq ligi
N orm al sog'liq
Sil kasalga m oyillik
K o'zning norm alligi
T u g'm a karlik
Qandli diabet
Sh izofrin eia kasali
O d a m la rd a k o 'z o ra lig 'in in g y aq in lig i, o g 'iz n in g k a tta
bo'lishi, labning d u rd ay g an lig i oraliq holda av lo d d a n -a v lo d ­
ga o'tadi.
M asalan k a tta va kichik ko'zli eru xotindan tu g 'ilg a n fa rzandlarning ko'z k attaligi o 'rtac h a, ko'z oralig'i yaqin. va ko'z
o ralig 'i uzoq ayol va erk ak n ik o h id au . ko'z oralig'i o 'rta c h a
www.ziyouz.com kutubxonasi
bo'lgan farz a n d la r tug'ilad i. U genetik simvol y o rd am id a s h u n ­
d ay ifodalanad i.
0
P
k.o.ya
( f k.o.u.
x
TT
tt
fen
gen
F.
k.o.ya - ko'z oralig'i yaqin
k.o.u - ko'z oralig'i uzoq
k.o.o' - ko'z oralig'i o'rtacha
k.o.o'
Tt
G enetik ta d q iq o tla r n atijasid a faq at o'sim lik v:i liayvonla rd a g in a em as, o d a m la rd a h am qaysi b e lg ila r d o m in a n t,
q a y si b e lg ila r r e ts e s s iv h o ld a irs iy la n is h i a n iq la n g a n . B u
to 'g 'rid a g i m a ’lu m o tla r yuqoridagi 7 -jad v ald a berilgan.
ORALIQ HOLDA IRSIYLANUVCHI BFT.GII AR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
K o'zlar oralig 'in in g yaqinligi.
K o'zlar kattaligi.
O g'izning kattaligi.
Labnintf H o'rdayganligi.
B u runnin g kattaligi.
Sochning jingalakligi.
O D A M D A A Y R IM
M O R FO LO G IK B E L G IL A R N IN G
IR SIY L A N ISH I
SO CH T IP I
Jin g alak
JJ
to'lqinsim on
Jjf
tekis j j
m
QO SH Q A L IN L IG I
Q uyuq-qalin qosh
QQ,Qq
siy rak ingichka qosh qq
www.ziyouz.com kutubxonasi
t
B ir-b irig a q o 'sh ilm ag an N N , N n
B ir-b irig a q o 'sh ilg an n n
KO 'Z O R A L IG ’I
Ko'z oralig'i yaqin I T Ko'z oralig'i o'rtacha Tt Ko'z oralig'i uzoq tt
KO'Z K A T T A L IG I
K a tta EE
O 'rta c h a Ее
K ichik ее
KO'Z SH A K LI
C ho'zinchoq A A , A a
Y um aloq a a
K IPR IK L A R
U zun L L , L i
K alta 11
V V( //S s u * '
OG'IZ K A T TA L IG I
K a tta M M
Q alin lab A A , A a
O 'rta c h a M m
K ichik m m
Y upqa lab aa
Juda do'rdaygan D D Nisbatan do'rdaygan D d D o'rdaym agan d d
www.ziyouz.com kutubxonasi
Y uzdagi sepkillik Y Y , Y у
Sepkil yo'qligi y y
P eshonadagi sepkillik P P , P p
Sepkil yo'qligi p p
BILIMNI ANIQLASH UCHUN TEST
TOPSHIRIQLARI
M O N O D U R A G A Y C H A T I S H T I R I S H -----T E ST T O P S H IR IQ L A R I
1. M en d eln in g b irin ch i irsiy a t qonuni:
A. D u ragaylard a b e lg ila m in g b irxillik yoki d o m in a n tlik q o- •
nuni.
B. D u ragaylard a b e lg ila m in g h a rx illik ham b irxillik qonuni.
C. D uragaylarda 3:1 nisbatda ajralish qonuni.
D. D uragaylarda 1:2 nisbatda ajralish qonuni.
E. B elg ila m in g oraliq holda irsiylanish qonuni.
2. M en d eln in g ik k in c h i irsiy a t q o n u n i (1-topshiriq):
3. A lle l g cn la rn i a n iq la n g
1. A - B; 2. A - b;
3. A - 0 ;
4. a - b;
5. a - B.
4. A lle l g e n la r bu:
A. Bir b elgin in g har xil holatini ifod alovch i genlar.
B. Bir b elgin in g bir xil holatini ifod alovch i genlar.
C. Turli belgini ifod alovch i genlar.
D. Har xil belgini ifod alovch i genlar.
E. B elgiga t a ’sir e tm a y d ig a n genlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
5. F e n o tip bu:
A. O rganizm ning tashqi tuzilishi.
B. O rganizm ning ichki tuzilishi.
C. G enlar yig'indisi.
D. T ashqi. ichki b elgi-xossalar yig'indisi.
E. G enlar, belgilar yig'indisi.
6. G en o tip bu (") Inpshiriqdan):
7. G o m o zig o ta li
A. A a, Bb,
B. A A , aa,
C. A A , aa.
D. aa, BB.
E. Aa, B/>.
o rgan izm lar g e n o tip in i aniqlang:
Cc Dd.
Bb, Cc.
BB, Cc.
CC, dd.
Cc, Dd.
8. G e te r o z ig o la li o rg a n izm la r g e n o tip in i an iq lan g (7-toshiriqdan):
9. B e lg ila r to'liq irsiy la n g a n d a m o n o d u ra g a y la rn in g F 2 fe n o tip
bo'yicha nisbat:
A. 1:2:1.
B. 3:1.
C. 4:2.
D. 2:2.
E. 2:1:1.
10. B e lg ila r to'liq irsiy la n g a n d a m o n o d u ra g a y la rn in g F 2 g e n o tip
bo'yich a n isb at (9-topshiriqdan):
11. B e lg ila r oraliq h olda irsiy la n g a n d a m o n o d u ra g a y la r n in g F 2 da
fen o tip b o'yich a n isb a ti (9-topshiriqdan):
12. B e lg ila r o raliq hold a irsiy la n g a n d a m o n o d u r a g a y la r n in g F 2
g e n o tip b o'y ich a n isb a ti (9-topshiriqdan):
13. O dam dagi d o m in a n t belgilar:
A. K o'z ranginin g qora bo'lishi, labning yupqaligi, yuzdagi
sepkillik, sochning tek is bo'lishi.
B. Ko'z rangining havorang bo'lishi, labning qalinligi, yu z­
da sep kiln in g bo'lm asligi, sochning jingalak bo'lishi.
C. K o'z ran g in in g qora bo'lishi, lab n in g q alinligi, yu zd a g i
sepkillik, sochning jingalak bo'lishi.
D. K o'z ra n g in in g qora bo'lishi, lab n in g yu p q a lig i, yu zd a
sepkil bo'lm asligi, sochning jingalak bo'lishi.
E. K o'z rangining havorang bo'lishi, labning yupqaligi, yu z­
da sepkil bo'lm asligi, sochning tek is bo'lishi.
1 - A;
2 - В;
3 - C;
4 - D;
5 - E.
www.ziyouz.com kutubxonasi
14. O dam dagi d o m in a n t belgilar:
A. Q oshning qalinligi, k ip rik nin g uzunligi, ko'zning kichik
bo'lishi, soch n in g m alla bo'lishi.
B. Q oshning ensiz bo'lishi, kip rikn ing uzunligi, ko'zning k alla
bo'lishi, soch n in g qora rangda bo'lishi.
C. Q oshning qalinligi, k ip rik n in g kaltaligi, ko'zning kichik
bo'lishi, sochn ing qora rangda bo'lishi.
D. Q oshning q alinligi, k ip rik n in g uzunligi, ko'zning kalta
bo'lishi, sochn ing qora rangda b o'lish i
E. Q oshning en sizligi, k ip rik n iilg k a l t a l i g i , ko'zning katta
bo'lishi, sochn in g m alla rangda bo'lishi.
1 - A;
2 - В;
3 - C;
4 - D;
5 - E.
15. O dam dagi r e tse ssiv belgilar:
A. Q o sh la rn in g b ir la sh g a n h olda b o 'lish i, q u loq d a y u n g
bo'lishi, p akanalik, eritrotsitlarning o'roqsim on shakli.
B. Q osh larnin g a y r im -a y r im holda b o'lish i, qulocjCta y u n g
bo'lm asligi, bo'yning norm alligi, eritrotsitlarning yum aloq sh ak l­
da bo'lishi.
C. Q o sh la rn in g b ir la sh g a n h olda b o 'lish i, q u lo k d a y u n g
bo'lm asligi, p akanalik, eritrotsitlarn ing o'roqsim on shakli.
D. Q oshlarn ing a y r im -a y r im holda b o'lishi, quloqda y u n g
bo'lm asligi, p akanalik, eritrotsitlarni norm al bo'lishi.
E . Q o sh la r n in g b ir la sh g a n h old a b o 'lish i, q u lo k d a y u n g
bo'lm asligi, bo'yning norm alligi, eritrotsitlarni o'roqsim on sh ak l­
da bo'lishi.
1C. O dam dagi r e tse ssiv b elgilar:
A. B raxidaktiliya, ko'zning yaqindan ko'rishi, albinizm , ikki
ko'z orasining uzoqligi.
B. Panjalarni norm al bo'lishi, ko'zning norm al bo'lishi, albi­
nizm , ikki ko'z orasining yaqinligi.
C. S in d a k tiliy a , k o'zn ing y a q in d a n ko'rishi, leri ran gin in g
norm al bo'lishi, ikki ko'z orasining uzoqligi.
D. Panjalarning norm al bo'lishi, ko'zning yaqindan ko'rishi,
albinizm , ikki ko'z orasining uzoqligi.
E. B ra x id a k tiliy a , k o'zn in g norm al ko'rishy. leri ran gin in g
norm al bo'lishi, ikki ko'z orasining uzoqligi.
1 - A;
2 - В;
3 - C;
4 - D;
5 - E.
www.ziyouz.com kutubxonasi
M O N O D U R A G A Y C H A T IS H T IR IS H
A. To'liq irsiylanish
1-m asala.
L abning qalinligi (A) d o m in an t, yupqaligi (a) retsessiv belgi
hisoblanadi.
A g ar qalin
labli erk a k y u p q a
labli
qizga uylansa, fa rzan d lar labinning qalinligi q a n d a y bo'ladi?
2-m asala.
K ip rik n in g u zu n
bo'lishi (L) d o m in a n t, kalta
v W/vvbs»* (1) bo‘lishi retsessivdir. U zun k ip rik li qiz v a yig itd an k alta k ip rik li farzan d tu g 'ilish ehtim oli q an d ay ?
3-m asala.
Qalin
qoshli yigit, y u p q a
qoshli
q iz g a u y la n g a n ed i, tu g 'i lg a n f a r z a n d n in g q o s h i y u p q a
ekanligi m a ’lum bo'ldi. Yigit va qizning, u larn in g
farzandining gen o tip in i toping.
M u s ta q il r a v is h d a m a s a la la r t u z is h v a y e c h is h
62-63 b etlard ag i rasm larg a asoslangan holda m asalalar tu ­
zing v a y echin g . U n d a av v alo o ta -o n a , so 'n g fa rz a n d la rn i
fen o tip v a g en o tip larin i k o ’rsating.
O R A LIQ IR S IY L A N IS H
1-m asala. O g'iz k attalig i o 'rta c h a b o 'lg an erk a k va ayold an to 'r tta farzan d tu g 'ildi. U larning b ittasin in g og'zi k a tta
b itta s in ik i k ich ik
, ik k ita sin ik i o 'r ta c h a
■. O ta-o n a va farzan d larn in g g en o tip in i aniqlang.
2-m asala. K o'z oralig'i y aq in
, k o 'z o ralig 'i uzoq
K& b o 'lg a n e r k a k v a a y o ld a n k o 'z o r a lig 'i o 'r ta c h a
b o 'lg a n fa rz a n d tu g 'ild i. O ta -o n a v a fa rz a n d n in g
g e n o tip in i toping.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3-m asala. O dam lar jin g alak sochli
sochli
, tekis sochli
(JJ), to'lqinsim on
(jj) bo'lishi m um kin. Q u­
yidagicha genoti pli odam lar va u larn in g farzan d larin in g fenotipini aniqlang.
P Jj X J j
P JJ X j j
P Jj X j j
4-m asala. Labi n isb atan qavariqli
erk ak , labi q a variqsiz
ayoldan tu g 'ilg a n ikki fa rzan d n in g b itta sining labi n isb atan qavariqli
, ikkinchisiniki esa q av ariqsiz
bo'ldi. O ta -o n a v a fa rz a n d la rn in g g en o tip in i
toping.
5-m asala. Labi d o 'rd a y g a n
DD va lab i d o 'r-
d d erk ak va ayoldan q an d ay farzan d daym agan
lar tug'ilishi m um kin?
9 -§. D ID U R A G A Y C H A T IS H T IR IS H D A
B E L G IL A R N IN G I R S IY L A N IS H I
M endel o'z ta jrib alarid a o ta -o n a si bir belgisi b ilan fa rq langan o'sim liklarni ch atish tirish bilan cheklanm ay, balki o ta o n asi ikki, u ch belgisi bilan fa rq la n g a n o 'sim lik la rn i h a m
chatishtirib, u larn in g d u ra g a y la rid a a n a sh u b elg ilam in g a v ­
loddan-avlodga irsiylanishini h am o'rgandi. O datda, o ta -o n a si
ikki ju ft belgilari bilan farq la n g an larn i ch atish tirish n a tija s i­
da olingan d u ra g a y la rn i diduragaylar, ikk id an ortiq belgilari
bilan ta fo v u t q iluvchilarning ch atish ish id an hosil b o 'lg an d u rag ay lar poliduragaylar d eb ataladi. Sizlar 9-sinfda M endelning irsiyat sohasidagi ishlari bilan ta n ish g an d a di v a polidurag ay lard a olim o'zining irsiy at to 'g 'risid a g i uchinchi q o n u n i­
ni k ashf etgan lig in i bilasiz. Bu q o n u n ikki ju f t b e lg ila m in g
b ir-b irid an m u staq il irsiylanishi y a ’ni sariq tekis n o 'x a t belgi­
lari, yash il b u ju r b e lg ila m in g a lo h id a -a lo h id a irs iy la n is h i
to'g'risidadir. S h u n g a binoan ikkinchi avlodda to 'r t xil fen o tip ik
www.ziyouz.com kutubxonasi
sinf: sariq tekis, sariq b u rish g an , yashil tekis, yashil b u rish gan donli o'sim liklar hosil bo'lganligini eslang. B elgilar to'liq
irs iy la n g a n d a ik k in c h i avlod d u r a g a y la r i fe n o tip b o 'y ic h a
9:3:3:1 n isb at beradi. Y a’ni 9/16 sariq tekis donli, 3 /1 6 sariq
b u rish g an donli, 3/1 6 yashil tek is donli, 1/16 yashil b u ris h ­
gan donli n o 'x a tla r hosil bo'ladi. A g ar biz d u ra g a y la rd a olin­
gan b u nday n a tija n i ay rim belgilar bo'yicha tahlil qilsak, y a ’ni
donning sariq ran g belgisini yashil ran g belgiga nisb atan , tekis
don belgisini, b u rish g an don belgisiga nisb atan olsak., h a r ikki
holda ham 12:4, 12:4 nisbatni ko'ram iz. Bu m o n o d u rag ay larda b e lg ila m in g to 'liq irsiy la n ish id a olin g an 3:1 n is b a tn in g
o'zginasidir. B inobarin, d id u ra g a y la rn in g ikkinchi b o 'g 'in id a
olingan n a tija n i a y rim -a y rim b elg ilari bilan tah lil q ilg an d a
M endelning ikkinchi qonuni o'z ta sd ig 'in i topadi. B oshqacha
aytganda, yuqo rid a keltirilgan m isolda 9:3:3:1 =(3:l) 2 teng. A gar
biz buni g en etik til bilan b ay o n qilsak, 9ST : 3SB : 3YaT:
lY aB bo'lib, ularn i ay rim belgilari bilan jam lasak,
12S : 4YA , 12T : 4B, y a ’ni, 3 :l,3 :lg a tengdir.
M endel tom onidan kashf qilingan irsiyatning uchinchi qo­
n u n i o d a m la r n ik o h id a h am o'z ifo d asin i topadi. M asalan ,
odam da te rin in g b u g 'd o y ran g i d o m in a n t, albinosligi re ts e s ­
siv, labning qalinligi d o m in an t, yupqaligi retsessiv belgi hisob­
lanadi. Buni qu yidagicha ifodalaym iz:
8-jadval
G en
B elg i
A
T erining bug'doyrangi
a
A lbinos
В
Labning qalin bo'lishi
b
L abning yupqa bo'lishi
A gar gom ozigota terisi oq, qalin labli yigit gom ozigota terisi
b u g 'd o y ra n g , y u p q a labli qizga u y la n sa, b u n d a y n ik o h d a n
tu g 'ilg a n fa rz a n d la rd a terisi b u g 'd o y ran g , labi q alin bo'ladi.
A gar sh u n d ay nikohdan tu g 'ilg an qiz voyaga y etg ach boshqa
oilaning sh u n d ay nikohdan tu g 'ilg an yigitga tu rm u sh g a chiqsa,
y a ’ni qarindosh bo'lm agan, ikki ju f t belgisi bo'yicha g etero zi­
gota odam lar oila q ursalar, u holda bolalarda h a r ik k i belgi­
ning irsiylanishi tu b an d ag ich a bo'lishi kutiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
P
AB
Ab
aB
Ab
fen ^ B -r, 1-q
g en AaBb
x
AB
B-r, 1-q
AABB
B-r, 1-q
AABb
B-r, 1-q
A aBB
B-r, 1-q
AaBb
Ab
B-r, 1-q
AABb
B-r, 1-yu
AAbb
B-r, 1-q
AaBb
B-r, 1-yu
Aabb
B-r, 1-q — bug'doyrang, labi qalin;
B -r, 1-yu— bug'doyrang, labi yupqa;
B -r, 1-q
AaBb
aB
B-r, 1-q
AaBB
B-r, 1-q
AaBb
A lb, 1-q
aaBB
A l, 1-q
aaBb
ab
B-r, 1-q
A aBb
B-r, 1-yu
Aabb
A l, 1-q
aaBb
A l, 1-yu
aabb
Alb, 1-q — albinos, labi qalin;
Alb, 1-q— albinos, labi qalin.
J a d v a ld a n k o 'r in ib tu r ib d ik i, b u n d a y n ik o h d a n 4 xil
fen o tip g a eg a o 'g'il va qiz bolalar tug'iladi.
—
A ABB-1, A aBB-2, AABb-2, A aBb-4 g en o tip li fa rz a n d larning terisi b u g 'd o y ran g , labi qalin, Aabb-1, Aabb-2 genoti plilarda esa, terisi b u g 'd o y ra n g , labi y u p q a, aaB B -1, ааВ Ь-2
genotipli fa rz a n d la r esa albinos, qalin labli, aabb-1 li esa a l­
binos, y u p q a labli bo'ladi. A g ar n o 'x a t o'sim ligining d id u ra g a y larnikidek h a r b ir ju ft belgini alohida-alohida tahlil qilsak, u
holda farzan d larn in g 12/16 terisi b u g 'd o y ran g , 4 /1 6 oq-albinos, 12/16 labi qalin, 4 /1 6 labi yupqa bo'ladi, y a ’ni h a r ikki
ju ft belgi bo'yicha 3 :lx 3 :l n isb at olinadi.
S h u n d a y qilib, b elg ilar to'liq holda irsiy lan g an d a fen o tipik sinflar bilan genoti pik sin flar orasida nom uvofiqlik, y a ’ni
fen o tip ik 4 xil, genoti pik 9 xil sinflar yuzaga keladi.
D ID U R A G A Y VA P O L ID U R A G A Y L A R B O 'Y IC H A
T E ST T O P S H IR IQ L A R I
1.
A.
B.
C.
D.
E.
Q aysi b e lg ila r a lle lo m o r f h iso b la n a d i?
Labi qalin, sochi jingalak, ko'zi havorang, terisi oq.
Labi qalin, labi yu p q a , ko'zi qora, ko'zi havorang.
Sochi jingalak, ko'zi qora, labi yupqa, terisi b u g'd oyran g.
Labi qalin, sochi tek is, ko'zi havorang, terisi b u g'd oyran g.
Labi yupqa, labi qalin, soch i jingalak, soch i qora.
www.ziyouz.com kutubxonasi
2. Q aysi b e lg ila r d o m in a n t h isob lan ad i?
A. Q andli d iab et, norm al esh itish , ko'zning norm alligi.
B. Q a n d siz d ia b e t, q u y o n la b , q o n d a q a n d n in g n orm al
bo'lishi.
C. K atarakta, tu g'm a karlik, su ya k larn in g m o'rtligi.
D. G laukom a, sil kasaligiga m oyillik, qandli diabet.
E. Sil k asalligiga m oyillik, su y a k la rn in g norm al qattiq ligi,
tu g'm a karlik.
3. Q aysi b e lg ila r r e ts e ss iv h iso b la n a d i (2-topshiriqdan)?
4. B e lg ila m in g to ‘liq irsiy la n ish id a d id u ragaylarn in g F2 da fen otip
bo'yicha x ilm a -x illig i:
A - 9:3:4.
В - 9:3:3:1.
С - 9:3:2:2.
D - 9:4:2:1.
E - 1:1:1:1.
5. B e lg ila m in g to'liq irsiylan ish id a d id u ragaylarn in g F2 da g en o tip
bo'yicha x ilm a -x illig i:
A - 1 :2:2:4:1:2:1:2:1.
В - 1:1:2:5:1:2:1:2:1.
С - 1:2:3:4:1:1:1:2:1.
D - 1:1:1:1.
E - 1:2:2:3:5:2:1.
6. M e n d e ln in g u c h in c h i ir siy la n ish q o n u n i bu:
A. D id u ra g a y va poliduragaylarda b elg ila m in g d om in an tlik
qonuni.
B. D id u ra g a y va p olidugaraylarda b elg ila m in g retse ssiv lik
qonuni.
C. D id u ra g a y va poliduragaylarda b e lg ila m in g m u staq il h ol­
da irsiylanishi.
D. D id u ra g a y va poliduragaylarda b elg ila m in g birikkan hol­
da irsiylanishi.
E. D id u ra g a y va poliduragaylarda b elg ila m in g oraliq holda
irsiylanishi.
7. T o'liq ir siy la n ish d a d ig e te r o z ig o ta d u ra g a y la rn in g F 2 n e ch ta
fe n o tip s in fla r h o sil bo'ladi?
A - 2 ta; В - 3 ta;
С - 4 ta; D - 8 ta;
E - 9 ta.
8. D ig e te r o z ig o ta n in g ta h liliy ch atish tirish d a n ech ta fe n o tip ik sin f
h o sil b o'la d i (7-topshiriqdan)?
www.ziyouz.com kutubxonasi
9. D ig e te r o z ig o ta n in g ta h liliy ch atish tirish d a nech ta g en o tip ik sin f
h o sil bo‘ladi (7-topshiriqdan)?
10. O dam larda qaysi b elg ila r to'liq h o ld a irsiylan ad i?
A. S ochnin g jingalakligi, norm al eshitish.
B. K ip riklarn ing uzun bo'lishi, ko'zlar kattaligi.
C. L abning durdayganligi, burun nin g kattaligi.
D. O g'izning kattaligi, yuzdagi sepkillik.
E. P ak an alik , qonning normal ivishi.
11. Q anday in d iv id la r g o m o z ig o t bo'ladi?
A. N aslida ajralish ro'y berm aydigan.
B. Bir xil tip d a g i gam etalar hosil qiladigan.
C. N aslida ajralish ro'y beradigan.
D. Har xil tip d a g i gam etalar hosil qiladigan.
E. O ta-on ad an farq qilm aydigan.
12. Q anday in d iv id la r g e te r o z ig o ta b o'lad i (11-topshiriqdan?
13. B e lg ila m in g qaysi b irlari ju ft b e lg ila r hisoblanadi?
A. Qora va ko'k ko'z.
B. S och ning jingalakligi, labning yupqaligi.
C. S ep k iln in g bo'lishi, katarakta.
D. P olidaktiliya, og'izning kichik bo'lishi.
E. K atta ko'z, qalin lab.
D ID U R A G A Y L A R D A TO 'LIQ IR S IY L A N IS H
B O 'Y IC H A M A SA L A L A R
1 - m a s a la . N orm al esh itad ig an b irining sochi to'lqinsim on,
ikkinchisining sochi silliq bo'lgan o ta -o n a d a n birinchi farzan d
kar, silliq sochli, ikkinchisi n o rm al esh ita d ig a n to 'lq in sim o n
sochli bo'lib tug'ildi. A gar to'lqinsim on soch, silliq soch u stid an
d o m in a n t va k a rlik retsessiv belgi ek an lig i m a ’lu m b o 'lsa,
shu oilada keyingi farzan d larn in g kar, to'lqinsim on sochli bo'lib
tug'ilish ehtim oli qanday?
2 - m a s a la . N orm al kiprikli, qalin labli erk a k va u zu n k ip rik ­
li, yupqa labli ayoldan tu g 'ilg an birinchi farzan d u zu n k iprikli,
qalin labli bo'ld i, k ey in g i fa rz a n d la r o ra sid a u zu n k ip rik li
yupqa labli, norm al kiprikli, y u p q a labli farzan d lar tu g 'ilish i
m um kinm i?
3 - m a s a la . P o lidaktiliya jin g alak sochli y ig it bilan b a rm o q ­
la r soni n o rm al, sochi to 'lq in s im o n b o 'lg a n qiz n ik o h id a n
www.ziyouz.com kutubxonasi
polidaktiliya jin g alak sochli fa rz a n d tu g 'ildi. K eyingi fa rz a n d ­
n in g n o rm a l b a rm o q li to 'lq in s im o n sochli b o 'lib tu g 'ilis h i
m um kinm i?
P O L ID U R A G A Y TO 'LIQ IR S IY L A N IS H G A D O IR M A SA L A
1-m asala. O dam larda ko'zning qora (Q) sepkil (S) bo'lishi
va polidaktiliya (P) d o m in an t, ko'zning k o 'k (к ), b arm o q lar
sonining norm al bo'lishi (p), sepkil yo'qligi (s) retsessiv belgi­
lar hisoblanadi. T u b an d ag i g en o tip li erk ak va ay o llard an q a n ­
d ay ko'zli, sepkilli polidaktiliya farzan d lar tug'ilishi m um kin?
1. Q qSsPp
3. Q Q SSPP
x
x
qq, ss pp
Q qSSPp
2. Q qSsPp x
4. Q qSSPp x
qq, ss pp
qq, ss P p
Mustaqil ravishda masalalar tuzish va yechish
56-57 b e td a g i rasm larg a aso slan g an holda m a sa la la r t u ­
zing va y echin g . U nda av v alo o ta -o n a , so 'n g fa rz a n d la rn i
fen o tip va g en o tip larin i ko'rsatin g .
10-§. DIDURAGAYLARDA GAMETALAR SOFLIK
GIPOTEZASINING SITOLOGIK ASOSLARI
D u rag ay lar genotipini tahlil qilganda, biz terin in g b u g 'd o y ­
ran g geni A, oq ran g (albinos) — a, labning qalin b o'lishi B,
labning y u p q a bo'lishi — b g enlari bilan ifoda qilinganligini
qayd qilgan edik. M azkur belgilar bo'yicha digeterozigota yigit
va qiz nikohlanganda, bolalarda u sh b u belgilar q a n d a y rivoj­
lanish im k o n iy atlarig a ega ekan lig i bilan ja d v a ld a ta n ish ib
chiqdik. M endel o'z d av rid a ikkinchi avlod d u ra g a y la r dom i­
n a n t va re ts e s s iv b e lg ilarin in g m a ’lum n isb a td a n a m o y o n
bo'lishini tu sh u n tirish uch u n g am etalar sofligi g ipotezasini il­
gari surganligin i ay tib o 'tg an edik. S huni t a ’k id lash lozimki,
M endel g am etalar sofligi gipotezasini ilgari su rg an p a y td a Jnali
biologiya fanida xromosoma, gen tu sh u n ch alari yo'q edi. F aqat
1870-90 yillar m obaynida h u jay ran in g mitoz, meyoz bo'linishi
ixtiro qilingandan so'ng xrom osom a, keyinchalik g en tu s h u n ­
chalari paydo bo'ldi. M endel kashfiyotlari ikkinchi m aro tab a
ixtiro qilingan d av rg a kelib, h a r bir xrom osom a ju f t- ju f t ho-
www.ziyouz.com kutubxonasi
latd a bo'lishligi, u lar g en lard an tash k il topganligi, irsiy omilla r-g e n la r ju ftla rin i b ir-b irid a n m u staq il jin siy h u ja y ra la rg a
t a r q a l i s h i b ila n n o m o g o lo g ik x r o m o s o m a la r n in g m ey o z
bo'linishidagi x a tti-h a ra k a tid a u y g 'u n lik borligi m a ’lum bo'ldi.
N atijada M endelning g am etalar sofligi g ip otezasining ilm iy ji­
h a td a n to 'g 'ri ekanligi sitologik yo'l bilan isbotlab berildi.
F araz qilaylik, terin in g b u g 'd o y ran g alleli tay o q ch asim o n
qizil ran g li xrom osom ada, oq (albinos) ran g alleli ta y o q ch asi­
m on k o 'k rangli xrom osom ada joylashgan, u holda nikohlan-
i i :« i i :
gan yigit va qizning xrom osom alari
k o 'ri­
nishda bo'ladi. O d atd a h u ja y ra n in g meyoz b o 'lin ish id a d ip ­
loid to 'p lam li xrom osom ali ta n a h u ja y ra la rd a n g ip lo id x ro ­
m osom a to 'p lam ig a ega g a m e ta la r riv o jalan ad i. M endelning
g a m e ta la r sofligi gipotezasiga binoan d ig etero zig o talard a otaonan in g genlari va u la r jo y lash g an ju ft x ro m o so m alar jinsiy
h u ja y ra -g am etalarg a tasodifiy tarqalib, 4 xil
xrom osom ali g am etalarn i b arpo etadilar. B unday o ta -o n a gam etalarining tasodifan qo'shilishi n atijasid a 16 xil xrom osom a­
lar kom binatsiyasi hosil bo'ladi (24-rasm).
T o p s h ir iq :
M avzu y ak u n id a b erilgan rasm g a q arab , qizil ran g li xrom osom alarga d o m in a n t belgilar, k o 'k ran g li xrom osom alarga
retsessiv belgilar allellarini yozib chiqing va u larg a asoslanib,
M endelning g a m e ta la r sofligi g ip o tezasin i sitologik dalillar,
y a ’ni, ik k i j u f t n o g o m o lo g ik x r o m o s o m a la r n i r e d u k s io n
bo'linishda g am etalarg a tasodifiy tarq alish i o rasida u y g 'u n lik
borligini isbotlang.
www.ziyouz.com kutubxonasi
O r a liq i r s i y l a n i s h . A g ar b elgilar oraliq holda av lo d larg a
b erilsa, u ho ld a y u q o rid a q ay d q ilin g an id ek , fe n o tip ik va
genoti pik sin fla r o 'x sh ash bo'ladi. Misol u ch u n o d am lard ag i
soch shakli v a og'iz k attalig i b elg ilarining irsiylanishini olib
ko 'ray lik .
B a’zi o d am larn in g og'zi k a tta , ay rim larn ik i kichik, boshqalarniki o 'rta c h a ekanligini h am m a biladi. S h u n g a o 'x sh ash
odam larning sochi ham h a r xil — jingalak, qism an jingalak,
tekis sh ak ld a uchraydi.
O g'izning k atta, o 'rta c h a bo'lishi d o m in an t, kichik bo'lishi
retsessiv , soch n in g jin g alak , q ism an jin g a la k b o 'lish i d o m i­
n a n t, tekis shakldaligi retsessiv belgi sanaladi. U larni sim vol­
lar bilan ifodalaymiz.
9-jadval
G en
О
0
S
s
O g'izning
O g'izning
S och nin g
S och nin g
Belgi
katta bo'lishi
kichik bo'lishi
jingalak bo'lishi
tek is b o‘lishi
H ayotda s h u n d a y b elg ilar b o 'y ich a d ig etero zig o ta q a rin ­
dosh bo'lm agan yigit va qiz nikohlanishi m um kin. A g a r sh u n ­
d a y nikoh r o 'y b ersa, og'iz k a tta lig i, soch jin g alak lig i fa r zan d lard a q uyid ag ich a nam o y o n bo'lishi kuzatiladi:
fe n
Oo'. Qjs
G en
OoSs
О o'. Qjs
P
r~~—
OK
Os
oS
os
—
OS
OK. Js
OOSS
Ok Qjs
OOSs
O o'k.Js
OoSS
Oo‘.Qjs
OoSs
Os
Ok.Qjs
OOSs
Ok.Ts
Ooss
Oo‘.Qjs
OoSs
Oo‘ Ts
Ooss
x
OoSs
OS
Oo'.Js
OoSS
Oo'.Qjs
OoSs
Ok.Js
oo S S
OQ.Qjs
ooSs
os
Oo'.Qjs
O oSs
O o'k.Ts
O oss
O k.Q js
ooSs
O k.T s
ooss
OK — og'iz k atta, Oo' — og'iz o 'rtach a k attalik d a, Ok —
og'iz kichik, Js — jingalak soch, Qjs — qism an jin g alak soch,
Ts — tekis soch.
www.ziyouz.com kutubxonasi
A gar biz farzan d larn i fen o tip va g en o tip jih a td a n tahlil
qilsak, tu b an d ag i n atijan i olamiz:
OOSS
OOSs
OoSS
OoSs
OOss
Ooss
ooSS
ooSs
ooss
1 Og'iz
2 Og'iz
2 Og'iz
4 Og'iz
1 Og'iz
2 Og'iz
1 Og'iz
2 Og'iz
1 Og'iz
k atta, jingalak soch;
k atta, qism an jingalak soch;
o 'rtach a, jingalak soch;
o 'rtac h a, qism an jin g alak soch;
k atta, tekis soch;
o 'rtach a, tekis soch;
kichik, jin g alak soch;
kichik, qism an jingalak soch;
kichik, tekis soch.
F arzan d lar ay rim belgilari bo'yicha tahlil qilinganda, u la r
orasida 4 k a tta og'izli, 8 o 'rta og'izli, 4 kichik og'izli, 4 jin ­
galak sochli, 8 qism an jingalak sochli, 4 tekis sochlilar borli­
gini ko'ram iz.
B inobarin, h a r ikki ju f t belgi b o 'y ich a m o n o d u ra g a y la r­
ning oraliq irsiylanishida kuzatilgan n isb at 1:2:1 sodir bo'ladi.
K o d o m in a n t lik h o ld a b e l g i l a m i n g i r s iy la n is h i. M onoduragay, d id u rag a y lar misolida bir allel, ikkinchi allel m asalan,
A alleli a alleli u stid a n В alleli b alleli u stid a n d o m in an tlik
qilishini ko'rdik. Lekin b a ’zi hollarda allel g en larn in g h a r biri
m u staq il ra v ish d a belgini hosil etishi m um kin. B u n g a misol
qilib, odam lardagi qon g u ru h in in g irsiylanishini olish m um kin.
O dam va uning salom atligi o 'quv k u rsid an m a ’lum ki, o d am ­
lard a 4 xil I, II, III, IV qon g u ru h la ri m av ju d . U larn i hosil
qiluvchi allellar ABO hisoblanadi. O datda, I A g en o tip ig a ega
odam lar gomozigota IA IA yoki geterozigota IA 1° h o latd a ik ­
kinchi qon guruhini, I B genotipli odam lar esa gom ozigota yoki
I B I B yoki g etero zig o ta IB 1° h o latd a u ch in ch i qon g u ru h in i
hosil etadilar. IA va I B allellari 1° alleliga n isb atan d o m in a n t
sanaladi. I°I° alleli esa birinchi qon g u ru h in i hosil etadi. G o­
m ozigota genotipli ikkinchi va uchinchi qon g u ru h larig a ega
odam lar nikohidan tu g 'ilg an farzan d lar esa to 'rtin c h i qon g u ­
ru h i IAIB ga ega bo'ladilar. Belgilarni m u staq il hosil etad ig an
d o m in an t allellarning o'zaro b ir-b irig a t a ’sir etib, yangi b el­
gini hosil qilishi k o d o m i n a n t l i k d eb n o m lan ad i. O d a m la rd a
to 'r tin c h i qon g u r u h in i k o d o m in a n tlik k a m isol q ilib olish
m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi
fen
P
gen
gam
fen
F
gen
II
I AIA x
IA
III
IBIB
IB
IV
IAI B
O R A LIQ D ID U R A G A Y V A P O L ID U R A G A Y L A R
B O 'Y IC H A T E ST T O P SH IR IQ L A R I
1. B e lg ila m in g oraliq hold a irsiy la n ish id a d id u ra g a y la rn in g F 2 da
fen o tip b o'yich a x ilm a x illig i:
A - 9:3:4.
В - 9:3:3:1.
С - 9:3:2:2.
D - 9:4:2:1.
E - 1:1:1:1.
2. B e lg ila m in g oraliq h olda irsiy la n ish id a d id u r a g a y la r n in g F 2 da
g en o tip b o'yich a x ilm a x illig i:
A - 1:2:2:4:1:2:1:2:1.
В - 1:1:2:5:1:2:1:2:1.
С - 1:2:3:4:1:1:1:2:1.
D - 1:1:1:1.
E - 1:2:2:3:5:2:1.
3. O raliq ir siy la n ish d a d ig e te r o z ig o ta d u ra g a y la rn in g F 2 da n e c h ­
ta g e n o tip ik sin fla r h o sil b o ia d i?
A - 2 ta; В - 3 ta; С - 4 ta; D - 8 ta; E - 9 ta.
4. O dam larda qaysi b elg ila r oraliq h old a irsiylan ad i?
A. S och ning jingalakligi, norm al eshitish.
B. K i priklarning uzun bo'lishi, ko'zlar kattaligi.
C. Labning do'rdayganligi, burunning kattaligi.
D. O g'izning kattaligi, yuzdagi sepkillik.
E. P ak an alik , qonning norm al ivishi.
DIDURAGAYLARDA ORALIQ IRSIYLANISH
BO‘YICHA MASALALAR
1 - m a s a l a . N ik o h d ag i a y o ln in g ko'zi k a tta va q o 'y k o 'z.
E rk ak n in g ko'zi kichik va xavorangli. U larning ikki fa rz a n didan birining ko'zi o 'rtac h a k attalikda bo'lib, rangi qo'yko'z,
www.ziyouz.com kutubxonasi
ikkinchisining ko'zi kichik, havorang. E rkak va ayol, ularning
farzan d larin in g gen o tip in i aniqlang.
2-m asala. Og'zi o 'rtach a kattalik d a, ko'z oralig'i h am o 'r ­
tach a bo'lgan erk ak va ayoldan tu g 'ilg an birinchi farzandning
og'zi k atta, ko'z oralig'i yaqin bo'ldi. Ikkinchi va boshqa farzan d larn in g ko'z oralig'i, og'iz k attalig i q an d ay bo'ladi?
3-m asala. Ko'zi k atta, labi d o 'rd ay g an ayoldan, ko'zi kichik,
labi y u p q a e rk a k n ik o h id an labi o 'rta c h a q alin lik d a , ko'zi
o 'rta c h a k atta lik d a bo'lgan farzan d tug'ildi. O ta -o n a va fa rzan d larn in g genoti pi qanday?
4-m asala. T o'lqinsim on sochli, q o ra ko'zli ayol, k o 'k ko'zli,
to'lqinsim on sochli erk a k k a tu rm u sh g a chiqdi. B irin ch i fa rzan d i k o 'k ko'zli, jin g a la k sochli b o 'lib tu g 'ild i, b u oilada
k e y in g i f a r z a n d q o ra k o 'zli, te k is so ch li b o 'lib tu g 'ilis h i
m u m k in m i?
Mustaqil ravishda masalalar tuzish va yechish
56-57 b e td a g i rasm larg a aso slan g an holda m a sa la la r t u ­
zing va yeching. U nda, avvalo, o ta -o n a , so 'n g fa rz a n d la rning fen o tip va g en o tip larin i k o 'rsating.
P O L ID U R A G A Y D A O R A LIQ IR S IY L A N IS H G A
D O IR M A SA L A
Masala. T o'lqinsim on sochli, k o 'zlar o ralig 'i y a og'iz k a t­
taligi o 'rtac h a bo 'lg an erk ak va ayol n ik ohidan jin g alak soch­
li, ko'zlar oralig'i uzoq, og'iz kattalig i kichik farzan d tug'ildi.
K eyingi farzand larn in g soch shakli, ko 'zlar oralig'i, og'iz k a t­
taligi q anday bo'lishligini aniqlang.
www.ziyouz.com kutubxonasi
IV BOB
GENLARNING О ZARO TA’SIRIDA
BELGILARNING RIVOJLANISHI
O ta-ona belgi-xossalarining irsiylanishi faq at M endel kashf
etg an q o n u n iy a tla r asosida em as, balki boshqa q o n u n iy a tla r
orqali ham ro ‘y beradi. B elgilam ing rivojlanishida g en larn in g
o'zaro t a ’siri b u n d an d alolat beradi. Bu bobda k o m p le m e n ta r , e p is t a z , p o lim e r iy a irsiylanishda genlarning o'zaro t a ’siri,
m o d if ik a t o r g e n la r o'rtasid ag i aloqalar bilan tanishasiz. G en­
larning o'zaro ta ’sirida belgilam ing rivojlanish hodisasi odam da
h am o'z kuch in i saqlaganligini b erilgan m a ’lu m o tla r asosida
bilib olasiz.
M en d eln in g irs iy a t q o n u n la ri b ilan ta n is h is h d a v o m id a
b ir belgi b ir g en t a ’sirid a riv o jlan ish hodisasini k o 'rib chiqdik.
B u n d an o rg an izm d a q an ch a belgi b o 'lsa, s h u n c h a g e n b o 'lad i
va u la r b ir-b irid a n m u sta sn o holda irsiy lan ad i, y a ’ni o rg a ­
nizm g en o ti pi m u sta q il g e n la r m a jm u a sid a n ib o r a t d e g a n
xulosaga kelish m um kin. B u n d ay xulosa n o to 'g 'ri. O rg an izm
g e n o tip i y a x lit, b ir b u tu n s is te m a h is o b la n a d i. B u n i biz
g e n la rn in g o 'zaro t a ’siri tu fa y li b e lg ila m in g riv o jla n ish id a
yaqqol ko'ram iz. G en etik a fan id a n m a ’lum b o 'lish ich a, g en ning belgiga t a ’sir etish i u ch xil k o 'rin ish d a n a m o y o n bo'ladi.
U q u y id ag ich a:
G en la rn in g b elg ilarg a t a ’sir etish xillari
B elgilar
G e n la r
I
1 2 3
П
1
Ттт
А
ABD
A B
2
/1Л
D E
С
1
2
\T
A
Ш
3 4
5
\ tВ /
G enlarning belgilarga k o 'rsa tg an b ir in c h i t a ’sir xilida b ir
gen ishtirokida b ir belgi, ikkinchi gen ta ’sirida ik kinchi belgi
rivojlanadi. G enlarning belgilarga k o 'rsa tg an ta ’sirini b u n d ay
xili bilan m o n o d u rag ay lar, d id u rag a y larn in g to'liq va oraliq
irsiylanishida tanishdik. G enlarning belgilarga k o 'rsa tg a n i k ­
k in c h i ta ’sir etish xilida esa ikki yoki uch gen b irg alik d a bir
belgining riv o jlan ish in i t a ’m inlaydi. B ir n ech a g e n t a ’sirid a
belgining riv o jlan ish hodisasi, k o m p lem en tar, ep istaz, poli-
www.ziyouz.com kutubxonasi
m eriya yo 'n alish id a ro ‘y beradi. Bir genni b ir v aq tn in g o'zida
b ir q an ch a belgilarga ko‘rsa tg a n t a ’siri u c h in c h i ta ’sir etish
xiliga kirib pleyotropiya xodisasida kuzatam iz.
ll-§. KOMPLEMENTAR IRSIYLANISH
B ir necha gen faoliyati n atijasid a b ir belgining rivojlanish
hodisasi k om p lem en tar irsiylanish h iso b lan ad i. K om plem enta r d eg an so‘z, inglizcha « c o m p le m e n t » — to 'ld irish d eg an
m a ’noni ifodalaydi.
K om plem en tar irsiylanishning eng x a ra k te rli tom oni sh u n ­
d an iboratki, ikki orguni/m ni chatish ish id an olingan birinchi
avlod d u rag ay lar o 'rganilayotgan belgi-xossa o ta -o n a belgisiga
o 'xsham ay, aksincha, u n d an tu b d an fa rq qiladi. K o m p lem en tar
irsiylanishni o d am lard a q u lo g 'i e sh itm a y d ig a n la n ia n e sh ita ­
d igan farzan d lar tu g 'ilish i misolida k o 'rish m um kin. O d atd a
o d am lard a quloqni norm al eshitishi ham , k a rlik -e sh itm a slik
h am ikki ju ft noallel g en lar t a ’sirida yuzaga keladi. N orm al
eshitish odam larda bu ikki ju ft noallel g en lar t a ’sirida yuzaga
keladi. N orm al eshitish o dam larda b u ikki ju f t noallel gen lar
d o m in an t, k a rla rd a esa ikki ju f t noallel g en lard an b ir ju fti
gom a yoki geterozigota holatda d o m in an t, ikkinchi ju f t gen­
la r esa retsessiv h o latd a bo'ladi. A g ar n ik o h lan g an y igit va
qizning h a r ikkisida karlik birinchi ju ft g en lar retsessiv, ik­
kinchi ju ft gen lar gom ozigota yoki geterozigota holatda dom i­
n a n t bo'lsa, b u n d a y n ik o h d a n k a r b o lalar tu g 'ila d i. X u d d i
sh u n d ay holat yigit va qizning genoti pida b irin ch i ju f t allel
gom a yoki geterozigota holatda d o m in an t, ikkinchi ju ft allel
retsessiv holda b o 'lg an d a h am kuzatiladi. K o 'rin ib tu rib d ik i,
karlik ikki xil sababga binoan paydo bo'ladi, ikki xil sababga
ko'ra, k ar yigit bilan qiz nikohlangan ta q d ird a u larning fa r­
z a n d la ri e s h ita d ig a n b o 'lad i. B uni tu b a n d a g ic h a ifo d a la sh
m um kin:
fen
gen
gam
fen
gen
9 kar
aaB B
aB
x
<f k ar
A A bb
Ab
eshitadigan
A aB b
www.ziyouz.com kutubxonasi
A gar sh u n d ay k a r o ta -o n a d a n tu g 'ilg an farzan d lar boshqa
m azk u r b elgilar b o 'y ich a geterozigota farzan d larg a u y lan salar yoki tu rm u sh g a chiqsalar, u holda
AB
Ab
aB
ab
AB
Ab
aB
Ab
Eshitadi
AABB
Eshitadi
AABb
Eshitadi
AaBB
Eshitadi
AaBb
Eshitadi
AABb
K ar
A abb
Eshitadi
AaBb
K ar
Aabb
Eshitadi
AaBB
Eshitadi
AaBb
K ar
aaBB
K ar
aa Bb
Eshitadi
AaBb
K ar
Aabb
K ar
AaBb
K ar
aabb
fa rz a n d la rn in g 9 /1 6 n o rm al e s h ita d ig a n , 7\ 16 k a r b o 'lish i
m um kin. C hunki geterozigota yigit va qiz h am 4 xil g am eta
hosil qiladi. Y igitning 4 xil gam etasi ayolning 4 xil gam etasi
bilan tasodifiy qo'shilishi n atijasid a zigotalarning 16 xil kom b in a ts iy a s i v u ju d g a keladi. B u y u q o rid ag i ja d v a ld a y aqqol
ko'zga ta sh lan ad i.
J a d v a ld a n ko'rin ib tu ribdiki, a g a r genoti pda ikki hil noal­
lel g e n la r gom ozigota yoki g etero zig o ta h o latd a b o 'lsa, f a r ­
z an d lar e sh itad ig an , m obodo b ir ju fti d o m in a n t b o 'lsa k a r
bo'ladilar.
K o m plem en tar irsiylanishga y a n a odam larda jin sn i sh ak llantirishni h am misol tariqasida olish m um kin. O dam da boshqa
sutem izuvchilar singari jinsiy xrom osom alar t a ’sirida jin s sh ak l­
lanadi. A yollar k ario tip id a ikkita X (iks), e rk a k la r k ario tipida esa b itta X b itta Y (igrek) xrom osom a b o 'ladi. Biroq,
h am m a v a q t h am Y xrom osom a jinsiy bezlarning e rk a k jinsi
to m o n riv o jla n is h in i t a ’m in la y v e rm a y d i. E rk a k jin s in in g
riv o jlan ish i u c h u n t e s t o s t e r o n go rm o n in in g n ish o n to 'q im a
huj^ayralariga k irish i u c h u n m a x su s o q s il-re ts e p to r k e ra k .
B u n d a y oqsilni sin tez q ilish d a ish tiro k e ta d ig a n g e n ig re k
xrom osom ada em as, boshqa xrom osom ada jo y lash g an . A g ar
n o rm al o q sil-re tse p to rn i sin tez qilishda q a tn a s h a d ig a n gen
m u ta ts iy a g a u ch rasa, u holda n ish o n -to 'q im a te s te ro n g o rm oniga n isb atan b efarq bo'ladi va organizm erk ak jin s tom on
y o 'n alish d a rivojlanm aydi. N atijada k ario tip i XY individ tash q i
to m o n d an ayol organizm iga o 'x sh ash bo'ladi. B u n d a y o rg a -
www.ziyouz.com kutubxonasi
nizm u ru g 'd o n la ri yaxshi rivojlanm agani u ch u n n asi b erm a y dilar. C hunki, organizm larning tash q i jinsiy organlari, ik k in ­
chi d arajali jinsiy belgilari ayollarnikiga o 'x sh ash bo'ladi. B u n ­
day organizm o dam larda t e s t ik u ly a r n a y a f e m in iz a t s iy a yoki
M o r r is s in d r o m i deb ataladi. K eltirilgan m isollardan m a ’lum
bo'ldiki, e rk a k la rg a xos belg ilam in g riv o jlan ish id a b ir-b irin i
to 'ld iru v ch i ikki ju f t noallel genlar ish tiro k etadi. U lard an bir
ju fti r e ts e p to r oqsilni, ik k in ch i ju f t esa e rk a k lik g o rm o n ite stero n n i sintez etish d a q atn ash ad i.
KO M PLEM ENTAR
IR S IY L A N IS H
B O 'Y IC H A
M A SA L A L A R
I z o h . O dam larda ik k i n o a lle l g en la r ju fti d o m in a n t h olatd a
b o 'lg a n d a g in a qu loq n orm al esh ita d i. B osh q a h ollard a esa q u loq kar
bo'ladi.
1-m asala. T ubandagi genotipli odam lar o'zaro nikohlanganda u lar va farzandlarning eshitish qobiliyati qanday bo'ladi?
P 1. AABB x aabb.
2. AaBb x aabb. 3. Aabb x aaBb.
4. AaBb x AaBb.
5. A abb x aaBB.
6. Aabb x AaBb.
2-m asala. N orm al esh itad ig an e rk a k va k a r x o tin d an b i­
rin c h i fa rz a n d n o rm a l e s h ita d ig a n , q o lg a n la ri k a r b o 'lib
tug'ildilar. O ta -o n a va farzan d lar g en o tip in i aniqlang.
3-m asala. Ikki k a r er-x o tin d an no rm al esh itad ig an va k a r
farzan d lar tug'ildi. O ta-o n a va fa rz a n d la r genoti pi q anday?
4 -m asala. Ikki k a r e r-x o tin d a n n o rm al e s h ita d ig a n f a r ­
zandlar tug'ildi. O ta-o n a va farzan d lar g en o tip in i toping.
I z o h . O dam larda te r in in g qora ra n g d a b o iis h i m e la n in p igm e n tig a bog'liq. M ela n in p ig m en ti tiro zin a za , peroksidaza v a ta x m in
q ilin ish ich a yana 4 fe r m e n t ish tirok id a tira zin am in o k islo ta sid a n sin ­
tezlan ad i. M abodo tir o z in a z a fe r m e n ti sin te z d a q a tn a sh g a n g e n g o ­
m o zig o ta r e tse ssiv h o la td a bo'lsa, m e la n in p ig m e n ti h o sil b o'lm ayd i
va odam a lb in o s b o ia d i.
5-m asala. E r-x o tin n in g biri albinos, ikkinchisi q o ra tanli
n e g rla r oilasida dizigot egizaklar tu g 'ildi. U larn in g birisining
te risi qora, ik k in ch isi albinosdir. O ta -o n a va e g izak la rn in g
g en o tip in i aniqlang.
www.ziyouz.com kutubxonasi
6 - m a s a la . T erisi qora bo'lgan n eg rla r oilasida albinos bola
tug'ildi. O ta-o n a va bolaning genotipini toping.
7 - m a s a la . Q uyidagi genoti pga ega er-x o tin n eg rla r oilasi­
da qanday farzan d lar tug'ilishi m um kin.
a) AaBBss x A aBBSS
c) aaBB SS x aaB B SS
b) aaB B SS x A aB B SS
12-§. GENLARNING O ZARO EPISTAZ VA
POLIMERIYA TA’SIRIDA BELGILARNING
IRSIYLANISHI
Bir noallel genning ikkinchi noallel gen u stid an d o m in a n tlik qilish hodisasi epistaz_ deb nom lanadi. D o m in an tlik q ilu v ­
chi g e n la r in g ib ito r yoki su p re s so rla r d eb n o m lan ad i. U lar
d o m in an t yoki retsessiv holatda bo'ladilar.
Epistazga misol qilib, b a ’zi bir n eg r oilalarida oq tanli bola­
ning tug'ilishini olish m um kin. O datda terining qora rangi P,
P 2 P 3 P 4 g en lar yordam ida hosil bo'ladi. Lekin bu poligenlar,
retsessiv «аа» g en lar gomozigota holatda bo'lganda fen o tip d a
o'z t a ’sirin i n am o y o n qilm aydilar. B inobarin, bu y e rd a r e ­
tsessiv «аа» gen lar gomozigota xolatida ingibitorlik rolini b ajaradilar. B oshqacha ay tganda, ularning terisi oq ra n g d a bo'ladi.
Qora pigm entni hosil etuvchi d o m in an t g en lar t a ’sirini b o 'g 'ib
qo'yadilar. B om bey fenom enida esa «hh» retsessiv in g ib ito r
gom ozigota h o latd a IA va IB an tig en la r fao liy atig a to'sq in lik
qiladilar, oqibatd a II, III, IV qon g u ru h i o 'rniga b irin ch i qon
g u ru h i paydo bo'ladi. B uni biz H h va I g en lar b o 'y ich a digeterozigota (Hh IAIB) bo'lgan shaxslar orasida b o 'lg an nikohda kuzatishim iz m um kin.
Q uyida keltirilgan ja d v ald an k o 'rin ib tu rib d ik i, IAIA, I BIB,
IAI B a n tig e n la rg a ega k o m b in a ts iy a la r re tse ssiv h h g e n la r
ta ’sirida II, III, IV qon g u ru h larin i em as, ak sin ch a, birinchi
qon g u ru h in i hosil etganlar. Binobarin, hh retsessiv g en lar A
va В a n tig e n a la r fao liy atin i b o 'g 'ib , a v lo d larn in g 4 /1 6 b i­
rinchi qon g u ru h ig a ega bo'lgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
P
fe n
g en
IV
H h IA I B
H IA
h IA
H IB
H IB
II
II
Hh IAIA
IV
HH IAIB
IV
Hh IAIB
III
HH IBIB
III
Hh IBIB
IV
Hh IAIB
I
hh IAIB
III
Hh IBIB
I
hh IBIB
« ............ * ...
H IA
H H IA IA
h IA
H IB
h Iй
IV
Hh IA IB
x
II
Hh IAIA
IV
HH IAIB
IV
Hh IAIB
I
hh IAIA
IV
Hh IAIB
I
hh IAIB
P o lim e r iy a d a h am k o m p lem en tar va epistazdagi kabi bir
belgining rivojlanishida ikki va u n d an ortiq noallel g en lar q a t­
n ash ad i. Lekin p olim er irsiy lan ish k o m p lem en tar irsiy lan ish
va epistazdan tu b d a n fa rq qiladi. A g ar k o m p lem en tar irsiy lanishda ikki noallel g en d an biri asosiy, ikkinchisi to 'ld iru v ch i
bo'lsa, epistaz irsiy lan ish d a b ir g en belgiga bevosita, ik k in ­
chi noallel gen bilvosita t a ’sir ko‘rsatsa, p olim eriyada noallel
g en lar o'zlarining funksiyasi, fen o tip g a t a ’sir etish ku ch i ji­
h a tid a n b ir xil bo'ladi. P olim eriya k u m u ly a t iv v a n o k u m u l y a t i v xillarga bo'linadi. N okum ulyativ polim eriya k o 'p ro q si­
fa t belgilarini irsiy lan ish id a n am o y o n qilsa, m iq d o r belgilar
k u m u ly a tiv p o lim e riy a u s u lid a irs iy la n a d ila r. K u m u ly a tiv
polim eriyada avlodlarda belgining h a r xil d a ra ja d a rivojlani­
shi d o m in an t g en lar soniga q arab ko 'p yoki k am bo'ladi. No­
k u m ulyativ polim eriyada esa belgining rivojlanishi d o m in an t
g enlar nechta b o 'lish id an q a t’iy n azar, b ir xil bo'ladi.
M asalan, o d am n in g bo 'y i, g av d a hajm i, te ri, soch ran g i,
polim er yo'li bilan irsiylanadi. O dam terisin in g q o ra ran g i 3
ju f t d o m in an t noallel, oq ran g i esa 3 ju f t re tse ssiv noallel
g en lar t a ’sirida riv o jlan ad i.
A g ar qora ta n li A frik a n eg ri, o v ro 'p a lik q izg a u y lan sa,
ularning bolalari — m u la tla r terisining ran g i jig a rra n g bo'ladi.
Mabodo sh u n d ay m u lat yigit oq tanli qizga uylansa, bola­
larning 1/8 jig a rra n g , 3 /8 och jig a rra n g , 3 /8 b u g 'd o y ra n g ,
b ittasi oq terili bo'ladi. Q ayd etilg an ho d isan i g en e tik ram z
(sim vol)lar bilan ifoda etam iz (10-jadval).
www.ziyouz.com kutubxonasi
P
fe n
g en
oq tanli
аррррр,
Ai A2A3 A1Q2A 3 A lA la3
Fi
m u la t
x
A 1a2a3 alA lA3 aia2A3
QlA2a 3
fenotipi
jigar
och
och bug'doy och bug'doy bug'doy oq tanli
rang
jigar г jigar r rang
jigar г rang
rang
a ia2a3 AjdjAjdj Ai“ia2a2 A iaiA2a2 AlQia2a2 a1a1A2a2 aiQia2a2 aiaiA2Q2 aia ]a2a2
A3Q3
A3a3
“заз
азаз
Азаз
“3Q3
a3a3
A3a:<
A g ar m u la t qiz n e g r y ig itg a tu rm u sh g a chiqsa, u holda
b o la la rn in g 1/8 ju d a q o ra ta n li, 3 /8 to 'q jig a r r a n g li, 3 /8
q o ra m tir jig a rra n g li 1 -jig a rra n g tan li bo'ladi. B uni g en etik
ram z (simvol)lar yordam ida sh u n d ay tu sh u n ish m u m k in (11jadval).
P
fe n
g en
ju d a qora tanli
A ]A lA 2A 2A 3A 3
x
m u lat
A 1a lA 2a2A 3a3
11 -jadval
A lA2A3
fenotipi
qora
A ia2A3
A lA2a3
A]a2a3
“ iV S
аЛ аз
to'q jigar to'q jigar qoramtir to'q jigar qoramtir qoramtir
jigar
jigar
jigar
а 1а2а3
jigar­
rang
A 1 A 2 A 3 A i A j A 2A 2 A ] A j A2Q 2 A ] A j A 2 A ' A i A 1A 2 C I5 А ^ а ^ A 2 A ; A l А д A 2(2; А ^ А г а ; А ^ А г а г
A 3A 3
А заз
A^a.-)
A 3A 3
A 3A 3
A 3A 3
А За З
A 3“3
A g ar b ir-b irid an begona bo'lgan ikkita m ulat qiz va yigit
tu rm u s h q u rsa la r, n a z a riy jih a td a n u larn in g fa rz a n d la rid a n
bittasi ju d a qora tanli, oltitasi to 'q jig arran g terili, o 'n beshtasi q o ram tir jig arran g terili, yigirm atasi jig arran g terili, o'n
besh tasi och jig arran g terili, oltitasi b u g 'd o y ran g terili va nih o y a t b itta si oq b ad an li b o'lishi m um kin. C hunki, u la rn in g
1/64 oltita d o m in an t noallel genlarga, 6/64 tasi b e sh ta dom i­
n a n t noallel g en larg a, 15/64 ta si to 'r tt a d o m in a n t noallel
g enlarga, 20/64 u ch ta d o m in an t noallel genlarga, 1 5 /64 ik­
k ita d o m in a n t noallel genlarga, 6/6 4 b itta d o m in an t noallel
genga, b itta si faq at retsessiv noallel g enlarga ega bo'lad ilar.
S h u n d a y qilib, k u m u ly ativ polim eriyada yuqorida b ay o n qilin ganidek, d o m in a n t g en lar soni genoti pda q an c h a lik k o 'p
b o 'lsa , b e lg in in g ro 'y o b g a ch iq ish i d a ra ja s i k u ch li b o 'la d i.
B o 'y n in g b a la n d lig i h am d o m in a n t p o lim er g e n la r so n ig a
bog'liq.
www.ziyouz.com kutubxonasi
M o d if ik a t o r g e n la r . O rganizm genoti p id a asosiy g e n la rd a n ta s h q a ri u la r fao liy atin i idora e ta d ig a n , y a ’ni t a ’sirin i
k u ch ay tirad ig an yoki su say tirad ig an m odifikator g en lar m a v ­
jud. B unday h o latlard a belgining shakllanishiga «asosiy» g en ­
lar bilan bir q ato rd a m odifikator genlarga misol qilib, b ra x i­
d ak tiliy a b arm o q lam in g k attalig ig a ta ’sir etu v c h i m o d ifik a­
to r genlarni k o 'rsatish m um kin.
B rax id ak tiliy an in g b ir q an ch a b a rm o q la m i k o ‘p q isq arish id an to rtib , k am qisqarishigacha sh ak llari bor. B arm oqlari
qisqa o d am larn in g k o 'p ch ilig i g etero zig o ta sa n a la d i. B ra x idaktiliyali o d am lar sh ajara sin i o 'rg an ish tu fa y li m o d ifik ato r
retsessiv gen gomozigota holatda bo'lganda b arm o q lar keskin
qisqarishiga, N m od ifik ato r d o m in a n t geni k am ro q q isq arishiga olib kelishi k u zatilg an . S h u n g a b in o an b ra x id a k tiliy a
kuchli odam lar g en o tip in i Вbnn, kuchsizroq barm oq q isq ari­
shi b o 'lg an b ra x id a k tiliy a la r g en o ti pi Bb N n yoki Bb NN,
barm og'i q isqarm ag an sh ax slar g en otipini bbnn, bbNn va bb
NN deb izohlash lozim.
P le y o t r o p iy a noallel g enlarning o'zaro t a ’sir etish hodisasi
h a r b ir organizm ning sh ax siy ta ra q q iy o tid a genoti p n ing b ir
b u tu n lig in i, g e n la rn in g b ir - b iri b ilan u zv iy a lo q a d o rlig in i
bildiradi. S hu bilan birgalikda gen bilan belgilar orasidagi u ch in ­
chi xil m u n o sab ati, y a ’ni b ir gen b ir v a q tn in g o'zid a k o 'p
b elg ilarg a t a ’sir etish i m u m k in lig id an d alo lat b erad i. M an a
s h u n d a y g e n la rn in g k o 'p to m o n lam a b elg ila rg a k o 'rs a tg a n
t a ’siri p le y o t r o p i y a d eb n om lanadi. O d am lard a p ley o tro p iy a
albinizm hodisasid a k o 'zg a yaqqol ta sh la n a d i. O d a td a te ri,
soch, ko'zning ran g li bo'lishi m e l a n in p ig m e n t i bilan aloqa­
dor. M elanin p ig m en ti te rid a, sochda q an ch alik k o 'p sin tezlansa, u la r s h u n c h a lik q o ra m tir ra n g d a b o 'la d ila r. M elanin
pigm entining sintezlanishi ko'p bosqichli ja ra y o n bo'lib, u fe ­
nilalanin am inokislotaning tirazinga aylanishi, u n d an esa m ela­
nin pigm entining sintez qilinishi bilan aloqador. B u ja ra y o n ­
d a fenilalanin 4 -g id ro k silaza tiro zin aza fe rm e n tla ri ish tiro k
etadi. A n a sh u f e rm e n tta rd a n tiro z in a z a fe rm e n tin in g sin tezida ishtirok etad ig an gen m u tatsiy a g a u c h ra g a n taq d ird a,
bu ferm e n t o'z fao liy atin i b a ja ra olm agani sababli, m elanin
p ig m en ti te rid a , so ch d a, k o 'zn in g k a m a la k p a rd a s id a h am
hosil bo'lm aydi. B inobarin, albinizm : m elanin pigm entini hosil
www.ziyouz.com kutubxonasi
etishgacha bo'lgan bosqichda m elanin pigm entini sintez qilish
uch u n za ru r m oddaning retsessiv genning gom ozigota h o lat­
da bo'lish natijasid ir. O dam larda M orfan kasalini hosil e tu v ­
chi d o m in an t gen uchraydi. Bu gen d o m in an t holatda od am ­
lard a bir v aq tn in g o'zida oyoqlarning, ayniqsa, q o ‘l b arm o q la rin in g u zay ish ig a va k o 'z g a v h a rin in g x ira la sh ish ig a olib
keladi. P leyotro p iy ag a y a n a b ir misol: d astlab afrik a lik lard a
kuzatilgan o 'r o q s im o n a n e m iy a xastaligidir. Bu xastalik qondagi
eritro tsitlarn i yum aloq em as, balki o'roqsim on shaklda bo'lishi
bilan aloqador. Bu gen allellari gomozigota holatda bo 'lg an d a
e r itr o ts itla r kislo ro d ta s h is h x o ssasin i y o 'q o ta d i, n a tija d a
tu g 'ilg an bolalar havo yetishm aganligi tufayli tezda o'ladilar.
M azkur gen alleli geterozigota holatida o'roqsim on shakldagi
e ritro tsitla r qism an yuzaga keladi va kislorod tash ish g a u n ­
ch alik p u tu r y etm ay d i. O 'ro q sim o n an em iy a alleli b o 'y ich a
getero zig o ta b o 'lg an s h a x sla r b ezgak kasali bilan k a m o g ‘riydilar, y a ’ni bu gen o d am lard a bir tom ondan z a ra r k eltirsa
(o'roqsim on anem iya), ikkinchi tom ondan foydali belgini (bezgakka chidam lilik) k eltirib chiqaradi.
E P IS T A Z
VA
P O L IM E R IY A
B O 'Y IC H A
M A SA L A L A R
E P IS T A Z
I z o h . A k sa riy a t odam larda qo'l b arm oqlari beshta, ayrim o d a m ­
larda esa b esh ta d a n ortiq ch a b o 'lish i m u m kin.
Bu polidaktiliya hodisasidir.
1 - m a s a la . B arm oq soni 6 ta bo'lgan yigit, b arm o q lari 5 ta
b o 'lg an qizga uylandi. B olalarning b a ’zilari 5 ta, b a ’zilari 6
barm oqli bo'lib tug'ildilar. O ta-o n a va farzan d larn in g g en o ti­
pini aniqlang.
2 - m a s a la . Besh barm oqli yigit va qiz nikohidan 6 barm oqli
farzan d lar tug'ildi. O ta-o n a va farzandlar genotipini toping.
3 - m a s a l a . G e n o ti pi h a r xil b o 'lg a n e r k a k v a a y o ld a n
tu g 'ilg a n to 'r tta farzan d in in g u ch tasi besh barm oqli, b itta si
olti b a rm o q lid ir. O ta -o n a va b o la la rn in g g e n o tip i q a n d a y
bo'lg an ta q d ird a sh u n d ay farzan d lar tug'iladi?
I z o h . T a r ix d a B o m b e y f e n o m e n i d eb n o m o lg a n h o d isa
ta fs ilo ti q u y id a g ic h a . B ir in c h i qon g u r u h ig a eg a y ig it u c h in c h i qon
www.ziyouz.com kutubxonasi
g u r u h li q iz g a u y la n g a n d a , b ir in c h i qon g u r u h li q iz tu g 'ilg a n . U
b a lo g 'a tg a y e tg a c h , ik k in c h i qon g u r u h li y ig itg a tu r m u sh g a ch iq ib ,
ik k ita qiz tu q q a n . U la r n in g biri b ir in c h i, ik k in c h is i to 'r tin c h i qon
g u r u h li b o 'lg a n . B u g 'a y r ita b iiy h o d isa a d a b iy o tla r d a b ir n e c h a
m a ro ta b a ta k r o r la n g a n lig i qayd q ilin a d i. B a ’zi bir g e n e tik la r b u
g 'a y r ita b iiy h o d is a n i r e ts e s s iv e p ista z g e n la r i qon g u r u h in i b e l­
g ilo v c h i A v a В g e n la r ta ’s ir in i y o 'q o tis h i b ila n tu s h u n tir a d ila r .
S h u ta x m in n i e ’tib o r g a olib:
4 -m a sa la . Y u q o rid a q ay d etilg an B om bey fen o m e n id ag i
odam larning uch avlodining gen o tip in i aniqlang.
5 -m asala. U ch in ch i avloddagi b irin ch i qon g u ru h ig a ega
qiz sh u n d ay genoti pga ega bo'lgan yigitga tu rm u sh g a chiqsa,
q anday qon g u ru h li farzan d lar tu g 'ilish ehtim oli bor?
6-m asala. A g ar uchinchi avloddagi ikkinchi qiz (uning qon
g u ru h i birinchi) ep istatik geni bo'yicha geterozigota, to 'rtin c h i
qon g u ru h li y ig itg a tu rm u sh g a chiqsa, fa rz a n d la rin in g qon
g u ru h i q an d ay bo'lish ehtim oli bor?
P O L IM E R IY A
I z o h . O d a m la rn in g b o 'y in in g u z u n lig i (180 sm ) 3 ju ft p o lim er
ta ’sirli d o m in a n t, p a stlig i (150 sm ) esa u ch ju ft r e tse ssiv g en la r g a
bog'liq.
7 -m asala. U ch ju f t geni b o 'y ich a g etero zig o ta o d a m la r­
ning bo'yining uzunligini aniqlang.
8-m asala. O 'rta bo'yli erk ak va p a st bo'yli ay o ld an 4 ta
farzand tug'ildi. U larning bo'ylari 165, 160, 155, 150 sm. O ta
va on aning g en o tip in i va bo'y uzunligini toping.
9-m asala. A frikalik qora tanli n e g r erk a k va ovro 'p alik oq
tanli ayol turli o ta -o n a la r nikohlaridan tu g 'ilg an m u la t yjgit,
m ulat qizga uylansa, ularning farzan d lari g en o tip in i va fen o tipini aniqlang.
B E L G IL A R N 1N G R IV O J L A N IS H ID A G E N L A R N IN G
O'ZARO T A ’S IR I B O 'Y IC H A T E S T T O P S H IR IQ L A R
1. G en la rn in g o 'za ro ta ’sir e tish u s u lla r in i top in g.
1. K om plem entar.
2. P leyotropiya.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3.
4.
5.
A
P olim eriya.
B irikkan holda irsiylanish.
Epistaz.
- 1,2,3;
В - 2,4,3;
С - 1,3,5;
D - 1,2,5;
E - 2,3,5.
2. G e n la r n in g o ‘zaro k o m p lem en ta r ta ’siri nim a?
A. Bir allel gen ning, ikkinchi noallel gen ga nisbatan dom i­
n a n t bo'lishi.
B. Bir belgining rivojlanishida ikki yoki ko'proq g en n in g bir
xil ta ’sir qilishi.
C. B ir gen nin g bir necha belgin in g rivojlanishiga ko'rsatgan
ta ’siri.
D. Ikkita yoki ko'proq noallel gen lar ta ’sirida y a n g i b elg i­
ning rivojlanishi.
E. A lle l gen larn in g b irining ikkinchisi u stid an d om in an tlik
qilishi.
3. G e n la r n in g o'zaro e p ista tik ta ’siri (2-topshiriqdan).
4. G e n la r n in g o'zaro p olim er ta ’sir i (2-topshiriqdan).
5. G e n n in g ko'p tom on lam a ta ’sir i (2-topshiriqdan).
6. G e n la r n in g o'zaro ta ’sir in i k o m p le m en ta r x ilid a ik k i n o a lle l
g e n b o'y ich a g e te r o z ig o ta o rg a n izm la r ch a tish ish id a n h o s il b o'lgan
d u ragaylar a v lo d id a ro'y b erad igan x ilm a x illik :
A - 9:6:1 9:3:3:1.
В - 12:3:1 9:6:1.
С - 12:3:1 13:3.
D - 15:1 1:4:6:4:1.
E - 13:3 9:3:3:1.
7. G e n la r n in g o'zaro ta’sirini ep istaz x ilid a ikki n oallel g e n bo'yicha
g e te r o z ig o ta li o rg a n izm la r c h a tish ish id a n h o sil bo'lgan d u ra g a y la r
avlo d id a g i x ilm a x illik (6-topshiriqdan).
8. G e n la r n in g o'zaro ta ’sirin i p o lim er x ilid a n o a lle l g e n b o'yich a
g e te r o z ig o ta li o rg a n izm la r c h a tish ish id a n h o sil b o ig a n d u ra g a y la r
a vlo d id a g i x ilm a x illik (6-topshiriqdan).
9. X o ld o r to 'tila rd a p atn in g y a s h illig i A -В , havo r a n g lig i A-bb,
www.ziyouz.com kutubxonasi
sa r iq lig i aa-B, o q lig i aabb g e n la r g a bog'liq. Ik k ita d o m in a n t g e n ii
g e te r o z ig o ta x o ld o r to'tilar c h a tish ish id a n b irin ch i a v lod d a fe n o tip
b o'y ich a x ilm a x illik nisbati:
A.
B.
C.
D.
E.
9
9
9
9
9
yashil, 3-qora, 3 oq, 1 havorang.
yashil, 3 havorang, 2 sariq, 2 oq.
yashil, 3 havorang, 3 sariq, 1 oq.
havo rang, 3 yashil, 3 sariq, 1 oq.
sariq, 3 havorang, 3 yash il, 1 oq.
10. O dam larda qaysi b e lg ila r k o m p lem en ta r u su ld a irsiylan ad i?
A.
B.
C.
D.
Jins, b om b ey fenom eni.
T erining qora rangi, soch n in g jingalakligi.
T ug'm a karlik, jins.
Teri p igm en tatsiyasi, b o'y n in g balandligi.
11. O dam larda qaysi b e lg ila r e p ista z u su ld a irsiy la n a d i (10-top shiriqdan)?
12. O dam larda qaysi b e lg ila r p o lim eriy a u su ld a ir siy la n a d i (10topshiriqdan)?
13. G en la rn in g o'zaro ta ’sirin i q a y si xilid a F t o ta -o n a o r g a n izm ig a
o'xsh a m a g a n y a n g i b elg i riv o jla n a d i?
A.
B.
C.
D.
E.
K om plem entar.
Epistaz.
Polim eriya.
Pleyotropiya.
D iduragaylarda.
www.ziyouz.com kutubxonasi
V
BOB
BIRIKKAN HOLDA
IRSIYLANISH
G enetika fani rivojiga ju d a ko 'p olim lar hissa qo'shganlar.
A n a sh u n d ay olim lardan biri T.M organ va uning shogirdlaridir. Bu olim o'z shogirdlari bilan genlarning av lo d d an -av lo d ­
ga birikkan holda irsiylanish hodisasi m utloq em as, balki nis­
biy ekanligini, jins va xrom osom alarga bog'liqligini isbotladi
h am d a birinchi m aro tab a genlar x aritasini tuzish, xrom osom a­
lar nazariyasini y aratish g a m u v affaq bo'ldi. V bobni o 'rg an ish
m obaynida sizlar bu h aq d a kerakli bilim larni o'zlashtirasiz.
13-§. MORGAN QONUNI
H ar b ir organizm da g en lar soni ko'p, x rom osom alar soni
esa nih o y atd a ozchilikni tash k il etadi. C hunonchi, od ap i h u ­
ja y ra sid a 80 m ingga yaqin gen bo'lib, x rom osom alar esa 46
tadir. B undan h a r b ir xrom osom ada b ir gen em as, balki ko 'p
g en jo y lash g an d eg an xulosaga kelish m um kin. O d a td a b ir
xrom osom ada jo y lash g an g en lar m ajm u asi g e n l a r n i n g b i r i ­
k is h g u ru h i d eb nom lanadi. G en larn in g birikish g u ru h i x ro ­
m osom alarning gaploid to 'plam iga teng. G enlarning b irik k an
holda irsiylanish in i d a stla b ingliz g en etig i P e n n e t ta s v irla b
berdi. Bu hodisani u genlarning b ir-b irig a «tortilishi» d e b a ta di. A m erika gen etig i T.M organ o'z sh o g ird lari bilan g e n la r­
ning b irik k an holda irsiylanishini atro flich a o 'rg an d i h am d a
b irik k an holda irsiylanish qonunini ixtiro etdi. A gar M endel
o'z ta d q iq o tla rin i n o 'x a t o'sim ligi u stid a olib b o rg a n bo'lsa,
T .M organ va sh o g ird larin in g ta d q iq o t o b y ek ti b o 'lib, kichik
m eva pashshasi-drozofila m elanogaster hisoblanadi. T.M organ
tadqiqotlarining birid a drozofilaning ta n a rangi va q a n o t shakli
irsiylanishi o'rganildi.
T an a si kulran g , qanoti norm al drozofila bilan ta n a s i qora,
q an o ti k alta drozofila ch atish tirild i. U larn in g c h a tish ish id a n
hosil bo'lgan Fj d u rag ay larn in g ta n a s i k u lran g , q an o ti n o r­
m al ekanligi m a ’lum bo'ldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
P
g en
a
a
В
b
b
NQ
a
QT
A
NQ
a
В
b
A
A
В
X
F,
fe n
gen
KT
A
X
В
F2
fe n
gen
b
Q ‘T
A
NQ
A
QT
A
NQ
a
QT
A
NQ
a
В
В
В
b
В
b
QT
a
QQ
a
b
I z o h . k u lra n g tan a — KT
n orm al qanot — NQ
qora ta n a — QT
k a lta q a n o t — QQ
Binobarin, ay tib o 'tilg an b u ikki belgi d o m in an t qora ta n a ,
k alta qanot belgilar esa retsessivdir. A gar birinchi avloddagi
e rk a k va u rg 'o c h i d ro zo filalar o‘zaro c h a tish tirilsa , u la rd a n
olingan ikkinchi avlodi 3 /4 d u rag ay lard a k u lran g ta n a , n o r­
m al qanot, 1/4 larn ik id a esa qora ta n a , k alta qan o t belgilari
rivojlandi. Bu hodisa y u qoridagi ikki ju ft belgi F 2 da birik k an
holda irsiy lan g an lig id an d a lo la t b erad i. B u n d a y n a tija k u l­
ra n g ta n a — (A), n o rm al q a n o t (B) g e n la rn in g gom ologik
xrom osom alarning b irid a q o ra ta n a (a) q an o tn in g kaltaligini
(b) ifoda qiluvchi g en lar ikkinchi gomologik xrom osom ada joylashganligidan dalolat beradi.
T ajribadagi o ta -o n a va birinchi, ikkinchi avlod d u ra g a y la r in i f e n o tip v a g e n o t ip la r i n in g if o d a la n is h i y u q o r id a
k o 'rsa tilg an .
K o 'rin ib tu rib d ik i, c h a tis h tiris h d a q a tn a s h g a n o ta -o n a
drozofilalar ikki ju f t belg ilari bilan fa rq la n sa la r h a m d id u ragaylarnikiga o 'x sh ash F 2 d a to 'r tta fen o tip sinf em as, balki
ik k ita fen o tip sinf hosil bo'lgan. B u n d ay irsiy lan ish g en lar­
ning to'liq b irik k a n holda irsiy lan ish i d eb n o m lan ad i. G en­
la rn in g to 'liq b ir ik k a n h o ld a irs iy la n is h h o d isa si, ta h liliy
ch atish tirish d a d o m in a n t belgili organizm ota, retsessiv bel­
gili o rg an iz m o n a s ifa tid a ta n la n g a n d a a y n iq sa n a m o y o n
b o 'lad i, y a ’ni
www.ziyouz.com kutubxonasi
P
gen
A
a
В
b
a
a
b
b
KT
A
NQ
a
^ QT
a
QQ
a
В
b
b
b
X
FB
fe n
gen
9
Binobarin, tahliliy ch atish tirish d a 50% ota, 50% o n a o r­
ganizm ga o 'xsh ash drozofilalar rivojlanadi. Bu hodisa k u lran g
geni bilan norm al qanot geni b ir allelda, qora ta n a geni bilan
k alta qan o t geni ikkinchi allelda joylashganligidan dalolat b e­
radi. M odomiki b ir xrom osom a allelida ikkita gen joylashgan
ekan, u la r ta ’sirid a rivo jlan ad ig ari belgilar av lo d larg a b irik ­
k an holda beriladi.
fe n
g en
fe n
g en
k a ta r a k ta
polid ak tiliy a
К
k a ta r a k ta
p o lid ak tiliy a
К
bunda: к — no rm al ko'z
p - 5 barm oq
k a ta r a k ta
5 barm oqli
К
К
k a ta r a k ta
p o lid ak tiliy a
К
к
К
к
n o rm al ko'z
polid ak tiliy a
к
к
P
P
P
P
P
P
p
B elg ila m in g b irik k a n ho ld a irsiy lan ish i o d a m la rd a h am
u c h ra y d i. M asalan, k a t a r a k t a va p o l i d a k t i l i y a x a s ta lik la ri
bo'yicha digeterozigota erk ak va ayol (agar u la rn in g h a r ikkisi k a ta ra k ta (K) xastaligini o n ad an , polidaktiliyani (P) otad an
olgan bo'lsalar) nikohidan tu g 'ilg an farzan d lard a (krossingover
k u z a tilm a g a n h o ld a ) b e lg ila m in g r iv o jla n is h i y u q o r id a
k o 'rsa tilg a n .
Bu m isolda k a ta ra k ta va 5 barm oq genlari b ir xrom osom a,
norm al ko'z va polidaktiliya genlari ikkinchi gom ologik x ro ­
m osom ada joylashganligi u ch u n b irik k an holda irsiy lan ish n i
k o 'rish m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi
K rossingover. T a b ia td a g e n la r to'liq b irik k a n ho ld a a v ­
lo d d a n -a v lo d g a b erilish i k a m d a n -k a m u c h ra y d ig a n h o d isa
san alad i. G enlarn in g to'liq b irik k an holda irsiylanishi hozircha drozofila m eva pashshasi va tu t ipak q u rtid a aniqlangan.
Bu ikki organizm tu ri jins jih a td a n geterogam eta h iso b lan a­
di. Drozofila m eva p ashshasida erk ak organizm , tu t ipak q u rti­
da u rg 'o ch i organizm g etero g am etad ir. B inobarin, g e te ro g a ­
m eta organizm larda to'liq birik k an holda irsiylanish k u zatila­
di va 2 xil gam eta hosil bo'ladi.
:
q:d:i : b- :o
bd: ж
k t nq
P (F j)
A
В
q tq q
ID
d
G a m e ta la r n o k ro ssin g o v er
A
В
k t nq
qt qq
a
a
Ъ
b
I
41,5%
A
krossingover
a
41,5%
k t qq
Ai
8,5%
b
q t nq
8,5%
A gar ona organizm sifatid a drozofilada F ; d u rag ay i, ota
organizm sifatida qora ta n a k a lta qanotli drozofila olinsa, u
holda belgilam ing b irik k an holda irsiylanishiga qism an p u tu r
yetadi. B unday tahliliy ch atish tirish d a o n a organizm 4 xil ga­
m e ta hosil qiladi. Ik k ita g a m e ta o ta va o n a g a m e ta la rig a
o'xshash, ikkita g am eta u larning g am etalarid an farqli rav ish ­
da .b ittad an ota va o n a g en larin i o'zida m u jassa m lash tirg an
bo'ladi.
T ahliliy c h a tis h tiris h d a y u q o rid a g i ta s v irla rd a k o 'rsa tilganidek xuddi d id u rag a y larg a o 'x sh ash to 'r t xil fen o tip ik d ro ­
zofilalar rivojlanadi. S h u n g a q aram ay , b u to 'r t xil fen o tip ik
sinf M endelning uchinchi, y a ’ni b elg ilam in g b ir-b irid a n m us­
taqil holda avlodlarga berilish qonunini tasdiqlam aydi. C hun­
ki, M endelning u c h in c h i q o n u n ig a b in o an d id u r a y ta h liliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
c h a tis h tiris h d a fe n o tip ik s in fla r te n g m iq d o rd a 25%:25%:
:25%:25% d an yoki 1:1:1:1 n isb atd a bo'lishi kerak. S x em ad an
k o 'rin ib tu r ib d ik i, d ro z o fila m e v a p a s h s h a s id a g i ta h liliy
ch atish tirish d a ota va o n ag a o 'x sh ash in d iv id lar ko'pchilikni
(83%), o ta -o n a g a o 'x sh am ag an lar esa, ozchilikni (17%) ta sh ­
kil etadi. B unday hodisa o'z-o'zidan b elgilam ing b irik k an holda
irsiylanishini tasdiqlaydi. L ekin o ta -o n a g a o 'x sh ash individlarni 50% b irm u n ch a kam ligi, ona organizm ida o ta -o n a xrom asom alarning m eyozning reduksion bo'linishini profazasida
o'zaro konyugatsiyasi, so 'n g ra ajralishi n atija sid a ay rim v aq tla r d a u la rd a g i g e n la rn in g o 'rn i a lm a s h is h i b ila n izo h la­
nadi. Gomologik xrom osom alardagi gen larn in g o'rin alm ashi­
shi k r o s s in g o v e r ( inglizcha crossingover — ayriboshlash) deb
ataladi.
K rossingover hodisasiga odam dagi belgilam ing irsiylanishi
bo'yicha h am misol keltirish m um kin. A niqlanishicha o dam ­
larda d a l t o n i z m - d va s h a p k o ‘r lik - sh (qorong'ida ko'rm aslik)
genlari X jinsiy xrom osom a orqali avlodlarga beriladi. U shbu
g en lar orasidagi m asofa 40 m org an id g a teng. F a ra z qilaylik
otasi daltonik, onasi sh a p k o 'r bo'lgan oilada tu g 'ilg an norm al
k o 'ra d ig a n qiz, h a r ikki belgi b o 'y ich a n o rm al y ig itg a t u r ­
m u sh g a ch iq q an . X o tin n in g f e n o tip id a n m a ’lum b o 'la d ik i,
d alto n izm gen i h am , s h a p k o 'rlik geni h a m re ts e s s iv holda
av lo d d an -av lo d g a o 'tadi. A n a sh u n ik o h d a n tu g 'ilg a n b o la­
larda m azkur ikki belgi sh u n d ay rivojlanadi.
1 2 -ja d v a l
\ c f
9
•Sh
0,5
D
0,15
sh
sog ‘
D
D
\
0,5 ,D
^
0,3
0,3
d
SH
sog'
0,15 D
d
Sh
Sh
Sh Sh
shap ko' r
daltonik
0,15 D
0,15 d
sh
7
Sh
D
0,2
SH
sog'
0,10 D D
S h Sh
sog'
0,10 E
7
Sh
’7
0,2
d
sh
sog'
0,10 D
d
sh
Sh
Shap кo‘r , dalt.
0,10 d
sh 7
Ja d v a ld a n k o 'rin ib turib d ik i, sh u oilada tu g 'ilg a n b arch a
qizlar h a r ikki belgi bo'yicha sog'. Lekin ularning y arm i ikki
www.ziyouz.com kutubxonasi
xil hastalik genining birini tashuvchisi hisoblanadilar. 10 foiz
o‘g ‘il bolalar h am daltonik, ham sh ap k o 'r, 10 foiz sog‘ hisob­
lanadi. 30 foiz o‘g ‘il bolalarning yarm i bir belgi bo'yicha xasta, y a ’ni yo sh ap k o 'r, yo daltonik bo'ladi. 10 foiz o 'g'il bola­
larning h am daltonik h am sh ap k o 'r bo'lishi X xrom osom alar
o rasid an kro ssin g o v er oqibatidir.
G e n e t i k x a r it a la r . G enetik x a rita d ey ilg an d a g e n la r g u ru h lan ish in in g a n a sh u g u ru h d a g en larn in g q an d a y izchillikda joylashganligi, u la r orasidagi m asofa tu sh u n ilad i. B irinchi
m a rta g en etik x a rita drozofila m eva p ash sh asid a T.M organ
va uning sh o g ird lari tom onidan tuzilgan. U lar g en larn in g g u ru h lan ish in i b irik k a n holda irsiylanish, g en lar orasidagi m asofani esa krossingover hodisasiga q a ra b belgilashgan. B irik­
k an holda irsiy lan ish d ag i k rossingover, y a ’ni F 2 o ta -o n a g a
o 'x sh am ag an d u ra g a y la r foizi g en etik x a rita d a m o rg an id b irli­
gi bilan belgilanadi. B u birlik M organning g en etik a fan i oldidagi xizm atlarini u lu g 'lash m aqsadida e ’tiro f etilgan. Hozirgi
d a v rg a kelib d ro z o fila d a n ta s h q a ri odam , sich q o n , q u y o n ,
tovuq, tu t ip a k q u rti, jo'xori, pom idor va boshqa o 'sim lik lar­
n in g g e n e tik x a r ita s i tu z ilg a n . B u h a q d a g i m a ’lu m o tla r
I.A .Z axarovning «G en etich esk iy e k a rti vissh ix organizm ov»
k ito b id a k eltirilg an .
O d am lard a d u ra g a y la rn i tah lil qilish y o rd am id a g en etik
x a rita tuzish qiy in b o 'lg an i sab ab li b o shqa u s u lla rd a n fo y ­
dalaniladi.
1 3-jad val
Odam b irinchi xrom osom asining genetik xaritasi_____ __________
M a rk er
Polim orfizm
G en timsoli
12-adenovirusning joylashish IS
A12M1
u chastkasi
12-adenovirusning joylashish IA
A12M2
u chastkasi
A12M3
12-adenovirusning joylashish IB
u chastkasi
AK2
2 - A d e n ila tk in a z a
AMY1
a - A m ilaza (so'lak bezlar)
+
AMY2
u- A m ilaza (p a n k ra tik )
III - A n titro m b in
AT3
Ko'z g a v h a rin in g p e refe rik
CAE
qa v atlarin in g x iralashishi
1 S h a r k o - M a r i- T u t kasalligi
CMT1
D lS l
DNK fra g m e n ti
D lZ l
3 - S atellit DNKsi
+
D om brok qon g u ru h i
Do
ELI
E liptotsitoz (R h bilan birikkan)
www.ziyouz.com kutubxonasi
Qism i
q42-»q43
M uq arrarlig i
В
P36
В
21
В
p te r —>32
p22.1—» q ll
p22.1—>ql 1
q23-»q25
D
D
D
В
D
P36
q i2
p
D
В
В
G
G
EL2
ENOl
FH
FU CA
Fy
GA LE
GBA
GDH
GUK1
GUK2
M TR
PE PC
PE K M
PG D
PGM 1
PK U 1
Rd
Rh
RN 5S
RPl
Sc
SD H
UG P1
U M PK
E lip to ts ito z (Rh bilan
b irik m a g a n )
1- Y enolaza
F u m a ra tg id ra ta z a
a - L - F ukozidaza
D affi qon g u ru h i
G
+
+
U D P G A L 4 - E p im eraza
N o rd o n P - g lyukozidaza
G ly u k o z o d eg id ro g en aza
1- G u a n ila tk in a z a
2 - G u a n ila tk in a z a
T e tra g id ro p te ro ilg lu ta m a tm e tilte ra n sfe ra z a
S P e p tid a z a
F o sfo fru k to k in a z a M su b b irlig i
F osfo g ly u k o n a td e g id ro g e n e z a
1 - F o sfo g ly u k o m u taz a
F e n ilk e to n u riy a
R a d in qon g u ru h i
R ezus qon g u ru h i
5S RN K
R e tin it
S s ia n n a qon g u ru h i
S u k sin a td e g id ro g e n e z a
U P D -g ly u k o zo p iro fo sf a taza 1
U rid in m o n o fo sfatk in az a
+
+
+
+
+
+
+
p36
q 4 2 -> q te r
p34->p32
p ie r —»q21
yoki q32-»
q te r
p te r —>p32
p i 1—»qter
p ter-* p 2 1
q32—>q42
q25 yoki q42
p. 32.1 —>q32
p ter-> p 3 4
P22.1
p34-»p22.1
p36-»p32
q42-»q43
p34—>p32
p 2 2 .1 -» q ter
q21-»q22
p32
D
D
D
D
D
В
D
D
D
В
D
В
D
D
P
В
D
G
D
В
D
D
U lar q u y id a g ilard a n iborat:
1. F — shajara usuli, m a’lum oila avlodlarida belgilam ing
birikkan holda irsiylanishi hamda xilma-xillanishini tahlil qilish
usuli. Shu usul bilan qonning ABO guruhlarining joylanishi
aniqlangan.
2. A AS usuli — oqsil molekulasida aminokislotalarning joy­
lanishi tartibini solishtirish.
3. CN usuli — xromosoma qismlari tashqi ko'rinishining
o'zgarishi va u bilan bog'liq holda fenotipdagi o'zgarishlarni
solishtirish. Bunga xromosomaning «mo'rt» qism larini, y a ’ni
krossingoverda qatnashuvchi va m utatsiyaga uchrovchi qism­
larining tahlili ham kiradi. G uruhlanishning m o 'rt qismlari
oilaviy genlar birikishini tadqiq qilishda belgi sifatid a foy­
dalaniladi.
4. RE usuli — restriksion tahlil va birikishning ayrim qism­
larining qayta ko'rilganligini tadqiq qilish.
5. OT — Sentromer xaritasining tahlili.
Hozirgi v aq tg a kelib, odam da b ir y arim m ingga y aqin gen -
www.ziyouz.com kutubxonasi
lar aniqlangan. Bu odam xrom osom asidagi um um iy g en lar so­
nining 1-5 foizini tashkil qiladi. O dam genom idagi eng yirik
va ko‘p o'rganilg an i birinchi xrom osom adir. 13-jadvalda m az­
k u r xrom osom ali g en lar x aritasi tark ib id ag i h a r xil oqsil sinf­
la r, fe rm e n tla r, qon g u ru h la ri, qon iv ish i, rezu s fa k to r n i
kodlaydigan g en lar bor.
G enlar x aritasid ag i ay rim gen xillari esa m olekulalarning
testlarid a q a tn a sh u v c h ila r hisoblanadi. G enetik x aritad a fa q a t
genlargina em as, balki ularning ko'pchiligining D NKdagi izchilligi ham ko'rsatilg an . Olib borilgan g en etik tad q iq o tlar n a ti­
jasida genlar p o lim o r f iz m i m a ’lum bo'ldi. Q ayd etilgan g en ­
larning ayrim larini testlash va u la r orqali odam lar oilasini ge­
netik tahlil qilish im koniyati tug'ildi. G enetik injeneriya ta ra q ­
qiyoti bilan hozirgi p ay td a odam ning to'liq genetik x aritasini
tu z ish d a b iro rta h a m te x n ik to 'siq yo'q. B iroq od am D NK
ko'lam ining nih o y atd a kattaligi tu fay li b u n d ay tadqiqot u ch u n
ko'p yillar z a ru r bo'ladi.
I r s i y a t n i n g x r o m o s o m a n a z a r i y a s i . 1902-1903 y illa rd a
am e rik a lik ta d q iq o tc h i S e tto n va g e rm a n iy a lik B overi b irb irid a n m u sta sn o irsiy o m illar (g en la r) x ro m o so m a lard a jo y ­
la sh g a n b o 'lish i m u m k in , d eb ta x m in q ild ilar. Bu g 'o y a ir ­
siy a tn in g x ro m o so m a n a z a riy a s in i y a ra tis h n i b o sh lab b e r ­
di. «G en» ib o ra s i 1909 y il d a n iy a lik olim I o g a n n s e n to ­
m o n id a n ilg a ri s u rilg a n . H u ja y r a b o 'lin a y o tg a n d a g e n la r
b ila n x ro m o s o m a la r x a t ti- h a r a k a tid a va g a m e ta la r hosil
b o 'lish id a u y g 'u n lik b orligi h a q id a g i g 'o y a h a m g e n la r x ro ­
m o s o m a la rd a jo y la s h g a n lig id a n d a lo la t b e ra d i. 1910 yili
T .M organ o'z sh o g ird la ri b ilan d ro zo fila m e v a p a s h sh a sid a
b elg ila m in g irsiy lan ish ig a oid ta jr ib a y a k u n la rin i ta h lil qilish
o rq ali gen b ilan x ro m o so m a lar o ra sid a b o g 'la n ish b o rlig in i
is b o tla d ila r h a m d a ir s iy a tn in g x ro m o s o m a n a z a r iy a s in i
ta jr ib a d a a so sla d ila r.
1913 yili B ridjes jinsiy x rom osom alar ta rq a lm a g an d a jins
bilan bog'liq holda b elgilam ing irsiylanishini o 'rganishiga asos­
lanib irsiyatning xrom osom a n aza riy asin i y a n a b ir m a ro tab a
isbotlab berdi.
S hunday qilib, yuqorida q ay d etilg an olim larning ta d q iq o tlari tufayli irsiy atn in g xrom osom a n azariy asi yaratildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Irs iy a tn in g x ro m o so m a n a z a riy a s in in g aso siy q o id a la ri
quyidagilar:
1. G enlar xrom osom alarda va m a ’lum izchillikda joylashgan.
G enlar irsiy jihatdan bir b u tu n va nisbatan turg'un.
3 . Bir xrom osom ada jo ylash gan gen lar birikkan holda irsiy­
lanad i va birikish guruh ini hosil etadi.
4 . G e n la r n in g b irik ish g u r u h i x ro m o so m a la rn in g gap loid
to'plam iga to'g'ri keladi.
5. G enlar birikishi bilan aloqador belgilar odatda avlod d an avlodga birgalikda irsiylanadi.
6. G e n la r n in g b irik ish i k r o ssin g o v e r ja ra y o n id a b u zilish i
m um kin. N atijada rek om b in at xrom osom alar hosil bo'ladi.
7. X rom osom alardagi genlar bir-biridan qanchalik uzoq jo y ­
lash gan bo'lsa, ular orasidagi k rossin gover foizi sh u n ch alik k at­
ta bo'ladi.
8. G enlarning birikishi va k rossingover hodisasi xrom osom a­
larda gen lar xaritasini tuzish im konini beradi.
2.
M o lek u ly ar biologiya fan in in g hozirgi ta ra q q iy o ti zam inida p ro k a rio t va e u k a rio t o rg a n iz m la rn in g x ro m o so m a n a ­
zariy asin i y a n a d a riv o jla n tirish im koni tu g 'ild i. Y aq in v a q tga q a d a r g e n la r irsiy a tn in g b o 'lin m as birligi d e b q a ra lg a n
bo'lsa, e n d ilik d a g en larn in g nozik tu zilishi va fao liy ati a n iq ­
langan. G e n la r rek o n , m u to n k ab i ta rk ib iy q ism la rd a n ta s h ­
kil to p g a n lig i, g e n la rn i k im y o v iy y o 'l b ila n s in te z q ilish
m u m k in lig i m a ’lu m bo'ldi. Bu so h ad a olingan m a ’lu m o tla r
irsiy a tn in g g e n e tik m a te ria li b ir b u tu n y ax lit v a uzlu k sizligini isbotladi.
T E ST T O P S H IR IQ L A R ID A N T O 'G 'R I JA V O B N I T O P IN G
1. G e n la r n in g b irik ish g u r u h i bu:
A - A utosom alarda joylash gan genlar.
В - Bir xrom osom ada joylash gan genlar m ajm uasi.
С - Jin siy xrom osom alarda joylash gan genlar.
D - G om ologik xrom osom alarda joylashgan genlar.
E - N ogom ologik xrom osom alarda joylashgan genlar.
2. O dam tan a h u jayralarid a g e n la r n in g n ech ta b ir ik ish g u r u h i
m avjud?
A - 22;
В - 23;
С - 20;
D - 24;
E - 1 8.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3. G e n la r n in g b irik k an h olda ir siy la n ish i q o n u n in i ix tir o q ilgan
o lim kim ?
A. Mendel;
B. Pennet;
C. Dubinin;
D. Morgan;
E. de Friz.
4. K r o ssin g o v e r h o d isa si bu:
A. X rom osom alar sonining ikki m arta ortishi.
B. X rom osom alar sonining ikki m arta kam ayishi.
C. G om ologik xrom osom alarning o'zaro ayrim q ism larining ■
alm ash inu vi.
D. G enlarning xrom osom alarda ko'chib yurishi.
E. G enlarning xrom osom alarda m uqim joylashishi.
5. G e n e tik x a rita n im a n i ifod alaydi?
1. G enlarning guruhlanishini.
2. G enlarning o'rin alm ashishini.
3. G uruhlanish da genlarning joylam sh tartibini.
4. G enlar sonining ortishini.
5. G enlar sonining kam ayishini.
6. G enlar orasidagi m asofani.
A - 1,3,5; В - 2,4,6; С - 1,4,5; D - 1,3,6; E - 2,5,6.
6. Odam lar g en etik xaritasin i tuzish da nim alarga e’tibor qaratiladi?
1. B elg ila m in g oila avlodlarida irsiylanishiga.
2. Oila a ’zolarida b elg ila m in g tahlil qilinishiga.
3. Oqsil m olekulasida am inokislotalarning joylashish tartibiga.
4. Oqsil m olek ulasin in g tuzilishiga.
5. X rom osom alar tashqi ko'rinishiga.
6. X rom osom alarning tashqi ko'rinishi o'zgarishiga va u bi­
lan bog'liq fen o tip ik o'zgarishlarga.
7. Birikishning ayrim qism lari qayta qurilganligining tahliliga.
8. X rom osom alarning hajm iga.
A - 1,3,5,7; В - 2,4,6,8; С - 1,3,6,8; D - 2,4,5,7; E - 1,3,6,7.
’
B IR IK K A N H O L D A IR S IY L A N IS H G A
D O IR M A SA L A L A R
I z o h . G e m o filiy a v a d a lto n iz m x a sta lig in i ta sh u v c h i g e n la r
r e tse ssiv bo'lib, X jin s iy x ro m o so m a g a b irikkan holda a v lo d d a n avlo d g a beriladi.
1 - m a s a la . O tasi gem ofiliya v a daltonizm bilan k a sa lla n ­
gan, onasi h a r ikki belgi b o 'y ich a sog' oilada tu g 'ilg a n qiz,
www.ziyouz.com kutubxonasi
sog‘ yigitga tu rm u s h g a chiqsa, bu n ik o h d a n tu g 'ilg a n fa rzandlarning fen o tip i q an d ay bo'lishi m um kin?
2 - m a s a la . O n asi daltonizm , otasi gem ofiliya bilan k asal­
langan ayol, daltonik va gem ofilik erk a k k a tu rm u sh g a chiqdi. Bu oilada h a r ikki belgi bilan kasallangan bolalarning tug'ilish
ehtim oli q an d ay ?
I z o h . D a lto n ik va sh ap k o'rlik h o sil q ilu v ch i g en la r re tsessiv
bo'lib, X jin siy x ro m o so m a orqali irsiy la n a d i.
3 - m a s a la . O nasi sh a p k o 'r, otasi d alto n ik b o 'lg an norm al
k o 'rad ig an ayol, ikki belgi b o 'y ich a sog' erk a k k a tu rm u sh g a
chiqsa, oilada h a r ikki belgi b o 'y ich a k asallan g an bolaning
tug'ilish ehtim olligini aniqlang.
I z o h . O dam larda re z u s-fa k to r va e r itr o tsitla r n in g sh a k lin i
ifod alovch i genlar autosom alarda birikkan holda bo'ladi. R ezus m an fiy
va e llip to tsito z d o m in a n t g en la rg a bog'liq.
4 - m a s a l a . N ik o h la n g a n e r u x o tin n in g b ir i ik k i b e lg i
b o 'y ic h a g e te ro z ig o ta b o 'lib , u o'z o ta s id a n o lg an b o 'lsa ,
uning tu rm u sh o 'rto g 'i ayolda rezus m u sb a t e ritro ts itla r n o r­
m al h o la td ad ir. M azk u r oiladagi b o la larn in g genoti p la ri va
fe n o tip la ri q a n d a y bo'ladi?
I z o h . K atarak ta va p o lid a k tiliy a a u to so m a la rd a jo y la sh g a n
d om in a n t g en la rg a bog'liq bo'lib, b irik kan holda a v lo d d a n -a v lo d g a
b eriladi. L ek in bu k a m c h ilik la r n in g g e n la r i ba’zan b irik m agan h o l­
da, y a ’n i katarak ta 5 barm oq g en i, p o lid a k tiliy a esa k o 'zn in g n orm al
k o 'rish i g e n b ila n b irgalik d a b o 'lish i m u m k in .
5 - m a s a la . Ikki belgi bo'yicha norm al erk ak o n asid an k a ­
ta ra k ta , otasidan esa polidaktiliya belgilarini olgan ayolga u y landi. U larn in g fa rz a n d la rid a b ir v a q td a k a ta r a k ta va p o ­
lidaktiliya belgili ham d a sh u ikki belgiga ega b o 'lm ag an yoki
k a ta ra k ta , yo polidaktiliyaga ega bo'lishi m um kinm i?
6 - m a s a l a . E rk a k n o rm a l, ay o l esa ik k i belg i b o 'y ic h a
geterozigota bo'lsa (Uning onasi polidaktiliya va k a ta ra k ta li,
otasi norm al bo'lgan), farzan d lard a bu belgilam ing riv o jlan i­
shi q an d ay bo'ladi?
7 - m a s a la . O n alari k a ta ra k ta bilan xastalan g an , o ta lari po­
lidaktiliyaga ega geterozigota erk ak va ayoldan tu g 'ilg an f a r ­
zan d lard a bu ikki belgining rivojlanishi to 'g 'risid a nim a deya
olasiz?
I z o h . O dam larda oyoq lard agi tirn o q la rn i ham da tizz a k osasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
k a sa lin i k e ltir ib ch iq a ru v ch i g en A B O qon g u r u h in i ifo d a lo v c h i gen
b ila n b irikk an bo‘lib, boshqa xro m o so m a d a rezus faktor va e lip to tsito zn i h o sil q ilu v c h i g e n jo y la sh g a n . O yoqdagi tirn oq lar kasali, e lip to tsito z h am d a rezu s m a n fiy d o m in a n t h olda irsiylan ad i.
8-m asala. E r-xotinning biri q ay d etilgan belgilar bo'yicha
geterozigota bo'lib, IV qon g u ru h ig a ega. U oyoqdagi tirnoq
kasalini h a m d a II qon g u ru h in i otasid an olgan. U ning t u r ­
m u sh o‘rto g ‘i b a rc h a retsessiv g e n la r b o 'y ich a gom ozigota
bo'lib, I qon g u ru h ig a ega. Bu nik o h d an tu g 'ilg a n farzan d larning fen o tip in i aniqlang.
9-m asala. E r-xotinning biri oyoqdagi tirnoq kasali bo'yicha
geterozigota va IV qon g u ruhlidir. Uning otasining oyog'idagi
tirn o q larid a k asallik b o 'lm ag an va u III qon g u ru h ig a ega
bo'lgan. N ikoh lan g an ikki o d am ning oyoqlaridan tirnoq sog'
------- va I q on g u r u h ig a ega bo'lib,—r e zus fa k to r va cllip to to ito z
bo'yicha geterozigota hisoblangan. Uning onasida rezus m a n ­
fiy va e llip to ts ito z k u zatilg an . Bu oilad ag i fa rz a n d la rn in g
fen o tip i q an d ay bo'ladi?
14 -§ . J I N S G E N E T IK A S I
O rganik olam ev o ly u tsiy asin in g m a ’lu m b o sq ich id a Y er
yuzida ay rim jinsli o rg an izm lar paydo bo'lgan. A y rim jinsli
organizm ning ta rix iy ja ra y o n d a paydo bo'lishi k a tta biologik
aham iyatga ega. H ar xil jinsli organizm larning o'zaro qo'shilishi
irsiy axborotning ko'payishiga, m u h it sharoitiga m oslashishiga imkon bergan.
Ch.D arvin aniqlashicha, o‘z-o'zidan ch atish ish biologik ji­
h a td a n ziyon, c h e td a n ch atish tirish esa foydalidir.
Jin s m uam m o si bilan odam zot q ad im d a n qiziqib kelgan.
Bu to 'g 'rid a xilm a-xil fik rlar, m ulo h azalar, fa ra z la r bildirilgan. F aqat g en etik a fani shakllanishi bilan bu m u am m o o'zining
ilmiy yechim ini topdi.
Jins — organizm larning g a m e ta la r hosil qilish orqali n a si
qoldirish, irsiy ax b o ro tn i k elg u si av lo d g a u z a tish n i t a ’m in ­
laydigan belgi v a xossalar m ajm uasi.
H a r xil jin s la r n i f a r q la n tir u v c h i b e lg i-x o s s a la r o d a td a
birlam chi va ikkilam chi jinsiy belgilarga bo'linadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
B irlam chi jinsiy belgilarga organizm larning ichki va tash q i
a ’zolari, u la rn in g rivojlanishini t a ’m inlovchi m orfo-fiziologik
xossalari kiradi.
Ikkilam chi jinsiy belgilar g a m e ta la r hosil etish d a q a tn a s h m a s a , e r k a k v a u r g 'o c h i o r g a n iz m la r q o 's h ili s h i n i v a
u ru g ‘lanishini t a ’m inlam asa h am jinsiy k o 'p ayishida bilvosita
rol o'ynaydi. J i n s iy d im o r f iz m , y a ’ni erk a k va u rg 'o ch i o rg a­
nizm lar orasidagi tafo v u t k o 'p g in a hayvon va o'sim liklardagi
singari o d am lard a h am ko'zga tash lan ad i. O dam ning ikkilam ­
chi jin siy b elg ilarig a — e rk a k la rd a soqol, m o 'y lo v bo'lishi,
skelet, g av d a tuzilishining yirikligi, to vushning yo'g'onligi va
b o sh q alar k irad i. U lar b irlam ch i jin siy o rg a n la r to m o n id an
ajra lg an g a rm o n la r t a ’sirida riv o jlan ad ilar.
J in s n i a n iq la s h n in g u ch : p ro g a m , e p ig am , sin g a m xili
m a v ju d . J in s n i a n iq la sh n in g p r o g a m xilida jin s u r u g 'la n g u n ch a m a ’lum bo'ladi. M asalan, b a ’zi b ir c h u v a lc h a n g la r,
k o lo v ra tk a la rd a u rg 'o c h i o rg an izm o d a td a yirik , sito p la z m a ­
ga b oy h a m d a m a y d a s ito p la z m a s i k a m b o 'lg a n tu x u m
q o 'y a d i. S ito p la z m a g a boy tu x u m h u ja y r a u r u g 'la n g a c h
u rg 'o ch i, m a y d a sitoplazm asi k am tu x u m d a n esa e rk a k o r­
ganizm riv o jla n a d i.
Jinsni aniqlash n in g e p ig a m xilida jins shakllanishi tash q i
m u h itg a bog'liq bo'ladi. Misol u ch u n , O 'rta Y er dengizi va
A tla n tik a o k e a n id a ta r q a lg a n x a lq a li c h u v a lc h a n g la r d a n
B o n e ll a V irid isn i olsak, o talan g an tu x u m h u ja y ra d a n riv o j­
la n g a n lic h in k a m u s ta q il h a y o t k e c h irsa , a k s in c h a u n in g
urg'ochi organizm ining jinsiy o rg an id a parazitlik qilib yashasa,
uning e rk a k jinsi hosil bo'ladi.
Jin sn i an iq lash n in g s in g a m xilida jins u ru g 'la n ish d a v ri­
da m a ’lum bo'ladi. Jinsni an iq lash n in g singam xili k e n g ta r qalganligini va am aliy a h a m iy a tg a ega ek an lig in i t a ’k id lab
o 'tish joizdir.
J i n s n i a n i q l a s h n i n g x r o m o s o m a n a z a r iy a s i. M endel ta jribasin in g k o 'rsa tis h ic h a , m o n o d u ra g a y la rn i tah liliy c h a tis h ­
tirish d a fe n o tip va g en o tip b o 'y ich a n isb at 1:1 b o 'ladi. A g ar
biz tu rli h a y v o n va o'sim lik tu rla rid a g i e rk a k va u rg 'o c h i
o rg an iz m la r n isb atin i olsak, s h u n g a o 'x sh a sh n a tija n i k o '­
ra m iz (1 4 -jad v a l).
www.ziyouz.com kutubxonasi
№
O rganizm lar xili
9
Cf
1.
O dam
49
51
2.
Ot
48
52
3.
Q oram ol
49
51
4.
Q o'y
51
49
5.
It
44
56
6.
S ichqon
50
50
7.
T ovuq
51
49
8.
O 'rdak
50
50
9.
K aptar
50
50
Jins foiz hisobida
Jad v ald ag i m a ’lum otlarga M endel qonunlari n u q ta i n aza rid an yondashib, o rg an izm lard ag i q a ra m a -q a rs h i jin slarn in g
b iri g o m o g a m e t a , ikkinchisi g e t e r o g a m e t a d e g a n x u lo sag a
kelish m um kin. B u n d ay m antiqiy xulosaning to ‘g ‘riligini d a st­
lab olim lardan K arl K orrens g en etik ek sp erim en t asosida isbotlab berdi. U qovoqdoshlar oilasiga k iruvchi bir uyli A bujaxil va ikki uyli tarv u zp alak o'sim liklarni ch atish tirib , ta jri­
ba o‘tkazdi. A g ar o n a o'sim lik sifatid a A bujaxil tarv u zi, ota
o'sim lik sifatid a ta rv u z p a la k olinsa, birin ch i avlod ikki uyli
bo'lib, ularning 50 foizi urg'ochi, 50 foizi erk ak o'sim lik bo'ladi.
A gar ikki uyli o'sim lik ta rv u z p alak ona, A bujaxil ta rv u z i ota
o 's im lik s if a tid a c h a tis h tir ils a , d u r a g a y la r n in g h a m m a s i
urg'ochi organizm lar bo'ladi. B u ta jrib a n atijasig a asoslanib,
ikki uyli ta rv u z p alak o 'sim liklarining erk ak o'sim ligi g e te ro ­
gam eta, onalik o'sim ligi esa gom ogam eta ekan, d eg an xulo­
saga kelindi.
1906 yili L. D onkaster tom onidan krijovnik k apalagi u sti­
da o'tkazilgan tajrib a h am ularni b ir jinsi gom ogam eta, ikkin­
chi jinsi geterog am etali ekanligi tasdiqladi. Biroq, g en etik ta d q iq o tlarn in g o 'zig in a hali jin sla rn in g g o m o g am eta v a g e te ­
rogam etali ekanligini isbotlash u c h u n y etarli em as edi. B un­
day fikr sitologik dalillar asosida o'z tasd ig 'in i to p g a n d ag in a
u to'laligicha e ’tiro f qilingan b o 'la r edi. Tez orada sitologlar
sperm atogenezda xrom osom alarning b ir ju fti hajm i va shakli
www.ziyouz.com kutubxonasi
bo'yicha bir xil em asligini aniqladilar. A n a sh u xrom osom a­
ning b ittasi u rg 'o c h i o rg an izm n in g b oshqa x ro m o so m alarg a
o'xshash ekanligi m a ’lum bo'ldi. Uni iks — « X » xrom osom a
deb nom ladilar. S h ak li va h ajm i b o 'y ich a fa rq qilgan o 'sh a
xromosoma ju ftin in g ikkinchisini igrek — « Y » xrom osom a deb
atay boshladilar. B irinchi m aro tab a xrom osom alarning s h u n ­
d a y ta rk ib i q a n d a la n in g b ir tu r id a h a m k o 'zg a ta sh la n d i.
Olingan dalillar ikki jinsli organizm larda xrom osom alar j i n s i y
x r o m o s o m a la r va t a n a x r o m o s o m a la r - a u t o s o m a la r d a n ta s h ­
kil topgan, deg an xulosa u ch u n asos bo'ldi. O dam h am b u n ­
d a n istisno em as, u n in g k a rio tip i 46 x ro m o so m ad an ib o ra t
bo'lib, 44 tasi erk a k va ayollarda a y n a n o'x sh ash , u la r a u t o s o m a la r yoki t a n a x r o m o s o m a la r i deyiladi. B ir ju f t x rom o­
som alar deb atalib, u ayollarda ikkita iks — XX, e rk ak lard a
b itta X va b itta Y xrom osom adan tashkil topgan. B inobarin,
ayollar jinsiy k o'payishi d av rid a b ir xil g am etalar (22 A +X )
ni hosil qilsa, erk a k organizm ikki xil (22 A +X ) va (22 A +Y )
gam etalarni hosil qiladi. D em ak, ayollar gom ogam etali, e rk a k ­
lar geterogam etali jins sanaladilar. M organ va uning sh o g ird ­
lari drozofila m eva pashshasida jins bilan b irik k an belgilarni
o'rganish n atijasid a jinsni aniqlashning xrom osom a n a z a riy a ­
sini y a ra td ila r. Bu n a z a riy a g a k o 'ra x ro m o so m alar o ta -o n a
belgi-xossalarining avloddan-avlodga o'tishini t a ’m inlovchi ir­
siyatning m oddiy asosigina bo'lib qolm ay, sh u bilan b irgalik­
da bo'lajak organizm larning jinsini ifodalashda h am asosiy rol
o 'y n a y d i.
Jinsni an iq lash n in g xrom osom a n a z a riy a si y a ra tilg a n d a n
so'ng bu sohadagi tad q iq o d lar jadal s u r ’a tla r bilan olib borildi
va yangi-yangi m a ’lu m o tlar to'plandi. M a’lum bo'lishicha, h a m ­
m a o rg a n iz m la rd a u rg 'o c h i o rg an izm g o m o g a m e ta , e r k a k
g etero g am eta em asligi, buning teskarisi bo'lishi h am k u zatil­
di. C hunonchi, q u sh la r va tan g a q an o tlilard a u rg 'o c h i o rg a ­
n izm lar g e te ro g a m e ta , e rk a k la ri esa g o m o g am eta ek an lig i,
h a s h a ro tla rn in g e rk a k la ri b itta , u rg 'o c h ila ri ik k ita X x ro m osom aga ega ekanligi aniqlandi. S hu bilan birga X X Y kariotip li drozofilalar u rg 'o ch i, XO k a rio tip lila r e rk a k o rg an izm
bo'lishi h am m a ’lum bo'ldi. Lekin o d am lard a X xrom osom a
n ech ta b o 'lish id an q a t’iy n aza r, Y xrom osom a e rk a k jin sn i
belgilashi m a ’lum bo'ldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
J i n s v a g o r m o n la r . H ar q a n d a y ayrim jinsli organizm tabia ta n qo‘sh jinsli — biseksual hisoblanadi. Em brion rivojlani­
shining dastlabki bosqichida jinsiy bezlar — g o n ad lard a erk ak
yoki urg'ochiga xos jinsiy ta fo v u tla r bo'lm aydi. Jin siy bezlar
— g o n ad lar ikki xil tash q i — k o r t ik a l va ichki — m e d u ly a r
q atlam d a n tuzilgan. R ivojlanish jaray o n id a «Y» jinsiy xrom o­
som ali hom ilad a k o rtik al q a tla m i y em irilib , m e d u ly a r q a t­
lam dan u ru g 'd o n rivojlanadi. XX genotipli hom ilada, ak sin ­
cha, m e d u ly ar q atlam yem irilib, kortikal q atla m d a n tu x u m ­
don shakllanad i. H om ilada u ru g 'd o n va tu x u m d o n sh ak llan g an d an so'ng u la rd a n ajra lg an gorm onlar t a ’sirida jinsiy org anlarning qolgan qism lari rivojlanadi. S u t em izuvchilar, sh u
ju m la d a n o d am lard a jin sn in g riv o jlan ish ja ra y o n i ikki bosq ic h d an ib o ratd ir. B irinchi b o sq ich d a jin sn i zigotaning x ro ­
m osom alar to'plam i, g o n a d la r n i jinsiy tab aq alan ish i belgilay­
di, o q ib a td a yo tu x u m d o n , yo u ru g 'd o n riv o jla n a d i. A g ar
u ru g 'd o n la r riv o jlan sa, u la r a jra tg a n te sto ste ro n gorm onini
em brion bo'yicha sirkulyatsiyasi tufayli som atik h u ja y ra la rn ing erk ak lik jinsi bo'yicha rivojlanishi ta ’m in lan ad i. M abodo
tu x u m d o n sh ak llan g an b o 'lsa, u holda te s to s te ro n gorm oni
ishlab chiqarilm aydi va n a tija d a som atik h u ja y ra la rd a u rg 'o chilik jins bo'yicha rivojlanish ro 'y beradi. D em ak, jins sh ak l­
lanishining birinchi bosqichida asosiy rolni jinsiy xrom osom a­
lar, ik k in ch i b o sq ich id a g o n a d la rd a n a jra tilg a n g o rm o n lar
o'ynaydi. A niqlanishicha, erk ak jinsining rivojlanishi X x ro ­
m osom a ta rk ib id a g i m ax su s g en g a bog'liq. C h u n k i, bu g en
ishtirokida sintez qilingan oqsil m olekulasi u rg 'o ch i va erk ak
jinsida regulyatorlik fu n k siy an i o'taydi. Bu oqsil m olekulasi Y
jinsiy xrom osom a geni t a ’siri tu fay li sintez qilingan te sto ste r­
on g arm o n i b ilan b irik ib , e ffe k to r rolini b a ja ra d i. A g ar X
xrom osom adagi m axsus gen m u tatsiy a g a u ch rasa, u holda Y
xrom osom a te sto ste ro n g o rm o n t a ’sirini sezm ay d i, n a tija d a
hom ilaning u ru g 'd o n i bilan b irg a, y etilm ay qolgan tu x u m d o n
hosil bo'ladi va erk ak g e n o tip b o 'y ich a XY k ario tip ig a egaligiga qaram ay, fen o tip jih a td a n ayol ko 'rin ish id a bo'ladi.
Jin siy gorm o n lar bosh m iy ag a h am t a ’sir etib , o d am lar­
ning x atti-h a ra k a tin i o 'zg artirish i m um kin. C hunonchi, hom ila d o r ayolga p r o g e s t e r o n g o rm o n i y u b o rilsa , tu g 'ilg a n qiz
b o la la r e rk a k s h o d a , y a ’ni k o 'p r o q o 'g 'il b o la la r o 'y in in i
www.ziyouz.com kutubxonasi
o 'y n a sh , yosh b olalarga en a g a lik qilishni y o q tirm aslik kabi
x islatlar nam oy o n bo'ladi.
1955 yili E ychvald va- S ilm serlar Y jinsiy xrom osom a n a zoratidagi H -Y a n tig en m av judligini ixtiro qildilar. C ham asi
H -Y a n tig en i h o m ilan in g d astla b k i «erkak» h u ja y ra la rid a n
ajratiladi. Hozirgi v aq td a H -Y re tse p to rla r g o n a d la rn in g ikkala
tu ri yuzasida borligi aniqlangan. Bu an tig en t a ’sirid a g o n ad lar keyinchalik u ru g 'd o n la rn in g rivojlanishiga olib keladi. A gar
H -Y an tig en in in g faolligi an ti H-Y zardobi to m o n id an n ey trallashtirilsa, u holda g o n a d la r tu x u m d o n n i hosil qiladi. K e­
yingi olingan m a ’lu m o tlarg a ko‘ra H-Y an tig en i Y jinsiy x ro ­
mosom a geni bilan em as, balki uning n azo ra tid ag i autosom a
g e n i to m o n id a n k o d la n a d i. B u g e n Y jin s iy x ro m o so m a
b o 'lm agan in d iv id lard a rep ressiy ag a u chraydi. K am d an -k a m
m u ta tsiy a la rd a Y jinsiy xrom osom a h u ja y ra la rd a u ch ram asa
ham , erk ak jins H -Y g en t a ’sirida sh akllanadi. Ehtim ol, b u n ­
d a y h o la td a Y jin siy x ro m o so m ad ag i H -Y a n tig e n i t r a n s lo k a t s iy a tu fay li au to so m ag a o 'tg a n bo'lishi m um kin. Ikkinchi
tom ondan oz m iqdorda h a m h u ja y ra d a H -Y geni bo'lsa, XX
jinsiy xrom osom ali in d iv id lar erk a k organizm bo'ladilar.
S hu n g a o 'x sh ash olingan m a ’lum otlar e rk a k jinsi fa q a t XY,
ayol jinsi fa q a t X X jinsiy xrom osom alar ish tiro k id ag in a em as,
balki au to so m alard a g i b a ’zi g en lar t a ’sirid a h a m sh ak llan ish id an dalolat beradi.
Jinsni ifodalashda jinsiy xrom osom alardagi g en lar joylanishini tahlil qilish m u h im ah a m iy a t kasb etadi. B u n d ay tahlil
od atda X va Y jinsiy xrom osom alarning izoxrom osom alarida
o'tkaziladi. Izoxrom osom alarning hosil bo'lish m exanizm i tu bandagi rasm d a k o'rsatilgan.
Uzilish
R ep lik atsiy a
ii
U zun yelkalarni va k alta
yelkalarning b ir-b irig a qo'shilishi
G enoti pi n o rm al X v a u zu n
hosil b o 'lg a n X izoxrom osom ali,
k a lta y e lk alarn in g b irlash ish id an
som ali shaxs ayol, lekin naslsiz
y elk alarn in g b irlash ish id an
s h u n in g d e k n o rm a l X va
hosil b o 'lg an X izoxrom o­
bo'lib riv o jlan ad i. Y jinsiy
www.ziyouz.com kutubxonasi
xrom osom aning uzun yelkasidan ajra lib fa q a t k alta y elk alar
hosil b o ‘lgan Y izoxrom osoma va norm al X xrom osom ali shaxs
e rk a k b o 'lib sh a k lla n a d i. K a lta y e lk a sid a n m a x ru m bo 'lib ,
fa q a t Y xrom osom aning uzun y elk alarid an ib o rat izoxrom osom ali va norm al X xrom osom ali sh ax s n asi b erm a y d ig a n
ayol organizm bo‘lib rivojlanadi.
A g a r ik k ita X x ro m o s o m a la rd a n b itta s i o 'z in in g k a lta
y e lk a sin i y o 'q o tib , u n in g o 'r n id a Y x ro m o so m a n in g k a lta
y elk asi o 'rn a s h g a n bo'lsa, b u n d a y k a rio tip li s h a x sla r n a si
b erm ay d ig an erk ak organizm bo'lib yetiladilar.
Y uqorida bayon etilgan m a ’lum otlar o d am lard a erk a k va
ayol jinsining q aro r topishi bir tom ondan X va Y jinsiy xrom osom alarga, ikkinchi to m o n d an u la rd a jo y lash g an g e n la r­
ga, u ch in ch i to m o n d an g o rm o n lar fao liy atig a b o g 'liq e k a n ­
ligidan dalolat beradi.
J i n s n i o l d i n d a n b i l i s h v a b o s h q a r i s h . J in s n in g p ay d o
bo'lishi, uni oldindan bilish va b o sh q arish to 'g 'risid a h a r xil
g ip o tezalar m avjud. U lard an biri K. Bridjes gi potezasidir. Bu
g ipotezaga binoan Y xrom osom a h am m a v aq t h am erk a k jinsini rivojlantirm aydi. Jinsni aniqlashda au to so m alar bilan jin ­
siy x ro m o so m alarn in g n isb a ti hal q ilu v ch i a h a m iy a tg a ega
bo'ladi. S hunga k o 'ra 2X : 2A g en o tip li organizm u rg'ochi,
IX : 2A li esa erkak, 2X : ЗА e rk a k bilan u rg 'o ch i o 'rtasid a
oraliq -in te rse k s bo'ladi. B inobarin, K .B ridjes gip o tezasi b o '­
yicha drozofilada e rk a k jinsini Y xrom osom a em as, balki X
jin s iy x ro m o so m a s o n ig a n is b a ta n a u to s o m a la r s o n in in g
ko'pchiligi hal qiluvchi ah am iy atg a ega bo'ladi. R. G oldshm idt
g ip o tezasig a bin o an tok ip a k q u r ti k ap alag id a jin sn i jinsiy
xro m o so m alar yoki u la rn in g au to so m a la rg a n is b a ta n em as,
aksincha, urg'ochi va erk a k k ap alak larn in g k u c h i belgilaydi.
C h a tish tirish d a q a tn a s h g a n e rk a k k ap alak k u c h l i , u rg 'o ch i
k ap alak k u c h s iz bo'lsa, av loddagi erk a k k a p a la k la r norm al,
u rg 'o ch ilar esa in t e r s e k s bo'ladi.
M artin g ip o tezasig a k o 'ra sp e rm a to z o id la r o ra sid a «qu­
yon» Y sperm atozoidlar va «toshbaqa» X sperm ato zo id lar bor.
Y sp erm ato zo id lar X sp erm ato zo id larg a q a ra g a n d a faolroqd irla r, biroq te zd a n o b u d b o 'la d ila r. A g ar tu x u m h u ja y ra
urug'lanishga ta y y o r bo'lsa, u holda uni a w a l Y xrom osom ali
sperm atozoid u ru g 'la n tira d i. M abodo tay y o r b o 'lm asa, uni X
www.ziyouz.com kutubxonasi
xrom osom ali sperm atozoid u ru g 'lan tirad i. Y oshlar seks bilan
tez-tez shug'ullan ish i oqib atid a yosh ju v o n n in g jinsiy yo'lida
Y jinsiy xrom osom ali sp erm ato zo id lar doim o b o 'lad i va t u ­
x u m h u ja y ra n i u ru g 'la n tira d i. Bir necha yildan keyin erk ak
ah y o n -ah y o n d a seks bilan sh u g 'u llan ish i sab ab li tu x u m h u ­
ja y ra n i «toshbaqa» X xrom osom ali sp erm atozoidlar u ru g 'la n tira d ila r va qiz b olalar tu g 'ilad i. Ingliz gen etig i D jeym sning
uqtirishicha, qiz yoki o'g'il bola tug'ilishi o ta -o n a tan asid ag i
gorm onlarning o'zgarishiga bog'liq. A gar ota va o n a ta n asid a
testosteron va esterogen gorm oni ortib ketsa o'g'il, g o n ad o t­
ropin gorm oni ortsa qiz tug'iladi.
G a rv a rd u n iv ersiteti olim lari Triversom va V illiard tax m inicha, su te m iz u v c h ila rd a jin sla r n isb atin i m o slanish m ex anizm lari bilan tu sh u n tirish m um kin. A gar c h atish tirish d a q a tn a s h g a n u rg 'o ch i jins k uchsizroq bo'lsa, k elg u sid a u rg 'o ch i
jins jism o n an b a q u w a t bo'lsa, erk ak jins tug'iladi.
G erm an iy alik M y u ller to 'p la g a n s ta tis tik m a ’lu m o tla rg a
k o 'ra o 'g 'il b o lalar k o 'p ro q ja m iy a td a y u q o ri m a v q e g a ega
b o 'lg a n o ilalard a tu g 'ila d i. J a m iy a td a m a v q e p a s t b o 'lg a n
o ila la rd a b u n in g ak si k u z a tila d i. F r a n s iy a lik L o r r e n va
S to lk o v s k iy la r jin sn i r e ja la s h tir is h u su lin i ta k lif q ild ila r.
U la rn in g fik rig a b in o a n a g a r ayol o 'g 'il k o 'r is h n i ix tiy o r
e tg a n b o 'ls a , h o m ila d o rlik b o s h la n is h id a n o ld in 6 h a f ta
m o b a y n id a a ch c h iq , n a t r i y va k aliy g a boy, s h o 'r o v q a tlar, a g a r qiz tu g 'ish n i x o h lasa ak sin ch a, su tli va k alsiy m ag niyga sero b o zu q alarn i is te ’m ol qilishi k erak . Qizli ayol o'g 'illi
bo'lm o q ch i bo'lsa, y u q o rid ag i p arh ez n i 3-4 oy d av o m e ttirish i lozim.
T E ST T O P S H IR IQ L A R ID A N TO 'G 'R I JA V O B N I A N IQ L A N G
1.
O dam lardagi ik k ila m c h i jin s iy belgilar:
1. Ichki va tashqi jin siy organlar.
2. Erkaklardagi soqol, m o'ylov.
3. A yol va erkaklar sk elet va gavda tuzilishidagi farqlar.
4. A yol va erkaklardagi tovu sh n in g o'ziga xosligi.
5. Erkak va ayollarning jin siy organlari tom on id an ajralgan
garm onlar.
A - 1,3,5; В - 2,4,5;
С - 1,2,3; D - 2,3,4; E - 3,4,5.
www.ziyouz.com kutubxonasi
2. O dam dagi b irla m ch i jin siy b e lg ila r (1-topshiriqdan).
3. J in sn i a n iq la sh n in g progam xili:
1. Y irik, sitoplazm aga boy tu xu m lard an urg'ochi organizm
yetilad i.
2. O talangan tu x u m hujayradan rivojlangan lichinka m u sta ­
qil hayot kechirsa.
3. M ayda, sitop lazm asi kam tu x u m la rd a n erkak organizm
yetilad i.
4. O talangan tu x u m hujayradan rivojlangan lichinka parazit­
lik qilib hayot kechirsa.
5. Jinsiy xrom osom alar orqali.
A - 1,3; В - 2,4;
С - 1,5;
D - 3,5;
E - 4,5.
4. J in sn i a n iq la sh n in g ep ig a m x ili (3-topshiriqdan).
5. J in sn i a n iq la sh n in g sin g a m x ili (3-topshiriqdan).
6. O rgan izm lard agi qaram a-qarshi jin s la r n in g biri g o m o g a m e ta,
ik k in ch isi g e te r o g a m eta e k a n lig in i isb o tla g a n olim lar.
1. T.Morgan.
2. K.Korrens.
3. Bridjes.
4. D onkaster.
A - 1,3; В - 1,4;
С - 2,4;
D - 2,3;
E - 3,4.
7. O d am larn in g erk a k jin s in i r iv o jla n ish ig a ta ’sir k o ‘rsa tu v ch i
om illar.
1. K artikal qatlam .
2. M edulyar qatlam .
3. X jinsiy xrom osom a.
4. Y jinsiy xrom osom a.
5. T estosteron gorm oni.
6. H -Y antigeni.
7. A nti H -Y an tigen i zardobi.
A - 1,3,5,6; В - 2,4,5,7; С - 2,4,5,6; D - 1,4,5,6; E - 3,4,5,7.
15-§. JINS BILAN BOG'LIQ IRSIYLANISH
X jinsiy xrom osom a au to so m alar singari gen larg a boy va
genetik jih atd an faol. B unga q a ra m a -q a rsh i Y xrom osom ada
genlar nihoyatda k am va u g en etik jih a td a n faol emas. U ning
ko'pchilik qismini g etero x ro m atin tash k il qiladi. Y xrom osom a­
da odam hayoti u c h u n unchalik ah am iy atli b o ‘lm agan ayrim ,
www.ziyouz.com kutubxonasi
chunonchi quloqda y u n g bo'lishi, b a ’zi bir allergik kasalliklarning 'g e n la ri joylashgan xolos. B u n d ay belgilar od atd a otad an
o‘g ‘il farzan d larg a beriladi va g o la n d r o t ip d eb nom lanadi.
Jin siy xrom o so m alard a jo y lash g an g en lar t a ’sirid a belgila rn in g a v lo d d an -av lo d g a b erilish in i d astla b T.M organ d ro ­
zofila m eva pashshasida o 'rg an d i va jins bilan bog'liq irsiy ­
lanish q o n u n in i k ash f etdi. B u q o n u n o'z m o h iy atig a k o 'ra
u m u m b io lo g ik a h a m iy a tg a eg a va o d a m la r n ik o h id a h am
tasdig'ini topdi.
M a’lum ki, ko'pchilik o d am lar ran g larn i yaxshi a jra ta oladilar. Lekin, ay rim o d am larn in g ko'zi ra n g la rn i ay n iq sa, qizil
va yashil ra n g la rn i a jra ta olm aydilar. B u n d ay o d am lar d a lto n ik la r deyiladi. U larda sv eto fo r ran g larin i a jra ta olish qobiliyatlari yo'qligini e ’tiborga olib, u lar tom onidan av to m ash in a la rn i b o sh q arish g a ru x s a t berilm ay d i. D altonik k asallikni
keltirib ch iq aru v ch i retsessiv g e n -d X xrom osom ada jo ylash­
gan bo'lib, u erk a k la r fen o tip id a nam oyon b o 'lsa-d a, ayol­
larning ik k ita X xrom osom asining birid a u c h ra g a n hollarda,
y a ’ni geterozigota individlarda y ash irin holda bo'lib, fen o tip d a
o'z t a ’sirini ko 'rsatm ay d i.
D altonizm kasalligining avloddan-avlodga q an d ay o'tishini
quyidagi m isollarda k o 'rib chiqam iz:
P
Fj
fe n
g en
norm al ayol
XD X D
gam
X°
fe n
g en
norm al (tash u v chi)
X D Xd
x
XD
d alto n ik
Xd Y
Xd
Y
n o rm al
XDY
K e ltirilg a n m isoldan m a ’lu m b o 'lad ik i, n ik o h la n g a n qiz
ran g larn i norm al farq lan tirad ig an , yigit esa daltonikdir. Ula'r
nikohidan tu g 'ilg a n qizlar ham , o 'g 'illar h am ra n g la rn i n o r­
m al a jra ta d i. L ekin qizlarning y arm isi genoti p id a dalto n izm
geni borligi uch u n u lar shu gen n i kelgusi avlodlarga ta sh u v ­
chi hisoblan adilar. Mabodo, sh u n d a y o'z genoti p id a retsessiv
genni saqlovchi qizlar d altonik yigitga tu rm u sh g a chiqsalar,
u holda fa rzan d lar orasida daltonizm bilan faq at o 'g 'il bolalar
em as, balki qizlar ham kasallanishi m um kin. Buni tu b a n d ag i
sxem ada k o 'rish m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi
P
F,
fen
gen
gam
fe n
g en
norm al (tashuvchi)
X D Xd
XD Xd
norm al (tashuvchi)
X D Xd
x
daltonik
Xd X d
d alto n ik
Xd Y
Xd Y
normal
XDY
daltonik
Xd Y
M abodo, daltonik ayol norm al k o 'rad ig a n yigit bilan tu r ­
m ush q u rsa, u holda uning qizlari no rm al k o 'rad ig an , lekin
retsessiv daltonik genni tash u v ch i hisoblanadilar. O 'g 'illari esa
daltonik bo'lib tug'iladilar.
p
F,
fen
gen
gam
d alto n ik
Xd Xd
Xd Xd
fen
gen
norm al (tashuvchi)
X D Xd
x
n o rm al k o 'rad ig a n
Xu Y
Xu Y
d alto n ik
Xd Y
X uddi sh u yo'sinda odam larda qon ivim aslik (gem ofiliya)
kasalligi h am avloddan-avlodga beriladi.
J in s b ila n c h e k la n g a n i r s i y l a n is h . Jin s bilan ch ek lan g an
irsiylanish degan d a, ayrim b elg ilam in g bir xil jinsda rivojlanib,
ikkinchi jinsda rivojlanm asligi yoki b ir belgining ikki xil jin s­
da h a r xil ifodalanishi tushuniladi. B u n d ay b elgilam ing g en ­
lari autosom alarda ham , jinsiy xrom osom alarda h am jo y lash ­
gan bo'lishi m um kin.
Jins bilan ch ek lan g an irsiylanish «dorsetskiy» q o 'y zotida
y a q q o l n a m o y o n b o 'la d i. B u q o 'y n in g s o v liq la r i h a m ,
q o 'c h q o rla ri h a m shoxga ega, le k in b u shox q o 'c h q o rla rd a
yirikroq. «D orsetskiy» q o 'y la rn in g e rk a g i yoki u rg 'o c h isin i
boshqa qo'ylar, m asalan: «suffolskaya» qo 'y zoti bilan ch atish tirilsa, F 2 qo 'ch q o rlar orasida xilm axillik ro 'y berib, b itta shox­
siz, uchta shoxli, u rg 'o ch ilar o rasid a esa u ch ta shoxsiz, bitta:
shoxli q o'ylar kuzatiladi. B unda shox o'sishiga t a ’sir qiluvchi
d o m inant H geni shoxli bo'lm asligi esa retsessiv h gen t a ’sirida
ro 'y beradi. Q o'chqorlarda H alleli h alleli u stidan d o m in a n tlik qiladi. S ovliqlarda esa h alleli H alleli u stid an d o m in an tlik
qilgani sab ab li, g e n o tip b o 'y ic h a g e te ro z ig o ta q o 'c h q o rla r
shoxli, sovliqlar shoxsiz b o 'ladilar.
Shoxli qoram ollarda su t m iqdori, to v u q lard a tu x u m m iq­
dorini belgilovchi g en lar erk ak va u rg 'o ch i individlarda bo'ladi.
L ekin u la rn in g f e n o tip d a n a m o y o n b o 'lish i u r g 'o c h ila r d a
ko'zga ta sh lan ad i. E rk ak jin sla rd a m a zk u r g en larn in g borli-
www.ziyouz.com kutubxonasi
gini bilvosita usulda, y a ’ni ularni u r g ‘ochilari bilan ch atish tirishdan hosil bo'lgan d u rag ay lard a u rg 'o ch ilard a su t yoki tu ­
xum m iqdorini aniqlash orqali bilinadi.
Jins bilan ch eklangan belgilarni irsiylanishi o dam larda ham
k u z a tila d i. C h u n o n c h i e r k a k la r g a xos b elg i y u z d a soqol,
m o'ylovni, ta n a d a g i yung larn in g m iqdori va tarqalishini bel­
gilovchi gen allellar h am erk ak d a, h am ayolda m avjud. B u n ­
d ay b elgilar e rk a k la rd a n am o y o n bo'lsad a, ay o llar jinsi bu
belgilarni fen o tip id a nam oyon bo'lishini cheklab qo'yadi. Jins
bilan ch ek lan g an belgiga y a n a b ir misol o d am lard ag i kallik
hisoblanadi.
K allik s u st yoki k u ch li va u yoshlik yoki k a tta y o shda
paydo bo'lishi, b a ’zan esa qalqon usti bezining funksiyasi buzi­
lishi yoki yuqum li kasallik oqibatida bo'lishi m um kin. K o'pchilik
hollarda kallik irsiy lan ad ig an belgi san alad i. C hunki, u ikki
jinsda h am paydo bo'ladi, biroq uning ifodalanishi e rk a k la r­
da ko'proq n am o y o n bo'ladi.
J IN S
B IL A N B IR IK K A N H O L D A IR S IY L A N IS H
B O 'Y IC H A M A SA L A L A R
1 - m a s a la . G em ofilik yigit sog' qizga uylansa, bu nikohdan
tu g 'ilg a n qiz va o 'g 'illa r sog' bo'lsa, n ev a ra la rd a gem ofiliya
bilan kasallanish kuzatiladim i?
2 - m a s a la . O dam ning Y jinsiy xrom osom asida oyoqdagi ik­
kinchi va uchinchi barm o q lar orasida p ard an in g rivojlanishiga t a ’sir etuvch i gen bor. S h u n d ay erk ak barm o q larid a p a r ­
dasi yo'q ayolga uylansa, m azkur belgi hnlalar va n e v a ra la r­
da paydo bo'lishi ehtim oli qanday?
3 - m a s a la . S hap k o 'rlik n in g b ir shakli gem erolopiya X jin ­
siy xrom osom aga b irikkan retsessiv gen orqali irsiylanadi. Sog'
ayol va e rk a k d a n gem erolopiyali o 'g 'il tu g 'ild i. O ta -o n a va
bolaning g en o tip in i aniqlang.
4 - m a s a la . Sog'lom ota va o n ad an albinos gem ofiliyali o'g'il
tu g 'ild i. O ta -o n a n in g g en o tip in i va ik k in ch i o 'g 'iln in g sog'
tug'ilish ehtim olini aniqlang.
5 - m a s a la . K a ta ra k ta (autosom a bilan irsiy lan ad ig an dom i­
n a n t xili), qoni y ax sh i iviy d ig an ayol, ko'zi no rm al, lekin
gem ofilik yigitga tu rm u sh g a chiqqan edi. U larda gem ofilik o'g'il
bola tu g 'ild i. B u o ilad ag i k e lg u si f a r z a n d la r n in g s o g 'lig 'i
to 'g 'risid a q an d ay fik r bildirasiz?
www.ziyouz.com kutubxonasi
6-m asala. Sog‘ ayol va erk ak d a n ikkita o‘g ‘il bola tug'ildi.
U la rn in g b iri g em o filik , ik k in c h is i d a lto n ik . O ta - o n a va
o‘g ‘illarning gen o tip in i belgilang.
7-m asala. G ipertrixoz geni retsessiv bo'lib, Y xrom osom a
orqali irsiylanadi. Ixtioz xastaligining bir tu ri (terida yo riq lar
b o 'lish i) X xro m o so m a o rq ali irs iy la n a d i. A yol ik k i belgi
bo'yicha norm al, erk ak g ip ertrix o z bo'lgan oilada tu g 'ilg an ,
ixtioz kasaliga chalingan. 1. S h u o 'g 'ild a keyinchalik g ip e rtri­
xoz paydo bo'lishi m um kinm i? 2. B u oilada bolalarning ikki
belgi bo'yicha sog' bo'lishi m um kinm i? 3. O 'g'il bolada bo'ladim i
yoki qizdam i?
8-masala. Tishlarning q o ram tir rangi ikkita d o m in an t gen
ta ’sirida rivojlanadi. Bu genlarning biri autosom ada, ikkinchisi
X xrom osom ada joylashgan. T ish lari qora e rk a k va ayoldan
tish rangi norm al bo'lgan qiz va o'g'il tug'ildi. Ayol tishini qoram tir
ran g geni X xrom osom ada, erk a k tish in i q o ram tir ra n g geni
autosom alarda joylashgan taqdirda, shu oilada keyingi farzand­
ning tish rangini norm al bo'lishi im koniyati qanday? A gar erkak
m azkur genlar bo'yicha geterozigota bo'lsa-chi?
9-m asala. Q uloqda yungi b o 'lish i Y jinsiy xrom osom ada
joylashgan genga bog'liq. P olidaktiliya geni d o m in a n t bo'lib,
autosom ada joylashgan. Otasi g ip e rtrix o z (quloqda y u ngi bor),
onasi polidaktiliya bo'lgan oilada h a r ikki belgi bo'yicha n o r­
m al qiz bola tug'ildi. S hu oilaning keyingi farzan d in in g ikki
belgi bo'yicha norm al holda bo'lish extim oli qanday?
10-m asala. O tasi gem ofiliya b ila n k a sallan g an k ish in in g
sog'lom qizi gem ofilik y ig itg a tu rm u s h g a chiqsa, b u oilada
sog'lom farzan d tug'ilishi m um kinm i?
11-masala. O tasi daltonik bo 'lg an qiz, otasi dalto n ik y igit­
ga tu rm u sh g a chiqqan. B olalarning sog'lom bo'lishi yoki d al­
tonik kasaliga chalinishi to 'g 'risid a q an d ay fikrdasiz?
12-m asala. R an g larn i a jra ta o lad ig an e rk a k v a ay o ld an
tu g 'ilg an daltonik o'g'il uylanib, n o rm al k o 'rad ig an qiz ko'rdi.
U ning ikkinchi qizi esa tu rm u s h g a ch iq q an d a b itta norm al
ko 'rad ig an qiz va b itta daltonik o 'g'il ko'rdi. S h u oilaning y a n a
biri norm al k o 'ra d ig a n qiz, b e s h ta norm al k o 'ra d ig a n o 'g 'il
ko'rdi. O ta-ona, ularning farzan d lari v a n ev aralarin in g genoti­
pini aniqlang?
13-masala. D altonik va k ar yigit b u belgilar b o 'y ich a sog'
qizga uylandi. Bu oilada k a r va dalto n ik o'g'il v a no rm al esh i­
tadigan daltonik qiz tug'ildi. O d atd a k a r va dalto n ik retsessiv
www.ziyouz.com kutubxonasi
b elg ilar b o 'lib , d a lto n ik g en X x ro m o so m a b ilan b irik k a n
holda irsiylanad i, k a r geni autosom ada joylashgan. S hu oila­
da ikkita belgi b o 'y ich a kasallangan qiz tu g 'ilish i m um kinm i?
14-m asala. O 'n a q a y , q o 'y k o 'z , n o rm a l k o 'ra d ig a n qiz,
o 'n aq ay , h av o ran g ko'z, daltonik yigitga tu rm u sh g a chiqib,
chapaqay, hav o ran g ko'zli daltonik qiz tu g 'd i. Q o'yko'z, o 'n a qaylik belgi d o m in a n t bo'lib, alleli au to so m ad a joylashib, b irbiri bilan b irik m a g a a D altonizm esa, re tse ssiv belgi bo'lib,
uning alleli X jin siy xrom osom aga b irik k a n bo'lsa, k ey in g i
farzandni chapaqay, daltonik bo'lib tu g 'ilish i im koniyati b o r­
mi? U ning ko'zi qaysi ran g d a bo'ladi?
TEST TOPSHIRIQLARIDAN TO‘G‘RI JAVOBNI TOPING
1. Odamlarda jinsiy xromosomalar orqali irsiylanadigan belgilar?
1. Og'izning kattaligi.
2. Gemofiliya.
3. Kiprikning uzunligi.
4. Daltonizm.
5. Gipertrixoz.
A - 1,2; В - 3,4;
С - 2,4;
D - 5;
E - 1,3.
2. Y xromosoma orqali irsiylanadigan belgilar (1-topshiriqdan).
3. Tovuqlarda jins bilan cheklangan belgi:
1. Pat rangi.
2. Vazni.
3. Toji.
4. Tuxum miqdori.
A - 1;
В - 2;
С - 3;
D - 4;
E - 5.
4. Qoramollarda jins bilan cheklangan belgi:
A. Jun rangi.
B. Jun uzunligi.
C. Vazni.
D. Shoxi.
E. Sut miqdori.
5. Odamlarda jins bilan cheklangan belgilar?
1. Soqol.'
2. Ko'z rangi.
3. Lab qalinligi.
4. Mo'ylov.
• 5. Kiprikning uzunligi.
A - 1,2; В - 1,4;
С - 1,3;
D - 3,4;
www.ziyouz.com kutubxonasi
E - 2,5.
VI BOB
O'ZGARUVCHANLIK VA
UNING XILLARI
G enetika faq at irsiy atn ig in a em as, shu bilan b ir q ato rd a
o'zg aru v ch an lik n i h am o 'rg an ad i. 0 ‘zg aru v ch an lik nih o y atd a
tu rlich a ko'rin ish d a n am o y o n bo'ladi. Siz VI bob bilan ta n i­
shish jarayonid a o'zg aru v ch an lik to 'g 'risid a u m u m iy tu s h u n ­
ch a, genoti pik, fe n o tip ik o 'z g aru v ch a n lik , u la rn in g xillari
to 'g 'risid a yetarlicha bilim olasiz.
O'zgaruvchanlik. O 'zgaruvchanlik irsiyatga q aram a-q arsh i
x o ssad ir. U b a rc h a tir ik m a v ju d o tla rg a xos. O d a m la rd a g i
o 'zg aru v ch a n lik d eg an d a b ir o ta -o n a d a n tu g 'ilg a n fa rz a n d larning oldingi avloddan va o'zaro tafo v u t qilishi tushuniladi.
O 'z g aru v ch an lik o rg an izm n in g a tro f m u h itg a m oslashishida
m u h im a h a m iy a t k a s b e ta d i. O d a m la r p o p u ly a ts iy a s id a
o 'zg aru v ch a n lik yuz tuzilishi, soch rangi, sh akli, te ri rangi,
ko'z shakli, rangi, qosh shakli, bo 'y uzunligi, ta n a og'irligi
va boshqa belgi-xossalarda ko'zga tashlanadi. O 'zgaruvchanlik
ik k i to ifag a — fe n o tip ik v a g e n o tip ik o 'z g a ru v c h a n lik k a
b o 'lin ad i.
F enotipik o'zg aru v ch an lik organizm ning tashqi, ichki belgi-xossalarining o'zg arish id an ib o rat bo'lib, u n asld a n -n a slg a
b e rilm a y d i. F e n o tip ik o 'z g a ru v c h a n lik m u h it s h a ro itin in g
o 'zg arish i bilan aloqador. C h u n o n ch i yoz k u n la ri o d am ta ­
n a sin in g q uyosh tu s h g a n q ism larin in g q o ray ish i, yoki k o 'p
o v qat yeydigan odam vaznining ortishi fen o tip ik o 'zg arish d an
boshqa n a rsa emas. O d atd a tash q i m u h itn in g t a ’siri n a tija si­
d a p ay d o b o 'la d ig a n f e n o tip ik o 'z g a ris h la r m o d ifik a tsio n
otzgaruvchanlik d eb a talad i. F e n o tip ik o 'z g a ru v c h a n lik n in g
ikkinchi xili on togen etik o'zgaruvchanlikdif. H ar b ir tirik m av ju d o t, shu q ato ri odam n in g h am u m r d avom ida irsiy atin in g
m oddiy asoslari bo'lm ish xrom osom alari, g enlari d ey arli doim iy
bo'ladi. S hunga q a ra m a y u n in g fen o tip ik — ta sh q i qiyofasi
taraqqiyotining tu rli bosqichida tu rlich a bo'ladi. B uni biz h a r
b ir odam ning b o g 'c h a g a c h a , b o g 'ch a, b o sh la n g 'ic h m a k ta b ,
o 'rta m ak tab va u n d a n keyingi h ay o ti davom ida olingan rasm larini o'zaro taq q o slag an d a yaqqol ko'rishim iz m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi
O dam ning h a r xil y oshda tu rlich a fen o tip g a ega bo'lishi,
h u ja y ra n in g m orfogenezi va tab aq alan ish i bilan uzyiy aloqa­
d o r. B u n d a y y o s h g a b o g 'li q o 'z g a r i s h l a r o n t o g ^ n e t i k
o 'zg arish lard ir. O 'zg aru v ch an lik n in g y a n a b ir xili g en o ti pik
o 'zg aru v ch an lik haq id a m u sh o h ad a yuritam iz.
16-§. GENOTIPIK
O'ZGARUVCHANLIK
G enoti pik o'zg aru v ch an lik organizm genoti pining o'zgarishi
bilan aloqador. S h u tu fay li u avloddan-avlodga beriladi. G e­
noti pik o 'zgaru v ch an lik ^kombinativ va m u tatsion o 'zg aru v chanlikka bo'linadi. K o m b in a tiv o 'zg aru v ch an lik o ta -o n a gam e ta la rin in g q o 'sh ilish id an y u zag a keladi. O ta -o n a g am eta l a r n i n g q o 's h ilis h i n a t i j a s i d a x r o m o s o m a la r v a g e n l a r
to'plam ining tu rli xil kom b in atsiy alari hosil bo'ladi. O d am lar­
da erk a k va ayol g am etalarin in g qo'shilish k o m b in atsiy a lari
223 ga tengdir. K rossingover oqibatida xrom osom alardagi g en ­
lar birikishining yangi xillarining paydo bo'lishi k o m b in a tiv
o 'zg aruvchanlik k a ta ’sir etu v ch i omil sanaladi.
M endel qonunlari, g en larn in g o'zaro t a ’siri, b irik k a n hol­
da irsiylanish m avzularidagi m a ’lum otlarning a k sa riy a t k o 'p ­
chiligi k o m binativ o'zg aru v ch an lik k a misoldir. G enoti pik o'z­
garu v ch an lik n in g ikkinchi xili m u tatsio n o'zg aru v ch an lik d ir.
M utatsion o'zgaruvchanlik. M utatsion h a z a riy a 1901-1903
yillarda golland olimi G .de-Friz tom onidan y aratilg an . U ning
asosiy m azm un i q u y id a g ila rd a n iborat: m u ta tsiy a irs iy la n a ­
digan, sifat jih a td a n farq qiladigan, turli y o 'n alish d ag i o'zga­
ru v c h a n lik d ir. U to 's a td a n , a h y o n -a h y o n d a ro 'y b e ra d i va
o rganizm u c h u n foydali, ziyon, b efarq bo'ladi.
M utatsiya xillari. M u tatsiy alarn in g b ir n echa xillari m a v ­
jud. M u tatsiy a paydo bo'lishiga q a ra b spontan va i/id u tsirlangan xillarga ajraladi. S p o n tan m u tatsiy a lar ta b ia td a inson
ish tiro k isiz tirik m a v ju d o d la rd a a h y o n -a h y o n d a , to 's a td a n
ro 'y berishi m um kin. M evasi tu k li sh aftolidan m ev asi tuksiz
sh afto lin in g hosil bo'lishi, norr/ial oyoqli q o 'y z o tid an k alta
oyoqli xili yoki qora tanli odam lar oilasidan oq tanli bolaning
tu g 'ilish i kabi h o d isalar sp o n tan m u tatsiy a d an b oshqa n a rsa
em as.
*
In d u tsirlan g an m u tatsiy a lar organizm ga fizikaviy, kim yo-
www.ziyouz.com kutubxonasi
viy, biologik, m ex an ik fa k to r t a ’sir etishi n a tija sid a pay d o
b o 'lad i. R a d ia ts iy a t a ’sirid a yoki s p irtli ic h im lik la rn i k o ‘p
is te ’mol qilish, giy o h v an d lik bilan m u n ta z a m s h u g 'u lla n g a n
odam larda tu g 'ilg an ruhiy, jism oniy nogiron bolalar h am ind u tsirlan g an m u tatsiy a larg a misoldir.
O rganizm ning qaysi qism ida p ay d o bo'lishiga q a ra b m u ­
tatsiy a som atik va generativ xillarga bo'linadi.
Som atik m utatsiya ta n an in g tu rli qism larida ro 'y beradi.
B a’zi odam larda ikkala ko'z ran g in in g b ir-b irid an b irm u n ch a
fa rq qilishi, b ir ko'zning n isb atan k a tta yoki kichik bo'lishi,
q o 'ld ag i b arm o q lar sonining o rtiq ch a yoki k alta b o'lishi so­
m atik m u tatsiy a larg a misoldir.
G en erativ m u ta tsiy a la r odatda jinsiy bezlar, g a m etalard a
ro 'y beradi. A gar b u n d ay m u tatsiy a lar d o m in an t bo'lsa, k e ­
yingi avlod fe n o tip id a ko'zga ta sh la n a d i. M abodo g e n e ra tiv
m u tatsiy a retsessiv h o latd a bo'lsa, u n i kelgusi avlodda h am
kuzatish qiyin. U ning fen o tip id a n am o y o n bo'lishi u ch u n bir
xil retsessiv g en era tiv m u tatsiy ag a u ch rag a n h a r xil jinsli individlarning g am etalari u ru g 'la n ish d a q atn a sh ish la ri lozim.
G enoti pning o'zgarishiga q a ra b m u ta tsiy a la r gen, xrom o­
soma, genom o'zgarishi bilan bog'liq xillarga ajratiladi.
Gen m utatsiyalari. G en d eg an d a u yoki bu oqsil m oleku­
lasini, p o lip e p tid z a n jirin i sin te z q ilish d a q a tn a s h a d ig a n
nuklein kislota — D N K ning bir
qism i tushuniladi. G en lar o d a t­
d a h u ja y ra m e to b o liz m in in g
o'zgartirishi orqali belgi-xossa­
lar rivojlanishiga t a ’sir k o 'rsa tadilar. G enlar n u k leo tid lar tiz im id an ta s h k il to p g a n . G en
tarkibidagi bir n u k leo tid n i ik ­
kinchi xil nukleotid bilan o 'rin
alm ashishi, n u k le o tid la r sonin m g o rtish i, y o k i k a m a y is h i
gen m utatsiyasining paydo b o '­
lishiga sababchi sanaladi. M asa­
lan, qizil qon ta n a c h a si bo'lm ish
G U A o 'rin olg anligidir. B inof b arin trip letd ag i ikkinchi n u k -
www.ziyouz.com kutubxonasi
leotid A o 'rn ig a U joylashishining n atijasid a gen m utatsiy asi
y u q o rid a q ay d qilin g an k asallik n i k eltirib ch iq arad i. B iroq,
trip le td a g i n u k le o tid larn in g alm ash ish i h am m a v a q t m u ta ­
tsion o 'zg aru v ch a n lik hosil q ilaverm aydi. T rip le t ta rk ib id ag i
u ch in ch i n u k le o tid n in g o 'zg arish i, ch u n o n ch i, v alin am in o ­
kislotaning i-RN K dagi kodi G UU trip le tn in g uchinchi n u k leotidi o 'rin alm ashib, kod G UTS, GUA, GUG h o latd a bo'lgan
ta q d ird a ham , b a rib ir p o lip ep tid n in g m ax su s jo y id an valin
o 'r in o la d i. D e m a k , t r i p l e t d a g i u c h in c h i n u k le o tid n in g
o'zgarishi genning fu n k sio n al jih a td a n o 'zg arm asd an qolishi­
ga olib keladi. B unday m u tatsiy a «indamas» m u tatsiy a nom ini
olgan. M u tatsiy alar gen tark ib id ag i bir yoki bir n ech a n u k le­
otidning ikki yoki ko'p m a ro ta b a ortish i (duplikatsiya) yoki
kam ayishi (deletsiya) tu fay li h am kelib chiqadi. O d am lard a
gen m u ta tsiy a sig a misol qilib gem ofiliya, daltonizm , galak tozem iya, fen ilk eton u riya, albinizm k ab i k asallik larn i k o 'r ­
satish m um kin. 25-rasm da gen m utatsiy asi tu fay li eg izak lar­
ning tu rli ta n a rangiga ega bo'lishi ko'rsatilgan.
Xrom osom alar m utatsiyasi xrom osom alarning soni, hajm i
va tuzilishining o'zgarishi bilan aloqador. X rom osom alar tuzilishining o'zgarishi bir xrom osom a doirasida yoki xrom osom alararo bo'ladi. X rom osom alar tuzilishi o'zgarishi u ch xil d e­
letsiya, duplikatsiya, inversiya tip id a nam oyon bo'ladi. F araz
qilaylik b iro rta xrom osom a A BCDEFH q ism lard an tuzilgan.
A gar unin g b iro r qism i m asalan: DEFH uzilib qolsa, bu d eletsiyaga, m abodo a n a shu uzilgan qism boshqa xrom osom a ga qo'shilsa, bu duplikatsiyaga misol bo'ladi. Bir xrom osom aning
biror qism i boshqa qism bilan o 'rin alm ashsa, ch u nonchi, В
qism ini o'rniga D qism, aksincha, D qism ining o 'rn ig a В qism
joylashsa, b u n d ay xrom osom a o'zgarishi inversiya deyiladi.
A
В
С
D
E
F
www.ziyouz.com kutubxonasi
2 6 -rasm d a 1-Gomologik ju ft xrom osom alarining d astlab k i
holati; 2-D EFH b o 'lak larin in g yo'qotilishi; 3-S b o 'lag i d u p likatsiyasi; 4-BCD bo'laklarning inversiyasi; 5-DE b o 'lak larn in g
inversiyasi; 6-D E b o 'lak larn in g in v e rsiy a -q a y ta joylashishi.
In v ersiy ad a xrom osom a qism lari uzaym aydi ham , q isq arm aydi ham . U ning b a ’zi qism lari xrom osom adagi joyini 180°ga
o 'zgartiradi. K o 'p g in a m u tatsiy alar fen o tip d a n am o y o n bo'ladi.
M asalan, o d am d ag i b esh in ch i x rom osom a k a lta b o 'la g in in g
deletsiyasi «M ushuk chinqirog'i» kasalini k eltirib ch iq arad i.
B unday bolalar tu g 'ilg an id a yig 'lash o 'rniga m u sh u k ch alar sin­
gari «m iyov-m iyov» d eg an ovoz chiqaradi. Bu u la rd a g i ovoz
a p p a ra tin in g nosog'lom ligi belgisidir. U larda fa q a t ovoz a p p a ra tid a g in a em as, m arkaziy n e rv sistem asida h am kasallik
bo'ladi. B u d eletsiy a g etero zig o ta h o la td a fe n o tip d a n a m o ­
yon bo'ladi. B u n d ay k asallik k a ch a lin g a n b o la la r g o 'd a k lik
d av rid a yoq o'ladilar. 4,13,18-xrom osom alardagi deletsiya h am
og'ir aqliy kasalliklarning paydo bo'lishiga olib keladi.
G enom m utatsiyalar xrom osom alar sonining o'zgarishi bi­
lan aloqador. U ikki xil: poliploidiya va aneuploidiyaga b o '­
linadi. Poliploidiya xrom osom alarning necha k a rra o rtishi b i­
lan bog'liq. X rom osom alarning k a rra o rtig 'i som atik h u ja y ra la r­
da ham da g am etalard a ro 'y b erish i m um kin. A g ar odam ning
b a ’zi h u ja y ra larid a 69 xrom osom a bo'lsa, uni trip lo id , 92 ta
bo'lsa, te tra p lo id d eb atalad i. O d am em b rio n riv o jlan ish id a
m u rta k n in g 69 xrom osom aga ega bo'lish hollari ro 'y berish i
an iq lan g an . L ek in b u n d a y k a rio tip g a ega m u r ta k b ir yoki
ikki oyligida nobud bo'ladi. D astlab 60-yillarda b u n d a y k ariotipli hom ilaning atigi bir foizi 6-7 yilgacha rivojlanishi k u za­
tilgan. T riploid o'g'il bola hom ilalik d av rid a an iq lan g an bo'lsat,
hozirgi p ay tg a kelib 60 ta tu g 'ilg a n trip lo id b o la lar 7 k u n gacha u m r ko'rish i m um kinligi aniqlangan.
X ro m o s o m a la ri tr ip lo id b o 'lg a n b o la la rd a b o s h m iy a ,
yurak, ovqat hazm qilish va boshqa a ’zolari ko 'p y etish m o v ch iliklarga ega bo'lib, bu n u q so n lar bolaning h ay o tch an lig in in g
yo'qolishiga olib keladi. T etroploid xrom osom ali b o lalar ju d a
kam bo'ladi. X rom osom a tuzilishida kam chiliklar bilan o'lgan
hom ilalarning atig i 5-6 foizi tetro p lo id larg a to 'g 'r i keladi. U lar
o n a qornida 2 oylikka y e ta r-y e tm a s o'ladilar. A d ab iy o tlard a
qayd etilishicha, fa q a t 5 m a rta , te tro p lo id b o la lar tu g 'ilg a n
www.ziyouz.com kutubxonasi
v a tez o ra d a o 'lg a n . P o lip lo id iy a o d a td a x ro m o so m a n in g
uzunasiga il^kiga bo'linishi, lekin an o fazad a ikki q u tb g a ta rqalm asligi n a tija sid a ro 'y beradi.
A neuploidiya xrom osom alar sonining 1,2,3 ta g a ortish i yoki
k am ay i^ h id an iborat. A n eu p lo id iy an in g h ^ r x illarin in g ta k rorlanish d a ra ja si 15-jadvalda keltirilgah.
M a’htfnki, o d am d a 23 ju ft xrom osom a, odam sim on mjaym u n lard a esa 24 ju ft xrom osom alar U chraydi. T ax m in qilinishicha, odam nin g ikkinchi xrom osom asining ik kita k a tta va
kichik y e lk a la ri shim panzefting 12- v a 13-x ro m o so m alarig a
g o r illa v a o r a n g u t a n n i n g 1 3 - v a 1 4 - x r o m o s o m a la r ig a
o 'x sh ash d ir.
!
Odamda a n eu p lo id iy a n in g har x il tu rla ri va
u la rn in g tak ro rla n ish darajasi
IS-jadval
Yangi tug'ilgan
Sindrom
Хгодпозоmalar
chaqaloqlarda uchrash
darajasi
Autosomalar
Daun
1/700
21 xromosomaning uchta bo'lishi
Patau
1/5000
13 xromosomaning uchta bo'lishi
1/10000
18 xromosomaning uchta bo'lishi
Edvars
Jinsiy xromosomalar (Ayollarda)
Shereshev
Temer 1/5000
Bitta X jinsiy xromosomali
X trisomiyasi
1/700
Uchta X jinsiy xromosomali
1/700
X tetrasomiyasi
To'rtta X jinsiy xromosomali
X pentasomiyasi
1/700
Beshta X jinsiy xromosomali
Jinsiy xromosomalar (Erkaklarda)
1/1000
Normal
XYY trisomiyali
Klaynfelter
1/500
XXY trisomiyali
Klaynfelter
1/500
XXYY tetrasomiyali
Klaynfelter
1/500
XXXY tetrasomiyali
1/500
XXXXY pentasomiyali
Klaynfelter
Klaynfelter
1/500
XXXXXY geksasomiyali
X ro m o so m a la r tu z ilish id a g i o 'z g a ris h la rn i f a r q la n tir is h
u ch u n 1971 yili bo'lib o 'tg an P arij konferensiyasi alo h id a ram z
(sim vol)larni ta k lif etad i (16-jadval).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Odam xrom osom a tu zilish id a g i o'zgarish larn i
fa rq la n tiru v ch i tim sollar
Del
Der
Dup
1 Ins
R
Inv - ins
Rep
Rec
Rob
T
Ter
Deletsiya
Qurama Xromosoma
Duplikatsiya .
Insersiya (ulangan)
Doira shakldagi xromosoma
O'xshash nukleotidlar majmuasi 180°C ga o'zgargan
Retsiprok translokatsiya
Rekombinant xromosoma
^
Nogomologik xromosomalarning uzun yelkalarini translokatsiyasi
Translokatsiya
,
Terminal yoki xromosomaning oxirgi bo'lagi (pter - kalta
yelkaning oxiri, qter - uzun yelkaning oxiri)
Uzilish lekin qo'shilmagan
Uzilishi va qo'shilish
dan gacha
M azkur tim sollar bo'yicha tuzilishi o 'zgargan xrom osom a­
la r oldin qavs ichiga qo'yiladi. M asalan, 46 XX del (xq) —
ayollar k ario tip i X xrom osom a u zu n yelkasining deletsiyasi;
46 ^ Y r (18) erk ak organizm i 46 xrom osom asi va 18 xrom osom asi doira shaklida;
45 X X rob (15,21) 45 xrom osom ali ayol organizm i va 15
h am d a 21 xro m o so m alarn in g u zu n y elk alari tra n la k a tsiy a g a
y o 'liq q an ;
(
46 XY1; (2:5) q 21: q 31 /2 va 5 a k ra tse n trik xrom osom alar
o 'zla rin in g se n tro m e rin i b irla s h tirib u zu n y e lk a la ri o rasid a
tran slak atsiy a ro 'y b e rg a n va b itta m e ta ts e n trik xrom osom a
va b itta su b m e ta tse n trik xrom osom a hosil bo'lgan.
t A gar kario& pdagi bir xrom osom a k am bo'lsa, bu n i m onosom ik, b i t t a ’xrom osom a o rtiq ch a b o 'lsa triso m ik , ik k ita o r' tiq ch a bo'lsa tetraso m ik , u ch ta va u n d an k o 'p orticfcha bo'lsa,
polisom iklar d eb ataladi.
^
O dam larda to'liq triso m ik la r 8,9,13,14,18,21 va X h am d a
Y xrom osom alarda kuzatilgan. Q ayd etilg an triso m iy alard an
fa q a t 21 va 22 xrom osom a triso m iy alar h ay o tch an bo'lib, qol­
gan auto^om a triso m iy alar hom ilalik d av rid a yoki tu g 'ilg an d an
so'ng nobud boTadi. X xrom osom aning 5 tag ach a bo'lgan polisom iyasi esa h a y o tc h a n b o 'lad i. M o n o so m ik larn in g 20 foiz
hom ilad o rlik n in g b irin ch i o y la rid a yoki h o m ilan in g keyingi
www.ziyouz.com kutubxonasi
rivojlanish d av rid a halok bo'ladi. B unday o'lim g en lar biriki­
shi b u tu n bir sistem asining (xrom osom alarning) yo'qolishi bi­
la n a lo q ad o r. T u g 'ilg a n f a r z a n d la r o ra s id a m o n o so m ik la r
u ch rash i m um kin (m asalan, S h eresh ev sk iy -T e rn e r sindromi).
2 6 - r a s m . Xrom osom a sonining o'zgarishi bilan bog'liq
m utatsiyalar (aneuploidiya: A -Patau, B-Edvars, C -D aun,
D -S hereshevskiy-T erner sindrom lari).
www.ziyouz.com kutubxonasi
X ro m o s o m a la ri a n e u p lo id iy a b o 'lg a n s h a x s la r p a y d o
bo‘lishining tafsiloti shunday: tashqi, ichki ta ’sirla r tu fay li m e­
yoz bo'linish I an afa zasid a va II an a fa z a sid a m iq d o r jih a t­
d a n o rtiq c h a va k am x rom osom ali g a m e ta la ri riv o jla n a d i.
S h u n d ay g a m e ta la m in g u r u g ‘lanishda q a tn a sh is h la ri tu fay li
getero p lo id z ig o tala r p ay d o b o'ladi. S h u n d a y z ig o ta la rd a n
D au n , K la y n f e ltr , E d v a rs, P a ta u sin d ro m ig a e g a b o 'lg a n
o d am lar riv o jlan ish i m um kin. B u n d ay k asallik larn in g o'ziga
xos tom onlari haqida to 'x talib o'tam iz.
D au n s in d ro m id a boshi kichik, ko'zi qiyshiq, quloq s u p ­
rasi kichik, ta n a va oyoq-qo'llari nom utanosib, p an jalari k al­
ta, ko'pchiligida y u ra k parogi, o'g'il bolalar b e p u sh t bo'ladi.
P a t a u s in d r o m id a b o sh m iy a d a n u q s o n la r ( p e s h a n a
bo'laklari, m iy ach an in g riv o jlan m ay qolishi) y u ra k -to m irla r,
b u y r a k la r tu z ilis h id a b ir q a n c h a k a m c h ilik la r n a m o y o n
bo'ladi.
E dvars sindrom ida hayot u ch u n o 'ta m uhim ichki a ’zolarda,
ju m lad an y u rak , o'pka, b u y rak la rd a n u q so n lar bo'lishi, m iy a­
cha h u ja y ra la ri a tro fid a u ch rash i kuzatilad i. P a ta u , E d v a rs
kasaliga duchor b o 'lg an lar hom iladorlikning 4-5 o y larida o'ladi
yoki tu g 'ilg an d an so'ng 70 foizi bir oygacha y ash ay d i xolos.
K laynfelter sindrom i b olalarda aqliy qoloqlik, u ru g 'd o n ning yaxshi riv o jlan m ag an lig i, te rid a q ielan in p ig m en tin in g
kam ayishi hisobiga te rin in g oq ra n g d a , k o 'zn in g h a v o ra n g da, qo'l-oyoq s u y a k la rin in g u zu n b o 'lish i, te rid a a y o lla rg a
o'xshash yog' to 'p lan ish i va ovoz m ayinligi kuzatiladi. O d a t­
da D aun sin d ro m id a 21, P a ta u sin d ro m id a 13, E d v a rs sin ­
drom ida 18 xrom osom alar u c h tad an , K lay n felter sin d ro m id a
esa jinsiy xrom osom alardan U b itta em as, ikkita, u c h ta bo'lishi
m um kin.
TEST TOPSHIRIQLARIDAN TO‘G‘RI JAVOBNI TOPING
1.
Fenotipik o'zgaruvchanlik:
1. Modifikatsion.
2. Mutatsion.
3. Kombinativ.
4. Ontogenetik.
A - 1,2; В - 3,4;
С - 1,4;
D - 2,4; .
www.ziyouz.com kutubxonasi
E - 2,3.
2. G enotipik o'zgaruvchanlik (1-topshiriqdan).
3. M utatsion nazariyani y aratg an olim kim?
A. Ch.Darvin.
B. Mendel.
C. Morgan.
D. G. de-Friz.
E. Meller.
4. M utatsion nazariyaning m azm uni nima?
1. M utatsiya asta-sekin paydo bo'ladi.
2. M utatsiya irsiylanadigan o'zgaruvchanlik.
3. M utatsiya sifat jihatdan farqlanadigan o'zgaruvchanlik.
4. M utatsiya tez takrorlanadigan o'zgaruvchanlik.
5. M u ta tsiy a to 's a td a n a h y o n -a h y o n d a sodir b o 'lad ig a n
o'zgaruvchanlik.
6. M utatsiya irsiylanm aydigan o'zgaruvchanlik.
A - 1,3,5; В - 2,4,6; С - 1,3,5; D - 2,3,5; E - 1,4,6.
5. T ananing qaysi qism ida bo'lishiga qarab m utatsiya x illarga
bo'linadi?
1. Somatik.
2. Gen.
3. Generativ.
4. Xromosoma.
5. Genom.
6. Sitoplazmatik.
A - 1,3; В - 2,4;
С - 5,6;
D - 2,4;
E - 4,6.
6. G enotipik o'zgarishga qarab m utatsiya xillari (5-topshiriqdan):
A - 1,2,3; В - 4,5,6; С - 2,4,6; D - 2,4,'5; E - 1,3,5.
7. X rom osom a m utatsiyalari.
1. Deletsiya.
2. Aneuplatsiya.
3. Duplikatsiya.
4. Poliploidiya.
5. Inversiya.
6. Translakatsiya.
A - 1,3,5; В - 2,4,6; С - 1,4,6;
D - 2,5,6;
8. G enom m u tatsiyalari (7-topshiriqdan):
A - 1,2; В - 3,4;
С - 5,6;
D - 2,4;
9. O dam larda uchraydigan gen kasalliklari:
1. Gemofiliya.
www.ziyouz.com kutubxonasi
E - 2,4,6.
E - 1,6.
1
I
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
A
Daun sindromi.
Daltonizm.
K laynfelter sindromi.
Albinizm.
Edvars sindromi.
P atau sindromi.
Galaktozemiya.
- 2,4,6,8; В - 1,3,5,7; С - 1,3,5,8; D - 2,4,6,7; E - 1,5,6,8.
10. O dam larda uchrovchi xrom osom a kasalliklari (9-topshiriqdan):
A - 2,4,6,8; В - 2,4,5,7; С - 1,4,6,7; D - 3,5,7,8; E - 1,3,5,7.
17-§. M ODIFIKATSION O'ZGARUVCHANLIK
T a s h q i m u h itn in g t a ’siri n a t ija s id a p a y d o b o 'la d ig a n
o 'zg arish lar m odifikatsion o'zg aru v ch an lik d eb a ta la d i M odifikatsion o'zgaru v ch an lik d arajasi tash q i m u h itn in g organizm ga
k o 'rsa tg a n t a ’sirining kuchi va m u d d a tig a q a ra b h a r xil bo'ladi.
A g ar organizm ga t a ’sir q ilay o tg an tash q i m u h it omili kuchli
va uzoq m u d d atli bo'lsa, m odifikatsion o 'zg aru v ch an lik h am
shunchalik kuchli, aks holda kuchsiz ifodalangan bo'ladi. M odi­
fik atsio n o 'zg aru v ch a n lik o rg an izm riv o jlan ish in in g sezgirlik
d a v ri yuqori b o 'lg an d a t a ’sir etish orqali u n in g y o 'n alish in i
o 'zg artirib yuboradi. K o'p belgilarga tashqi m u h it uzoq m u d d a t ta ’sir etishi, boshqa belgilarga esa ularn in g sezgirligi osh­
gan d av rid a qisqa m u d d a td a t a ’sir etadi.
M odifikatsion o 'zg aru v ch a n lik ko'lam i genoti p n in g reak­
siya norm asi bilan c h e g a ra la n g a n . B elgining re a k s iy a n o rm asi — b u m a ’lum g e n o tip g a ega b elg in in g o 'z g a rish im koniyatlarining chegarasidir. T araq q iy o tn in g m a ’lum v aq tlarid a
m odifikatsion o 'zg aru v ch an lik ro 'y b erm asligi h a m m um kin.
M odifikatsion o 'zg aru v ch a n lik hosil qilish q o b iliy atig a k o 'ra
belg ilar m u h itg a n isb a ta n tu r g 'u n va o 'z g a ru v c h a n x illarg a
bo 'lin ad i. H ar b ir belgining fe n o tip d a n am o y o n b o 'lish i b ir
to m o n d a n g e n fa o liy a tig a , ik k in c h i to m o n d a n o rg a n iz m
yash ay o tg an m u h it om illariga bog'liq bo'ladi.
O 'z g aru v ch an lik h am sifat, h a m m iq d o r b elg ilarg a ta a lluqlidir. S ifat belgilam ing o'zgarishi b ir yoki ikki genga bog'liq.
U n in g fe n o tip d a n am o y o n b o 'lish d a ra ja s ig a ta sh q i m u h it
om illarining t a ’siri ju d a k am bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
O dam lardagi sifat belgilariga misol qilib qon g u ru h lari, ko‘z
rangi, qosh shakli va hokazolarni olish m um kin. M iqdor bel­
g ilarining riv o jlan ish i esa b ir to m o n d an g e n la r fao liy atig a,
ikkinchi to m o n d an tash q i m u h it om illariga bog'liqdir. O dam
gavdasining hajm i, bo‘ychanligi m iqdor belgilar sanaladi. H ar
q anday belgi g en o tip orqali belgilanadi. Lekin genning belgi­
ga k o 'rs a tg a n t a ’sir etish d a ra ja si m u h itg a b o g 'liq b o'ladi.
C hunonchi odam ning aql-idroki, fe ’l-atvori, qobiliyati b ir to ­
m ondan irsiyatga, ikkinchi tom ondan tash q i m u h itg a bog'liqdir.
O dam larnin g psixologik va psixofiziologik jih a td a n tu rlitum anligining sh ak llanishida genetik va m u h it o 'zg arishlarining
o'zaro ta ’siri m u h im ah am iy at kasb etadi. O dam ni psixofizio­
logik jih atd an o 'rg an ish psixologiya va fiziologiya fan larin in g
vazifasiga kiradi.
M odifikatsion o 'z g a ru v c h a n lik ta v sifla sh u c h u n s ta tis tik
k o 'rsatg ich lar: belgining o'rtacha arifm etik ifodalanishi, v a ­
ria tsiy a k o e ffits ie n ti, d isp ersiy a si h a m d a v a r ia ts iy a e g ri
chizig'ini an iq lash ta la b etiladi. O 'rg a n ila y o tg a n o b y ek tn in g
um um iy ta v sifid an ta sh q a ri belgining o'zg arish i h am b ah o lanishi lozim.
Ekspressivlik va penetranlik. E kspressivlik va p e n e tra n lik atam alarin i d a stla b T im ofeyev-R esovskiy fan g a kiritg an .
E kspressivlik d eg an d a gen n in g fen o tip ik riv o jlan ish d a ra ja ­
sini, y a ’ni genning t a ’sir kuchi bilan belgining rivojlanish d a ra ­
jasi tushiniladi. Ekspressivlik ikkala jin sd a b ir xil yoki h a r xil,
doim iy yoki o 'z g a ru v c h a n xillarga ajratilad i. T u r g 'u n belg i­
larga ko'proq sifat belgilar, o'zg aru v ch an belgilarga esa m iq ­
d o r belgilar kiradi.
H ar bir organizm fen o tip i gen o tip ga va o'zi y ash ay o tg an
tash q i m u h itg a bog'liq. Belgilar o 'rtasid ag i ta fo v u t genoti pga
bog'liq bo'lgan hollarda h am ularning nam oyon bo'lishi u ch u n
ta sh q i m u h itn in g m a ’lu m sh aro iti zaru r. A k sin ch a, b elg ilar
o 'rta s id a g i ta fo v u t k o 'p ro q ta sh q i m u h itg a b o g 'liq b o 'lg a n
h o llard a ham , b u b elg ilar g e n o tip to m o n d an b elg ilan ish in i
u n u tm a s lik k erak . M asalan , to g 'lik jo y la rd a p a s tte k is lik k a
q a ra g a n d a q o n d a g em o g lab in va e r itr o ts itla r 30 foiz o rtiq
bo'ladi. Biroq e ritro tsitla r m iqdorining o'zgarishi kislorodning
parsiol bosimi bilan uzviy bog'langan bo'lib, u g e n o tip bilan
belgilanadi. X uddi sh u n in g d ek , odam b o 'y u zu n ligidagi fa rq
www.ziyouz.com kutubxonasi
g e n e tik o m illa r b ila n b e lg ila n s a d a , u o z iq lan ish v a iqlim
s h a ro itla rig a q a ra b o'zgaradi. B inobarin, belgining riv o jlan i­
shida g en etik om illar va tash q i m u h it t a ’sirini bilish u ch u n
belgining reak siy a norm asini tahlil qilish zarur. A g ar b ir xil
genotipli organizm lard a belgining ifodalanishi tu rlich a bo'lsa,
u holda ikkala jin sd a ekspressivlik b ir xil yoki h a r xil, doim iy
yoki te b ra n u v c h a n h o latd a bo'ladi. M azk u r gen ta ’sirida rivoj­
langan belgida o'zgarish sodir bo'lm asa, u holda tu rg 'u n eks­
pressivlik kuzatiladi. C hunonchi ABO qon g u ru h larin in g eks­
p ressiv lig i tu r g 'u n sa n a la d i. E k sp ressiv lik n in g ik k in ch i xili
o 'z g a ru v c h a n yoki te b ra n u v c h a n ek sp re ssiv lik h iso b lan ad i.
U larning kelib chiqish sabablariga ta sh q i m uhit, g en o tip (gen­
larning o'zaro t a ’siri) kiradi. Ekspressivlik d arajasi m iqdor jih a t­
d an statistik ko 'rsatg ich lar yordam ida baholanadi. Ekspressiv­
lik n in g o 'z g a rish in in g c h e tk i v a ria n tla ri p e n e tra n lik orq ali
an iq la n a d i P en etran lik m a ’lum gen allelining m iqdor jih atd an
paydo bo'lish extimolligidir. P opulyatsiya tarkibidagi organizm ­
lard a belgilar h am m a organizm larda yoki ay rim g u ru h org a­
nizm larda nam o y o n bo'ladi. M asalan, tu g 'm a son suyagining
chiqishi 25 foiz yoki boshqacha ay tganda, sh u gen bor geno­
ti plarning 1/4 qism ida fenotipik jih a td a n nam oyon bo'ladi.
To'liq bo'lm ag an p en etran lik k a m isol qilib jins bilan ch ek ­
langan belgilarni olish m um kin.
TEST TOPSHIRIQLARIGA TO'G'RI JAVOB TOPING
1. Tashqi muhit ta’sirida paydo bo'ladigan o'zgarishlar:
A. Mutatsion.
B. Kombinatsion.
C. Ontogenetik.
D. Modifikatsion.
T
E. M enerativ.
2. Genotipning reaksiya normasi deb:
A. Genoti pdagi genlar miqdori.
B. Organizmning fenotipdagi o'zgarishi.
C. G enoti pga ega belgining o 'z g a rish i im k o n iy atlarin in g
chegarasi.
D. Gomologik xromosomalardagi genlarning o'zaro almashinuvi.
E. Populyatsiyaning genlar chastotasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3. Sifat belgilariga kiradi:
•1. Ko'z rangi.
2. Gavdaning hajmi.
3. Bo'ychanlik.
4. Qon guruhi.
A - 1,2; В - 1,3;
С - 2,3;
D - 1,4;
E - 1,3.
4. Miqdor belgilariga kiradi (3-topshiriqdan).
A - 1,2; В - 1,3;
С - 2,3;
D - 1,4;
E - 1,3.
5. M odifikatsion o'zgaruvchanlikni tavsiflash uchun statistik
ko'rsatkichlar:
1. Variatsiya koeffitsiyenti.
2. Genlar orasidagi masofa.
3. O'rtacha arifmetik ifodalanish.
4. x2 - miqdori.
5. Variatsiya egri chizig'i.
6. Genlar chastotasi.
A - 1,2,6; В - 1,3,5; С - 1,4,5; D - 2,3,6; E - 3,4,5.
6. Ekspressivlik deb:
1. Genlar orasidagi krossingover miqdori.
2. M a’lum gen allelining miqdor jih atd an paydo bo'lish
ehtimolligi.
3. Genning fenotipik rivojlanish darajasi.
4. Organizmning mutatsiyaga beriluvchanligi.
5. Populyatsiyaning genetik strukturasi.
A - 1;
В - 2;
С - 3;
D - 4;
E - 5.
7. Penerantlik deb (6-topshiriqdan):
A - 1;
В - 2;
С - 3;
D - 4;
E - 5.
18-§. SOG'LOM AVLOD VA U NING KAMOLI
H ar bir odam ning shaxsiy rivojlanishi yoki ontogenezi em ­
b rio n al va p o stem b rio n al b o sq ich lard an tash k il to p g an . E m ­
brional bosqich to'laligicha biologik om illarga bog'liq. K eyingi
50 yil m o b a y n id a ekologik v aziy atn in g k e sk in la sh u v i fa q a t
o'sim lik va h ay v o n larg a em as, balki o d am lar h a y o tig a h am
x a v f solm oqda.
J a h o n S o g 'liq n i S a q la sh T a s h k ilo tin in g m a ’lu m o tla r ig a
k o 'r a 1990 y ild a tu g 'i lg a n b o la la r n in g 9 /1 0 d a h a r xil
d a r a ja d a g i g e n e tik n u q s o n la r b o rlig i m a ’lu m b o ‘ lg an .
www.ziyouz.com kutubxonasi
B olalarning irsiy kasallik bilan tu g 'ilish ehtim olligini an iq ­
lash, uning oldini olish ch o ra-tad b irla rin i belgilashda tib b iy g en etik m aslah at m uhim ah am iy at kasb etadi.
Boshqa rivojlangan m am lak atlar singari O 'zbekistonda h am
tib b iy o t in stitu tla ri, yirik p o liklinikalar qoshida b u n d a y tib b iy -g e n e tik m a sla h a tx o n a la r fao liy at k o 'rsatm o q d a.
T ib biy-genetik m aslahat, yangi q u rilay o tg an oilani rejalash tiris h , b o la la rn in g irsiy k a s a llik b ila n tu g 'ilis h e h tim o lin i
an iq lash va u n in g oldini olish c h o ra -ta d b irla rin i belgilashga
q aratilg a n .
i T ib b iy -g en etik m aslah at to 'r t bosqichdan iborat. B irinchi
bosqich tash h is qo'yishga oiddir.
17-ja d va l
Ota-ona genotiplari aniq bo'lganda har xil irsiylanish tiplari orqali kasalllkning
fenotipda namoyon bo'lishi
Kasallikning
Ota
O'K'illar
Qizlar
Onairsiylanish tipi genotipi genotipi kasal
sog'
sog'
Soppa Kasal
soppa
(tashuvchi sog'
(tashuvchi) sog'
Autosoma
dominant
Autosoma
retsessiv
Jinsiy X
xromosoma
bilan birikkan
dominant
genga bog'liq
Jinsiy X
xromosoma
bilan birikkan
retsessiv
genga bog'liq
AA
AA
AA
Aa
Aa
Aa
aa
aa
aa
AA
AA
AA
Aa
Aa
Aa
aa
aa
aa
A
A
A
a
a
a
A
A
A
a
a
a
AA
Aa
Aa
AA
Aa
aa
AA
Aa
aa
AA
Aa
aa
AA
Aa
aa
AA
Aa
aa
AA
Aa
aa
AA
Aa
aa
AA
Aa
aa
AA
Aa
aa
1
1
1
1
3/4
1/2
1
1/2
1/4
1/2
1/2
1
1
1/2
1
1/2
1/2
1
1/2
1
1/4
1/2
1/2
1
1/2
1/2
1/2
1
1/2
1/2
1
1
1/2
1/2
1/4
1/2
1
1/2
1
1
1/2
1
1/2
1
1
1
1
3/4
1/2
1
1/2
1/4
1/2
1/4
1/2
1/2
1
1/2
1/2
1/2
1
1/2
1
1
1
1
1
1/2
1/2
1
1/2
1
1
1/2
1/2
1
1
1/2
1/2
1/4
1/2
1
1
1/2
Tashhis qo'yishda noaniqlikka yo'l qo'ym aslik u c h u n odam
genetikasining geneologik, sito g en etik , biokim yoviy u su lla ri-
www.ziyouz.com kutubxonasi
d a n foydalaniladi. X u su san geneologik u su l y o rd am id a tib ­
b iy -g en e tik m a sla h a t olish u c h u n k elg an yigit va qiz, u la r­
ning o ta -o n a la ri, a k a -u k a la ri, o p a-sin g illari, z a ru r b o 'lg an
p ay td a am akilar, xolalar, ularn in g farzan d lari q an d ay kasal­
lik bilan og'rig an lik lari s u h b a t davom ida yoki tib b iy -g en etik
tom onidan tuzilgan m axsus savollari b or an k etala rn i to 'ld irish
orqali tash h is qo'yiladi. T ash h is q o 'y ish d a b u bilan ch ek lan m ay sitogenetik usul h am qo'llaniladi. B unda o ta -o n a va fa r­
zandlar xrom osom alarining soni, ularn in g hajm i, tash q i shakli
te k s h irila d i v a so g ' o d a m la r k a r io tip i b ila n ta q q o sla n a d i.
Biokimyoviy laboratoriyada esa, qon va peshob tek sh irish d an
o'tkaziladi va olingan n a tija la r tahlil qilinadi. S h u n d an so'ng,
m aslahatga kelgan shaxslar kasaliga tashhis qo'yiladi.
18-jadval
Ko‘p genlarga bog'liq ayrim kasalliklarning yaqin qarindoshlar nikohidan
tug'ilgan farzandlarda paydo bo'lish ehtimoli (foizlar hisobida)
Xastalik
Ba’zi hollarda qarindoshlar orasidagi
tug'ilgan farzandlarning kasallanish foizi
2%
15%
2-3%
Maymoqlik
G'ilaylik
Bolalar falaji
Tug'ma son suyagining chiqishi
Ayol probandlarda
Erkak probandlarda
Epilepsiya
A ka-ukalarda 1%
Opa-singillarda 5%
A ka-ukalarda 5%
Opa-singillarda 7%
3-12%
Shizofreniya
Ota-onaning bittasi kasal bo'lsa
Ota-onaning ikkalasi kasal bo'lsa
Aka-uka, opa-singillarda tasodifiy
holatlarda
10%
40%
12,5-20%
Irsiylanishi noaniq garanglik
Aka-ukalar, opa-singillarda
tasodifiy holatlarda
17%
Avlodlarda
Ota-onaning bittasi garang bo'lsa
Ota-onaning ikkalasi garang
bo'lsa
3-10%
10-30%
Yara kasalligi
Me’dada
7,5%
O'n ikki barmoqli ichakda
K atta yoshlilarda
Bolalarda
9%
3%
Allergik kasalliklar
Atipik derm atit
Bronxial astma
16%
8-9%
www.ziyouz.com kutubxonasi
T ib b iy o t-g e n e tik m a slah atn in g ik kinchi bo sq ich id a, o ta onaning tash h isid a k o'rsatilgan kasallikka chalinish ehtim olini
bilish u ch u n uning dom inant, yoki retsessiv genlarga bog'liqligi,
ularning autoso m a yoki jinsiy xrom osom ada lokalizatsiya qilinganligi d iq q a t m arkazida bo'ladi.
B ir g en t a ’sirid a pay d o b o 'la d ig a n irsiy k a sa llik la rn in g
tu g 'ilajak farzan d lard a u ch rash ehtim oli n azariy jih a td a n h i­
soblanib, ta x m in qilin sad a, k o 'p g en fao liy ati tu fa y li kelib
chiqadigan kasalliklarning kelgusi avlodlarda u ch rash lik e h ti­
moli to 'p lan g an em pirik m a ’lum otlar asosida belgilanadi. Hozir­
gi v aq tg a kelib k o 'p genlar t a ’sirida kelib ch iqadigan shizof­
reniya, epilepsiya va boshqa sh u sing ari poligen k asallik lar
haqida y e ta rli m a ’lu m o tlar to'plangan. U larga asoslanib o tao n a, tu g 'ilg a n f a r z a n d la r h a m d a y a q in q a r in d o s h la r n in g
sog'ligiga q a ra b , m a x su s ja d v a lla r y a ra tilg a n b o 'lib , u n d a
kasalga chalinish foTzl ko'rsatitgan.
G en kasallik lari bilan b ir q a to rd a odam da xro m o so m alar
soni, tuzilishining o'zgarishi bilan bog'liq irsiy kasalliklar h am
uchraydi. X rom osom a kasalliklarining u c h ra sh d a ra ja si o n a ning yoshiga bog'liq ekanligi hozirgi pay td a aniqlangan.
T ib b iy -g en etik m aslah atn in g u chinchi bosqichida tu g 'ila ja k
f a r z a n d la r n in g k a s a llik k a c h a lin is h i y o k i c h a lin m a s lig i
to 'g 'risid a g i xulosa, ta x m in q ilin a y o tg a n k asallik n in g irsiy lanishiga oid g en etik q o n u n la rg a va am ald a sh u k asallik b i­
lan tu g 'ilg a n b o lalar to 'g 'risid a g i m a ’lu m o tlarg a aso slan ad i.
A gar tu g 'ila ja k fa rz a n d la rn in g kasallan ish i 0-10 foiz bo'lsa,
x a t a r p a s t, 11-20 foiz b o 'ls a o 'r ta c h a , 21 foiz d a n k o 'p
bo'lsa, yuqori san alad i.
19-jadval
Onaning yoshiga qarab 13,18,21 xromosomalarning
uchtadan bo'lishi bilan aloqador Patau, Edvars va Daun
sindromlarining farzandlarda uchrash foizining o'sib borishiga oid
Onaning yoshi
Kasallanish foizi
0,08
19 yoshgacha
0,06
20-24 yoshgacha
25-29 yoshgacha
0,1
30-34 yoshgacha
0,2
35-39 yoshgacha
0,54
40-44 yoshgacha
1,6
4,2
45 va undan yuqori yosh
www.ziyouz.com kutubxonasi
T ibbiy-genetik m aslahatning tu rlich a bosqichida v rach -g enetik o'z xulosa m a ’nosini atroflicha tu sh u n tirad i va m u ro jaat
qilgan odam larning biror qarorga kelishiga ko'm ak beradi.
T ib b iy -g en etik m aslah atd a prenatal tash h is m u h im o 'rin
tutadi. C hunki, bu usulni qo'llash tu fay li irsiy kasali bor bola­
larning tug'ilish in in g kam ayishiga erish ish m um kin. P re n a ta l
tashhis tu b a n d a g i ho latlard a m aqsadga m uvofiq hisoblanadi.
1. O ta -o n a la rn in g b irida b o 'lg an d o m in a n t gen m u ­
tatsiyasi oqibatida biokim yoviy buzilish bilan bog'liq k a ­
sallik bor bo'lganda.
2. O n an in g yoshi 35 d an yuqori bo'lganida.
3. O ta va on alar yaqin q arin d o sh bo'lganda.
4. O ta y o k i o n a n in g m u t a g e n la r v a te r a to g e n l a r
bo'lganligi (ayniqsa on an in g hom iladorlik d av rid a) an iq lan g an d a.
5. Bola tash lash hollari m a ’lum bo'lganda.
P re n a ta l ta sh h isd a am nio tsen tez usuli ayniqsa, sam araii
hisoblanadi. A m n iotsen tez irsiy kasallik n in g hom ila d av rid a
aniqlash usuli sanaladi. U hom iladorlikning 15-17 h afta larid a
qo'llaniladi. O datda b u d avrga kelib am niotik suyuqligida hom i­
laning y e ta rli m iq d o rd a tirik h u ja y ra la ri bo'ladi. A m niotik
s u y u q lik n i ja r r o h lik s h p rits i o rq a li z a r u r m iq d o rd a olish
m um kin. H om ilaning jinsini aniqlash u c h u n 2-5 m l am niotik
suyuqligi y eta rlid ir. O lingan am n io tik su y u q lik s e tro fu g a d a
aylantirilgach, uning chiqindisi tom chi-tom chi sh ak ld a b u y u m
oynasiga tomizilib, quritiladi va jinsiy xrom osom alarni aniqlash
m aqsadida bo'yaladi. Bu usul y ordam ida X jinsiy xrom osom a
g en lari b ilan b o g 'liq irsiy k asallik larn i an iq lash im k o n iy a ti
tug'iladi.
H om ilaning kario tip in i bilish u ch u n 15-20 ml am n io tik su ­
yuqlik kifoya qiladi. S uyuqlikdagi h u ja y ra la r y u q o rid a q ay d
qilingan u s u ld a a jra tib olingach, u la r ikki h a fta d av o m id a
s u n ’iy m u h itd a o'stiriladi. S h u n d an so'ng, m axsus uslub b o '­
yicha u la rd a n p r e p a r a t ta y y o rla n ib , h u ja y ra la r i m e ta fa z a
holatida b o 'lg a n la r sito g en etik tah lil qilinadi. T e k sh irila y o tganda leykotsit h u ja y ra lard a xrom osom aning soni v a tuzilishi
bo'yicha jid d iy nuqsonlar aniqlangan taq d ird a, b u n d a y hom ilasi b o r ay o lg a h o m ilan in g b u n d a n k ey in g i r iv o jla n is h in i
to 'x tatish i to 'g 'risid a m aslahat beriladi (27-rasm).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Xromosomalar
27-rasm. A m niotsintez-irsiy kasalliklarga p ren atal usul yorda­
m ida tashhis qo'yish.
A m niotsintezdan ta sh q a ri p re n a ta l tash h isd a u ltra tovush,
fetoskopiya u su llarid an h am foydalaniladi.
U ltrato v u sh usuli (UZI) m u h itn in g su y u q va q u y u q bo‘lim larida u ltra to v u sh to'lq in larin in g h a r xil aks etishi n a tija ­
sida ek ran d a ularn in g tasvirini q o 'rish tam oyiliga asoslanadi.
Fetoskopiya esa m ax su s optik asbobi bor elastik zond y o rd a­
m ida o na qornidagi hom ilaning k uzatish usulidir.
S huni qayd etish lozimki, O 'zbekiston h u k u m a ti b o lalar­
ning sog'lom bo'lishi u c h u n doim o g 'am x o 'rlik qilib kelm oqda.
Bolalarni voyaga y etk azish u ch u n o n alarg a b erilad ig an d ek re t m u d d atin i 3 yilgacha uzaytirishi, yosh bolalarga b erilad i­
g an n a fa q a pulini y ild an -y ilg a oshira borishi, n ih o y a t O 'z­
b ek isto n R espu b lik asi V azirlar M ah k am asi to m o n id an 2000
yil 15 fev rald a sog'lom avlod d a stu ri to 'g 'risid a 46-sonli q aro r
qabul qilinishi bu n g a yorqin misoldir. A n a sh u q aro rn i b a ja ­
rish bo'yicha O 'zbekiston R espublikasi Oliy va o 'rta m axsus
t a ’lim vazirligi 2000-2005 yillarga m o 'ljallan ad ig an b ir q a n ­
cha ta d b irla r rejasini tuzdi. Q abul qilingan rejag a binoan, e rta
v a q a r in d o s h - u r u g 'la r a r o n ik o h n in g o ld in i o lish , y o s h la r
o 'rtasid a rep ro d u k tiv salom atlik va sog'lom oilani sh ak llan ti­
rish va b u n d a e rk a k la rn in g m a ’suliyati, rolini oshirish, o ta-
www.ziyouz.com kutubxonasi
onalarni dam olish m askanlarini qayta ta ’m irlash, voyaga yetm ag an lar orasida h u q u q b u zarlik , genekologik k asalliklarning
oldini olish kabi tad b irlarn i am alga oshirish rejalashtirilgan.
Y urtim izda «Ta’lim to‘g ‘risida»gi qonun, «Kadrlar tayyor­
lash m illiy dasturi»ning qabul qilinishi, milliy istiqlol g'oyasi,
asosiy tu sh u n ch a va tam oyillar risolasi o'sib k elay o tg an yosh
avlodning h a r tom onlam a barkam ol bo'lib shakllanishiga q a ra ­
tilgan. T ab iiy k i, m a z k u r q o n u n la r, q a ro rla r, fa rm o y ish la r,
d a s tu r l a r o 'z -o 'z id a n y o s h la rn i kom il in so n q ilib v o y a g a
y etishlari u ch u n y etarli emas. K a tta la r P rezidentim iz k o 'rsa tm alariga, qabul qilingan qonunlar, d a s tu rla r asosida yoshlarga
t a ’lim -ta rb iy a b e rish la ri, u la rn in g n o to 'g 'ri riv o jlan ish larig a
yo‘1 qo'ym aslik lari kerak.
Hozirgi v a q td a o ta -o n alar, m a k ta b g a c h a ta rb iy a m u a ssasasi xodim lari, o 'rta , u m u m ta ’lim, oliy m a k ta b o 'q itu v ch ilari, keng jam oatchilik oldida h a r b ir o'g 'il-q iz ongiga milliy
istiqlol g'oyasini singdirm oq, ularn i o'z tarixini, q a d riy a tla rini, u rf-o d atlarin i yaxshi biladigan, o n a-V atan g a, xalqiga sadoqatli, bilim don, m e h n a ts e v a r qilib ta rb iy a la sh d e k m uhim
vazifa tu rib d i. Bu v azifani u d d alay olish u c h u n yoshlarim iz
genoti pida to'liq irsiy salohiyat m avjud. C hunki dunyo bo'yicha
fan, m ad an iy at, ru h iy a t olam ida dong ta ra tg a n b u y u k olim ­
la r A bu N asr F orobiy, A bu R ay h o n B eru n iy , A b u Ali ibn
Sino, M irzo U lu g 'b ek , s h e ’riy a t m u lk in in g su lto n i M ir A li­
s h e r N avoiy, d a v la t boshlig'i, milliy d av latch ilik k a asos solg an soxibqiron A m ir T em u r, bu y u k d av lat boshlig'i va shoir
Z ahiriddin M uham m ad B obur bizning bobokolonlarim iz bo'lib,
u lard ag i xrom osom alar, nodir genlar hozirgi yoshlar genoti pida
h a m m a v ju d . A lb a tta o d am d ag i g e n o tip ik im k o n iy a tla rn i
fen o tip d a nam o y o n bo'lishi tash q i-ijtim o iy om illarga bog'liq.
M u sta b id lik y illa rid a b u n d a y ijtim o iy o m illa r c h e k la n g a n
bo'lsa, O 'zbekiston M ustaqillikka erish g ach , O 'zb ek isto n x u k u m a tin in g , s h a x s a n P r e z id e n t I.A .K a rim o v n in g d iq q a te ’tibori yoshlarning h a r tom onlam a kam ol topishi u ch u n zaru r
bo'lg an b arch a sh aro itlarn i y aratish g a q aratilg a n d ir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. T ibbiy-genetik m aslahat necha bosqichdan iborat?
A - 1;
В - 2;
С - 3;
D - 4;
E - 5.
2. T ibbiy-genetik m aslahatxonalarda tashxis qo‘yishda odam g e­
netikasining qanday usullaridan foydalaniladi?
1. Geneologik.
2. Mutatsion.
3. Sitogenetik.
4. Kombinatsion.
5. Biokimyoviy.
A - 1,2,3; В - 1,3,4; С - 1,3,5; D - 2,3,4; E - 3,4,5.
3 . K asallik k eltirib chiqaruvchi autosom a dom inant gen ota va
onada geterozigota bo‘lsa, farzandlarni fenotipida nam oyon bo'lishi
(17-jadvaldan foydalaning):
1
2
3
4
5
6
l;
kasal
soppa-sog'
0
0
1
0
0
1
1/2
1/2
3/4
1/4
1/4
3/4
В - 2;
С - 3;
D -
4. Ota - aa, ona - Aa bo'lsa, _ (3-topshiriqdan).
A - 1;
В - 2;
С - 3;
D - 4;
E - 5.
5. Ota va ona AA bo'lsa, _ (3-topshiriqdan).
A - 1;
В - 6;
C - 3;
D -5 ;
E - 4
6. K asallik k eltiru v ch i gen autosom retsessiv bo'lsa, ota va ona
genotipi geterozigota bo'lgan holda, farzandlarning fenotipida namoyon
bo'lishi (3-topshiriqdan).
A - 1;
В - 2;
С - 6;
D - 5;
E - 4.
7. Ota - Aa, ona aa bo'lsa, _ (3-topshiriqdan).
A - 1;
В - 2;
C -3 ;
D - 4;
E - 6.
8. Ota va ona genotipi aa bo'lsa, _ (3-topshiriqdan).
A - 1;
В - 2;
C-3;
D - 4;
E - 5.
9. Kasallik k e ltirib chiqaruvchi do m in an t gen jinsiy X xrom o­
somada joylashgan bo'lib, ota kasallangan, ona soppa-sog' bo'lsa,
www.ziyouz.com kutubxonasi
farzandlarda belgini namoyon bo'lishi qanday bo'ladi (17-jadvaldan
foydalaning)?
0 ‘g ‘illar
№
Qizlar
Soppa-sog'
Kasal
Kasal
1
1
1
Soppa-sog‘
0
1.
1
2.
1/2
3.
4.
0
1
1
5.
1/2
0
1/2
1/2
0
1/2
6.
0
1
0
1
0
0
1
CO
n
1
В -
to
A - 1;
0
1/2
D - 4;
E - 5.
10. Ota sog‘, ona kasal (gomozigota holatda) bo'lsa- (9-topshiriqdan):
A - 1;
В - 2;
C-3;
D - 4;
E - 5.
11. Kasal keltirib chiqaruvchi gen retsessiv bo'lib, X xromo­
somada joylashgan bo'lsa, ota kasal, ona sog'lom bo'lsa, farzand­
larda kasallikni namoyon bo'lishi qanday bo'ladi (17-jadvaldan
foydalaning)?
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Kasal
0
1/2
1
0
1/2
1
0 ‘g ‘illar
Sog'lom
1
1/2
0
1
1/2
0
A - 1;
Kasal
0
0
0
0
1/2
1
В - 2;
Qizlar
Sog' (tashuvchi)
0
0
1
1
1/2
0
С - 3;
D - 4;
Sog'lom
1
1/2
0
0
0
0
E - 5.
12. Ota sog'lom, ona kasal bo'lsa- (11-topshiriqdan):
A - 1;
В - 2;
С - 6;
D - 3;
E - 4.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. A yala F . , K ay g er Dj. S o v rem en n ay a genetika. -М.: «Mir»
1987. V 3.
2. A.T.G'ofurov, S.S.Fayzullayev, X.Xolmatov. G en etik ad an
m asala va m ashqlar. -Т.: « 0 ‘qituvchi», 1991.
3. Biologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. -М., 1986.
4. Bochkov N.P., Z axarov A.F., Ivanov V.I. M editsinskaya
genetika. -М.: «M editsina», 1984.
5. B ochkov N.P., C h e b o ta re v A.N. N asled stv en n o st ch eloveka i m u tag en a v n esh n ey sredi. -М., 1989.
6. G ladkova T.D. E lem ent kojnogo relyefa palsev i ladoney
v g ru p p a x rod stv en n ik o v . -М.: «N auka», 1964.
7. G olovachev G.D. N asled stv en n o st ch elo v ek a i v n u triu tro b n a y a gibel. -M. : «M editsina», 1983.
8. G olovachev G.D. Sootnosheniye polov u cheloveka i otbor, svyazanniy s polom p ri rojdenii. G enetika. - 1978. - t. 14.
- №
11.
9. G rin N., S tau n U., T eylor D. Biologiya v 3 tom ax. -М.:
«M ir», 1990.
10. G uskov Ye.P., S h k u r a t T.P. N estab iln o st g en o m aso m atich esk ix kletok ch elo v ek a к а к a d a p tiv n a y a norm a. U spexi sovrem ennoy biologii. - T. 108. - V ip 215., 1989.
'■ 11. Z a la ta y e v a T.A., B u d y a k o v V.I. D erm a to g lifik a к ак
m etod issledovaniya v m editsinskoy genetike: U chebnoye pos.
-М.: S en traln iy in stitu t u so v ersh en stv o v an iy a v rach ey , 1976.
12. Z ax aro v A.F., B en y u sh V.A., K u lesh o v N. P., B a ra ­
novskaya L.I. Xrom osom i cheloveka. Atlas. -М.: «M editsina»,
1987.
13. K aruzina I. Т., G enetika asoslari (o'quv qo'llanma). -Т.:
«M editsina», 1989.
14. K iry u s h e n k o A.P., T a ra x o v s k iy M.L. V liy a n iy e lek a rs tv e n n ix s re d s tv , alk ogolya i n a rk o tik o v n a plod. -М.,
1990.
15. Kozlova S.I., Sem enova Ye., D em ikova N.S., B linniko­
va O.Ye. N asled stv en n iy e sin d ro m i i m ed ik o -g en etich esk o y e
konsultirovaniye. -L.: «M editsina», 1987.
www.ziyouz.com kutubxonasi
16. Lens V. M editsinskaya genetika. Per. s nem. -М.: «Me­
d itsin a» , 1984.
17. Linin Ye.T., Bogom azov Ye.A., G o fm an -K ad ash n ik o v .
G enetika dlya v rach ey . -М.: «M editsina», 1987.
18. L obashev M.Ye., V atti K., T ixom irova M.M. G en etik a
s osnovam i seleksii. - М.: «Prosveshyeniye», 1970.
19. M ak-K yusik. G en etik a cheloveka. -М.: «Mir», 1967.
20. L. O. B adalyana. N asledstvenniye bolezni. Pod red. -Т.:
«M editsina», 1980.
21. P rixodchenko N.N., S h k u ra t T.P. Osnovi g enetiki ch e­
loveka. -R o sto v -n a -D o n u , 1997.
22. T o p o rn in a N.A., S tv olinskaya N.S. G en etik a chelove­
ka. (Praktikum ). -М.: Vlados, 2001.
23. Fogel F., M otulski A. «G enetika cheloveka» v 3 tom ax.
-M. «Mir» 1990.
24. X arriso n Dj., U ay n er Dj., T e n n e r Dj., B arn ik o t R ey ­
nolds V. Biologiya cheloveka -М.: «Mir» 1979.
25. N .V .X elevin, A .M .Lobanov, O .F.K olesova. Z a d a c h n ik
po obshyey i m editsinskoy genetike. -М.: «V isshaya shkola»,
1984.
26. Yu. K. Bogoyavlenskiy. B iologiya.-М.: «M editsina», 1985.
27. S h tern K., «Osnovi genetiki cheloveka» -M. «M editsina»
1965
www.ziyouz.com kutubxonasi
ABO — qon g u ru h i bo'lib, bir g enning 3 ta 1°, IA va IB
allel holatlarini anglatadi. S h u n d a 1° 1° — 1-qon g u ru ­
hi, IA IA yoki 1° IA — 2-qon g u ru h i, IB IB yoki 1° IB — 3qon g u ru h i va IA I B — 4-qon g u ru h i bo'lib fen o tip d a
nam oyon bo'ladi.
AVTORADIOGRAFIYA — tirik organizm lar h u ja y ra la ri­
da radioaktiv m o d d alam in g tarqalishini o 'rg an ish u su ­
li. B unda rad io ak tiv m odda (izotop) tu tu v c h i bio m ate­
rial rad io a k tiv n u rn i sezuvchi fotoem ulsiya bilan y aqinlashtirilsa u o'zini o'zi «suratga» tushiradi.
AZOTLI ASOSLAR — nuklein kislotalar tark ib id ag i nu k leo tid larn i hosil q iluvchi, 4 ta: ad en in , g u an in , sitozin,
tim in (uratsil) asoslar.
AKROTSENTRIK — odam x ro m osom alarning o'ziga xos
tuzilish tip i bo'lib, b u n d a se n tro m e ra x ro m o so m alar
pazidan an ch a uzoq, h a tto c h e tid a n o 'rin oladi. Sentro m e r a n in g o lg a n jo y i x ro m o s o m a n in g b ir la m c h i
belbog'i deb nom lanadi.
ALLELOMORF — b ir belgining tu rli xil h o latd a bo'lishi.
C hunonchi, sariq yoki yashil ran g d a bo'lishi.
ALLEL — gen. G en lar holatining biri. M asalan: A yoki a.
ALBINIZM — m elan in p ig m en tin in g teri, soch, k o 'z k am alak p ard asid a hosil b o 'lishida ish tiro k e ta d ig a n m od­
d a n in g re ts e s s iv g en t a ’siri o stid a b o 'lis h id a n kelib
chiqadi.
ALBINOS — terin in g , qosh, k ip rik larn in g oppoq, ra n g ­
siz bo'lishi, retsessiv belgi.
AMINOKISLOTA — organik kislota m olekulasida b ir yoki
b ir n e c h ta vodorod ato m in i a m in o g ru p p a — N H 2 ga
a lm a s h in is h id a n h o sil b o 'la d i. B u n d a N H 2 g r u p p a
153
www.ziyouz.com kutubxonasi
ko'pincha karboksil g ru p p ag a qo'shni uglerod (alfa (a)
uglerod) atom ining vodorodi o'rniga k irad i va a — am i­
nokislota hosil bo'ladi.
AMNIOTSENTEZ — p r e n a ta l ta sh h is m a q sad id a h o m i­
la n in g am n io n b o 's h lig 'id a am n io n s u y u q lig in i olish
m uolajasi.
ANAFAZA — m ito zn in g m e ta fa z a d a n k e y in g i bosqichi.
A n a fa z a d a x ro m o so m a x ro m o tid la rin i b ir la s h tir ib t u ­
r u v c h i b e lb o g ' u z ila d i, x r o m o s o m a la r b i r - b i r i d a n
ta m o m ila a jra la d i. X ro m o so m a la r s e n tr o m e r a g a b i­
r ik k a n m ik r o n a y c h a la r q isq a rish i tu fa y li q u tb la r g a
ta rq a la d i.
ANTIKODON — t R N K o 'r ta qism idagi 3 ta n u k le o tid
(trip je t)d a n ib o rat, i R N K ning k odoniga m os keladi.
K odon va antikodon k o m p lem en tar bo'lsa, t RN K olib
kelgan am inokislota ribosom aning k a tta birligida qoldiriladi va sin te zlan a y o tg an zanjiriga u lanadi.
ANTROPOLOGIYA — odam paydo bo'lishi va rivojlanishi
q o n u n iy atlarin i o 'rg a n a d ig a n fan.
AUTOSOM DOMINANT — jinsiy b o 'lm ag an (ta n a ) xrom osom alarida joylashgan, n asld a u stu n lik qiluvchi belgi
x u su siy a tla r.
AUTOSOM RETSESSIV — jinsiy b o 'lm ag an (ta n a ) x ro m o so m alarid a jo y lash g an , y ash irin h o la td a n a s ld a n n aslg a o 'tu v ch i belgi va xususiyatlar.
AUTOSOMA — jinsiy b o 'lm ag an xrom osom alar to'plam i.
O dam organizm i h u jay ralarin in g diploid to 'p lam id a 22
ju ft autosom a, 1 ju f t jinsiy xrom osom alar bor.
AXROMATIN IPLARI — h u ja y ra n in g bo 'lin ish d a v rid a
h u ja y ra m a rk a zlarid an hosil bo'lib, xro m o so m alarn in g
q u tb la rg a ta rq a lish id a y o rd am beradi.
BIOPOLIMERLAR — yuqori m olekulali tabiiy b irik m alar
(oqsillar, nuklein kislotalar, polisaxaridlar) bo'lib, m ole­
kulasi ko'p m a ro tab a ta k ro rla n a d ig a n kichik m olek u ­
lali m onom er yoki u lar qism laridan iborat.
www.ziyouz.com kutubxonasi
BIOTEXNOLOGIYA — biologik ja ra y o n la r va om illarni
sanoat m iqyosida foydalanish. B unga gen m uxandisligi, to 'q im alar ham da h u ja y ra larn i o 'stirish usullari y o r­
dam ida am inokislotalar gorm onlar va boshqa biologik
m o d d a la rn i s a n o a td a ish la b c h iq a ris h , y e m -x a s h a k
a c h itq ila ri, fe r m e n tla r, a n tib io tik la r v a b o s h q a la rn i
m ikrobiologik yo‘l bilan sintez qilish usullari kiradi.
BIR IN C H I TARTIBLI OOTSIT — o v o g enezning o 'sish
(to 'rtla m c h i in terfaza) bosqichlaridagi d ip lo id x ro m o ­
somali h u ja y ra lar.
BIRINCHI TARTIBLI SPERMATOTSIT — sp erm ato g enezning o'sish (to 'rtlam ch i interfaza) bosqichlaridagi d ip ­
loid xrom osom ali h u jay ralar.
BLASTOMERLAR — hom ila q ism lari — k o 'p h u ja y ra li
hayvonlar tu x u m in in g m itozda bo'linishi n a tijasid a hosil
bo'ladigan b ir xildagi yirik h u jay ralard ir. Bu h u ja y ra la r
o'sish xususiyatiga ega emas.
BLASTOTSEL — hom ila bo'shlig'i, birlam chi bo'shliq —
ko'pchilik b lastu lalar bo'shlig'i.
BLASTO TSIST — p u s h t p u fa k c h a s i — s u t em izu v ch i
h ay v o n lar em b rio n al ta ra q q iy o ti d av rid a m orula bosqichidan keyingi p ufakchali fazasi.
BLASTULA — ko 'p h u jay rali hay v o n lar em b rio n al rivojlanishidagi bosqich. Bu d av rd a tu x u m n in g b lasto m erlarga bo'linishi b u tu n lay tugallanadi.
BRAXIDAKTILIYA — barm o q lar uzunligining no rm ad an
kalta bo'lishi, y a ’ni qisqa barm oqlilik. B u belgi dom i­
n a n t hisoblanadi.
BRONXIAL ASTMA — n a fa s o rg anlarining xronik kasal­
ligi; m ayda b ro n x larn in g torayishi, shilliq p ard asin in g
ko'pchishi va ichiga shilim shiq tiqilishi n a tijasid a v a q tbevaqt n afas qisishi, bo'g'iz x u ru jla ri bilan o 'tad ig an
allergik kasallik.
VARIABEL QISM — yu q o ri polim orfizm ga ega b o 'lg an
g ete ro x ro m a tin u c h a stk a la r.
www.ziyouz.com kutubxonasi
V A RIA TSIY A E G R I C H IZ IG 'I — o 'rg an ilay o tg an o rg a ­
nizm larda belgining o 'zgarish darajasin i g rafik asosida
ifodalovchi egri chiziqlar.
GAMETA — jinsiy h u jayra. G aploid to'plam li xrom osom alarga ega bo'lgan tu x u m h u ja y ra va sperm atozoid.
GAPLOID — toq to'plam li xrom osom aga ega h u ja y ra yoki
organizm .
GASTRULA — homila rivojlanishidagi bosqich. K o 'p h u ­
ja y ra li h a y v o n la rn in g e m b rio n ta ra q q iy o tid a g i b o sq ic h lard an biri.
G EM O FILIYA — o d a m d a g i q o n iv im a s lig i k a s a llig i.
N a s ld a n -n a s lg a b e rila d ig a n irsiy kasallik . B u k a sa llikni k e ltirib c h iq a ru v c h i g e n la r «X» x ro m o so m a d a
jo y la sh g a n .
GENEALOGIYA — «genealogia» — so'zidan olingan bo'lib,
s h ajara deg an m a ’noni bildiradi. O dam ning b iro r belgixossasining avlodlarda irsiylanishini tad q iq etadi.
GENETIK INJENERIYA — gen m uhandisligi — rekom bin a n t D N K lar tex n ologiyasi. G en etik va b io k im y o v iy
usullar yordam ida organizm yoki h u ja y ra biologik a x ­
borotni o'zg artirish bilan ta b ia td a u ch ram ay d ig an , yangi
xususiyatg a ega bo'lgan g en lar to'plam ini va sh u asos­
da yangi shtam m , n a v va zotlarni yaratish.
GENETIK KOD — n u k lein k islo talar m olekulasida irsiy
ax b o ro tn in g n u k le o tid lar k e tm a-k etlig id a b erilish id an
iborat. G en etik kod 3 ta h a rf — n u k le o tid d an ib o rat
bo'ladi. Bu trip le t deyiladi.
GENLAR DREYFI (g en etik — avtonom jarayonlar) —
tasodifiy om illar t a ’sirida kichik p o p u ly atsiy alard a g en ­
la r u ch rash ish tezligining o'zgarishi. O d atd a p o p u ly a­
tsiy alard a irsiy o 'zgaruvchanlik kam ayishga olib keladi.
Bu holat q arin d o sh -u ru g 'la r orasidagi nikohlar o rtib k e tganida kuchayadi. B unda populyatsiyada selek tiv a h a ­
m iyati bo'lm agan g en lar saqlanib qolishi va k o 'p ay ish i
m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi
GENOM — g en lar yig'indisi. X rom osom alarning gaploid
to 'p la m i. G en o m n in g g e n o tip d a n fa rq i s h u n d a k i, u
ay rim zot yoki n a v n i em as, balki bir tu r n i ta fsiflab
b erad i.
GENOTIP — organizm ning irsiy asosi. D iploid to'plam idagi
barch a g en lar yig'indisi.
GENOFOND — tu r, populyatsiya genlari yig'indisi bo'lib,
genofondda m u ta tsiy a la r tez-tez sodir b o 'lad i va q ay tarilib turadi. G enofond — populyatsiyadagi allel g en ­
lar yig'indisidir.
GETEROGAMETA — h ar xil !ipdagi gam etalar hosil qiluv­
chi organizm . O d am d a e rk a k la r g ete ro g a m e ta li o rg a ­
nizm m avjud.
GETEROZIGOTA — h a r xil zigota. Shakli, k attalig i tu rli­
cha bo'lgan ik kita g am etaning qo'shilishidan hosil bo'ladi
va keyingi avlodlarda ajralish beradi (Aa, Bb).
GETEROPLOID — o rganizm dagi x ro m o so m alar sonining
o 'zgarishi. P o lip lo id iy ad a x ro m o so m alar soni o 'z g a ri­
shi organizm gaploid sonining k a r r a h o ld a o 'zg arish i
bo'lsa, g etero p lo id iy ad a k a rra holda o 'zg arish ig a ten g
bo'lm aydi.
GETEROXROMATIN — xrom osom alarning to 'q b o 'y ala digan qismi. Bu jo y lari sp irallash g an b o 'lib , fao liy ati
ju d a su st bo'ladi.
GISTON — xrom osom aning tark ib ig a k iru v ch i sodda oqsil
bo'lib, u larn in g dezoksiribonuklein k islo talar bilan ho­
sil qilgan birik m alari — nuk leo p ro tein lar deyiladi.
GOMOGAMETA — bir xil tipdagi g am etalar hosil qiluvchi
organizm. O dam da ayollar gom ogam et jin s hisoblanadi.
GOMOZIGOTA — b itta g en n in g b ir xil a lle lla rig a ega
b o 'lg an o rg an izm (aa yoki AA). B u n d a y o rg an iz m la r
b ir xil g am etalarn i (a yoki A) hosil qiladi va avlodda
belgilar ajralishi kuzatilm aydi.
GOMOLOGIK XROMOSOMA — kattaligi, shakli, genlari
b ir xil bo'lgan ju f t xrom osom alar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
GONAD — jin siy b ezlar — odam va h ay v o n lard a jinsiy
h u ja y ra la r (tu x u m h u ja y ra va sp erm atazo id ) h am d a
jinsiy gorm onlar hosil qiladigan organ. E rk ak g o n ad —
u r u g 'd o n la r , u r g 'o c h i g o n a d — tu x u m d o n la r d e b
a ta la d i.
GONODOTROPIN — gipofiz bezi gormoni. E rk ak va ayol­
la rd a jinsiy bezlar va gorm o n larnin g faoliyatini bosh­
qaradi. Bu gorm onning ko‘p ishlab chiqarilishi n a tija si­
da poliovulyatsiya sodir bo'lishi m um kin.
DALTONIZM — asosan, qizil va yashil ra n g la rn i a jra ta
olm aslik.
DAUN SINDROM I — irsiy k asallik bo'lib, a u to so m a la r
sonining o 'zg arish i n a tija s id a sodir bo'ladi. B u n d a 21
juft-gom ologik xrom osom aning b ittag a oshib ketishi —
triso m ik b o 'lish i k u zatila d i. «D aun sin d ro m i» k asali
e rk ak lard a va ayollarda h am uchraydi. X rom osom alar
diploid soni 46 o 'rn ig a 47 ta bo'ladi.
DEZOKSIRIBOZA UGLEVODI — DNK tark ib ig a dezoksiriboza k iradi. Q o'sh sp iral m odeliga m u v o fiq , DNK
m olekulasi faraz e tilad ig an o'q a tro fid a b iri ik k in ch isiga sp iral hosil qilib o 'ra lg a n b u ra m a s h a k ld a g i ik k ita
jiy a k d a n ib o ra t. J iy a k la r u g le v o d fo s fa t z a n jir id a n
tu z ilg a n .
DELETSIYA — xrom osom a q ism larid an b irin in g uzilib,
yo'qolishi.
DEMOGRAFIK GENETIKA — odam dagi ayrim belgi-xos­
salarning (m asalan, qon guruhini) jahon aholisi orasida
q a n d a y ta rq alg an lig in i an iq lash bilan s h u g 'u lla n u v c h i
fan.
DERMATOGLIFIKA — «derm a» — teri, « g lip h o » — chizm oq so 'z la rid a n olin g an b o 'lib , b arm o q , k a f t v a tovondagi te ri chiziqlarining tuzilishini tad q iq qilish.
DIZIGOT — belgilar bo'yicha o'zaro o 'x sh ash b o 'lm ag an
egizaklar. Dizigot eg izak lar b ir-b irla rid a n f a r q q ilad i­
lar. U lar b ir jinsli yoki x ar xil jinsli b o'lishlari m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi
DIPLOID — h u ja y ra gom ologik ju f t x ro m o so m alarn in g
to'liq to'plam iga ega organizm.
DISKORDANTLIK — egizaklarning b ir-b irid a n fa rq q i­
luvchi belgilarining yig'indisi.
DISPERSIYA — o 'rg anilayotgan organizm larda belgining
tarq o q lik (m iqdoriy b ir-b irig a o 'xsham aslik) d a ra ja s i­
ni ifodalaydi.
D N K — d ezo k sirib o n u k le in kislota. F a q a t o d a m d a g in a
em as, balki b arch a boshqa eu k ario tlard a, sh u ningdek,
p ro k ario tlard a irsiy ax b o ro t saqlovchi sanaladi.
DNK POLIMERAZA — DNK rep lik atsiy asin in g o 'tishini
t a ’m inlovchi ferm ent. U s u b stra t sifatida faq at dezoks irib o n u k le o tid trifo s fa tla rn i is te ’mol qilib, d ezo k siribonukleotid q o ld iqlarini D NK zan jirin in g uchiga ulanishini katalizlaydi.
D N K R E P A R A T S IY A S I — D N K d a g i s h ik a s tla n g a n ,
o 'zg arg an b o 'lak n i «davolash». D N K dagi g en e tik a x ­
b o r o tn in g D N K n in g h a r b ir b o 'la g i d a b o 'lis h in i
t a ’m inlaydi.
D N K R E PL IK A T SIY A SI — D N K m o le k u la sin in g o 'zo'zidan ikki m a ro tab a ko'payishi. DNK rep lik atsiy a si­
ning m ohiyati, avlodlarni gen etik axborot bilan t a ’m inlashdan iborat.
DOMINANT — u stu n belgi. M endel birinchi avlod d u ra g a y ­
larda rivojlangan belgini d o m in an t deb atagan.
YEVGENIKA — o d am n in g g en etik s ta tu si va uni yax shilash haqidagi t a ’lim ot bo'lib, uning asoschisi F. G al­
ton hisoblanadi. N egativ yevgenika «irqiy gigiyena» ir­
siy kasallarning sterilizatsiyasi kabi tu sh u n ch alar bilan
salbiy q arash la rg a ega.
JINS BILAN BIRIKKAN HOLDA IRSIYLANISH — a u ­
tosom alar singari, jinsiy (X va Y) xrom osom alar ham
ay rim b elg i-x u su siy atlarn in g n a sld a n -n a slg a o 'tish id a
faol ish tiro k e tad ila r. B u n d a jin siy x ro m o so m alard an
X -xrom osom a autosom alar singari g en larg a boy v a ge-
www.ziyouz.com kutubxonasi
n etik jih a td a n faol, Y -jinsiy xrom osom ada esa, ak sin ­
cha, g e n la r n ih o y a td a k am va g en e tik jih a td a n faol
em asligi aniqlangan.
ZIGOTA — diploid to'plam li h u jay ra. U gaploid to'plam li
erk a k va u rg 'o ch i jinsiy h u jay ralarin in g qo'shilishidan
hosil bo'lgan.
i-R N K — inform atsion RNK. U o'zida D N K dan ko'chirib
olingan ax b o ro tn i saq lay d i va oqsil sintezi ja ra y o n id a
m a trits a (qolip, an d aza) v azifasini b ajarad i. S h u n in g
u ch u n u i-RNK, m atritsa-R N K si deb h am yuritiladi.
IKKINCHI TARTIBLI SPERMATOTSIT — sp erm ato g enezn in g y etilish b o sq ich larid ag i d ip lo id x rom osom ali
h u ja y ra la r.
INBRIDING — ch atish tirish tu ri bo'lib, bunda yaqin q a rin ­
dosh o rg an izm lar b ir-b iri bilan ch atish tirilad i. O d am ­
larda esa yaqin q a rin d o sh -u ru g 'la r orasidagi nikoh m i­
sol bo'ladi.
INVERSIYA — xrom osom a ichidagi ab e rra tsiy a la rd a n biri
bo'lib, bun d a xrom osom aning (yoki genning) b ir qism i
uzilib, 180° ga ay lan ad i va y a n a q ay tad an o'z joyiga
joylashadi.
INTERKINEZ — m eyozning ikki (reduksion va ekvatsion)
bo'linishlari orasidagi davr.
INTRON — i-R N K ning «axborotsiz» qism lar yig'indisi.
IRSIYAT — irsiylanish ja ra y o n i orqali, ш g an izm larn in g
avlodlar alm ashinishi davom ida, irsiy m a ’lu m o tlam i a v ­
loddan-avlo d g a o 'tk azish jarayoni.
KO‘P ALLEL — tu r genofondida b ir genning u ch va u n ­
d an ortiq allel y ordam ida n a z o ra t qilinishi. B u n d a b ir
belgi tu rli xil shaklda ko 'rin ad i.
KARIOGAMIYA — u ru g 'lan ish d a erk ak va ayol jin siy h u ­
ja y ra la ri yadrosining qo'shilishi.
KARIOTIP — h u ja y ra yadrosidagi xrom osom alar yig'indisi.
U od am d a 22 ju f t au to so m a va 1 ju f t jin siy x ro m o ­
som adan tashkil topadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
K A TA R A K T A — tin iq k o 'z g a v h a r in in g x ir a la s h u v i.
T u g ‘m a yoki h ay o t davom ida o rttirilg a n bo'lishi h am
m um kin.
KLAYNFELTER SINDROMI — jinsiy xrom osom alar so­
nining o'zgarishi tufayli sodir bo'ladigan irsiy kasallik.
Bu kasallik fa q a t e rk a k la rd a u ch ray d i. X jin siy x ro ­
m osom alar norm ad ag id an b itta ortiq bo'ladi. XY o 'rn ig a
XXY g en o tip kuzatiladi. X rom osom alar diploid to 'plam i
46 ta o 'rn ig a 47 ta bo'ladi.
KOMPLEM ENTAR IRSIYLANISH — b ir belg in in g bir
n ech a g e n fao liy a ti n a tija s id a irsiy la n ish i. C o m p le ­
m e n t — inglizcha — to'ldirish d eg an m a ’noni bildiradi.
KOMBINATIV O'ZGARUVCHANLIK — irsiy o 'z g a ru v ­
c h a n lik tu ri. Bu o 'z g a ru v c h a n lik ota -o n a o rg a n iz m la rin i c h a t i s h t i r i s h d a n o lin g a n d u r a g a y a v lo d la r i
(F,F2F 3)da x rom osom alar, g en larn in g h a r xil v a ria n tda q a y ta taq sim lan ib , irsiy lan ish o q ib atid a n am o y o n
bo'ladi.
KONKORDANTLIK — genetik belgi-xossalar bo'yicha egi­
zaklar ju ftid a g i o'zaro o'xshashlik.
KON’YUGATSIYA — ju ftlash ish , gom ologik xrom osom a­
lar b ir-b irig a v aq tin ch a y aq in lash g an d a, u la rn in g go­
mologik qism lari o'zaro alm ash in ish i m u m k in b o 'lg an
holat.
KORTIKAL — em b rio n n in g d a stla b k i riv o jla n ish i bosqichidagi g o n ad larn in g tash q i qatlam i.
KRETINIZM — jism oniy va ru h iy rivo jlan ish d an orqada
qolish, shu n in g d ek , qalqonsim on bez faoliyatining buzi­
lishi bilan ifo d alan ad ig an kasallik.
MA’NOLI ZA NJIR — D N K ning 51- 3 1- u g le v o d fo sfat
ko'prigidan ib o rat zanjiri bo'lib, sh u n in g asosida tra n s ­
kripsiya d av rid a i-R N K sintez bo'ladi.
MA’NOSIZ ZANJIR — D N K ning З1- 51- u g le v o d fo sfat
k o 'p rig id a n ib o r a t z a n jiri b o 'lib , m a ’noli z a n jir ig a
k o m p lem en tarlik asosida m os k elad i va m a ’noli zan -
www.ziyouz.com kutubxonasi
ji r s h ik a s tla n g a n b o 'la k la r in i tik la s h d a m u h im rol
o 'y n a y d i.
M EDULYAR — e m b rio n n in g d a stla b k i riv o jla n ish bosqichidagi g o n ad larn in g ichki qatlam i.
MEZODERMA — oraliq to 'q im a, ek to d erm a va e n to d e rm a oralig'ida joylashgan to'qim a.
MEYOZ — h u jay ran in g bo'linish usuli. R eduksion bo'linish
n a tijasid a gaploid sonli xrom osom alarga ega bo 'lg an jin ­
siy h u ja y ra la r hosil bo'ladi. B unda x rom osom alar soni
ikki m aro tab a kam ayadi. Meyoz jinsiy h u ja y ra larin in g
hosil bo'lishida asosiy rol o'y n ay d i. Bu ja ra y o n d a d ip ­
loid h u ja y ra ikki m a rta k e tm a -k e t bo'lingach, xrom o­
som alar to'plam i b itta d a n bo'lgan 4 gaploid jin siy h u ­
ja y ra hosil bo'ladi.
MELANIN PIGMENTI — odam va hay v o n lar terisi, soch
(jun)lari, p a tla ri va b o sh q alam in g qo ra h a m d a jig a r­
ra n g pigm entlaridir. Bu tirozin am inokislotasining oksidlanishi bilan bog'liq.
METIONIN — genetik kod tark ib ig a k iruvchi am inokislo­
ta. U ning soni genetik kod tark ib id a 1 ta.
METAFAZA — m itozning ikkinchi bosqichi, p ro fa z a d a n
k ey in bosh lan ad i. M etafazad a m ik ro n a y c h a la r s h a k l­
lanishi tu g a llan a d i. X ro m o so m alar h u ja y ra n in g ek v a to rid an bir q ato r bo'lib o 'rin oladi. H ar b ir xrom osom a
b itta ax ro m a tin ipiga b itta sen tro m e rin n i b irik tira d i.
M etafaza eng qisqa m u d d atli fazadir.
METOTSENTRIK — xrom osom aning tuzilish tip i. B unda
s e n tr o m e r a x ro m o s o m a n in g m a rk a z id a jo y la s h g a n
bo'lib, o'ng va chap bo'laklari teng bo'ladi.
MIKROTSEFALIYA — kalla b et (yuz) qism ining g 'a y ri­
ta b iiy k a tta va bosh qism ining esa ju d a k ic h ik b o'lishidir. B unday odam lar aqlan zaif bo'ladi. Bu kasallik
gen m u tatsiy alari n atijasid a sodir bo'ladi. D o m in a n t ho­
la td a irsiylanadi.
MODIFIKATOR GENLAR — organizm dagi belgi v a x u su -
www.ziyouz.com kutubxonasi
siyatlarnin g rivojlanishida ishtirok etm ay, balki boshqa
asosiy genlarning ta ’sirini o 'zg artiru v ch i, y a ’ni bevosi­
ta em as, bilvosita ta ’sir etu v ch i genlardir.
MODIFIKATORLIK — asosiy g en larn in g t a ’sirini k u ch ay tiru v ch i yoki su say tiru v ch i genlardir.
MONOZIGOT — odatda bir zigotadan paydo bo'lgan egi­
zaklar monozigot deyiladi. Monozigot egizaklar gen etik
jix a td a n o'xshash, bir jinsli, y a ’ni o'g'il yo qiz bolalar
bo'ladilar. U lar egizaklarning 1/3 qismini tashkil etadi.
MONOSOMIYA — xrom osom alarning diploid to 'p lam id a
2 ta gomologik xrom osom alardan birining yetishm asligi
(2 n -l, m asalan 45 va hokazo).
MORULA — em b rio n riv o jlan ish bosqichi. K o 'p b lasto m erlarning yig'indisidan ib o rat bo'lib, tash q i ko'rinishi
tu t m evasini eslatadi.
MORFOLOGIK DIFFERENSIYALANISH — g astru la bosqichidan keyin m u rta k h u ja y ra larin in g ixtisoslashuvi.
M UTATSION O 'ZG A RU V CH AN LIK — irs iy b e lg i va
x u su siy a tla rn in g tab iiy va irsiy om illar t a ’siri k esk in
o 'zg arib , y an g i b a rq a ro r belg i v a x u s u s iy a tla r hosil
qilishidir.
MUTATSIYA — irsiy atn in g m oddiy asosi bo 'lg an g en lar
v a x r o m o s o m a la r n in g o 'z g a r i s h i n a t i j a s i d a s o d ir
b o'ladigan irsiy o 'zg aru v ch an lik . M u tatsiy a o ta -o n a d a
u ch ram ag an yangi tu rg 'u n irsiylanuvchi o'zgarishdir.
MUTON — m u tatsiy a birligi. D N K ning bir ju ft n u k leo tidiga mos keladigan eng kichik m u tatsiy a birligidir. DNK
m olekulasidagi b u n d ay o 'zgarish, g en lar m u tatsiy asin i
v u ju d g a keltiradi.
N UK LEIN KISLOTA — y u q o ri m o le k u ly a r b io p o lim er
bo'lib, ju d a k o 'p m o n o m erlard an tuzilgan o rg an ik birikm adir. U ning m onom eri n u k leo tid lar bo'lib, nuklein
kislota polinukleotid hisoblanadi.
NUKLEOPROTEIDLAR — nu k lein kislota va am inokislo­
ta la rd a n tash k il topgan m u ra k k a b oqsillardir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
N U K L E O PR O T E IN L A R — D N K , g is to n y o k i p r o ta m in o q s illa rd a n ta s h k il to p g a n o rg a n ik b irik m a la r.
X ro m o s o m a la rn in g 90-92 foizi n u k le o p ro te in la r d a n
tu z ilg a n .
OQSIL M O LEK ULASINING BIRLAM CHI STR U K T U ­
RASI — p o lip e p tid zan jirid a am in o k islo talarn in g b i­
rin -k etin joylashish tartib i, oqsil m olekulasining b irlam ­
chi s tru k tu ra s i deb ataladi.
OVOGENEZ — ay o lla rd a jin siy h u ja y ra la r — g a m e ta larning hosil b o'lish jarayoni. U lard a jinsiy h u ja y ra la r
tu x u m d o n d a riv o jlan ad i. S p erm ato g en ezd an fa rq qilib
ovogenezda uch bosqich — k o 'p ay ish , o'sish, yetilish
k u zatila d i.
OOGONIY — jin siy k o 'p a y is h u s u lla r id a n b iri b o 'lib ,
q o 'sh ilay o tg an g a m e ta la r sh ak li va x u su siy a tla ri b irb irid an k esk in fa rq qiladi. M asalan, yirik, h a ra k a ts iz
tu x u m h u ja y ra bilan ju d a kichik, h a ra k a tc h a n , x ip chinli sperm atozodning qo'shilishi.
PIRIMIDIN — D N K ning birinchi zanjiridagi p u rin azotli
asosiga, k o m p lem en tar h o latd a 2 -zan jirid a jo y lash g an
azotli asos.
PLAZMATIK MEMBRANA — h u ja y ra qobig'ining asosiy
qismi bo'lib, b arch a h u ja y ra la r u ch u n u n iv ersal bo'lgan
elem en tar biologik m e m b ran ad ir. Qalinligi o 'rta c h a 710 m m d an ib o ra t b o 'lib, k im y o v iy ta rk ib i lip id la r,
oqsillar, m u rak k a b organik m oddalar va ju d a k am m iq­
dorda boshqa b irik m alard an tash k il topgan.
POLIGEN — b ir n ech ta oqsillar sintezini t a ’m in lay d ig an
t-R N K tu ri. P o lig en t-R N K tr a n s k r ib ir la n m a y d ig a n
gen lararo so h alarn i saqlaydi.
POLIDAKTILIYA — odam da qo 'sh im ch a b arm o q lam in g
hosil bo'lishi. A utosom alardagi g en lar m u tatsiy asi n a ti­
jasida sod ir b o 'lad ig an bu kasallik d o m in a n t h o latd a
irsiy lan ad i.
POLIMERIYA — bir belgining rivojlanishiga bir q ato r al-
www.ziyouz.com kutubxonasi
lei bo'lm ag an g enlarning bir yo 'n alish d a t a ’sir k o 'rsa tish
hodisasi.
POLIMORFIZM — ko'p shakllilik - bir tu r doirasida b irb irid an keskin farq qiluvchi individlarning m avjudligi.
POLIPEPTID ZANJIR — P ep tid bog'i vositasida 10 d an
ortiq am in o k islo talard an tash k il topgan zanjir.
POLIPLOIDIYA — ko'p karralik. H u jay ralar yadrosidagi
xrom osom alar sonining k arrali ortib borish hodisasidir.
X ro m o so m alar to 'p la m i 3 k a r r a o rtsa — trip lo id , 4
m a rta ortsa — tetrap lo id va hokazo bo'ladi.
PRENATAL — Y uqori su t em izuvchilar, ju m la d a n o d am ­
d a zig o ta hosil b o 'lis h id a n b o lan in g tu g 'ilg u n g a c h a
bo 'lg an davri.
PROGESTERON — tu x u m d o n sariq ta n asin i sintezlaydigan steroid gorm on. B achadon shilliq q av atin i o ta la n ­
gan tu x u m h u ja y ra n in g o'sishi u ch u n ta y y o rla n a d i va
hom iladorlik d av rid a em b rionning norm al riv o jlan ish i­
da q a tn a sh a d i.
PROMOTOR — op ero n d an oldinda joylashgan tr ip le t g u ru h larid an biri bo'lib, RNK va DNK sintezini katalizlovchidir. RNK — polimeraza bilan birikish xususiyatiga
ega.
PRONUKLEUS — sp erm ato zo id yoki tu x u m n i u r u g 'la nishgacha dav rid ag i yadrosi. B unda erk ak pro n u k leu si
tu x u m sitoplazm asida bo'ladi.
PROTAMIN — oqsil bo'lib, ishqoriy xususiyatga ega. T a rk i­
b id a 80 fo izg a ch a o rg in in v a lizin a m in o k is lo ta la ri
uchraydi.
PROTSESSING — uzun i-R N K d an kalta i-R N K ning hosil
bo'lish jarayoni. P rotsessing m obaynida i-R N K d a m odi­
fikatsion o'zgarish sodir bo'ladi.
PURIN — qo'sh zanjirli DNK m olekulasining 1-zanjirida
a d e n in va tim in d a n ib o r a t aso sd ir. K o m p le m e n ta rlik qoidasiga binoan 1-zan jird ag i p u rin asosi q arsh isid a
2-zanjirda pirim idin asosi tu rad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
r-R NK — R N K lar ribosom aning h a r ikkala su b b irlik lari
ta rk ib id a bo'ladi.
REDUPLIKATSIYA — D N K m iq d o rin in g ikki hissa o rtish id ir. Bu ja ra y o n in te rfa z a n in g sin te z d a n oldin va
sintez d a v rid a k u zatiladi.
REKON — rek o m b in atsiy a birligi. D N K ning bir yoki bir
n ech ta ju ft nukleotidiga mos keladigan va keyingi q ay ta
taqsim lanish lard a b o 'linm aydigan eng qisqa qismi.
RETSESSIV — y ashirin belgi. M endel F ; da n am o y o n b o 'l­
m ag an belgilarni retsessiv d eb atagan.
RIBOZA — 5 ta u g le ro d atom i tu tu v c h i p en to za bo'lib,
a ld e g id g r u p p a s a q la y d i, R N K ta r k ib ig a k ir u v c h i
m o n o sax arid d ir.
SINGAMIYA — jinsiy qo'shilish — odam da e rk a k ham d a
ayol jinsiy h u ja y ra la m in g qo'shilib, o talan ish n in g ro 'y
berishi. Jin siy ko'p ay ish n in g asosiy turi.
SINDAKTILIYA — odam autosom alarida jo y lash g an g en ­
larning m u tatsio n o'zgarishi n atijasid a sodir b o 'lad ig an
p an jalarn in g tu ta sh ib k etishidir. Bu kasallik d o m in a n t
h o latd a irsiylanadi.
SOMATIK MUTATSIYA — k o 'p h u ja y ra li o rg a n iz m la r­
ning jinsiy h u ja y ra larid an boshqa h a r q an d ay h u ja y ra ­
da sodir bo'ladigan irsiy o'zgarishlar.
SPERMATID — 1) m eyozning ekvatsion bo'linish d av rid a g i
sp erm ato tsitlarn in g b o iin ish id a hosil bo 'lg an h u ja y ra ­
lar: 2) e rk a k jin siy h u ja y ra la rin in g riv o jla n ish bosq ic h la rid a n biri. 2 -ta rtib li s p e r m a ta ts itla r n in g b o 'li­
nishidan sp erm atid la r hosil bo'ladi.
SPERMATOGONIY — p u s h t h u ja y ra . S p e rm a to g e n e z ning birinchi bosqichidagi erk ak jinsiy h u jay ralari.
SPER M A TO ZO ID — e r k a k lik jin siy h u ja y r a s i. B osh,
bo'yin, ta n a , d u m qism larid an iborat. X rom osom alari
gaploid to 'p lam d a bo'ladi.
SPLAYSING — i-R N K ning tarkibidagi «axborotli» - ekzon qism larining o'zaro birikib sitoplazm aga о 'tishi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
SUBMETATSENTRIK — noteng yelkali (bitta yelkasi ikkinchisidan uzunroq) xromosoma.
t-R N K — tra n s p o rt ribonuklein kislota. RN K polim eraza
ferm e n ti ishtirokida DNK m atritsasid a sintezlanadi. tRNK quyi m olekulyar m assaga ega bo'lib, 75-85 n u k leotiddan tash k il topgan. U bed a b arg i tip id a g i k o 'ri­
nishda bo'ladi. Ribosom alarga am inokislotalarni tashish
vazifasini o'taydi.
TERMINATOR KODON — «tugatuvchi» — am inokislo­
talarn i kodlashda q a tn ash m ay d ig a n UUA, UAG, UGA
kabi trip le tla r. U lar oqsil biosintezida polip ep tid zanjir
tugallanganligini bildiradi.
TESTOSTERON — aso san e rk a k jin siy o rg a n la ri, s h u ­
ningdek b u y ra k usti bezlari, tu x u m d o n lar, jig a r ishlab
c h iq arad ig an gorm on.
TIBBIY ABORT — tibbiy aralash u v n atijasid a, s u n ’iy ra ­
vishda bachadondagi hom ilaning tushishi.
TIREOID GORMONLAR — odam va hayvonlarda qalqon­
sim on bezi ishlab ch iq arad ig an gorm onlar. O rg an izm ­
ning k o 'p g in a funksiyalariga t a ’sir qiladi.
T R A N SLO K A T SIY A — x ro m o so m a n in g u zilg a n q ism i
yo'qotilm asdan boshqa nogomologik xrom osom aga b iri­
kib, bog'lanish hosil qilishdir.
TRIPLET — am inokislotani belgilovchi eng kichik «so'z» —
3 h a r f n u k le o tid d a n ib o ra t. M a sa la n , U U A , U A T ,
UGA, U TSG va hokazo.
TRIPTOFAN — am inokislota. G en etik kod ta rk ib id a bir
m olekulasi bo'ladi.
TROFOBLAST — em b rio n n in g b la stu la bosqichida hosil
bo'lib, u n d an hom ilaning tashqi p ard asi — xorion hosil
bo'ladi.
URATSIL — pirim idin asoslari; RN K va erk in n u k leo tid ­
lar tarkibiga kiradi.
FARMOKOLOGIK GENETIKA — o d am g en etik asin in g
b ir tarm og'i. T u rli d o rilarning, ch u n o n ch i a n tib io tik larning odam organizm iga k o 'rsatg an ta ’sirini tadqiq qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
F E N IL K E T O N U R IY A — o d a m d a g i g e n m u t a ts iy a s i
t a ’sirida kelib chiquvchi kasallik. Bu kasallik o g 'ir aqliy
zaiflik asorati bilan belgilanadi. B uning sababi fenilala­
nin am inokislotasini (fen ilalan in gidroksilaza ferm e n ti
y o rd am id a) tiro zin g a n o rm al p arc h a la n ish in i n a z o ra t
qilib tu ru v c h i genning m u tatsiy ag a uchraganligidir.
FOLLIKULYAR HUJAYRALAR — p u fa k c h a la r — h a r
xil funksiya va joylanishga ega bo'lgan hodisalar. T u ­
x u m d o n d a g ip o fizd an a jra la d ig a n g o rm o n lar t a ’sirida
tu x u m h u jay rali follikula o'sadi va rivojlanadi. Follikula yetilayotganida bach ad o n g a bevosita ta ’sir etad ig an
m axsus jinsiy gorm onlar ajratad i. Follikula yetilgach yorilib u n d a n y etilgan tu x u m h u ja y ra chiqadi.
FOSFAT KISLOTA QOLDIQI — nukleozidning uglevod
kom ponen tin in g 5-uglerodiga birikadi. B irik k an fo sfat
kislota qoldiqlarining soniga q a ra b nukleozid m onofosfat, nukleoziddifosfat, nu k leo zid trifo sfatlar farq lan ad i.
XROMATID — h u ja y ra bo'linishida ikki k a rra o rtg a n x ro ­
m osom aning ikki n u k leoproteid ip id an biri.
XROMATIN — DNK va y adro oqsillari hisoblangan gisto n la rd a n tash k il topgan n u k leo p ro tein tolalar.
XROMOSOMALAR TETRADASI — to 'r tta h u ja y ra . M e­
yozning red u k sio n bo'linish bosqichida b itta o n a h u ­
ja y ra d a n to 'r tta qiz h u ja y ra hosil bo'ladi.
SENTRIOLA — m arkaziy tan ach a. H u jayraning m ag'ziga
y a q in jo y la s h g a n tib u lin oqsili p o lim e riz a ts iy a sid a n
riv o jlan g an m ik ro n ay ch alarn in g to 'q q izta tr ip le ti q o '­
shilishidan hosil bo'lgan. Q u tb larg a ta rq a lu v ch i u rch u q
y o 'n a lis h in i b elg ilab b erad i. T a rk ib i D N K d an ib o ra t
bo'lib, o'zidan k o 'p ay a oladi.
SENTROMER — xrom osom ada joylashgan sferik tan ach a.
H u ja y ra n in g bo'linishida xrom osom alarning q u tb la rg a
tarq alish id a xizm at qiladi.
SITOGENETIKA — irsiyatni h u jay ra, asosan xrom osom a
d a ra ja sid a o 'rg a n a d ig a n g en etik a tarm og'i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
SITO ZIN — nuklein kislotalam ing tark ib iy qismi bo 'lg an
nukleotidlarn i hosil qiluvchi 4 ta azotli asosning bittasi.
K om plem entarlik prinsipiga asosan, sitozinli azotli asos
qarshisida guanin azotli asos turadi.
S IT O P L A Z M A T IK K O P R IK L A R — e r k a k jin s iy h u ­
jay ralarin in g g u ru h -g u ru h holatda birlashishi. S p e rm a ­
to zo id lar — sp erm ato g o n iy , s p e rm a tsit va s p e rm a tid
bosqichlaridan o'tib, shak llan g an idan so'ng sitoplazm a­
tik k o 'p rik la rd a n xolos bo'ladilar.
S H A B K O ‘R L IK (sh a b (fo rs, to jik ) — tu n , k e c h a ) —
q o ro n g 'id a k o 'ris h q o b iliy ati, y a ’ni k o 'z to 'r p a r d a sidagi y o ru g 'lik n i, sezuvchi ta y o q ch asim o n h u ja y ra la r
fu n k siy asin in g b u zilish id an kelib ch iq ad ig an kasallik.
B olalik va o 'sm irlik p a y tid a a so sa n o 'g 'il b o la la rd a
k u z a tila d i.
SH IZ O FR E N IY A (yunon. shizo — bo'linish va p h re n —
aql, ong, fikr) — surunkali kech ad ig an ru h iy kasallik.
EG IZA K LA R — o n a organizm ida b ir v aq td a riv ojlangan
ikki, u ch yoki u n d an ortiq homila.
EKZON — gen (DNK)ning g en etik axborotga ega bo'lgan
am inokislotalar k etm a-k etlig in i ifodalovchi (kodlovchi)
qismi. E kzonlar intron bilan gallashib turadi.
E K S P R E S S IV — n am o y o n b o 'lish — m u a y y a n g e n to ­
m o n id a n a n iq la n u v c h i b e lg in in g f e n o ti p d a o r g a ­
n izm n in g y a sh a sh s h a ro itig a q a r a b n a m o y o n b o 'lish
d a ra ja s i.
EK TO D ERM A — tash q i q a v a t g a stru ly atsiy a jaray o n id a,
y a ’ni h u ja y ra n in g k o 'p q a v a tli s tr u k tu r a g a a y la n ish
vaqtida hosil b o'ladigan q av at; u n d a n ep id erm a v a n erv
sistem asi shakllanadi.
ELONGATSIYA — irsiy axb o ro tn in g DNK m olekulasidan
oqsil m o lek u lasig a b erilish i. E lo n g a tsiy a n in g h a r b ir
qism i 3 bosqichdan iborat: 1) i-R N K antik o d o n in in g t
RN K antikodoni bilan birikishi; 2) i-R N K olib kelgan
am inokislota bilan ribosom adagi am inokislota orasidagi
www.ziyouz.com kutubxonasi
peptid b o g 'n in g hosil bo'lishi; 3) B irlam chi oqsil m ole­
kulasi sintezining tugallanishi — te rm in atsiy a. T erm in a tsiy a d a n so'ng p o lip ep tid zanjir i-R N K dan ajraladi.
EMBRIOBLAST — em brion b lastu la bosqichida hosil qiladi.
ENTODERMA — g astru ly atsiy a ja ray o n id a hosil bo'ladigan
ichki qatlam .
EPIL E PSIY A (yunon. — ep ilep sia), q u y o n c h iq , tu t q a noq — v a q ti-v a q ti bilan es-h u sh n in g buzilishi, oyoqqo'llarning to rtish ish i va x u sh d an k etish bilan n a m o ­
yon bo'lad ig an xu ru jli kasallik.
EPISTAZ — allel b o'lm agan gen larn in g o'zaro t a ’sirlashuvi.
B unda b itta allel gen ikkinchi noallel gen t a ’sirini b o 'g 'ib
q o 'y a d i. D o m in a n t, re ts e s s iv , e p is ta z la r u c h ra y d i.
E pistazda fen o tip ik ajralish 12:3:1 (dom inant) yoki 9:3:4
(retsessiv) kuzatiladi.
ESTROGEN — ayollarda follikulyar h u ja y ra la r y etilay o tganida bach ad o n g a ajralib chiqib, bevosita t a ’sir e tu v ­
chi m axsus jinsiy gorm onlardir. E strogen ta ’sirida b ach a­
don shilliq q av ati qalinlashadi, uning qon to m irlari k e n ­
gayib, qon bilan to'ladi.
EUKARIOT — yadroli h u ja y ra bo'lib, y u k sak tu zilishga
ega bo'lgan b arch a organizm larga xos.
EUXROMATIN — xrom osom aning yaxshi b o 'y alm ay d ig an
qism lari. Bu qism faol g en lard an tashkil topgan.
YARIM LETAL MUTATSIYA — organizm hayotchanligining kam ayishiga olib keluvchi m utatsiya.
O'ZGARUVCHANLIK — tash q i yoki ichki m u h it t a ’sirida
org an izm belgi va x u su siy a tla rin in g o 'zg arish i, y a ’ni
b iro n -b ir belgini y o 'q o tish yoki yangisiga eg a bo'lish
jarayoni. Irsiy atg a q a ra m a -q a rsh i hodisa.
O'ROQSIMON HUJAYRALI ANEM IYA — g em o g lo b in
m olekulasidagi glutam in kislotasini k o d lash tiru v ch i tri pletning m u tatsiy alan ish i n atijasid a kelib ch iq ad ig an gen
kasalligi. B uning n atijasid a 6-o‘rinda valin am inokislotasi joylashib, N va A o'rniga N va Q hosil bo'ladi. N va
www.ziyouz.com kutubxonasi
Q p o lim e rla n ib e r itr o ts itla r n in g o 'ro q sim o n sh a k lg a
kelishiga sabab bo'ladi.
O'RTACHA ARIFMETIK MIQDOR — o 'rg an ilay o tg an o r­
ganizm lard a belgi n am o y o n bo'lishining o 'rta c h a q iy ­
m atin i ko 'rsatadi.
G VA Q QISMLAR — xrom osom aning sigm entlari bo'lib
hisoblanadi. G va Q sig m en tlar o'zaro o 'x sh ash bo'lib,
xrom osom alarning tu rli usulda bo'yalishiga k o 'ra G va
Q sigm ent nom lari berilgan. B u xrom osom a sigm entlari
k o 'p rik D NK ning A -T bog'lariga boy bo'ladi.
R - QISM — xrom osom a sigm enti bo'lib, k o 'rp o q Q (yoki
G) sigm enti o ralig 'id a jo y lash ad i va D N K ning G - S
bog'lariga boy bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
I BOB. ODAM G E N E T IK A SIN IN G TADQIQOT
M E T O D L A R I____________________________________________ 10
1-§. Geneologik va egizaklar u s u li.................................................10
E gizaklar belgi-xossalarning konkordontlik d a r a ja s i............ 16
2-§. Sitogenetik, d erm otolifik va populyatsion g en etik
u s u lla r ................................................................................................. 19
T est to p s h iriq la r...................................................................................27
II BOB. ODAM IR SIY A TIN IN G MODDIY A S O S L A R I___ 30
3-§. H u jay ra sik li..................................................................................30
T est topshiriqlaridan to ‘g ‘ri javobni a n iq lan g .......................... 33
4-§. X rom osom alarni o 'rg an ish ta rix i...........................................35
T est topshiriqlarid an to 'g 'ri javobni a n iq lan g ...........................37
5-§. X rom osom alarning kim yoviy ta r k ib i.................................. 38
T est topshiriqlaridan to 'g 'ri javobni a n iq lan g ...........................45
6-§. H u jay rad a oqsil bio sin tezi.......................................................46
T est to p s h iriq la r...................................................................................52
7-§. O dam ning ko'payishi va individual riv o jlan ish i.............. 54
T est to p s h iriq la ri..................................................................................65
III BOB. IRSIY A T Q O N U N L A R I_________________________ 67
8-§. M onodurag ay lard a irsiy lan ish ................................................ 68
O raliq holda irsiylanuvchi b e lg ila r................................................ 75
O dam da ayrim m orfologik belgilam ing irsiy lan ish i..............7 5
Soch ti p i .................................................................................................. 7 5
Qosh q alin lig i.........................................................................................75
Q oshlarning jo y lash ish i...................................................................... 76
K o'z o ra lig 'i............................................................................................76
K o'z k a tta lig i.........................................................................................76
K o'z s h a k li............................................................................................. 76
www.ziyouz.com kutubxonasi
—
K ip r ik la r .................................................................................................76
O g'iz k a tta lig i....................................................................................... 76
Yuzda sepkillikning irsiy lan ish i......................................................77
Bilimni aniqlash u ch u n te st to p sh iriq lari................................... 77
M onoduragay c h a tis h tiris h ...................................... л......................77
T est to p sh iriq la ri................................................................................. 77
M ustaqil yechish u ch u n m a sa la la r................................................80
M onoduragay c h a tis h tiris h .............................................................. 80
M ustaqil rav ish d a m asalalar tuzish va y ech ish ........................80
O raliq irsiy lan ish .................................................................................. 80
9-§. D iduragay ch atish tirish d a belgilam ing irsiy lan ish i........81
D iduragay va p oliduragaylar bo'yicha te st to p sh iriq la ri...83
D iduragaylarda to'liq irsiylanish bo'yicha m a s a la la r............ 85
P oliduragay to'liq irsiylanishga doir m a sala..............................86
M ustaqil rav ish d a m asalalar tuzish va y eeh ish ........................86
10-§. D idurag ay d a g am etalar sof lik gi potezasining
sitologik aso slari.................................................................................... 86
Oraliq did u rag ay va poliduragaylar bo'yicha
te st to p s h iriq la ri.................................................................................. 90
D iduragayda oraliq irsiylanish bo'yicha m a sa la la r................. 90
M ustaqil rav ish d a m asalalar tuzish va y ech ish ........................91
P oliduragayda oraliq irsiylanishga doir m a s a la ....................... 91
IV BOB. GENLARNING O'ZARO TA’SIRIDA
BELGILARNING RIVO JLANISH I_______________________ 92
11-§. K om plem en tar irsiy la n ish ..................................................... Я:*
K om plem entar irsiylanish bo'yicha m a s a la la r......................... 95
12-§. G enlarning o'zaro epistaz va polim eriya
ta ’sirida belgilam ing irsiylanishi.....................................................96
Epistaz va polim eriya bo'yicha m a sa la la r...............................100
E p is ta z ................................................................................................... 100
P o lim e riy a .............................................................................................101
B elgilam ing rivojlanishida g enlarning o'zaro
ta ’siri bo'yicha te st to p sh iriq la ri................................................. 101
V BOB. BIRIKKAN HOLDA IRSIYLANISH____________104
13-§. M organ q o n u n i.........................................................................104
T est topshiriqlaridan to 'g 'ri javobni to p in g ............................112
B irikkan holda irsiylanishga doir m a sa la la r............................ 113
173
www.ziyouz.com kutubxonasi
14-§. Jin s g e n e tik a s i......................................................................... 115
Turli organizm larda jinslar fo izi.................................................. 117
T est topshiriqlarid an to 'g 'ri javobni a n iq lan g ........................122
15-§. Jin s bilan bog'liq irsiy lan ish ................................................123
Jins bilan birik k an holda irsiylanish bo'yicha m a sa la la r...126
T est topshiriqlarid an to 'g 'ri javobni a n iq lan g ........................128
VI BOB. 0 ‘ZGARUVCHANLIK VA UNING
X IL L A R I_______________________________________________ 129
16-§. G e n e tip ik o 'z g a ru v c h a n lik ................................................. 130
O dam da aneuploidiyaning h a r xil tu rla ri va
ularning ta k ro rlan ish d a ra ja s i...................................................... 134
O dam xrom osom a tuzilishidagi o'zgarishlarni
fa rq la n tiru v c h i sim v o llar................................................................135
T est topshiriqlarid an to 'g 'ri javobni an iq lan g ........................137
17-§. M odifikatsion o 'z g a ru v c h a n lik .......................................... 139
T est topshiriqlarid an to 'g 'ri javobni a n iq lan g ........................141
18-§. Sog'lom avlod va uning k a m o li......................................... 142
T est topshiriqlarid an to 'g 'ri javobni an iq lan g ........................ 149
F o y d alan g an a d a b iy o tla r................................................................151
www.ziyouz.com kutubxonasi
S. S. Fayzullayev, A. T. G ‘ofurov,
В. E. M atchonov
O D A M G E N E T IK A S I
Toshkent, «Ijod dunyosi», 2003
Tahririyat m udiri G. Ahmedova
M uharrir J. Sharopov
M uqova dizayneri Ye. Orlyonova
Texnik m uharrir T. Smirnova
D izayner-sahifalovchi A. Tillaxojayev
M usahhih M. Usmonova
Bosishga 22.07.03 yil ruxsat etildi. B ichim i 6 0 x 9 0 '/1(1- Kegli 11, 10 sh p o n li.
T im es g a rn itu rasi. O fset bosm a usulida bosildi. Shartli b. t. 10,0.
N ashr. b. t. 10,98. A dadi 7000 nusxada bosildi.
4024 - b uyurtm a. Bahosi sh a rtn o m a asosida.
S h a rtn o m a 1 7 -2 0 0 3 .
«Ijod dunyosi» n a sh riy o t uyi.
T o sh k e n t, 129. N avoiy k o 'c h a s i, 30.
O 'zbekiston M atbuot va axborot agentligining
B irinchi bosm axonosida chop etildi.
T o sh k e n t, 700002, S a g 'b o n , 1-berk k o ‘ch a, 2-uy.
www.ziyouz.com kutubxonasi
S. S. FayzuIIayev, A. T. G'ofurov,
В. E. Matchonov
ODAM G E N E T IK A SI. Biologiya chuqur
o'rganiladigan akademik litseylar uchun darslik. -Т.:
«Ijod dunyosi», 2003. — 176 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi